Ontwikkeling van een duurzaam product van Benin en Nederland
1
2
CECODI en Stichting Boslandbouw
Inleiding Bij de productie van de houdbare of harde kazen is het gebruiken van het zogenaamde stremsel noodzakelijk om de melkbestanddelen te laten samenklonteren, oftewel te stremmen. Dit stremsel is een chemische verbinding, het enzym chymosine, dat van nature voorkomt in de lebmaag van jonge kalveren. Bij de winning van deze stof wordt dan ook gebruik gemaakt van de lebmaag van geslachte kalveren. Dit is uiteraard een grondstof die door vegetariërs niet wordt geaccepteerd. Afgezien van de aard van de stof, bevordert het gebruiken ervan ook nog eens het instandhouden van een uiterst dieronvriendelijke industrie, waarin het kalf slechts een economische factor is. Een alternatief voor het traditionele stremsel uit kalvermagen, wordt aangeboden in de vorm van een vergelijkbare stof die wordt geproduceerd door een genetisch gemodificeerde bacterie. Dit materiaal wordt vaak aangeduid als plantaardig stremsel. 3
Behalve de omstreden plantaardigheid, is het feit dat er genetische modificatie ten grondslag ligt aan de productie van dit enzym sterk omstreden. Echt plantaardig stremsel bestaat gelukkig ook, maar wordt tegenwoordig nog maar weinig toegepast. Voorbeelden van Europese planten die plantaardig stremsel produceren zijn onder meer Zilverdistel, Artisjok, Kardoen, Brandnetel, Galega officinalis, Echt walstro en Lievevrouwebedstro. In Spanje en Portugal wordt nog kaas met behulp van plantaardig stremsel uit met name de Kardoen (Cynara cardunculus) vervaardigd. Een voorbeeld hiervan is de kaassoort ‘Torta del Casar’ uit de regio Extremadura in Spanje. Uiteraard zijn er ook buiten Europa planten te vinden die kunnen worden gebruikt voor de winning van plantaardig stremsel. Een van deze planten is de Baobab.
De Baobab De waarden van deze boom zijn zeer groot. In religieus opzicht is deze boom zo belangrijk dat op plaatsen waar de meeste bomen door kap of overbegrazing zijn verdwenen, dikwijls enkele Baobabs zijn gespaard als religieuze gedenk- of offerplaats of als zetel van goden of voorouders. Als plaats voor het houden van vergaderingen is dan ook niet alleen de schaduw maar ook de betekenis van deze boom van belang. Overigens maken ook de wilde dieren en het vee graag gebruik van de schaduw van de Baobab. 4
De Baobab is in grote delen van Afrika wellicht de meest typerende boomsoort van het savannelandschap. Als beeldbepalende boom is de Baobab dan ook te beschouwen als het uithangbord voor het toerisme in de savanneregio’s. Het verdwijnen van de Baobab zou dan ook veel grotere gevolgen hebben dan het inpolderen van de Waddenzee en het vervangen van onze duinen en strand door een zeedijk. De economische waarde van deze uithangbordfunctie is, naast de ecologische en intrinsieke waarden uitermate groot. In directe economische zin is de Baobab onmisbaar als leverancier van vele bruikbare producten. Het blad wordt gebruikt als groente en meestal gedroogd voor later gebruik. Ook als veevoer wordt het blad op grote schaal aangewend. De vruchten worden voor vele doeleinden gebruikt, zoals voor dranken en als verdikkingsmiddel. Van de bast wordt touw en papier gemaakt. Het vele nuttige gebruik, het verhinderen van verjonging door (over)begrazing en het opruimen van bomen om ruimte te maken voor marktgewassen zoals katoen, leiden tot overexploitatie en bedreigen het voortbestaan van een vitale populatie en van het landgebruikssysteem met de Baobab.
De koppeling van Baobab met Kaas
5
Het project Baobab en Kaas richt zich op het ontwikkelen van het gebruik van de Baobab als plantaardig stremsel en ontwikkeling van een nieuwe kaas, in combinatie met het bevorderen van behoud van, en nieuwe aanplant van Baobab-populaties in Benin. Dit laatste zal tevens worden uitgebreid met het toetsen van een aantal nieuwe agroforestry-systemen die gebruik maken van de Baobab en/of zich met de Baobab laten combineren.
Verwachte ontwikkelingen en output Het belang van de Baobab voor de lokale economie is, zoals hierboven aangegeven zeer groot. Tegelijkertijd wordt de populatie van de Baobab door diverse oorzaken bedreigd. Naast herstel van de populatie richt het project zich op het realiseren van een nieuwe bron van toegevoegde waarde, waardoor een extra aan inkomen wordt gegenereerd en er een nieuwe prikkel tot instandhouding ontstaat. De Baobab zal binnen een aan te leggen agroforestry-proef tevens worden getoetst op geschiktheid als hakhoutcultuur ten behoeve van de winning van het veel gebruikte blad. Van een aantal andere gewassen, die in Benin tot nog toe uit de resterende en nagenoeg uitgeputte wilde bestanden worden geoogst, kan eveneens een teelt op deze wijze worden beproefd. De ter plaatse gebruikte en verbouwde voedingsgewassen worden zo veel mogelijk geïntegreerd. Er zullen een beperkt aantal nieuwe gewassen met bodemvruchtbaarheid bevorderende of andere gewenste eigenschappen worden tussengeplant. Door het stremsel uit de Baobab te gebruiken ontstaat een zeer onderscheidende en duurzame kaas, die de verbinding tussen het zuiden en het noorden op een heel concrete wijze tot stand brengt. 6
Wellicht kan zelfs een lokaal toegepast Beninees of West-Afrikaans procédé als basis voor de ontwikkeling van de nieuwe kaas dienen.
De projectactiviteiten
Activiteit
Benin
Nederland
Projectvoorstel
Projectvoorstel
Projectvoorstel
Selectie proeflocatie
Locatie
Selectie gewassen voor proeven agroforestry
Selectie gewassen
Uitvoeren agroforestry proeven
Proeven agroforestry
Oogst en beschikbaar stellen Baobabvruchten
Oogst en beschikbaarheid vruchten
Selectie gewassen
7
Onderzoek eigenschappen vruchten en winning stremsel Onderzoek procedé lokale kaasproductie
Onderzoek eigenschappen vruchten en winning stremsel Onderzoek procedé lokale kaasproductie
Onderzoek procedé lokale kaasproductie
Proefverwerking
Proefverwerking
Eindproduct kaas
Eindproduct kaas
Marktbewerking
Marktbewerking
Onderzoek rationele winning stremsel in Benin
Onderzoek rationele winning stremsel in Benin
Opzetten adequate verwerkingseenheid Baobabstremsel in Benin
Opzetten adequate verwerkingseenheid Baobabstremsel in Benin
Vermarkting eindprodukt
Vermarkting eindprodukt
8
Gezamenlijke verdere ontwikkeling agroforestry-systemen met Baobab
Agroforestry-systemen met Baobab
Agroforestry-systemen met Baobab
Uitvoeringsplan en begroting
9
10
CECODI en Stichting Boslandbouw / Jean T. Claude Codjia en Jan J. de Boer, juli 2004
11
