Onderzoekswijzer. Een inventarisatie van afgerond en lopend onderzoek onder

Onderzoekswijzer

en

Een inventarisatie van afgerond en lopend onderzoek onder

Mei 2015 Veteraneninstituut, Doorn

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Veteraneninstituut. Het Veteraneninstituut (Vi) voert namens het Ministerie van Defensie een belangrijk deel van het Nederlandse veteranenbeleid uit en bevordert de maatschappelijke waardering en het welbevinden van Nederlandse veteranen en hun thuisfront.

2

INHOUD Inleiding ............................................................................................................................................... 5 1 Lopend onderzoek ...................................................................................................................... 8 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14

Kerngegevens veteranen ..........................................................................................................8 Onderzoek impact van potentieel stressvolle werkervaringen voor militairen en politiemensen ...........................................................................................................................9 Militaire Agressie Regulatie Studie (MARS)........................................................................... 10 Zelfdoding onder veteranen .................................................................................................. 11 Het voorspellen van behandelsucces, -uitval en -opkomst bij veteranen met PTSS ............ 13 Combat trauma: from warfare to welfare: a comparative study of how combat trauma is internalized and institutionalized.......................................................................... 14 Veteraan, hoe gaat het met u? ............................................................................................. 15 Battle Field Casualties NL: Oorlogsverwondingen in Afghanistan (BFC-NL studie)............... 16 Biologische Effecten van Traumatische Ervaringen, Behandeling en Herstel (BETER) ......... 18 Thuisfrontproblemen bij uitzending...................................................................................... 20 Lichamelijk onbegrepen klachten; een behandelstudie binnen Defensie ............................ 23 Prospectie in stress gerelateerd militair onderzoek (PRISMO) ............................................. 24 PRISMO-SCAN: Neuroimaging bij militairen voor en na uitzending...................................... 26 Nazorgonderzoek Defensie ................................................................................................... 27

2 Afgerond onderzoek ................................................................................................................ 32 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 2.17

Overige publicaties ................................................................................................................ 32 Nuldelijnshelpers: persoonlijke achtergronden, ervaringen en behoeften .......................... 34 Onderzoek Consumer Quality Index Veteranenketenzorg; Pilot .......................................... 36 Uw mening, onze missie: Het perspectief van veteranen hun partners/ gezinsleden met betrekking tot kwaliteit van zorg ................................................................................... 37 Veteranenpanel ..................................................................................................................... 39 Slaapstudies bij posttraumatische stressstoornis (PTSS) ...................................................... 41 Epidemiologisch onderzoek Balkan ....................................................................................... 43 Deconstructing Delayed Posttraumatic Stress Disorder ....................................................... 44 Ontwikkeling Consumer Quality Index Veteranenketenzorg (CQIv) ..................................... 46 Politie in aanraking met veteranen ....................................................................................... 48 Invloed van traumatische gebeurtenissen op de werking van het biologisch stresssysteem bij gezonde volwassenen ............................................................................... 49 Schuld- en schaamtebeleving bij jonge veteranen................................................................ 51 Persoonlijkheid en posttraumatische stressstoornis (PTSS) ................................................. 54 Betekenis van uitzendervaringen: cognitieve verwerking van stressvolle levenservaringen ................................................................................................................... 55 Experimenteel en longitudinaal onderzoek naar mechanismen van invloed op het ontstaan en de persistentie van posttraumatische stressstoornissen ................................. 57 Neuroendocrinologische en neuroimmunologische parameters van posttraumatische stressstoornis bij militairen en veteranen na uitzending......................... 59 Neuroimaging van posttraumatische stressstoornis bij militairen en veteranen na uitzending .............................................................................................................................. 61

3

2.18 2.19 2.20 2.21 2.22 2.23 2.24 2.25 2.26 2.27 2.28 2.29

Libanon laat ons nooit helemaal los. Resultaten van onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van UNIFIL’ers die in de periode 1979-1985 naar Libanon zijn uitgezonden. 63 Werkbelasting, Gezondheid en Welzijn. Een onderzoek naar het functioneren van Nederlandse militairen tijdens uitzendingen met een laag geweldsniveau ......................... 64 Partneronderzoek. Wat partners vinden van de uitzending van hun militair....................... 66 Deelname aan vredesmissies: gevolgen, opvang en nazorg. Een onderzoek onder veteranen, gezinsleden en zorginstellingen (inclusief vervolgonderzoek) ........................... 68 Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek Fase II ................................................................... 70 Stress, de laatste stand van zaken! ....................................................................................... 72 Gezondheidsonderzoek UNPROFOR ..................................................................................... 73 Veteranen in Nederland. Onderzoek naar de gevolgen van oorlogservaringen – Tweede Wereldoorlog, Politionele Acties – Korea (inclusief vervolgonderzoek) ............................... 75 Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek. Het welbevinden van Cambodja-gangers en hun behoefte aan hulp en nazorg ......................................................................................... 77 Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek Fase I. Een inventariserend onderzoek naar aard, omvang en ontstaanswijze ........................................................................................... 79 Late psychische klachten en verschijnselen bij veteranen met schokkende krijgservaringen ..................................................................................................................... 81 Zorg voor nazorg. Psychosociale begeleiding voor uitgezonden militairen .......................... 82

3 Colofon ......................................................................................................................................... 84

4

Inleiding Sinds de oprichting van het Veteraneninstituut (Vi) is het stimuleren van wetenschappelijk onderzoek gerelateerd aan veteranen één van de taken die aan het Vi is opgedragen. Daarbij gaat het in eerste instantie om het inventariseren van lopend onderzoek en om het ontwikkelen van plannen voor nieuw onderzoek. Deze gedachte is verder uitgewerkt in een opdracht aan het Kennis- en onderzoekscentrum (KOC): dienen als een informatiebron voor het (uitvoeren van het) veteranenbeleid en als inspiratiebron voor verder onderzoek naar de gevolgen van de inzet van militairen voor henzelf en hun gezinsleden. Dit heeft geresulteerd in twee hoofdactiviteiten:  

het verzamelen en verspreiden van informatie die relevant is voor de maatschappelijke positie van veteranen en voor de zorg voor veteranen en hun gezinsleden, en het stimuleren, begeleiden en (doen) uitvoeren van onderzoek en het opstellen van aanbevelingen voor te verrichten onderzoek dat relevant is voor veteranenbeleid en -nazorg.

Kort na de oprichting van het Vi heeft het KOC een eerste inventarisatie verricht onder universiteiten, militaire instellingen en andere instellingen die betrokken zijn bij onderzoek dat voor het veteranenbeleid en de veteranenzorg relevant is. Deze inventarisatie wordt met de presentatie van de ’Onderzoekswijzer Gezondheid en Welzijn’ voortgezet en aan belangstellenden ter beschikking gesteld. Ontwikkelingen in onderzoek sinds 1945 Tot 1990 was er in Nederland geen sprake van een gericht veteranenbeleid, en evenmin van een beleid over onderzoek op het gebied van problemen die veteranen kunnen ondervinden, of van de zorg voor veteranen. Voor die tijd was er sprake van incidenteel onderzoek naar het functioneren van militairen tijdens de inzet. Zo promoveerde A.J. van Meurs op zijn onderzoek onder Nederlandse militairen in de Korea-oorlog (Over de gevechtsuitputting, Rijksuniversiteit Utrecht, 1955) en was er de promotie van L.H.Th.S. Kortebeek (De geestelijke stabiliteit, beschouwd onder militaire omstandigheden, Rijksuniversiteit Utrecht, 1958). De ontwikkeling van het veteranenbeleid kreeg in Nederland een belangrijke impuls met de nota van de toenmalige minister van Defensie A.L. ter Beek. Als bewindsman was hij verantwoordelijk voor de nota “Zorg voor veteranen in samenhang”, die in 1990 verscheen. Kort daarvoor, in 1989, had de Vertrouwensman Oud-militairen Indiëgangers, de voormalige staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, D.F. van der Mei, de minister geadviseerd om nader onderzoek te verrichten naar de aard en de omvang van de psychische problemen onder Indiëveteranen. Dit advies werd toen niet overgenomen. In 1993 nam de Bond van Nederlandse Militaire Oorlogs- en dienstslachtoffers (BNMO) het initiatief om als particuliere organisatie, gefinancierd door de Bank- en Giroloterij, een onderzoek te laten uitvoeren naar de gezondheid van veteranen die gediend hadden in de Tweede Wereldoorlog, in het voormalig Nederlands-Indië of in Korea (Van der Ploeg & Weerts, 1995). De afdeling Medische Psychologie van de Vrije Universiteit te Amsterdam voerde dit onderzoek uit. In 1997 kwamen de resultaten beschikbaar van een onderzoek naar de gevolgen van deelname aan vredesmissies en de behoefte aan zorg onder veteranen van vredesmissies. Dit onderzoek werd door dezelfde groep van de Vrije Universiteit te Amsterdam uitgevoerd, in opdracht van het Ministerie van Defensie (Bramsen, Dirkzwager & Van der Ploeg, 1997). Dit onderzoek werd voortgezet en leidde tot de promotie van mevrouw A.J.E. Dirkzwager (Dirkzwager, 2001). Naar aanleiding van de klachten van militairen en veteranen die uitgezonden waren geweest naar Cambodja en van militairen en veteranen die tijdens hun uitzending naar Bosnië in Lukavaç gelegerd waren, besloot het Ministerie van Defensie onderzoek te laten verrichten naar de aard, omvang en oorzaak van deze klachten. Het onderzoek naar de klachten van Cambodja-veteranen werd uitgevoerd door Universitair Medisch Centrum St. Radboud in Nijmegen en de afdeling Medische Psychologie van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Dit onderzoek leidde tot een reeks publicaties en twee promoties (De Vries, Soetekouw, Bleijenberg & Van der Meer, 1998; Soetekouw, De Vries, Bleijenberg & Van der Meer, 2000; Van Esch, Bramsen, Sonnenberg, Merlijn & Van der Ploeg, 1998; De Vries, 2002; Soetekouw, 2001). Het onderzoek naar de gezondheidsklachten van militairen die in Lukavaç waren gelegerd, werd uitgevoerd door TNO Preventie en Gezondheid (Mulder & Reijneveld, 1999).

5

Sinds 2000 levert het Veteraneninstituut een substantiële bijdrage op het gebied van onderzoek naar gezondheid en welzijn van veteranen. Een overzicht van de projecten en de publicaties die sindsdien zijn verschenen is te vinden op de website van het Vi (www.veteraneninstituut.nl.) Een belangrijk project was het UNIFIL-onderzoek. Dit betrof een grootschalig onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van de Nederlandse veteranen en militairen die in de periode 1979–1985 naar Libanon zijn uitgezonden (UNIFIL-projectgroep, 2005). Daarna zijn er twee grote onderzoeken afgerond. Het ene betrof een kwantitatief en kwalitatief onderzoek naar de betekenis die veteranen toekennen aan hun uitzendervaringen. Dit onderzoek heeft in oktober 2009 geleid tot de promotie van mevrouw M.L. Schok aan de Universiteit Utrecht (promotor prof. dr. R.J. Kleber). Het andere grote onderzoek waarbij het Vi nauw betrokken was, was een onderzoek naar de beleving van schuld en schaamte in relatie tot uitzendingen. Dit onderzoek heeft in december 2009 geleid tot de promotie van mevrouw N. Rietveld aan de Universiteit van Tilburg (promotor prof. dr. A.H.M. van Iersel). In Nederland verrichten twee instituten, beide vallend onder het Ministerie van Defensie, onderzoek naar diverse aspecten van het functioneren van militairen tijdens de inzet. Deze instituten zijn Trends, Onderzoek en Statistiek (TOS) van de Divisie Personeel en Organisatie Defensie (voorheen het Dienstencentrum Gedragswetenschappen) en de Nederlandse Defensie Academie (waaronder de Koninklijke Militaire Academie, KMA, en het Koninklijk Instituut voor de Marine, KIM). Zij richten zich in hun onderzoek vooral op de actief dienende militairen. Hen is in 2012 ook de veteranenstatus toegekend. Op grond van de tot in 2012 geldende veteranendefinitie omvat het werkterrein van het KOC in hoofdzaak juist de periode nadat de militair met oorlogs- of uitzendervaringen de militaire organisatie heeft verlaten (post-actieve periode). Het KOC onderhoudt nauw contact met de hiervoor genoemde instituten van Defensie, omdat er grote raakvlakken zijn tussen beide werkterreinen, om in algemene zin kennis en informatie uit te wisselen over de werkzaamheden en projecten en – mede met het oog op de nieuwe veteranendefinitie die ook actief dienende militairen met uitzendervaring omvat – de samenwerking op onderzoeksgebied te versterken. Een belangrijk kenmerk van veel eerder verricht onderzoek is het retrospectieve, cross-sectionele karakter. Dat wil zeggen dat achteraf, als mensen teruggekeerd zijn van een missie en na verloop van tijd klachten ontwikkelen, bij een dwarsdoorsnede (steekproef) van de groep om wie het gaat informatie wordt verzameld over hun gezondheidstoestand (toen en nu). De belangrijkste beperking van dit soort onderzoek is dat hiermee geen betrouwbare informatie verkregen wordt over de gezondheidstoestand voorafgaand aan en tijdens de uitzending, en dat evenmin op een betrouwbare manier kan worden aangegeven hoe de klachten zijn ontstaan en hoe zij zich ontwikkeld hebben. Met andere woorden: op deze manier kan niet worden aangetoond dat klachten of symptomen een direct gevolg zijn van ervaringen tijdens de uitzending. Prospectief, longitudinaal onderzoek kan deze beperking opheffen. Dit soort onderzoek begint met het verzamelen van de relevante informatie voordat militairen worden uitgezonden. Dit wordt voortgezet, ook als de militairen weer terug zijn van hun uitzending. Zo kan geanalyseerd worden bij welke mensen zich na verloop van tijd wel of geen klachten ontwikkelen en welke factoren daarbij van invloed zijn. In 2002 heeft de staatssecretaris van Defensie dergelijk onderzoek aangekondigd. Sindsdien zijn er twee prospectieve, longitudinale onderzoeksprojecten van start gegaan. Eén project wordt in opdracht van het Ministerie van Defensie uitgevoerd door de Dienst Militaire Psychiatrie van het Centraal Militair Hospitaal in Utrecht (projectleider kol-arts prof. dr. E. Vermetten). Het andere project is tot stand gekomen met subsidie van ZonMW en van het Vi en is uitgevoerd bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Utrecht (projectleider mevrouw prof. dr. I. Engelhard). Beide projecten worden in deze onderzoekswijzer beschreven. Een tweede belangrijk kenmerk van eerder verricht onderzoek is dat het veelal op ad hoc basis tot stand is gekomen, op grond van een actuele vraag van de veteranen zelf, van de overheid of van maatschappelijke organisaties, of op grond van reeds bestaande onderzoeksprogramma’s of van de interesse en motivatie van onderzoekers. In het ideale geval komt onderzoek tot stand op grond van de wisselwerking tussen overheid, maatschappelijke organisaties (waaronder veteranenorganisaties), het werkveld van de geestelijke gezondheidszorg voor veteranen en onderzoekers. In de Nota Veteranenzorg van 1 juni 2005 van het Ministerie van Defensie wordt het voornemen beschreven om tot een visie op onderzoek te komen en een daarvan afgeleid onderzoeksprogramma dat stevig verankerd is in de driehoek “onderzoek – beleid – praktijk” en dat begeleid wordt door een wetenschappelijke adviesraad. Begin 2008 startte de Raad voor civiel-militaire Zorg en Onderzoek (RZO) met haar werkzaamheden, als adviescollege voor de staatssecretaris van Defensie, op het gebied van zorg en onderzoek in relatie tot de geestelijke gezondheid van militairen en veteranen. De

6

RZO adviseert de minister van Defensie over het beleid en over afstemming en coördinatie op onderzoeksgebied. De onderzoekswijzer De “Onderzoekswijzer Gezondheid en Welzijn” is het enige systematische overzicht van onderzoek dat in Nederland is verricht of nog wordt uitgevoerd naar de gezondheid en het welzijn van Nederlandse veteranen. De onderzoekswijzer richt zich daarbij op onderzoek (1) naar de gevolgen van deelname aan (een) missie(s) voor de gezondheid en het welzijn van veteranen en (2) naar het in kaart brengen van beschermende – en risicofactoren voor het ontstaan van klachten op het gebied van gezondheid en welzijn na deelname aan (een) missie(s). De onderzoekswijzer is een dynamisch instrument om belangstellenden te blijven informeren over onderzoek dat relevant is voor het beleid en de zorg voor veteranen. Indien u reacties en aanvullingen heeft, horen wij dat graag van u. Om de onderzoekswijzer actueel te houden, vragen wij u als onderzoeker, beleidsmedewerker of hulpverlener om gerichte feedback en aanvullingen. Wij zien met belangstelling dit commentaar tegemoet en wij zijn benieuwd naar uw reactie in algemene zin. Opbouw van de onderzoekswijzer De onderzoekswijzer is chronologisch opgezet. Dit betekent dat de onderzoekswijzer begint met een overzicht van het onderzoek dat de diverse onderzoeksinstanties op dit moment uitvoeren. Vervolgens komen de afgeronde projecten aan bod, beginnend met de projecten recent zijn afgerond en eindigend met het project “Zorg voor nazorg” uit 1996. De deelnemende instanties hebben in de regel de beschrijving van hun onderzoek zelf aangeleverd.

7

1 1.1

Lopend onderzoek Kerngegevens veteranen

Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Veteraneninstituut, mw. drs. Y.M. de Reuver (Veteraneninstituut), dr. J. Duel (Veteraneninstituut), mw. drs. M. Dirksen wensen en behoeften, erkenning en zorg, beleid 2014-heden lopend mw. drs. M.Dirksen ([email protected])

Sinds 2014 is het veteranenpanel vervangen door het jaarlijkse onderzoek kerngegevens veteranen. De doelgroep van het onderzoek bestaat uit de ruim 66.000 veteranenpashouders zoals die geregistreerd staan bij het Veteraneninstituut. Met het onderzoek wil het Veteraneninstituut een beter zicht krijgen op de wensen, behoeften en ervaringen van veteranen rondom drie thema’s. Die thema’s zijn het veteranenbeleid, de dienstverlening door het Veteraneninstituut en een vrij in te vullen thema dat jaarlijks wordt bepaald door het Veteraneninstituut. In 2014 was dat de bruikbaarheid van militaire werken uitzendervaring bij het vinden en vervullen van werk na de militaire dienst. In 2014 hebben 500 veteranen aan het onderzoek deelgenomen. De belangrijkste bevindingen waren:  het algemene oordeel over het veteranenbeleid is positief;  men is tevreden over de dienstverlening van het VI;  een forse groep veteranen ervaart noch positieve waardering noch gebrek aan waardering;  weinig veteranen ervaren een negatieve invloed van de uitzending op hun leven. Publicaties Duel, J & Reuver, Y.M. de (2014). Kerngegevens Veteranen 2014. Doorn: Veteraneninstituut

8

1.2

Onderzoek impact van potentieel stressvolle werkervaringen voor militairen en politiemensen


Stichting Waardering Erkenning Politie/ Veteraneninstituut/NLDA/Politie Academie mw. dr. N. Rietveld geestelijke gezondheid militairen en politiemensen, 2014-heden lopend mw. dr. N. Rietveld ([email protected])

Doelstelling Dit onderzoek is in eerste instantie een literatuuronderzoek om de risico- en beschermende factoren voor psychosociale problematiek vanwege het werk binnen geüniformeerde beroepen in kaart te brengen. In fase 2 die hier mogelijk op volgt zullen de bevindingen worden voorgelegd aan het opleidingsveld om te bezien in hoeverre de kennis uit de literatuur een toepassing krijgt in de opleiding en training van militairen en politieagenten. Onderzoeksvragen 1. Wat leert onderzoek ons over de aard van niet-levensbedreigende en levensbedreigende gebeurtenissen gedurende militaire en politieoperaties die een risico vormen voor de geestelijke gezondheid van militairen en politiemensen? 2. Wat leert onderzoek ons over factoren die juist beschermend zijn voor de geestelijke gezondheid van militairen en politiemensen? 3. Welke aandachtspunten kunnen we formuleren op basis van de meta-analyse en welke concrete thema’s zouden plaats moeten krijgen in training en opleiding en in de voorbereiding op het militaire en politiewerk in binnen en buitenland en in welke vorm?

9

1.3

Militaire Agressie Regulatie Studie (MARS)


Militaire Geestelijke Gezondheidszorg (MGGZ), Universitair Medisch Centrum Utrecht mw. drs. L. Heesink, prof. dr. R.J. Kleber (UU), dr. E. Geuze boosheid, negatieve emoties, agressie, irritatie 2013-heden lopend mw. drs. L. Heesink ([email protected])

Samenvatting Boosheid, moeilijk omgaan met negatieve emoties, agressie en snel geïrriteerd zijn, zijn klachten waarvan bekend is dat ze ook voorkomen onder militairen en veteranen, onder andere na een uitzending. Deze klachten kunnen een grote impact hebben op zowel de veteraan als de directe omgeving. Helaas is er nog weinig bekend over de achtergrond van deze klachten. De onderzoeksgroep van de Militaire Geestelijke Gezondheidszorg (MGGZ) en het UMC Utrecht zijn daarom in 2013 begonnen met een onderzoek naar deze klachten. Het onderzoek richt zich vooral op de neurobiologische achtergrond van de genoemde klachten. Deelnemers aan het onderzoek krijgen een psychologisch interview en vullen vragenlijsten in. Tevens wordt er bloed afgenomen om de waarden van hormonen als testosteron en cortisol (stresshormoon) te kunnen bepalen. Als laatste voeren deelnemers enkele computertaken uit en wordt hun schrikreactie op geluid gemeten. De helft van de mannen die aan dit eerste deel van het onderzoek meedoet, wordt teruggevraagd voor een MRI-scan om hersenstructuur en hersenfunctie in beeld te krijgen. De resultaten van het onderzoek bij mannen met klachten worden vergeleken met de onderzoeksresultaten van een groep deelnemers zonder klachten. Vooralsnog wordt dit onderzoek alleen onder mannen met een leeftijd tussen de 18 en 50 jaar uitgevoerd. Vraagstelling  Wat gebeurt er in het brein bij agressieregulatie?  Welke hormonen spelen een rol bij agressieregulatie?

10

1.4

Zelfdoding onder veteranen

Betrokken organisaties:

Betrokken personen:

Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Commando Dienstencentra Defensie en het Coördinatiecentrum Expertise Arbeidsomstandigheden en Gezondheid van de Defensie Gezondheidszorg Organisatie dr. ir. D. Schram-Bijkerk (RIVM), dr. ir. R.P. Bogers (RIVM), A.M. Hardij MSc (Defensie), dr. ir. M.B.M. Bekkers (Defensie), ltkol-arts D.N. Baalbergen (Defensie) suïcide, zelfdoding 2013-heden lopend dr. ir. R.P. Bogers, ([email protected])

Samenvatting In het artikel “Zelfmoord? Bij militairen? Sst!” (De Pers, 2012) wordt door de woordvoerder van het Veteraneninstituut en door politici gepleit voor registratie van zelfdoding onder veteranen. In 2013 heeft Defensie het RIVM opdracht gegeven om onderzoek uit te voeren naar zelfdoding onder veteranen aan de hand van de doodsoorzakenstatistiek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), nadat Defensie had aangetoond dat zo’n studie haalbaar is (Hardij & Leenstra, 2012). Het onderzoek wordt begeleid door een Wetenschappelijke Advies Commissie en een Klankbordgroep. Leden van de Wetenschappelijke Advies Commissie (WAC):  Prof. dr. I.M. Engelhard, Universiteit Utrecht/Gedragswetenschappen - Klinische & Gezondheidspsychologie  Dr. A. Drogendijk, stichting Arq Psychotrauma Expert Groep  Dr. M.L. ten Have, Trimbos-instituut  Prof. dr. F.E. van Leeuwen, Nederlands Kanker Instituut  Dr. C.J. Yzermans, NIVEL, Nederlandse huisartsenregistratie Leden van de Klankbordgroep (Kbg):  J. van Hulsen (vakbond VBM)  Drs. P.H.A. Theuns (Defensie, CDC)  KTZ ir. W.W. Sillevis Smitt (Defensie, HDP)  Mr. J. van Rossum (vakbond AFMP)  Kol-arts prof. dr. H.G.J.M. Vermetten (Defensie, MGGZ)  Dr. J. Duel (Veteraneninstituut)  Drs. B.E.D. Snel (Defensie, CDC/TOS)  Kol b.d. mr. P. Klijn (Veteranenplatform) Projectbegeleiders:  Drs. A.M. Hardij (Defensie, CEAG)  Drs. M.B.M. Bekkers (Defensie, CEAG) De studiepopulatie bestaat uit actieve en post-actieve veteranen van wie betrouwbare gegevens zijn opgenomen in de personeels- en veteranenbestanden van Defensie (zie Hardij & Leenstra, 2012). Dit betreft alle (ex-)militairen en gemilitariseerde burgers die zijn uitgezonden en die tussen 1 januari 2004 en 1 januari 2013 in dienst waren. De geobserveerde aantallen zelfdoding onder veteranen tussen 1 januari 2004 en 1 januari 2013 zullen vergeleken worden met de verwachte aantallen op basis van statistische gegevens over de Nederlandse bevolking, waarbij gecorrigeerd wordt voor kalenderjaar, leeftijd en geslacht. Zelfdoding onder Balkanveteranen is bestudeerd in het Balkanonderzoek (Schram-Bijkerk & Bogers 2011).

11

Vraagstelling  Wat is de sterfte door zelfdoding onder veteranen op basis van de doodsoorzakenstatistiek van het CBS?  Hoe verhouden deze cijfers zich tot CBS cijfers over zelfdoding in de algemene Nederlandse bevolking, na correctie voor leeftijd en geslacht? Publicaties  Hardij, A.M. & Leenstra, T. (2012). Zelfdoding onder veteranen. Haalbaarheidsstudie. Defensie, project CEAG/02032012AH.  Schram-Bijkerk, D. & Bogers, R.P. (2011). Cancer incidence and cause-specific mortality following Balkan-deployment. Bilthoven: RIVM-rapport 630450001.

12

1.5

Het voorspellen van behandelsucces, -uitval en -opkomst bij veteranen met PTSS

Betrokken organisatie/instelling:

Betrokken personen:


Stichting Centrum ’45, Stichting Arq, Universiteit Utrecht, Reinier van Arkel Groep, Militaire Geestelijke Gezondheidszorg (MGGZ). J.F.G. Haagen, MSc., prof. dr. R.J. Kleber, dr. J.W. Knipscheer, drs. T. Driessen en dr. Ruud Jongedijk. Adviseurs: dr. M.L. Schok, drs. J.J. ter Heide en kol-arts prof. dr. E. Vermetten. behandeling, voorspellers, predictoren, PTSS, veteranen. 2013-2016 lopend J.F.G. Haagen, MSc. ([email protected]).

Samenvatting Het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen (LZV) heeft een meetinstrumentarium opgesteld om binnen alle behandelinstellingen voor veteranen dezelfde vragenlijsten af te nemen. Dit onderzoek gaat aan de hand van dit instrumentarium na welke factoren behandelsucces, -opkomst en -uitval voorspellen. Het doel is te verklaren waarom sommige veteranen meer baat hebben bij PTSSbehandeling dan anderen. In totaal zullen 200 veteranen met PTSS voor dit onderzoek worden geworven om vooropgestelde hypothetische modellen te toetsen. Het onderzoeksdesign is een prognostische cohortstudie met vóórmeting, tussentijdse meting (6 maanden) en nameting (na behandeling). De modellen worden geanalyseerd met structural equation modeling (SEM) technieken in MPlus software. Vraagstelling  In welke mate veranderen PTSS symptomen, kwaliteit van leven en sociaal functioneren als gevolg van behandeling, en wat zijn de behandeluitval en –opkomst percentages?  Welke factoren voorspellen PTSS symptoomverandering, verandering van kwaliteit van leven, sociaal functioneren, behandeluitval en behandelopkomst?

13

1.6

Combat trauma: from warfare to welfare: a comparative study of how combat trauma is internalized and institutionalized

Betrokken organisatie(s):

Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Centre for Social Science and Global Health, Programme group Health, Care and the Body, Universiteit van Amsterdam; European Research Council ERC prof.dr. A.B. Edmonds antropologie, combat, trauma, Israël, United States, Netherlands 2013 – heden lopend prof. dr. A.B. Edmonds ([email protected]) http://ssgh.uva.nl/research/research-projects/researchprojects/research-projects/content/folder/recent/from-warfare-towelfare-a-comparative-study-of-how-combat-trauma-is-internalizedand-institutionalized.html

Samenvatting This project is an anthropological study of combat trauma in three different nations: Israel, the United States, and the Netherlands. Trauma means different things to different actors, and acquires a different value (both economic and social) in different contexts. Unusual within trauma studies, this research aims to shed a light on potentially conflicting values and meanings surrounding violence and suffering in military and therapeutic cultures. Methodologically, it combines ethnographic fieldwork with veterans, research on clinical practices, and analysis of the policies and discourses that institutionalize combat trauma. It includes as research subjects both war veterans from different ethnic groups as well as psychologists and psychiatrists. A major aim is a comparative framework for understanding how war related suffering is internalized and institutionalized as clinical illness.

14

1.7

Veteraan, hoe gaat het met u?

Betrokken organisaties: Betrokken personen:


Raad voor civiel-militaire Zorg en Onderzoek (opdrachtgever), Veteraneninstituut, Trimbos-instituut  prof.dr. U. Rosenthal (RZO), mw. dr. L.E. Frank (RZO), mw. drs. Y.M. de Reuver (Veteraneninstituut), dr. J. Duel (Veteraneninstituut), dr. B. van Wijngaarden (Trimbos-instituut), mw. drs. D.M.G. Meije (Trimbosinstituut) sociaal-demografisch profiel, zorgbehoefte, risicoprofielen  2012-heden  lopend  mw. dr. L.E. Frank (RZO)

Samenvatting  Aan het veteranenbeleid ligt ten grondslag de erkenning dat het militaire beroep een bijzonder beroep is dat specifieke risico’s in zich draagt voor de gezondheid en het welzijn van de militair, c.q. de veteraan. Tijdens de uitoefening van het beroep is er een risico dat de militair lichamelijk beschadigd raakt, of dat hij/zij belemmerd wordt in het functioneren na de uitzending of na het verlaten van de dienst, door psychische of sociale problemen die gerelateerd zijn aan ervaringen tijdens de inzet of uitzending. Het Ministerie van Defensie aanvaardt dan ook als voormalig werkgever een medeverantwoordelijkheid voor het goed functioneren en voor de gezondheid van zijn militairen en veteranen. Voor de actief dienende militairen is het ministerie uitstekend in staat om deze verantwoordelijkheid zelf, direct in relatie tot zijn werknemers, op te pakken. Om deze verantwoordelijkheid te kunnen invullen voor de post-actieve veteranen is een goed inzicht in de samenstelling, achtergrond en het hulpzoekgedrag van de groep veteranen noodzakelijk. De doelstelling voor het onderzoek is tweeledig: (1) het verbeteren van de zorg voor veteranen in algemene zin en specifiek het verbeteren van de toegang tot en de bekendheid van de zorg die het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen levert, (2) het verder ontwikkelen en waar mogelijk verbeteren van de dienstverlening en het beleid voor veteranen in algemene zin.  Vraagstelling  In hoeverre is er bij de Nederlandse veteranen sprake van een behoefte aan zorg en hoe gaan veteranen om met die behoefte?

15

1.8

Battle Field Casualties NL: Oorlogsverwondingen in Afghanistan (BFC-NL studie)

Betrokken organisatie: Betrokken personen:


Militaire Geestelijke Gezondheidszorg, Utrecht LTZ1AR dr. R. Hoencamp (Leids Universitair Medisch Centrum); drs. L. de Kruijff (Revalidatiecentrum de Hoogstraat, Utrecht); KTZAR E. Huizinga (Universitair Medisch Centrum Utrecht); kap Th. van Dongen, in opleiding tot arts; dr. M.C. Plat (Coördinatiecentrum Expertise Arbeidsomstandigheden en Gezondheid, Defensie Gezondheidszorg Organisatie); dr. P. van der Wurff (Militair Revalidatie Centrum Doorn); KLTZAR drs. F.J. Idenburg (Medisch Centrum Haaglanden); kol-arts drs. A.C. van der Krans (Centraal Militair Hospitaal); kol-arts prof. dr. E. Vermetten (Onderzoekscentrum Militaire Geestelijke Gezondheidszorg); Kol-arts dr. Agali Mert (R&D Militair Revalidatiecentrum); prof. dr. J. Hamming (Leids Universitair Medisch Centrum); prof. dr. L. Leenen (Universitair Medisch Centrum Utrecht). effect van uitzending, in het bijzonder verwondingen door krijgshandelingen 2010–heden lopend mw. C. Neuteboom/ LTZ1AR dr. R. Hoencamp ([email protected])

Samenvatting Deze studie richt zich op alle Nederlandse militairen die zijn uitgezonden naar Afghanistan, in het bijzonder de collega’s die in de periode van 1 augustus 2006 tot 1 augustus 2010 in Afghanistan gewond zijn geraakt door krijgshandelingen. Het oplopen van verwondingen tijdens militaire operaties kan gevolgen hebben voor het dagelijks leven na de missie. Daarnaast wordt door middel van deze studie in kaart gebracht wat het effect is van uitzendervaringen op het dagelijks leven na uitzending voor militairen die niet gewond zijn geraakt, of die wegens andere (medische) redenen gerepatrieerd zijn. Op deze wijze kan beoordeeld worden welke effecten het gevolg zijn van verwondingen dan wel het gevolg van een uitzendervaring en de medische (na) zorg te evalueren. Meer achtergrond informatie: www.bfcnl.nl Vraagstelling Wat is het effect van een uitzending op een militair en in het bijzonder wat voor effect heeft een verwonding door krijgshandelingen. De aldus verkregen gegevens kunnen van grote waarde zijn bij het voorbereiden van toekomstige militaire missies, maar ook bij het organiseren van voor- en nazorg. Publicaties  Hoencamp R. (2015) Task Foce Uruzgan, Afghanistan 2006-2010:medical aspects and challenges. Proefschrift. Leiden. Universiteit Leiden  Hoencamp R., Huizinga E.P., Dongen van T.T.C.F., Idenburg F.J., Ramasamy A., Leenen L.P.H.& Hamming J.F. Impact of explosive devices in modern armed conflicts: in-depth analysis of Dutch battle casualties in South Afghanistan. World Journal of Surgery. DOI: 10.1007/s00268-014-2645-5  Hoencamp R., Idenburg F.J., Dongen van T.T.C.F., Kruijff L.G.M. de, Huizinga E.P., Plat M.J., Hoencamp E., Leenen L.P.H., Hamming J.F. & Vermetten E. Long-term impact of battle injuries; five year follow-up of injured Dutch servicemen in Afghanistan 2006-2010. PLOS ONE, 10(2),e0115119.doi:10.1371/journal.pone.0115119  Hoencamp R., Idenburg F.J., Hamming J.F.& Tan, E.C.T.H. (2014) Incidence and Epidemiology of Casualties treated from August 2006 to August 2010 at the Dutch role 2E at Multi National Base Tarin Kowt Afghanistan. World Journal of Surgery. DOI: 10.1007/s00268014-2462-x.  Hoencamp R., Idenburg F.J., Hamming J.F. & Tan E.C.T.H. Het Nederlandse Role 2 ziekenhuis in Uruzgan (2006-2010): epidemiologie en karakteristieken van de patiëntenpopulatie. Nederlands Militair Geneeskundig Tijdschrift. 2014;67:101-118

16

 



     

Hoencamp R., Idenburg F.J., Vermetten H.G.J.M., Leenen L.P.H.& Hamming J.F. (2014) Lessons Learned from Dutch Deployed Surgeons and Anesthesiologists to Afghanistan: 2006 - 2010. Military Medicine. 179(7) 711-716. Doi:10.7205/MILMED-D-13-00548 Hoencamp R., Idenburg F.J., Vermetten H.G.J.M., Tan E.C.T.H., Plat M.J., Hoencamp E., Leenen L.P.H. & Hamming J.F. (2014) Impact of combat events on first responders: experiences of the armed conflict in Uruzgan, Afghanistan. Injury. Doi10.1016/j.injury.2014.12.012 Hoencamp R., Tan E.C.T.H., Idenburg F.J., Ramasamy A., Egmond van T., Leenen L.P.H. & Hamming J.F. Challenges in training of military surgeons: experiences from Dutch combat operations in Southern Afghanistan (2014). European Journal of Trauma and Emergency Surgery. DOI: 10.1007/s00068-014-0401-z Hoencamp R, Ulrich C, Verschuren SA, van Baalen JM. A prospective comparative study on the haemodynamic and functional consequences of arterial monitoring catheters in intensive care patients on the short and long term. Journal of Critical Care. 2006;21(2):193-196 Hoencamp R., Vermetten H.G.J.M., Tan E.C.T.H., Putter H., Leenen L.P.H. & Hamming J.F. Systematic review of the prevalence and characteristics of Battle Casualties from NATO coalition forces in Iraq and Afghanistan. Injury. DOI: 10.1016/j.injury.2014.02.012 Huizinga E., Hem J.A. van der & Blokhuis T.J. Repatriation and care of a battle casualty in Uruzgan. Nederland Tijdschrift voor Traumachirurgie. 2012;20(2):32-35. Huizinga E.P., Hoencamp R., Dongen van T.T.C.F.& Leenen L.P.H. Cross-sectional analysis of repatriated service members from South Afghanistan (2003-2014). Military Medicine, 2015 Mar;180(3):310-4. doi: 10.7205/MILMED-D-14-00474. Kruijff L.G.M. de, Krans A. van der & Mert A. Reintegration of Dutch war casualties; what is the impact on family relations and job commitment?. Nederlands Militair Geneeskundig Tijdschrift. 2012; (65):3. Kruijff L.G.M. de, Mert A., Meer F. van der, Huizinga E.P., Wissel M.J. de & Wurff P. van der. Dutch military casualties of the war in Afghanistan-Quality of life and level of participation after rehabilitation. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. 2012;155(35):A4233.

17

1.9

Biologische Effecten van Traumatische Ervaringen, Behandeling en Herstel (BETER)

Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Militaire Geestelijke Gezondheidszorg, Utrecht dr. E. Geuze, mw. dr. S.J.H. van Rooij, drs. M. Kennis. PTSS, militairen, veteranen, neuroimaging, MRI, fMRI, behandeling 2010–heden lopend dr. E. Geuze ([email protected])

Samenvatting Nederlandse militairen en veteranen kunnen psychische en lichamelijke klachten ontwikkelen na uitzending. Een relatief vaak voorkomende stoornis is posttraumatische stressstoornis (PTSS). Voor een adequate behandeling van PTSS is het noodzakelijk om goed inzicht te hebben in het ontstaan en beloop van de stoornis. Alhoewel er wel veel onderzoek is gedaan naar neurobiologische veranderingen bij militairen en veteranen met PTSS, is er heel weinig onderzoek verricht naar in hoeverre deze veranderingen van blijvende aard zijn, en of er enige mate van herstel optreedt na behandeling. Tevens is er weinig onderzoek gedaan naar voorspellers van effectieve behandeling. In dit onderzoek wordt het effect van zes maanden cognitieve gedragstherapie op neurobiologische parameters van PTSS getoetst. Vraagstelling Beeldvormende technieken geven ons meer inzicht in de neurale mechanismen die ten grondslag liggen aan PTSS. Daarbij moet echter niet uit het oog verloren worden dat ook andere parameters van grote invloed kunnen zijn op het beloop van PTSS. In dit onderzoek willen wij, rekening houdend met een aantal andere variabelen dat mogelijk van invloed is, onderzoeken welke neurobiologische afwijkingen van veteranen en militairen met PTSS herstellen na effectieve behandeling. Om te controleren voor niet-ziektegebonden veranderingen zullen de metingen op dezelfde momenten ook worden verricht bij een controlegroep. Tevens zullen wij onderzoeken of en welke neurobiologische kenmerken een voorspellende waarde hebben voor de behandelprognose van veteranen en militairen met posttraumatische stressstoornis. Publicatie  Kennis, M., Rademaker, A.R. & Geuze, E. (2012). Neural correlates of personality: An integrative review. Neuroscience & Biobehavioral Review, 37, 73-95.  Kennis M., Rademaker A.R., van Rooij S.J., Kahn R.S., Geuze E (2013). Altered functional connectivity in posttraumatic stress disorder with versus without comorbid major depressive disorder: a resting state fMRI study. Version 2. F1000Res. 2013 Dec 30 [revised 2014 Apr 16];2:289. doi: 10.12688/f1000research.2-289.v2. eCollection 2013.  Kennis M., Rademaker A.R., van Rooij S.J., Kahn R.S., Geuze E. (2015). Resting state functional connectivity of the anterior cingulate cortex in veterans with and without posttraumatic stress disorder. Hum Brain Mapp. 2015 Jan;36(1):99-109. doi: 10.1002/hbm.22615. Epub 2014 Aug 19.  Rooij, S.J.H. van (2015). Getting Better. Neurobiological mechanisms of recovery from combat-related PTSD. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht  Rooij, S.J.H. van, Rademaker, A.R., Kennis, M., Vink, M., Kahn, R.S. & Geuze, E. (2014). Neural correlates of trauma-unrelated processing in war veterans with PTSD. Psychological Medicine 2014; 18:1-3.  Rooij, S.J.H. van, Rademaker, A.R., Kennis, M., Vink, M., Kahn, R.S. & Geuze, E. (2014).Impaired right inferior frontal gyrus response to contextual cues in male veterans with PTSD during respons inhibition. Journal of Psychiatry and Neuroscience 2014; 39:330-338.  Rooij, S.J.H. van, Kennis, M., Sjouwerman, R., Heuvel, M.P. van den, Kahn, R.S. & Geuze, E. (2014). Smaller hippocampal volume as a vulnerability factor for persistence of PTSD. Submitted for publication.

18

 

Rooij, S.J.H. van, Rademaker, A.R., Kennis, M., Vink, M., Kahn, R.S. & Geuze, E. (2014). Predicting persistence of PTSD: A longitudinal functional MRI study on trauma-unrelated emotional processing. Submitted for publication. Rooij, S.J.H. van, Geuze, E., Kennis, M, Rademaker, A.R.& Vink, M.(2015). Neural Correlates of Inhibition and Contextual Cue Processing Related to Treatment Response in PTSD. Neuropsychopharmacology 2015 Feb;40(3):667-75.

19

1.10 Thuisfrontproblemen bij uitzending Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Nederlandse Defensie Academie (NLDA) dr. R. Moelker, prof. dr. J.M.L.M. Soeters, mw. dr. M.D. Andres. thuisfront, sociale steun 2007-heden lopend dr. R. Moelker ([email protected])

Samenvatting Het project “Thuisfrontproblemen bij uitzending” is gedeeltelijk afgesloten met het proefschrift van M.D. Andres dat in 2010 werd verdedigd. Dit proefschrift is als pdf te vinden op het internet (zie publicaties). Dit deel van het project resulteert nog steeds in publicaties, namelijk Andres (2011) en Andres e.a. (2012). Het proefschrift en de artikelen behandelen zowel het perspectief van de partners als dat van uitgezonden militairen en hun kinderen of ouders. Een organisatiesociologische studie naar zorgarrangementen in verschillende landen is uitgevoerd door Moelker e.a. (2008). Voor de inhoud en nadere presentatie van de resultaten zie deze publicaties. Een vervolgproject richt zich op internationale vergelijkingen. De vraag hoe thuisfrontproblemen in Nederland bij uitzending ervaren worden is op zichzelf relevant, maar krijgt pas echt betekenis op het moment dat dezelfde vraag vergeleken wordt met ervaringen uit andere landen. Om die reden is aan een Engelstalig boek gewerkt dat in 2015 is verschenen. Het boek bestaat uit ongeveer twintig bijdragen uit alle continenten van de wereld en heeft de volgende driedelige opzet. 1. Hoe beïnvloeden veranderende missies en militaire taken soldaten en hun families? Deze vraag heeft betrekking op de manier waarop de strijdkrachten proberen hun structuur aan te passen aan nieuwe missies en hoe militaire families omgaan met de tegenstrijdige eisen van het militaire bestaan in relatie tot hun privé-leven. Is de rivaliteit tussen familie en het militaire bestaan, zoals vertaald in het concept van de “hebzuchtige instellingen", nog steeds relevant als concept? Welke theoretische vooruitgang hebben sociologen geboekt bij het verbeteren van het concept? Spanningen tussen de militaire organisatie en de familie, in termen van een werk-thuis conflict, kunnen groeien, vooral gedurende de uitzending wanneer partners meer moeite hebben met het combineren van hun werken gezinsverplichtingen. Moderne communicatiemiddelen (internet, media en virtuele sociale netwerken zoals blogs, Facebook of Twitter) maken operaties meer transparant voor het thuisfront en het beïnvloedt vragen over de legitimiteit (zijn slachtoffers geaccepteerd?) Wat is de rol van de gezinsondersteuning in het legitimeren van operaties, zowel binnen de militaire organisatie als ten aanzien van de publieke opinie en politieke conflicten?. 2. Wat is het effect van een uitzending op de achterblijvers? Een missie drukt psychologisch gezien zwaar op gezinnen en de ingezette militairen. Beide partijen worden geconfronteerd met een scheiding. De psychische belasting van de militair en de militaire familie is daarom een relevant onderzoeksthema. Hoe gaan militairen en hun gezinnen met deze kwesties om? Wat is het effect op de kinderen? Beïnvloedt de uitzending de kwaliteit van de echtelijke relatie? Hoe bufferen inspanningen vanuit de gemeenschap de gezinssituatie? Hoe pakken gezinnen een huwelijkse verzoening aan? Wat is het effect van de communicatie op de familieomstandigheden (het effect van e-mailverkeer, mobiele telefoons, virtuele ondersteuningsgroepen)? Hoe beïnvloedt de missie de financiële situatie? Wat is het effect van de missie op het werk van de partner? 3. Wat is de nationale structuur van family support systemen en hoe hebben deze zich ontwikkeld? Wat is de rol van vrijwilligers? Hoe past de gegeven ondersteuning in de algemene structuur van het gezinsleven in een bepaald land? Is er een verschil in de organisatie van de ondersteuning voor, tijdens en na de uitzending? Moeten militaire commandanten meer actief zijn in de zorg voor militaire families? Hebben onze militaire gezinnen meer aandacht nodig of zijn ze voldoende zelfstandig om met de situatie om te kunnen gaan? Een tweede vervolgproject is een onderzoek in opdracht van de Koninklijke Marine. Vanaf 2014 wordt een onderzoek uitgevoerd naar de spanningen tussen werk en gezin in uitzendsituaties. Het work-

20

family conflict was nog niet eerder binnen een maritieme setting onderzocht en de situatie is niet geheel vergelijkbaar met die van de Koninklijke Landmacht. De nadruk bij dit onderzoek ligt op de invloed die de thuissituatie heeft op de werkbeleving van militairen. Om dit project te realiseren worden zowel varende personeelsleden als hun partners geënquêteerd. De dataverzameling zal geheel 2014 in beslag nemen, waarbij 2015 gepland staat voor analyse en rapportage. Vraagstelling  Hoe beïnvloeden de structurele veranderingen in de samenleving, de krijgsmacht, de missies, et cetera, de militairen en hun gezinnen (de reorganisaties, nieuwe missies, uitzendlast)?  Van welke spanningen is er sprake tussen de militaire organisatie en het gezin?  Met welke spanningen hebben militairen en hun gezin te maken? Hoe wordt er met deze spanningen omgegaan?  Hoe ziet de geschiedenis van family support eruit?  Wat is de structuur van formele en informele family support-systemen? Publicaties  Andres, M.D. (2014). Distress, support, and relationship satisfaction during military-induced separations: A longitudinal study among spouses of Dutch deployed military personnel. Psychological Services, 11(1), 22-30.  Andres, M.D. (2010). Behind family lines. Family members’ adaptations to military-induced separations. Uitgeverij Broese & Peereboom. [proefschrift] http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=100266.  Andres, M.D. (2013). Verliefd of vervreemd. Checkpoint, 2, 10-12.  Andres, M.D., De Angelis, K., & McCone, D. (2015). Reintegration, reconciliation and relationship quality. In: Moelker, R., Andres, M., Bowen, G., & Manigart, P. (Eds.) Military families and war in the 21st century. New York Routledge.  Andres, M.D. & Coulthard, J. (2015). Children and deployment, a cross country comparison. In: Moelker, R., Andres, M., Bowen, G., & Manigart, P. (Eds.) Military families and war in the 21st century. New York Routledge.  Andres, M.D. & Moelker, R. (2007). Uitzendervaringen van partners. Carré, 30 (7/8), 15-19.  Andres, M.D. & Moelker, R. (2008). Militaire gezinnen en uitzending (III): evaluatie van de thuisfrontzorg. Militaire Spectator, 177 (11), 603-614.  Andres, M.D. & Moelker, R. (2009). Parents' voice. The intergenerational relationship, worry, appraisal of the deployment, and support among parents of deployed personnel. In: G. Caforio (Ed.) Military sociology essays in honour of Charles C. Moskos. Bingley, UK: Emerald.  Andres, M.D., Moelker, R. e.a. (ed. 2013). Military Families on Mission, comparative perspectives. New York: Routledge.  Andres, M.D., Moelker, R. & Soeters, J.M.L.M. (2008). Militaire gezinnen en uitzending (I): partners met een missie. Militaire Spectator, 177 (9), 487-500.  Andres, M.D., Moelker, R. & Soeters, J.M.L.M. (2011). Behind Family Lines. A Longitudinal Study of Dutch Families’ Adaptations to Military Induced Separations. Res Militaris, 2(1)http://resmilitaris.net/ressources/10150/08/1.pdf  Andres, M.D., Moelker, R. & Soeters, J.M.L.M. (2011). There and Back Again: How Parental Experiences Affect Children’s Adjustments in the Course of Military Deployments. Armed Forces & Society, July 2011 37, 418-447.  Andres, M.D., Moelker, R. & Soeters, J.M.L.M. (2012). A Longitudinal Study of Partners of Deployed Personnel From the Netherlands' Armed Forces. Military Psychology, 24(3), 270288.  Andres, M.D., Moelker, R., & Soeters, J.M.L.M. (2012). The work-family interface and turnover intentions over the course of project-oriented assignments abroad. International Journal of Project Management. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0263786312000087  Andres, M.D. & Rietveld, N. (2012). It’s not over till it’s over: Sharing memories at the home front. In: Meulen, J. van der, Vogelaar, A., Beeres, R., & Soeters, J. (Eds.) Mission Uruzgan. Collaborating in multiple coalitions for Afghanistan, Part IV: Evaluating and remembering. Amsterdam: Pallas publication, 295-307.  Moelker, R. & Andres, M.D. (2008). Militaire gezinnen en uitzending (II): betrokken ouders, bezorgde ouders. Militaire Spectator, 177 (10), 577-586.

21

 

Moelker, R., Andres, M.D., Bowen, G., & Manigart, P. (Eds) (2015) Military families and war in the 21st century. New York Routledge. Moelker, R., Poot, G., Andres, M.D., Jelusic, L., Juvan, J., Parmar, L., & Tomforde, M. (2008). News from the home front: Communities supporting military families. In: G. Caforio, G. Kümmel, & B. Purkayastha, Armed Forces and Conflict Resolution: Sociological Perspectives, Contributions to Conflict Management, Peace Economics and Development, Volume 7 (Bingley, UK: Emerald), 183-210.

22

1.11 Lichamelijk onbegrepen klachten; een behandelstudie binnen Defensie Betrokken organisatie : Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Centraal Militair Hospitaal, Afdeling Militaire Psychiatrie kol-arts prof. dr. E. Vermetten, drs. M.M.P. Zeylemaker. Lichamelijk onbegrepen klachten (LOK) 2007-heden lopend kol-arts prof. dr. E. Vermetten ([email protected])

Samenvatting Op grond van deze studie wordt aanbevolen om binnen het CMH een LOK-poli met een multidisciplinaire invalshoek in te richten met twee doelstellingen: (1) het valideren van de aanname van oorzakelijkheid van de LOK-klachten; het is belangrijk dat naar de klachten goede diagnostiek geschiedt en additioneel wetenschappelijk onderzoek wordt verricht, en (2) het bieden van een therapeutisch programma, analoog aan state-of-the-art hulpverlening voor deze klachten. In een eerdere pilot in 2002 is al ervaring opgedaan met een behandelprotocol voor deze klachten. Publicaties  Vermetten, E. & Loos, W. de. (2003). Medisch Onbegrepen Lichamelijke Klachten bij Veteranen; het Post-Deploymentsyndroom, diagnose en zorg in ontwikkeling. In: W. Visser (red), Hulpverlening aan Nederlandse veteranen; over preventie, signalering en nazorg (5163). Utrecht: ICODO.  Vermetten, E. & Loos, W. de. (2004). Medisch Onbegrepen Lichamelijke Klachten bij Veteranen; het Post-Deploymentsyndroom, diagnose en zorg in ontwikkeling. In: M. Meijer (red), Veteranen: onze zorg!: inleidingen over ontwikkelingen in de zorg voor Nederlandse veteranen. Doorn: Veteraneninstituut.  Zeylemaker, M. M. P., Linn, F. H. H., & Vermetten, E. (2014). Blended care; development of a day treatment program for medically unexplained physical symptoms (MUPS) in the Dutch Armed Forces. Work: A Journal of Prevention, Assessment and Rehabilitation. 2015;50(1):111-20. doi: 10.3233/WOR-141933.

23

1.12 Prospectie in stress gerelateerd militair onderzoek (PRISMO) Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Militaire Geestelijke Gezondheidszorg, Onderzoekscentrum kol-arts prof. dr. E. Vermetten, dr. E. Geuze, dr. I. Eekhout, drs. A. van Reijnen, e.a. PTSS, militairen, veteranen 2005–heden lopend dr. E. Geuze ([email protected]), kol-arts prof. dr. E. Vermetten ([email protected])

Samenvatting In Nederland is de MGGZ in 2005 gestart met een prospectief onderzoek naar gezondheidsklachten na uitzending, het zogenaamde prospectie in stressgerelateerd militair onderzoek (PRISMO). Het onderzoek is gericht op de balans tussen gezondheid/weerbaarheid (‘resilience’) en ziekte (‘illness’) en levert een bijdrage aan inzicht in de etiologie van de uitzendgerelateerde klachten. Momenteel zijn bijna 900 militairen geïncludeerd in de eerste meting. Naast bestaand geneeskundig onderzoek en diverse medische screeningen is PRISMO een specifiek onderzoek dat inzicht zal geven in de uitzendgerelateerdheid van klachten en mogelijkheden voor behandeling kan valideren aan de hand van de biologische en psychologische parameters. In PRISMO worden militairen voor hun uitzending zowel biologisch als psychologisch gescreend op stressmediërende parameters, waarbij de nadruk ligt op biologische parameters. De screening bestaat uit het ondergaan van een venapunctie voor bloedafname, het verzamelen van speeksel in speekselbuisjes en het invullen van een serie vragenlijsten. Direct na uitzending en 6 maanden later worden de medisch-biologische parameters (bloed en speeksel) en psychologische parameters (vragenlijsten) opnieuw onderzocht. Het psychologische onderzoek wordt 1, 2, 5 en 10 jaar na uitzending herhaald. Het onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Nadrukkelijk moet worden gesteld dat dit onderzoek op vrijwillige basis plaatsvindt. De data worden geanonimiseerd en zijn uitsluitend herleidbaar tot de individuele deelnemers door de onderzoeker. De individuele data zijn niet beschikbaar voor Defensie. Dit is omschreven in de informed consent en het onderzoeksprotocol dat is voorgelegd aan, en is goedgekeurd door de Medisch Ethische Toetsings Commissie van het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Meer informatie is te vinden op www.prismo.nl. Publicaties  Boks, M. P., Mierlo, H. C., Rutten, B. P., Radstake, T. R., De Witte, L., Geuze, E. & Vermetten, E. (2015). Longitudinal changes of telomere length and epigenetic age related to traumatic stress and post-traumatic stress disorder. Psychoneuroendocrinology, 51, 506-512. doi: 10.1016/j.psyneuen.2014.07.011  Liempt, S. van, Zuiden, M. van, Westenberg, H., Super, A. & Vermetten, E. (2013). Impact of impaired sleep on the development of PTSD symptoms in combat veterans: a prospective longitudinal cohort study. Depression and Anxiety, 30, 469-474.  Mommersteeg, P. M., Vermetten, E., Kavelaars, A., Geuze, E. & Heijnen, C. J. (2008). Hostility is related to clusters of T-cell cytokines and chemokines in healthy men. Psychoneuroendocrinology, 8, 1041-1050.  Rademaker, A.R., Zuiden, M. van, Vermetten, E. & Geuze, E. (2011). Type D personality and the development of PTSD symptoms: a prospective study. Journal of Abnormal Psychology, 120, 299-307.  Reijnen, A., Geuze, E., & Vermetten, E. (2015). The effect of deployment to a combat zone on testosterone levels and the association with the development of posttraumatic stress symptoms: A longitudinal prospective Dutch military cohort study. Psychoneuroendocrinology, 51, 525-533. doi: 10.1016/j.psyneuen.2014.07.017

24

  

   

 





 





 

Reijnen, A., Rademaker, A. R., Vermetten, E., & Geuze, E. (2015). Prevalence of mental health symptoms in Dutch military personnel returning from deployment to Afghanistan: A 2year longitudinal analysis. Eur Psychiatry, 30(2), 341-346. doi: 10.1016/j.eurpsy.2014.05.003 Smid, G.E., Kleber, R.J., Rademaker, A.R., Zuiden. M. van & Vermetten, E. (2013).The role of stress sensitization in progression of posttraumatic distress following deployment. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 48, 1743-1754. Smid, G. E., van Zuiden, M., Geuze, E., Kavelaars, A., Heijnen, C. J., & Vermetten, E. (2015). Cytokine production as a putative biological mechanism underlying stress sensitization in high combat exposed soldiers. Psychoneuroendocrinology, 51, 534-546. doi: 10.1016/j.psyneuen.2014.07.010 Veenman, M., Vermetten, E., Kloet, C. de, Unck, F.A.W. & Westenberg, H.G.M. (2005). Prospectief medisch-biologisch onderzoek naar parameters bij stressgerelateerde aandoeningen. Nederlands Militair Geneeskundig Tijdschrift, 58 (2), 60-63. Vermetten, E., Baker, D., & Yehuda, R. (2015). New findings from prospective studies. Psychoneuroendocrinology, 51, 441-443. doi: 10.1016/j.psyneuen.2014.11.017 Vermetten, E. & Geuze, E. (2007). Frontline-onderzoek op het nieuwe Onderzoeks Centrum MGGZ Defensie. Carré, 6, pp 37-39. Vermetten, E., Meijer, L., Van der Wurff, P. & Mert, A. (2013). The effect of military motionassisted memory desensitization and reprocessing treatment on the symptoms of combatrelated post traumatic stress disorder: first preliminary results. Studies in Health Technology and Informatics, 191, 125-127, doi: 10.3233/978-1-61499-282-0-125. Zuiden, M. van (2012). Predicting PTSD, depression, and fatique after military deployment. Identification of biological vulnerability factors. Rotterdam: Optima Grafische Communicatie [dissertatie]. Zuiden, M. van, Geuze, E., Maas, M., Vermetten, E., Heijnen, C.J. & Kavelaars, A. (2009). Deployment-related severe fatigue with depressive symptoms is associated with increased glucocorticoid binding to peripheral blood mononuclear cells. Brain, Behavior, and Immunity, 23, 1132-1139. Zuiden, M. van, Geuze, E., Willemen, H.L., Vermetten, E., Maas, M., Amaraouchi, K., Kavelaars, A. & Heijnen, C.J. (2012). Glucocorticoid receptor pathway components predict Posttraumatic Stress Disorder symptom development: a prospective study. Biological Psychiatry, 71, 309-316. Zuiden, M van, Geuze, E., Willemen, H.L.D.M., Vermetten, E. Maas, M., Heijnen, C.J. & Kavelaars, A. (2011). Pre-existing high glucocorticoid receptor number predicting development of posttraumatic stress symptoms after military deployment. The American Journal of Psychiatry, 168, 89-96. Zuiden, M. van, Heijnen, C.J., Amarouchi, K., Maas, M., Vermetten, E., Geuze, E. & Kavelaars, A. (2012). IL-1β reactivity and the development of severe fatigue: a longitudinal study. Journal of Neuroinflammation, 9:205, doi:10.1186/1742-2094-9-205. Zuiden, M. van, Heijnen, C.J., Maas, M., Amarouchi, K., Vermetten, E., Geuze, E. & Kavelaars, A. (2012c). Glucocorticoid sensitivity of leukocytes predicts PTSD, depressive and fatigue symptoms after military deployment: A prospective study. Psychoneuroendocrinology, 37(11), 1822-1836, doi: 10.1016/j.psyneuen.2012.03.018. Zuiden, M. van, Heijnen, C.J., Schoot, R. van de, Amarouchi, K., Maas, M., Vermetten, E., Geuze, E., & Kavelaars, A. (2011). Cytokine production by leukocytes of military personnel with depressive symptoms after deployment to a combat-zone: A prospective, longitudinal study. Plos One, 6(12), e29142. Zuiden, M. van, Kavelaars, Rademaker, A.R. Vermetten, E. Heijnen, C.J. & Geuze, E. (2011). A prospective study on personality and the cortisol awakening response to predict posttraumatic stress symptoms in response to military deployment. Journal of Psychiatric Research, 45, 713-719. Zuiden M. van, Kavelaars A, Geuze E, Olff M, Heijnen CJ. Predicting PTSD: pre-existing vulnerabilities in glucocorticoid-signaling and implications for preventive interventions. Brain Behav Immun. 2013 May;30:12-21. doi: 10.1016/j.bbi.2012.08.015. Epub 2012 Sep 5. Zuiden, M. van, Kavelaars, A., Vermetten, E., Olff, M., Geuze, E., & Heijnen, C. (2015). Predeployment differences in glucocorticoid sensitivity of leukocytes in soldiers developing symptoms of PTSD, depression or fatigue persist after return from military deployment. Psychoneuroendocrinology, 51, 513-524. doi: 10.1016/j.psyneuen.2014.09.014

25

1.13 PRISMO-SCAN: Neuroimaging bij militairen voor en na uitzending Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Donders Instituut voor Neuroimaging, Nijmegen, en Onderzoekscentrum Militaire GGZ, Utrecht. dr. G. van Wingen, dr. E. Geuze, dr. G. Fernandez militairen, veteranen, neuroimaging, fMRI, stress, geheugen. 2005–heden lopend dr. E. Geuze ([email protected])

Samenvatting Dit onderzoek richt zich voornamelijk op het gebruik van beeldvormende technieken om meer inzicht te krijgen in neurobiologische veranderingen in de hersenen van militairen na blootstelling aan een langdurige periode van stress. Met behulp van structurele en functionele Magnetische Resonantie Imaging (MRI) worden militairen voor en na uitzending naar Uruzgan onderzocht. Dit wordt vergeleken met een controlegroep van militairen die niet uitgezonden worden. Vraagstelling  Zijn er anatomische veranderingen in de hersenen die optreden na een langdurige periode van stress?  Zijn er functionele veranderingen in de hersenen die optreden na een langdurige periode van stress? Conclusies Op basis van hersenscans is gemeten dat de hersenactiviteit in de amygdala toeneemt na de uitzending als er een prikkel wordt toegediend (namelijk het kijken naar plaatjes). Dit duidt erop dat de hersenen zich heel snel aanpassen aan de veeleisende situatie in Uruzgan en militairen extra alert maken voor mogelijke bedreigingen. Deze verandering in de hersenen is kort na de uitzending gemeten. Op dit moment loopt er onderzoek naar de veranderingen van de hersenen op lange termijn. Publicaties  Geuze, E., Wingen, G.A. van, Zuiden, M. van, Rademaker, A.R., Vermetten, E., Kavelaars, A., Fernández, G. & Heijnen, C.J. (2012). Glucocorticoid receptor number predicts increase in amygdala activity after severe stress. Psychoneuroendocrinology, 37,1837-1844.  Wingen, G.A. van, Geuze, E., Caan, M.W., Kozicz, T., Olabarriaga, S.D., Denys, D., Vermetten, E. & Fernández, G. (2012). Persistent and reversible consequences of combat stress on the mesofrontal circuit and cognition. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 109, 15508-155013.  Wingen, G.A. van, Geuze, E., Vermetten, E. & Fernández, G. (2011). Perceived threat predicts the neural sequelae of combat stress. Molecular Psychiatry, 16, 664-671.  Wingen, G.A. van, Geuze, E., Vermetten, E. & Fernández, G. (2012). The neural consequences of combat stress: long-term follow-up. Molecular Psychiatry, 17, 116-118.  Wingen, G.A. van, Geuze, E., Vermetten, E., & Fernández, G. (2011). Consequences of stress on brain functioning. Molecular Psychiatry, 16, 583-583, doi:10.1038/mp.2011.55

26

1.14 Nazorgonderzoek Defensie Betrokken organisatie:

Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Commando Diensten Centra / Divisie Personeel en Organisatie Defensie / Trends, Onderzoek en Statistiek (TOS, voorheen Dienstencentrum Gedragswetenschappen [GW] lkol dr. C.E. van den Berg e.a. nazorg, militair, thuisfront, verwerkingsproces, psychosociale gevolgen 1997-heden lopend lkol dr. C.E. van den Berg ([email protected])

Samenvatting Defensie stuurt aan al het personeel dat minimaal dertig dagen uitgezonden is geweest twee uitnodigingen voor het invullen van een vragenlijst. Dit gebeurt zes maanden na afloop van de uitzending. Eén uitnodiging is bestemd voor de militair en één uitnodiging is bestemd voor zijn/haar (verder: zijn) thuisfront. De Vragenlijsten Nazorg Militair en Thuisfront hebben als doel de positieve en/of negatieve effecten van de uitzending op de gezondheid en het welzijn van de militair en zijn thuisfront te inventariseren. Een militair die overigens zes maanden na uitzending niet meer tot het defensiepersoneel behoort, krijgt als veteraan ook een uitnodiging voor hemzelf en zijn thuisfront toegestuurd. De ingevulde vragenlijsten worden door TOS geanalyseerd. Het resultaat van de analyse van de Vragenlijst Nazorg Militair is een profiel per militair. Het profiel geeft voor veertig aspecten aan of er mogelijk een behoefte aan zorg is. Tot de aspecten behoren onder meer twintig medische aspecten, PTSS, depressie, geëxternaliseerd probleemgedrag en vermoeidheidsklachten. Indien op een of meer aspecten mogelijk een zorgbehoefte is, dan stuurt TOS het profiel naar Bedrijfsmaatschappelijk Werk (BMW). Een Bedrijfsmaatschappelijk Werk(st)er neemt vervolgens contact op met de militair om de zorgbehoefte te inventariseren en waar nodig de militair te begeleiden dan wel te verwijzen naar bijvoorbeeld de militaire arts, de Militaire Geestelijke Gezondheidszorg of het Centraal Militair Hospitaal. Profielen van ex-militairen worden door TOS ook ter afhandeling naar BMW gestuurd. De analyse van de Vragenlijst Thuisfront levert ook een profiel op. Dit profiel geeft voor 25 aspecten aan of er wel of niet een mogelijke behoefte aan zorg is. Tot de aspecten behoren onder meer het welzijn van het thuisfront, het welzijn van de kinderen en het welzijn van de militair. Indien op een of meer aspecten mogelijk een zorgbehoefte is, dan stuurt TOS het profiel naar BMW. De BMW-er neemt vervolgens contact op met het thuisfront, inventariseert de eventuele zorgbehoefte en neemt zo nodig vervolgstappen. TOS aggregeert de individuele resultaten ook jaarlijks in zogeheten factsheets. De factsheet geeft per missie, krijgsmachtdeel of rangcategorie weer wat de psychosociale – en medische gevolgen van de uitzending voor de betrokken militairen of hun thuisfront is geweest. Naast het doorgaande onderzoek naar de effecten van uitzending vinden er regelmatig aanvullende onderzoeken naar aspecten van de zorg rondom uitzendingen plaats. Voorbeelden daarvan zijn evaluaties van het adaptatieprogramma na afloop uitzending en validatieonderzoek van de gebruikte vragenlijsten. Vraagstelling De primaire vraagstelling binnen het nazorgonderzoek behelst het traceren van uitzendgerelateerde problematiek (psychosociaal dan wel medisch) onder militairen en hun thuisfront met het doel zo nodig een zorgaanbod te doen. De evaluatie van de zorg rondom uitzendingen heeft tot doel het zorgproces rondom uitzendingen te optimaliseren.

27

Publicaties  Alkemade, N.D. (1997). Rapport nazorg Bosnië 1 Koninklijke Marine. Den Haag: DPKM/Afdeling Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (Documentnummer SWO-1997-03 & 03A).  Alkemade, N.D. (1997). Rapport nazorg Bosnië 2 Koninklijke Marine. Den Haag: DPKM/Afdeling Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (Documentnummer SWO-1997-11).  Alkemade, N.D. (1998). Rapport nazorg Haïti I Koninklijke Marine. Den Haag: DPKM/Afdeling Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (Documentnummer SWO-1998-4).  Alkemade, N.D. (1998). Rapport nazorg Haïti II Koninklijke Marine. Den Haag: DPKM/Afdeling Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (Documentnummer SWO-1998-5).  Alkemade, N.D. (1999). Rapport nazorg 11INFCLEYP1 Bosnië KM. Den Haag: DPKM/Afdeling Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (Documentnummer SWO-1999-03).  Alkemade, N.D. (1999). Rapport nazorg KM-SFOR-Pelotons. Den Haag: DPKM/Afdeling Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (Documentnummer SWO-1999-07).  Beek, J.C. van der, Onzenoort, A.G.L.V. van, Verkuyl, J. (1987). Nazorg ex-Unifil-militairen. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer 87-05).  Berg, C.E. van den (2011). Evaluatie nabestaandenreis Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-11-095).  Berg, C.E. van den & Riep, N.C. (2012). Evaluatie Adaptatie II. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-12-011).  Bergman, R.J.F. & Bekink, D. (1996). Onderzoek uitzendcyclus. Den Haag: CDPO/Afdeling gedragswetenschappen (Documentnummer GW 96-15).  Bos-Bakx, M. (2000). “Uitzenddruk” (een korte oriëntatie). Den Haag: DPO/Afdeling gedragswetenschappen (Documentnummer GW/00-42).  Bos-Bakx, M.P.G. & Zijlmans, A.L.S.M. (1999). Non-responsonderzoek met betrekking tot de vragenlijst Nazorg-KL. Den Haag/Amersfoort: CDPO/GW – AIH (Documentnummer GW 9935).  Bruijn, J. de (1998).Tijd en stressverwerking na uitzending, een literatuuronderzoek naar de invloed van tijd stressverwerking bij militairen na uitzending Utrecht. CDPO/GW (Documentnummer 98-34).  Dekkers, S. (2010). Validatie van de Vragenlijst Nazorg Militair en de invloed van hostiliteit op het ontwikkelen van psychische klachten na uitzending. Utrecht: Universiteit Utrecht.  Dirksen, M. (2001). Zorg rondom individuele uitzendingen KM. Den Haag: SWO (Documentnummer SWO-2001-11).  Draaisma, D., Putten, D.J. van, Heuvel, S.G. van den (1994). Ontwikkeling en toepassing van een evaluatie-instrument voor geneeskundige zorg vd marine. Deelrapportages. Documentnummer TNO/PG-94-1 A,B,C.  Duel, J. (2008). De effecten van uitzenduur en uitzendfrequentie op militair en thuisfront. Een kort verkennend onderzoek. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08014).  Duel, J. (2008). De Vragenlijst Nazorg. Naslagwerk voor artsen die betrokken zijn bij de procedure rondom de Vragenlijst Nazorg. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-108).  Duel, J. (2008). De Vragenlijst Nazorg. Naslagwerk voor bedrijfsmaatschappelijk werk(st)ers die betrokken zijn bij de procedure rondom de Vragenlijst Nazorg. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-109).  Duel, J. (2008). De Vragenlijst Nazorg. Naslagwerk voor professionals die betrokken zijn bij de procedure rondom de Vragenlijst Nazorg. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-003).  Duel, J. (2008). Effecten van uitzending. Een overzicht van klachten vanwege uitzending bij militairen en thuisfront die in 2008 een vragenlijst hebben ontvangen. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-142).  Duel, J. (2010). Effecten van Uitzending 2007-2009. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-10-029).  Duel, J. (2010). Gezondheid na uitzending. Medische en psychosociale gevolgen 2007–2009. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-10-178).  Duel, J. (2010). Screening for deployment related negative health effects in the Netherlands Armed Forces. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-10-093).

28

 

      

  

           

Duel, J. & Rees Vellinga, N. van (2009). Belasting rondom uitzendingen. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-09-032A). Duel, J. & Rees Vellinga, N. van (2009). The effect of military family’s perceptions of tempo and mission impact on soldier’s readiness. Paper presented at the 51st conference of the International Military Testing Association (IMTA), Tartu, Estonia (2 november - 5 november 2009) (Documentnummer GW-09-167A). Flach, A. (1996). Personele aspecten van het moderne gevecht, nadelige psychische gevolgen bij krijgsgevangen en gegijzelde militairen. Den Haag: CDPO/GW. documentnummer 96-08. Flach, A. & Zijlmans, A.L.S.M. (1997). Nazorgonderzoek KL, nadelige psychologische gevolgen van gijzeling tijdens crisisbeheersingsoperaties bij Nederlandse KL-militairen. Amersfoort/Den Haag, AIH-DCPO/ GW, documentnummer GW/97-21. Flach, A. & Zijlmans, A.L.S.M. (1997). Psychological consequences of being taken hostage during Peace Operations. In: J.L. Soeters & J.H. Rovers, NL Arms, Netherlands Annual Review of Military Studies 1997. Tilburg: Gianotten. Flach, A. & Zijlmans, A.L.S.M. (1998). Nazorgonderzoek KL, Verwerkingsproblemen na uitzendingen. Den Haag/Amersfoort: CDPO/GW – AIH (Documentnummer GW 98-13). Geerligs, E (2005). Rapport Adaptatie Cyprus SFIR 3 t/m 5. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-05-062). Geerligs, E. (2009). Onderzoek thuisfrontcomité KMar. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-09-037). Geerligs, E. & Rees Vellinga, N. van (2007). “The Dutch approach”, Dutch peace keeping in high and low impact missions and the prevalence of post-deployment psychosocial problems. Presentation at the 10th European Conference on Traumatic Stress (ECOTS), Opatija, Croatia (June 5-9). Geerligs, E., Riep, N. & Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg SFIR 1 t/m 3. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-05-092). Harsveld, M. (1996). Verslag van een onderzoek naar de behoefte aan nazorg van uitgezonden KLu militairen. Den Haag/Amersfoort: Gedragswetenschappen. Kloet, I.E. van der & Bos-Bakx, M.P.G. (2000). Uitzendbaarheid en uitzendbereidheid. Een onderzoek naar de uitzendbaarheid en uitzendbereidheid van personeel van de aan- en afvoertroepen, intendance, geneeskundige dienst en genie. Den Haag: DPO/Afdeling gedragswetenschappen (Documentnummer GW 00-01). Klomps, E. (2009). KMAR Integriteit en uitwerking aanbeveling nazorggesprek. Den Haag: Gedragswetenschappen. Knoester, J.P. (1989). Traumatische ervaringen en ex-Unifil militairen. Een literatuur en dossieronderzoek. Den Haag: DPKL/afdeling gedragswetenschappen (Documentnummer GW 89-12). Kuijk, P.H.M. van (2006). Nazorg ISAF 1 t/m 6 en III (2002-2003). Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-06-016). Kuijk, P.H.M. van (2006). Nazorg SFIR 4 en 5. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-06-071). Kuijk, P.H.M. van (2007). Handleiding Adaptatie gesprekken. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-016). Kuijk, P.H.M. van & Zijlmans, A.L.S.M. (2002). Vragenlijst Nazorg-KL: Uitzending, beleving en verwerking. Periode SFOR6, SFOR7. Den Haag/Amersfoort: DP&O/GW-AIH (Documentnummer GW/01-30). Moelker, R. & Kloet, I. E. van der (2002). Partneronderzoek. Wat partners vinden van de uitzending van hun militair. Den Haag: DPO/Afdeling gedragswetenschappen (Documentnummer GW 00-28). Moelker, R. & Verheijen, T. (1999). Het Thuisfront van de Luchtmacht. Breda: KMA (Documentnummer 99-49). Nanne, I.M. (2010). Psychosociale klachten bij uitgezonden Nederlandse militairen. Een zorgaanbod vanuit Defensie. Amsterdam: Vrije Universiteit. Pieterson, A. (2000). Evaluatie zorg rondom AFOR (mariniers en vlootpersoneel). Den Haag: SWO. Pieterson, A. (2002). Evaluatie zorg rondom UNMEE. Den Haag: SWO Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg SFIR 4/5. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-06-071).

29

                           

Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg Afghanistan 2005. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-004). Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg EUFOR II en III. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-005). Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg rapportage KL: de beleving van het thuisfront. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-06-079). Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg SFOR 15, 16 en EUFOR I. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-06-098). Rees Vellinga, N. van (2007). Rapportage Nazorg DTF. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-084). Rees Vellinga, N. van (2007). Rapportage Nazorg PRT 4 en 5. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-085). Rees Vellinga, N. van (2008). Rapport Nazorg Thuisfront. De ervaringen van het thuisfront met uitzending en zorg in 2007. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW07-143). Rees Vellinga, N. van (2009). Onderzoek Non Respons. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-09-127). Rees Vellinga, N. van (2010). Monitor belasting en zorg. Eerste rapportage 2010. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-10-120). Rees Vellinga, N. van (2010). Monitor belasting en zorg. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-11-050). Rees Vellinga, N. van (2011). Monitor belasting en zorg. Ontwikkelingen tot oktober 2011. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-11-100). Rees Vellinga, N. van (2012). Monitor belasting en zorg. Belastende factoren rond uitzendingen. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-12-104). Rees Vellinga, N. van & Dirksen, M. (2013). Monitor belasting en zorg. Ontwikkelingen 2012. Utrecht: Gedragswetenschappen (documentnummer GW-13-028). Rees Vellinga, N. van & Duel, J. (2009). Zorg rondom uitzendingen. Ervaringen van militairen en thuisfront 2008. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-09-032B). Riep, N.C. (2004). Beleving ernstoperatie Enduring Freedom II. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-04-44). Riep, N.C. (2004). Evaluatie personeelszorg rondom SFIR 1. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-04-60). Riep, N.C. (2005). Beleving UNMIL. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-05-043). Riep, N.C. (2005). Evaluatie personeelszorg rondom SFIR 2. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-05-011). Riep, N.C. (2007). Factsheet Nazorg PRT 6 Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-004). Riep, N.C. (2008). Evaluatie personeelszorg rondom uitzendingen 2005. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-032). Riep, N.C. (2008). Evaluatie Personeelszorg rondom uitzendingen 2006 en 1e kwartaal 2007. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-07-122). Riep, N.C. (2008). Rapportage Evaluatie adaptatie. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-042). Riep, N.C. (2011) Validatieonderzoek vragenlijst nazorg militairen. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-11-099A). Riep, N.C. (2012). Implicaties van het validatie-onderzoek voor de Vragenlijst Nazorg Militair. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-11-099B). Sandbergen, L. & Duel, J. (2008). Medische en psychosociale gevolgen van uitzending. Een terugblik. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-072). Schimmel, J.A. (1994). Nazorgonderzoek KL, de oorlog gaat soms door, al stopt het geweld. Den Haag/Amersfoort: Gedragswetenschappen. Snijders, J.M. (2011) Factsheet nazorg 2008-2010. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-11-095). Snijders, J.M. (2012). Factsheet gezondheid na uitzending per KMD. Medische en psychosociale gevolgen van uitzending 2011. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-12-074a).

30

          

       

Snijders, J.M. (2012). Factsheet gezondheid na uitzending per missie. Medische en psychosociale gevolgen van uitzending 2011. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-12-074c). Snijders, J.M. (2012). Factsheet gezondheid na uitzending per rangscategorie. Medische en psychologische gevolgen van uitzending 2011. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-12-074b). Snijders, J.M. (2012). Factsheet gezondheid na uitzending. Medische en psychosociale gevolgen van uitzending 2009-2011. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-12-074). Snijders, J.M. (2013). Factsheet gezondheid na uitzending. Medische en psychosociale gevolgen van uitzending 2010-2012. Den Haag: Gedragswetenschappen (documentnummer GW-13-032). Snijders, J.M. & Berg, C.E. van den (2012). Effects of Deployment in the Netherlands Armed Forces. Paper presented at the 54st conference of the International Military Testing Association (IMTA), Dubrovnik, Croatia (5 - 8 November 2012). Tier, R. (2004). Tussentijdse rapportage. Resultaten nazorgvragenlijst 2004. Soesterberg: Centrum voor Mens en Luchtvaart. Tousain-Dirksen, M. (2008). Factsheet Nazorg EUFOR 4. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-005). Tousain-Dirksen, M. (2008). Factsheet nazorg ISAF. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-08-006). Tousain-Dirksen, M. & Rees Vellinga, N. van (2006). Nazorg SFOR 11-14. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-05-075). Vink, L.J. (1997). Rapport Nazorg Bosnië I, Koninklijke Marine. Den Haag: SWO Weerts, J., Algra, G., Bramsen, I., de Vries, M. & Zijlmans, A.L.S.M. (2001). Peacekeeping, a new dimension in personnel management and veterans’ care. Policies and research in a European NATO-country (The Netherlands). In: Yael Danieli, Sharing the front line and the back hills. Peacekeepers, humanitarian aid workers and the media in the midst of crisis. New York: Baywood Publishing Company, Inc. 31-48. Wevers, A. (2006). Literatuuronderzoek Thuisfront: ervaringen van het thuisfront voor, tijdens en na een uitzending. Den Haag: Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-06-078). Willigenburg, T. & Alkemade, N.D. (1995). Pilot nazorg Koninklijke Landmacht. Vragenlijst Nazorg-KL. Den Haag/Amersfoort, CDPO/GW–AIH (Documentnummer GW /95-14). (ook Engelstalige versie). Zijlmans, A.L.S.M. (2000). Individueel uitgezonden met de status van waarnemer, uitzendperiode 1991-1997. Amersfoort: AIH. Zijlmans, A.L.S.M. (2003). Zorg voor Nazorg. Een kwalitatieve verkenning naar gemiste aspecten in de Nazorg. Amersfoort: DLC/AIH. Zijlmans, A.L.S.M. & Bos-Bakx, M.P.G. (2000). Vragenlijst Nazorg-KL: Uitzending, beleving en verwerking. Met onder meer IFOR2, SFOR1, SFOR2. Amersfoort/Den Haag: AIH-CDPO/GW (Documentnummer GW/00-32). Zijlmans, A.L.S.M. & Flach A. (1998). Uitzendbaarheid. Onderzoek naar de gevolgen van het uitzendbeleid voor de uitzendbaarheid van militairen van de Koninklijke Landmacht. Den Haag: CDPO/GW (Documentnummer GW/98-22). Zijlmans, A.L.S.M. & Van Kuijk, P.H.M. (2001). Vragenlijst Nazorg-KL: Uitzending, beleving en verwerking. Periode SFOR3, SFOR4, SFOR5. Amersfoort/Den Haag: AIH-CDPO/GW (Documentnummer GW 01-17). Zijlmans, A.L.S.M. & Kuijk, P.H.M. van (2005). Vragenlijst Nazorg-KL: Uitzending, beleving en verwerking. Periode SFOR8, SFOR9, SFOR10. Amersfoort: Afdeling Individuele Hulpverlening & Gedragswetenschappen (Documentnummer GW-05-031).

31

2

Afgerond onderzoek

2.1

Overige publicaties

Titel: Betrokken personen: Betrokken organisatie: Verschenen: Samenvatting:

Een oplossingsgerichte deeltijdtherapie voor militairen en veteranen mw. drs. H. Scheffer MGGZ Utrecht NVGP Groepen jaargang 9, nummer 2 (2014) In dit artikel staat hoe de oplossingsgerichte therapie wordt gebruikt binnen een resocialiserende deeltijdsetting voor militairen en veteranen met psychiatrische problematiek. Het gaat in op de keuze voor deze methodiek in combinatie met de behandelvisie en mensbeeld van de MGGZ, en legt uit waarom het oplossingsgericht werken samen met de voordelen en groepsdynamische elementen van groepswerk tot goede behandelresultaten leidt en een prettige manier van werken vormt.

Titel:

Mineralocorticoid receptor and heat shock protein expression levels in peripheral lymphocytes from war trauma-exposed men with and without PTSD. Matic, G., Vojnovic Milutinovic, D., Nestorov, J., Elakovic, I., Manitasevic Jovanovic, S., Elzaedi, Y. M., Vermetten, E., Savic, D. Psychiatry research 215(2), 379-385 In deze studie is gekeken naar de relatie tussen corticosteroïde receptoren en heat shock proteïne levels, en hoe dit is gerelateerd aan blootstelling aan oorlogstrauma, PTSS en weerbaarheid tegen PTSS.

Betrokken personen: Verschenen: Samenvatting:

Titel:


Titel: Betrokken personen: Verschenen: Samenvatting:

Do soldiers seek more mental health care after deployment? Analysis of mental health consultations in the Netherlands Armed Forces following deployment to Afghanistan. Taal, E.L., Vermetten, E., Schaik, D.A. van & Leenstra, T. 2014 in European Journal of Psychotraumatology, 5. Doi:10.3402/ejpt.v5.23667. Doel van het onderzoek is na te gaan of militairen die zijn uitgezonden naar Afghanistan meer beroep doen op de militaire geestelijke gezondheidszorg dan militairen die niet zijn uitgezonden. Uit het onderzoek blijkt dat het absolute risico op mentale klachten klein is, maar dat uitgezonden militairen in verhouding met niet uitgezonden militairen wel meer beroep doen op de geestelijke gezondheidszorg. Dit resultaat pleit ervoor dat er dat er een adequate geestelijke gezondheidsinfrastructuur is na afloop van een uitzending.

Deployment-related mental health support: comparative analysis of NATO and allied ISAF partners. Vermetten, E., Greenberg, N., Boeschoten, M. A., Delahaije, R., Jetly, R., Castro, C. A., & McFarlane, A. C. in 2014 European Journal of Psychotraumatology, 5. doi: 10.3402/ejpt.v5.23732 Het doel van het onderzoek is om vijf landen die recent zijn ingezet in Afghanistan met elkaar te vergelijken om de belangrijkste methoden en structuren van de militaire geestelijke gezondheidszorg te identificeren, zicht te krijgen op de bottlenecks en nieuwe ontwikkelingen te illustreren. Het vergelijken van geestelijke gezondheidszorg van verschillende landen kan bijdragen aan het optimaal voorbereiden op de uitdagingen van de militaire inzet.

32

Titel: Betrokken personen: Verschenen: Samenvatting:

Pharmacotherapy in the aftermath of trauma; opportunities in the 'golden hours'. Vermetten, E., Zhohar, J., & Krugers, H.J. Current Psychiatry Reports, 16(7), 455. In dit artikel wordt gekeken of targeting reconsolidatie- zoals exposure therapie- een interessant instrument is om angst en angstgerelateerde herinneringen te manipuleren.

Titel oratie: Betrokken personen: Betrokken organisatie: Verschenen: Samenvatting:

Strijd van binnen kol-arts prof. dr. E. Vermetten Universiteit Leiden mei 2014 De oratie ‘de strijd van binnen’ gaat over de medische en militaire psychotraumatologie. Duidelijk wordt dat onderzoek van de psychotraumatologie ons kennis oplevert over een fundamentele kwetsbaarheid van de mens.

Titel:

PTSD in the military: special considerations for understanding prevalence, pathophysiology and treatment following deployment. Yehuda, R., Vermetten, E., McFarlane, A. C., & Lehrner, A. 2014 European Journal of Psychotraumatology, 5. doi: 10.3402/ejpt.v5.25322 Deze speciale uitgave over PTSS in het leger richt zich op een scala van onderwerpen en discussies met betrekking tot de geestelijke gezondheid van militairen en veteranen door een aantal vooraanstaande geleerden en militaire experts.


33

2.2

Nuldelijnshelpers: persoonlijke achtergronden, ervaringen en behoeften


Veteranen Platform (VP), VeteranenOntmoetingsCentra (VOC), vfonds, Veteraneninstituut (Vi) M. van der Giessen MBA (VP), mw. drs. Y.M. de Reuver (Vi) nuldelijn, veteranenhelpers, buddy support, veteranen, gezinsleden van veteranen. 2013 en 2015 afgerond M. van der Giessen MBA (VP)

Samenvatting Eind 2013 is een eerste onderzoek uitgevoerd naar de ervaringen en behoeften van nuldelijnshelpers, op verzoek van het Project Versterking Nuldelijnsondersteuning Veteranen. Dit project is een samenwerkingsverband tussen het Veteranen Platform (VP) en de Veteranen OntmoetingsCentra (V.O.C.). Het doel van het project is het vergroten van de effectiviteit en efficiëntie van de nuldelijnsinitiatieven voor veteranen en hun relaties. Begin 2015 is het onderzoek opnieuw uitgevoerd met dezelfde doelstelling. Dit keer is er ook gevraagd naar de samenwerking met het Veteranenloket en wordt er gekeken of er al verschuivingen zichtbaar zijn ruim een jaar na het vorige onderzoek. Vraagstelling  Wat is de persoonlijke achtergrond van de nuldelijnshelper?  Wat zijn de persoonlijke ervaringen van nuldelijnhelper met het bieden van ondersteuning?  Op welke manier zijn zij georganiseerd en wat denken zij dat er nog aan de organisatie van nuldelijnsondersteuning verbeterd kan worden?  Op welke manier hebben zij scholing of training gehad en wat is hun mening hierover? Heeft het Project Versterking Nuldelijnsondersteuning Veteranen vooruitgang geboekt wat betreft de organisatie van nuldelijnsondersteuning en de beleving van de nuldelijnshelpers? Conclusies De gemiddelde leeftijd van de ondervraagden is 58 jaar. De meerderheid is man en de meeste nuldelijnshelpers zijn zelf veteraan. De steun die veelal wordt geboden is kameraadschappelijke steun aan veteranen. De meeste respondenten besteden minder uur aan nuldelijnsondersteuning dan zij beschikbaar hebben en de belangrijkste motivatie om steun te verlenen is het graag willen helpen van anderen. Ongeveer driekwart van de respondenten heeft positieve ervaringen met het verlenen van steun. Van de respondenten is iedereen aangesloten bij een of meerdere organisaties; ongeveer twee derde bij een veteranenvereniging, een derde bij een VOC en 16% bij BNMO. 56% ontvangt een vergoeding en 72% heeft een overeenkomst met de organisatie waar zij aan verbonden zijn. Van de respondenten heeft 92% contact met andere nuldelijnshelpers en 88% ontvangt ondersteuning. Deze ondersteuning krijgen zij met name vanuit de collega’s en de coördinator binnen hun eigen organisatie. Van de respondenten is 98% bekend met het doorgeleiden via het veteranenloket. Van hen heeft 35% dat ook gedaan en de meerderheid van hen heeft daar positieve ervaring mee. Ook over de samenwerking met de zorgcoördinator is meer dan de helft positief. Het grootste gedeelte van de doorverwijzingen gaat nog niet via het Veteranenloket, maar bijvoorbeeld via de huisarts of maatschappelijk werk. Bijna iedereen, namelijk 91%, heeft een opleiding gehad voor nuldelijnshelper en de meerderheid daarvan (78%) heeft de opleiding gevolgd bij de Basis. De opleiding, die veelal bestaat uit een combinatie van theorie en praktijk, sluit volgens de meesten goed aan bij de praktijk. In het algemeen komt het beeld dat eind 2013 is geschetst overeen met wat er nu in 2015 is gevonden. Wel is zichtbaar dat de nuldelijnsondersteuning nu strakker wordt georganiseerd, doordat er nu meer nuldelijnhelpers een overeenkomst hebben met de organisatie waarbij zij zijn aangesloten en zij meer ondersteuning ervaren vanuit de coördinator van deze organisatie.

34

Ook blijkt dit uit het toegenomen onderlinge contact en uit het feit dat de helpers vaker aangeven scholing of training in het kader van nuldelijnsondersteuning gevolgd te hebben. De volgende resultaten zijn vergelijkbaar met die van het vorige onderzoek en blijven een aandachtspunt:  Ook nu wekken de resultaten de indruk dat de nuldelijnshelpers nog ruimte hebben om meer ondersteuning te bieden. Zij hebben meer tijd beschikbaar dan de tijdspanne waarin zij worden ingezet. Hierin is wel enige vooruitgang geboekt: het percentage nuldelijnshelpers dat momenteel niemand ondersteunt is wat afgenomen ten opzichte van 2013. De respondenten geven net als bij het vorige onderzoek aan bereid te zijn buiten hun eigen organisatie ingezet te worden. Het landelijk dekkend systeem kan hieraan verder tegemoet komen. Dit is één van de doelstellingen van het Project Versterking Nuldelijnsondersteuning Veteranen. De Digitale 1 Sociale Kaart Veteranen (DiSKv) is één van de middelen die gebruikt wordt om deze doelstelling te bereiken.  Gezien de grote beschikbaarheid van de huidige populatie nuldelijnshelpers en de gewenste diversiteit lijkt het verstandig om niet meer mensen te werven. Om opgedane kennis niet weg te laten zakken, is het van belang om na de opleiding actief aan de gang te gaan en ervaring op te doen. Het landelijk dekkend systeem kan hierbij weer een nuttige rol spelen, doordat de inzet goed verdeeld wordt en opgeleide nuldelijnshelpers dus direct ervaring kunnen opdoen.  Ook nu wordt meer doorverwezen naar de reguliere hulpverlening dan naar het Veteranenloket (voorheen CAP), mogelijk doordat problemen niet met de uitzending in verband worden gebracht.. De aanbeveling uit het vorige rapport blijft daarmee overeind, namelijk dat in de opleiding en nascholing aandacht wordt gegeven aan het standaard doorverwijzen naar het Veteranenloket. Vanuit het Veteranenloket kan dan worden bepaald welke hulpverlener moet worden ingeschakeld. Net als in 2013 noemen de nuldelijnshelpers naast de scholing en nascholing als mogelijke verbeteringen de volgende zaken: extra aandacht voor wie de cursus instroomt, investeren in betere bekendheid van het nuldelijnsysteem, regelmatige bijeenkomsten en een online community om ervoor te zorgen dat nuldelijnshelpers goed geïnformeerd blijven.

1

http://www.disk-veteranen.nl

35

2.3

Onderzoek Consumer Quality Index Veteranenketenzorg; Pilot



Raad voor civiel-militaire Zorg en Onderzoek (opdrachtgever), Trimbos-instituut, Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen (LZV)  mw. J.L.E.M.W.R.R. Tiesinga-Autsema (RZO), mw. dr. L.E. Frank (RZO), dr. B. van Wijngaarden (Trimbos-instituut), kol-arts B.J. Berendsen (LZV) consumer quality index, LZV ketenzorg, kwaliteitsindicatoren, clientperspectief, toezicht, monitoren kwaliteit ketenzorg 2012-2015  afgerond mw. dr. L.E. Frank (RZO)

Samenvatting De CQ Index Veteranenketenzorg (CQIv) is ontwikkeld in opdracht van de RZO. Het doel van de CQIv is om via herhaalde metingen toezicht te kunnen houden op het functioneren van het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen (LZV). Dit geldt vooral voor de kwaliteit van de zorgketen, en de samenwerking tussen civiele en militaire zorginstellingen, zoals cliënten die ervaren. Het tweede doel van de CQIv is het LZV in de gelegenheid te stellen de kwaliteit van de zorg te monitoren en te verbeteren. De CQIv richt zich op alle veteranen met uitzendgerelateerde psychische klachten en dienstslachtoffers die zijn aangemeld bij het Centraal Aanmeldingspunt (CAP, vanaf medio 2014 het Veteranenloket) en die ervaring hebben met één of meer van de voorzieningen van het LZV. In december 2011 is de CQIv door de Wetenschappelijke Advies Raad (WAR) van het Centrum Klantervaring Zorg (CKZ) voor deze twee doelen geaccrediteerd. De CQIv heeft drie soorten kwaliteitsindicatoren opgeleverd, waarmee de RZO periodiek toezicht kan houden op de ketenzorg LZV. 1. Ervaringen van de veteranen met de ketenzorg (toegankelijkheid, wachttijden, verwijzing, afstemming en samenwerking tussen behandelaren, nazorg); 2. Ervaringen met aspecten van de zorg die specifiek ingaan op veteranenproblematiek (het betrekken van naasten bij de behandeling, mogelijkheid de behandeling te delen met lotgenoten, aandacht voor problemen in het dagelijks leven, inleving in veteranenproblematiek); 3. Onderwerpen die voor het LZV niet specifiek relevant zijn, maar die vanuit het perspectief van de veteraan niet buiten beschouwing kunnen worden gelaten: problemen rond uitkeringen, algemene vragen over bejegening door behandelaren. Vraagstelling  Worden de kwaliteitsindicatoren van de ontwikkelingsfase in deze eerste meting bevestigd?  Wat zijn de ervaringen van de veteranen met betrekking tot de kwaliteitsindicatoren van de ketenzorg LZV? Uitkomst Uit de pilot of nulmeting blijkt dat de CQIv kan worden aangemerkt als een bruikbaar instrument, met de aantekening dat sommige vragen soms onduidelijke resultaten opleveren. Publicatie  Wijngaarden, B. van & Meije, D. (2014). Nulmeting met de Consumer Quality Index voor het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen. Utrecht: Trimbos-instituut.  Wijngaarden, B. van, Meije, D. & Oskam, K. (2012). Een Consumer Quality Index voor het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen. Utrecht: Trimbos-instituut.

36

2.4

Uw mening, onze missie: Het perspectief van veteranen hun partners/ gezinsleden met betrekking tot kwaliteit van zorg



Stichting Centrum '45, Veteraneninstituut mw. dr. S.M. de la Rie (St. Centrum '45), mw. dr. G.T.M. Mooren (St. Centrum ’45), drs. T. Driessen (St. Centrum '45), drs. J.M.P. Weerts (Veteraneninstituut), mw. dr. M.L. Schok (Veteraneninstituut) en mw. drs. S. Andringa (St. Centrum 45) kwaliteit, cliëntenperspectief, partner, veteraan, PTSS, hulpverlening 2011-2013 afgerond mw. dr. S.M. de la Rie

Samenvatting Sinds de Nederlandse deelname aan internationale (vredes)missies blijkt dat een deel van de militairen die heeft deelgenomen aan een missie sociaal-maatschappelijke en psychische klachten ontwikkelt die verband houden met de ervaringen tijdens de missie. Soms zijn deze klachten van dien aard dat veteranen daarvoor hulp nodig hebben. Stichting Centrum ’45 (C45) is binnen het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen (LZV) actief betrokken bij het ontwerpen van ketenzorg voor de behandeling van sociaal-maatschappelijke en psychische problemen van veteranen. Het valt op dat bij het huidige aanbod van zorg het perspectief van veteranen zelf en van hun partners/gezinsleden met betrekking tot de zorg vaak ontbreekt. Hieraan willen C45 en het Vi aandacht besteden. Het uitgangspunt is dat door veteranen zelf te betrekken de kwaliteit van preventie en interventie verbetert en de motivatie om er gebruik van te maken in belangrijke mate wordt vergroot. Het doel van dit project, dat twee jaar heeft geduurd, is een bijdrage te leveren aan het verbeteren van de kwaliteit van zorg en van de toegankelijkheid van zorg aan veteranen en hun partners/gezinsleden in Nederland. Ervaringen met en opvattingen over behandeling zijn systematisch in kaart gebracht bij zowel veteranen als hun partners/gezinsleden. Het gaat om een inventarisatie van klachten, (beloop van de) symptomen, veerkracht, gezinsbelasting en zorgbehoeften. Met de gegevens van de inventarisatie zal een cliëntgerichte interventie worden ontworpen. Deze interventie kan een plaats krijgen binnen het LZV. Vraagstelling  Wat zijn ervaringen met en opvattingen over hulpverlening/zorg van veteranen en/of hun partners?  Welke interventie(s) kunnen op grond van deze ervaringen en opvattingen worden ontwikkeld? Conclusies Aan dit project hebben 91 veteranen deelgenomen, van wie het merendeel zich aangemeld heeft voor het project bij een werving in het land, op bijvoorbeeld een veteranenreünie. Veel van de veteranen hadden een partner. Uiteindelijk hebben 34 partners meegedaan aan het project, van wie 16 de partner-veteraan al kenden tijdens de missie. Een derde van de deelnemers had geen klachten, een derde voldeed volgens een screenings vragenlijst aan een PTSS. Alle deelnemers hebben verteld over hun ervaringen en opvattingen over behandeling. Een uitzending heeft impact op zowel de veteraan als de partner. Vrijwel alle deelnemers vinden zichzelf veranderd na de missie. De betekenis van de missie is verschillend. Een missie kan als een verrijkende ervaring worden beleefd, maar na terugkeer ook leiden tot aanpassingsproblemen of zelfs klachten. Dit geldt ook voor de relatie. Een uitzending kan de relatie verdiepen, maar voor anderen ontstaan na een missie problemen, omdat beiden hun rol in het gezin moeilijk kunnen vinden. Een deel van de veteranen ontwikkelt klachten. Het kan lang duren voordat deze klachten en (relatie)problemen door de veteraan worden onderkend. Het niet onderkennen van de problemen wordt het meest genoemd als barrière voor het zoeken naar hulp. Daarbij zijn veteranen, als zij nog als militair werkzaam zijn, bang dat hulp zoeken de uitoefening van hun professie zal bemoeilijken: ze willen niet als “zwak” worden gezien. Opvallend is dat veteranen met psychische klachten een hogere drempel om hulp te zoeken ervaren dan de veteranen zonder psychische klachten. Partners leken zich vaak meer bewust van de problemen en van de

37

moeite die het kostte om dit te onderkennen. Zij merkten dan vooral gespannenheid, snel geïrriteerd zijn, waakzaamheid, terugtrekken en slaapproblemen op, maar daarnaast ook dat de veteraan dit probeert te maskeren. Partners spelen een belangrijke rol in de stap naar de hulpverlening. De meerderheid van de veteranen met psychische klachten heeft uiteindelijk hulp gezocht. Ervaringen met hulpverlening zijn wisselend. Een behandeling waarbij gespecialiseerde hulpverleners met hetzij ervaring, hetzij kennis over uitgezonden worden individueel in gesprek gaan met de veteraan wordt gewaardeerd, evenals contact met lotgenoten (andere veteranen). Betrokkenheid wordt belangrijk gevonden. Ook een proactieve benadering, weten waar je terecht kunt, tijdig reageren op een hulpvraag en goede communicatie tussen instellingen wordt belangrijk gevonden. Het betrekken van de partner wordt over het algemeen als ondersteunend ervaren. Voorlichting voor partners, om niet alleen vroegtijdig problemen te leren signaleren, maar ook om deze te kunnen plaatsen en om te weten waar je terecht kunt voor hulp, is wenselijk. Een preventieve interventie waarin de veteraan en de partner terugblikken op ervaringen ten tijde van de missie, wordt ontwikkeld in vervolg op het project, omdat dit (relatie)problemen mogelijk kan voorkómen. Publicatie  Rie, S. de la, Mooren, T. , Schok, M., Andringa, S., Weerts, J. & Driessen, T. (2013). Uw mening, onze missie: het perspectief van veteranen en hun partners/gezinsleden met betrekking tot kwaliteit van zorg. Een cliëntgericht initiatief om opvattingen in kaart te brengen over de zorg en hulp ten behoeve van het welzijn na een uitzending. Eindverslag vfonds.

38

2.5

Veteranenpanel



Veteraneninstituut, Blauw Research mw. drs. Y.M. de Reuver (Veteraneninstituut), drs. M. Elands (Veteraneninstituut), A. van Ulden, (Blauw), mw. drs. E. van Krugten (Blauw) wensen en behoeften, erkenning en zorg, beleid 2010-2012 afgerond mw. drs. Y.M. de Reuver

Samenvatting Het Veteraneninstituut (Vi) is in december 2010 gestart met het samenstellen van een digitaal veteranenpanel. Daarvoor zijn in eerste instantie de geregistreerde veteranen uit het veteranenpasbestand van het Vi benaderd die sinds 1979 zijn uitgezonden. Het doel van dit panel is om regelmatig opvattingen van veteranen te peilen om beter zicht te krijgen op hun wensen, behoeften en opvattingen. Blauw Research beheert het veteranenpanel in opdracht van het Vi. Voor het opstarten van het veteranenpanel zijn in totaal 7.116 veteranen benaderd via het veteranenpasbestand. Daarvan hebben 3.217 veteranen deelgenomen aan de eerste peiling. Van deze deelnemersgroep waren 2.148 veteranen bereid om aan het panel te blijven deelnemen. Deze omvang is tot medio 2014 onveranderd gebleven. Deelnemers aan dit panel zijn in meerderheid veteranen die als militair uitgezonden zijn naar voormalig Joegoslavië, Libanon, Kosovo, Sinaï, Cambodja, Irak of Afghanistan. Het zijn vooral mannen van middelbare leeftijd en jong-volwassenen die samenwonen of getrouwd zijn, al dan niet met kinderen. De meeste deelnemers zijn eenmalig uitgezonden, maar bijna een derde vaker. Resultaten e 1 peiling: erkenning & zorg Bijna driekwart van de deelnemers hecht veel waarde aan de veteranenstatus. Deelnemers zijn vooral trots op hun militaire inzet en ontlenen erkenning en waardering aan hun veteranenstatus. Begrip en waardering voor hun inzet ervaren deelnemers vooral van collega-veteranen, de commandant van de eenheid en familie en vrienden. Daarentegen ervaren deelnemers het minst begrip en waardering van de Nederlandse bevolking, de politiek en de media. Waardering komt voor deelnemers aan het veteranenpanel vooral tot uitdrukking via aandacht van de media, de Nederlandse Veteranendag en in de vorm van materiële uitingen, zoals medailles, financiële voordelen, kortingen, privileges e.d. 27% van de deelnemers heeft behoefte aan meer waardering vanuit de samenleving voor zijn militaire inzet. 14% van de deelnemers had behoefte aan steun en nazorg na terugkeer van de uitzending. Als toelichting bij deze vraag gaf een ruime meerderheid van de deelnemers aan het veteranenpanel vooral aan weinig (schokkende gebeurtenissen) te hebben meegemaakt of dat er voldoende nazorg was. Een kleine groep deelnemers geeft aan dat zij geen of onvoldoende nazorg heeft gekregen of meldt dat zij gezondheidsproblemen heeft overgehouden aan de uitzendingen, zelfs jaren na terugkeer. 65% van de deelnemers aan het veteranenpanel heeft contact met andere veteranen en dan vooral via e-mail, telefoon, internet en persoonlijke ontmoetingen (zoals reünies). Behoefte aan steun en nazorg. Op verzoek van Stichting De Basis is naar aanleiding van de uitkomsten van de eerste peiling van dit panel meer specifiek gekeken naar de deelnemers die hebben aangegeven veel tot zeer veel behoefte te hebben gehad aan steun en nazorg na terugkeer van de uitzending. Deze groep deelnemers bestaat uit 449 respondenten, wat neerkomt op 14% van het totale aantal deelnemers aan het panel. De resultaten van deze groep zijn vergeleken met de groep die aangaf weinig tot matige behoefte te hebben gehad aan nazorg (1.401 respondenten/ 43,6%) en de groep die aangaf helemaal geen behoefte te hebben gehad aan nazorg (1.259 respondenten/39,1%).

39

Vergeleken met de andere twee groepen had een groter gedeelte van de deelnemers die aangaven (zeer) veel behoefte te hebben gehad aan nazorg bij dienstverlaten als rang soldaat. Zij zijn vaker maar op één missie geweest en ze zijn vaker alleenstaand dan de deelnemers in de andere twee groepen. e

2 peiling: kameraadschap en contact. In oktober 2011 is een tweede peiling gehouden onder deelnemers van het online veteranenpanel. Dit keer hebben de panelleden vragen beantwoord over het thema kameraadschap en onderlinge contact. De resultaten van deze meting zijn interessant, maar vallen buiten het kader van deze onderzoekswijzer. e

3 peiling: nazorg en re-integratie. In maart 2012 is een derde peiling gehouden onder deelnemers van het online veteranenpanel. Dit keer hebben de panelleden vragen beantwoord over het thema ‘nazorg en re-integratie’. In totaal hebben 1.368 van de 2.304 panelleden deze vragen beantwoord (response 60%). Over het algemeen komen veteranen zonder veel problemen weer terug in het dagelijks leven. De helft is binnen drie maanden al weer gewend aan het dagelijks leven, en ongeveer driekwart ondervindt geen lichamelijke, sociale of psychologische klachten. Gemiddeld genomen vindt twee derde van de veteranen dat er voldoende nazorg is geweest, maar dit verschilt per missie. 42% van de UNIFILveteranen is van mening dat de nazorg na de missie in Libanon (1979-1985) voldoende was. Na de missie naar Irak (2003-2004) en Afghanistan (2002-heden) vond 82% resp. 83% van de veteranen de nazorg voldoende. Irak- en Afghanistanveteranen die de nazorg onvoldoende vinden, hebben behoefte aan een gesprek met een andere veteraan die soortgelijke ervaringen heeft. Ook lijkt het er op dat de nazorg voor veteranen die een bijzondere positie hadden (als individu uitgezonden of eerder teruggekeerd), minder goed wordt beoordeeld. De aangeboden nazorg van Defensie is in toenemende mate voldoende voor veteranen van recentere missies. e

4 peiling: ervaringen op de civiele arbeidsmarkt. In november 2012 is een vierde peiling gehouden onder deelnemers van het online veteranenpanel. Dit keer hebben de panelleden vragen beantwoord over hun positie en ervaringen op de civiele arbeidsmarkt na dienstverlaten. Deze resultaten vallen buiten het kader van deze onderzoekswijzer. Publicaties  Blauw Research. (2012). Weer thuis na uitzending. Onderzoek naar de nazorg en de reintegratie na terugkeer van een missie. Eindrapport: Blauw Research.  Reuver, Y.M. de & Schok, M. (2012). Veteranenpanel. Begrip, waardering en erkenning. Deelrapport. Doorn: Veteraneninstituut.  Blauw Research (2011). Veteranenpanel. Erkenning en zorg: opvattingen, wensen en behoeften van veteranen. Doorn: Veteraneninstituut.

40

2.6

Slaapstudies bij posttraumatische stressstoornis (PTSS)


Centraal Militair Hospitaal, Afdeling Militaire Psychiatrie kol-arts prof. dr. E. Vermetten en dr. S. van Liempt slaap, PSG, nachtmerries, REM, non-REM, intrusies 2007-2012 afgerond kol-arts prof. dr. E. Vermetten

Samenvatting Nachtmerries en insomnieklachten komen voor bij 70% van de patiënten met een posttraumatisch stressstoornis (PTSS). Deze slaapklachten zijn vaak lastig te behandelen, terwijl de lijdensdruk groot is. Ondanks de klinische relevantie van slaapstoornissen bij PTSS is er tot op heden onvoldoende bekend over de aard van objectieve slaapafwijkingen en de samenhang van objectieve en subjectieve slaapkwaliteit. Objectieve afwijkingen dienen verder geïdentificeerd te worden om de klachten te kunnen verklaren en therapeutische opties te kunnen ontwikkelen. Het slaaponderzoek naar PTSS bij het onderzoekscentrum van de MGGZ bestaat uit drie afzonderlijke projecten: (1) polysomnografie met bloedafnames tijdens de slaap, (2) placebo-gecontroleerde studie naar Prazosine, met voor en na behandeling slaap EEG, (3) fMRI / EEG tijdens slaap. Vraagstelling  Heeft afwijkend cortisol dagnachtritme invloed op slaaparchitectuur en slaapklachten van PTSS-patiënten?  Kan verminderde deltaslaap bevestigd worden bij onze patiëntenpopulatie?  Wat is de relatie tussen CRH-concentratie in plasma en deltaslaap?  Is α1 adrenerge antagonist prazosine werkzaam tegen slaapklachten?  Is de hippocampus minder actief en de amygdala actiever tijdens slaap? Conclusies Nachtmerries voor uitzending verhogen de kans op een PTSS. Dit sluit aan bij het idee van een causale relatie tussen slaapverstoringen en het ontstaan van PTSS. Hierbij sluit ook aan de relatie tussen het aantal slaapapneus en de ernst van PTSS-klachten. Verder laat dit onderzoek zien dat PTSS samenhangt met een sterk onderbroken slaap en verminderde groeihormoonsecretie tijdens de slaap. Verstoorde slaap zou de kans op een goed herstel van de PTSS-klachten kunnen verhinderen, waardoor een vicieuze cirkel kan ontstaan. Waar de verstoorde slaap door wordt veroorzaakt blijft grotendeels onbekend. Wel levert dit onderzoek aanwijzingen dat zowel de activiteit van de HPA-as als activiteit van het sympathische zenuwstelsel (met name de noradrenerge activiteit) daarbij betrokken is. Het is van groot belang dit verder uit te zoeken omdat gezonde slaap bij PTSS van essentieel belang zou kunnen zijn voor herstel. Publicaties  Geuze, E. & Vermetten, E. (2004). Disordered Sleep in Posttraumatic Stress Disorder: Clinical Presentation, Research Findings, and Implications for Treatment. In: A.Z. Golbin, H.M. Kravitz & L.G. Keith (Eds), Sleep Psychiatry, London: Parthenon, 247-270.  Liempt, S. van. (2012). Sleep disturbances and posttraumatic stress disorder; a perpetual circle? Rotterdam: Optima Grafische Communicatie [dissertation].  Liempt, S. van, Vermetten, E., Geuze, E. & Westenberg, H. (2006). Pharmacotherapeutic treatment of nightmares and insomnia in posttraumatic stress disorder: an overview of the literature. Annals of New York Academy Sciences, 1071, 502-507.  Liempt, S. van, Vermetten, E., Geuze, E. & Westenberg, H.G.M. (2006). Pharmacotherapy for disordered sleep in post-traumatic stress disorder: a systematic review. International Clinical Psychopharmacology, 21, 193-202.  Liempt, S. van, Vermetten, E., Groen, J.H.M de & Westenberg, H.G.M. (2007) Slaapafwijkingen bij posttraumatische stressstoornis. Tijdschrift voor Psychiatrie, 49 (9), 629638.

41



 

Liempt, S. van, Vermetten, E., Lentjes, E., Arends, J. & Westenberg, H.G.M. (2011). Decreased nocturnal growth hormone secretion and sleep fragmentation in combat-related posttraumatic stress disorder; potential predictors of impaired memory consolidation. Psychoneuroendocrinology, 36, 1361-1369. Liempt, S. van, Westenberg, H.G.M., Arends, J. & Vermetten, E. (2011). Obstructive sleep apnea in combat-related posttraumatic stress disorder: a controlled polysomnography study. European Journal of Psychotraumatology, 2, 8451-8455. Vermetten, E., Geuze, E. & Mertens, J. (2004). General Concepts of Sleep in Relation to Psychiatry. In: A.Z. Golbin, H.M. Kravitz & L.G. Keith (Eds), Sleep Psychiatry, London: Parthenon, 209-218.

42

2.7

Epidemiologisch onderzoek Balkan

Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Defensie (HDP, DMG, R&D, CEMG, DJZ), RIVM, NKR, CBS, ABP dr. D. Schram-Bijkerk en dr. R.P. Bogers. kanker, uitzending, Balkan, militairen, sterfte 2001-2011 afgerond mevr. A.M. Hardij http://www.defensie.nl/onderwerpen/gezondheidsonderzoeken/inhoud /kanker-en-sterfte-onder-balkanmilitairen

Samenvatting In opdracht van Defensie heeft het RIVM een grootschalig onderzoek gedaan naar kanker en sterfte onder defensiemedewerkers die zijn uitgezonden naar de Balkan. Het onderzoek is gehouden onder 200.000 (ex-) militairen. Om een goede vergelijking te kunnen maken, heeft het RIVM gegevens vergeleken van medewerkers die daadwerkelijk op de Balkan zijn geweest, maar ook van medewerkers die er niet zijn geweest. Vraagstelling  Is er een verhoging van de incidentie van kanker bij militairen die uitgezonden zijn geweest naar de Balkan in vergelijking tot militairen die daar niet heen zijn gezonden?  Is er verder een verschil in mortaliteit? Conclusies Er blijkt geen verband te zijn tussen uitzending van militairen naar de Balkan en het optreden van verschillende typen kanker, waaronder leukemie. Het aantal nieuwe gevallen van kanker en het aantal sterfgevallen in de periode 1993-2008 was onder Nederlandse Balkanmilitairen lager dan onder militairen die niet op de Balkan zijn geweest. Zowel de Balkanmilitairen als de niet-Balkanmilitairen hadden een lagere kans op kanker en sterfte vergeleken met even oude mannen uit de Nederlandse bevolking. Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM, dat is uitgevoerd naar aanleiding van een vermeend verband tussen uitzending naar de Balkan en het optreden van leukemie. Het aantal nieuwe gevallen van kanker onder de ruim 18.000 mannen die in de onderzochte periode naar de Balkan zijn uitgezonden, lag in totaal 15 procent lager dan onder even oude mannen uit de Nederlandse bevolking. Het aantal lag ook lager dan onder de 135.000 niet-Balkanmilitairen. Het aantal tumoren in de luchtwegen en borstholte lag de helft lager onder Balkanmilitairen dan onder de Nederlandse bevolking. De reden voor dit lage aantal is onbekend - er waren geen gegevens over roken en andere leefstijlfactoren beschikbaar. Ook het aantal leukemiegevallen lag lager, maar het verschil met de Nederlandse bevolking was niet significant. Voor het relatief kleine aantal vrouwen dat naar de Balkan is uitgezonden, is ook geen verhoogd aantal kankergevallen gevonden. Het totale aantal sterfgevallen onder Balkanmilitairen in de periode 1993-2008 lag 33 procent lager dan onder even oude mannen uit de Nederlandse bevolking. Het aantal lag ook lager dan onder de 135.000 niet-Balkanmilitairen. Ook de niet-Balkanmilitairen hadden een lager sterftecijfer dan andere Nederlandse mannen. Dit kan verklaard worden met het 'healthy worker effect': de werkende bevolking, en uitgezonden militairen in het bijzonder, zijn vanwege bijvoorbeeld de selectie op gezondheid door de dienstkeuring gezonder dan de algemene bevolking. Vooral sterfte aan kanker en hart- en vaatziekten lag lager onder Balkanmilitairen dan onder de Nederlandse bevolking. Publicatie  Schram-Bijkerk, D. & Bogers, R.P. (2011). Cancer incidence and cause-specific mortality following Balkan deployment. National Institute for Public Health and the Environment / Ministry of Health, Welfare and Sport. (http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/630450001.pdf)

43

2.8

Deconstructing Delayed Posttraumatic Stress Disorder

Betrokken organisatie/instelling:

Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Websites:

Stichting Centrum ’45; Instituut voor Psychotrauma; Onderzoekscentrum Militaire GGz; Onderzoeksschool Psychology & Health dr. G.E. Smid, prof. dr. R.J. Kleber, prof. dr. P.G. van der Velden, prof. dr. B.P.R. Gersons e.a. posttraumatische stressstoornis, epidemiologie, classificatie, uitgesteld, verlaat begin 2008-2011 afgerond dr. G.E. Smid http://www.centrum45.nl; www.psychotraumafoundation.eu

Samenvatting Het betreft promotieonderzoek naar epidemiologische, klinische en conceptuele aspecten van uitgestelde posttraumatische stressstoornis. Onderzoeksvragen zijn onder meer het voorkomen van uitgestelde PTSS, de relatie met hulpzoekgedrag en factoren geassocieerd met uitgestelde PTSS. Data van alleenstaande minderjarige asielzoekers, getroffenen door de vuurwerkramp in Enschede en Nederlandse veteranen die deelnamen aan vredesmissies in Afghanistan worden geanalyseerd. Tevens vormt een meta-analyse onderdeel van het promotieonderzoek. Vraagstelling  Wat is de prevalentie van uitgestelde PTSS?  Wat zijn geassocieerde factoren?  Wat is de rol van angst/depressie bij uitgestelde PTSS?  Is er een verband tussen uitgestelde PTSS en hulpzoekgedrag?  Is stress-sensibilisatie een mogelijke factor van uitgestelde PTSS? Uitkomst Uit het onderzoek komt naar voren dat bij ongeveer een kwart van de PTSS gevallen sprake is van een uitgestelde PTSS. Het komt het vaakst voor bij mensen die al klachten hebben zoals bijvoorbeeld gevoelens van depressie en angst. Mensen die een ernstig trauma hebben meegemaakt kunnen extra gevoelig zijn voor nieuwe stressoren. Dat kan verklaren waarom er door de tijd heen een toename kan zijn van klachten. Het is daarom belangrijk dat te voorziene stressoren na traumatische gebeurtenissen zoveel mogelijk worden voorkomen. Het verminderen van de verhoogde gevoeligheid voor stress zou mogelijk preventief of als behandeling van PTSS kunnen worden ingezet. Publicaties  Smid, G.E. (2011). Deconstructing Delayed Posttraumatic Stress Disorder. Arq boekenreeks. Diemen/Amsterdam: Arq Psychotrauma Expert Groep/Uitgeverij Boom.  Smid, G.E., Kleber, R.J., Rademaker, A.R., Van Zuiden, M. & Vermetten, E. (2013) The role of stress sensitization in progression of posttraumatic distress following deployment. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 48(11), 1743-1754.  Smid, G.E., Lensvelt-Mulders, G.J.L.M., Knipscheer, J.W., Gersons, B.P.R., & Kleber, R.J. (2011). Late-onset PTSD in unaccompanied refugee minors: Exploring the predictive utility of depression and anxiety symptoms. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 40(5), 742-755.  Smid, G.E., Mast, R.C. van der, en Gersons, B.P.R. (2003). De uitgestelde posttraumatische stressstoornis [Delayed posttraumatic stress disorder]. Tijdschrift voor Psychiatrie, 45, 265276.  Smid, G.E., Mooren, T.T M., Mast, R.C. van der, Gersons, B.P.R., & Kleber, R.J. (2009). Delayed posttraumatic stress disorder: Systematic review, meta-analysis, and metaregression analysis of prospective studies. Journal of Clinical Psychiatry, 70(11), 1572-1582.

44





Smid, G.E., Velden, P.G. van der, Gersons, B.P.R., & Kleber, R.J. (2011). Late-onset posttraumatic stress disorder following a disaster: A longitudinal study. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 4, 312-322. Smid, G.E., Velden, P.G. van der, Lensvelt-Mulders, G.J.L.M., Knipscheer, J.W., Gersons, B.P.R., & Kleber, R.J. (2011). Stress sensitization following a disaster: A prospective study. Psychological Medicine, 30, 1-12.

45

2.9

Ontwikkeling Consumer Quality Index Veteranenketenzorg (CQIv)



Raad voor civiel-militaire Zorg en Onderzoek (opdrachtgever), Trimbos-instituut  mw. J.L.E.M.W.R.R. Tiesinga-Autsema (RZO), mw. dr. L.E. Frank (RZO), mw. prof. dr. D. Delnoy (Centrum Klantervaring Zorg), dr. B. van Wijngaarden (Trimbos-instituut) consumer quality index, LZV ketenzorg, kwaliteitsindicatoren, cliëntperspectief, toezicht, monitoren kwaliteit ketenzorg 2010-2011  afgerond mw. dr. L.E. Frank (RZO)

Samenvatting  De CQ Index Veteranenketenzorg (CQIv) is ontwikkeld in opdracht van de RZO. Het doel van de CQIv is om via herhaalde metingen toezicht te kunnen houden op het functioneren van het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen (LZV). Dit geldt vooral voor de kwaliteit van de zorgketen, en de samenwerking tussen civiele en militaire zorginstellingen zoals cliënten dat ervaren. Het tweede doel van de CQIv is het LZV in de gelegenheid te stellen de kwaliteit van de zorg te monitoren en te verbeteren. De CQIv richt zich op alle veteranen met uitzendgerelateerde psychische klachten en dienstslachtoffers die zijn aangemeld bij het Centraal Aanmeldingspunt (CAP) en die ervaring hebben met één of meer van de voorzieningen van het LZV. Een vaak gestelde vraag is of voor het LZV geen gebruik zou kunnen worden gemaakt van de CQI in de civiele GGZ. Dat is niet het geval. De bestaande CQI voor de civiele GGZ meet alleen de ervaringen in de algemene GGZ-zorg binnen één instelling en is daarmee niet geschikt als toezichtinstrument voor het LZV. Het LZV is opgericht om een betere samenwerking tussen de instellingen voor GGZ te bevorderen en om de zorg voor veteranen te verbeteren door begrip te hebben voor de unieke ervaringen van de veteraan. De speciaal voor het LZV te ontwikkelen CQI gaat dus enerzijds over de manier waarop het LZV als keten functioneert, de toegankelijkheid en kwaliteit van overdracht tussen de schakels van de keten, van eerste lijn naar meer specialistische zorg, en anderzijds om de mate waarin de veteranen de unieke benadering van het LZV ook echt ervaren. Vraagstelling De CQIv wordt ontwikkeld om te meten hoe veteranen de volgende aspecten van de LZV zorgketen ervaren:  Toegankelijkheid van de schakels in deze keten, zowel fysiek (bijvoorbeeld bereikbaarheid, reisafstand), als toegankelijkheid tot de geïndiceerde zorg (bijvoorbeeld wachttijden, keuzevrijheid);  De kwaliteit van overdracht tussen de schakels in deze keten (wederzijdse informatieuitwisseling, niet telkens opnieuw je verhaal moeten doen, tegenstrijdige informatie ontvangen);  De kwaliteit van de geboden zorg, met name de mate waarin de veteranen de speciale benadering van de deelnemende instellingen in het LZV ook als zodanig ervaren. Conclusies en praktische implicaties In december 2011 is de CQIv door de Wetenschappelijke Advies Raad (WAR) van het Centrum Klantervaring Zorg (CKZ) geaccrediteerd.

46

De CQIv heeft drie soorten kwaliteitsindicatoren opgeleverd, waarmee de RZO periodiek toezicht kan houden op de ketenzorg LZV. De indicatoren zijn: 1. Ervaringen van de veteranen met de ketenzorg (toegankelijkheid, wachttijden, verwijzing, afstemming en samenwerking tussen behandelaren, nazorg); 2. Ervaringen met aspecten van de zorg die specifiek ingaan op veteranenproblematiek (het betrekken van naasten bij de behandeling, mogelijkheid de behandeling te delen met lotgenoten, aandacht voor problemen in het dagelijks leven, inleving in veteranenproblematiek); 3. Onderwerpen die voor het LZV niet specifiek relevant zijn, maar die vanuit het perspectief van de veteraan niet buiten beschouwing kunnen worden gelaten: problemen rond uitkeringen, algemene vragen over bejegening door behandelaren.

47

2.10 Politie in aanraking met veteranen Betrokken organisatie(s): Betrokken personen:


Politieacademie, Politie Kennemerland, Veteraneninstituut drs. R. de Vos MBA (Politie Kennemerland), drs. S.R.F. Mali (Politieacademie), drs. J.M.P. Weerts (Veteraneninstituut), prof. dr. P.W. Tops (Politieacademie, Universiteit van Tilburg) veteranen, strafrecht 2009-2011 afgesloten drs. J.M.P. Weerts, drs. B. Mali

Samenvatting Op basis van een vergelijking van de gegevens uit het Veteranen Registratie Systeem met de systemen waarmee de politie alle meldingen rond mogelijk strafrechtelijke incidenten registreert, is gekeken hoe vaak de politie met veteranen in aanraking komt, en om welk soort incidenten het gaat. Veteranen zijn minder vaak dan mannen in vergelijkbare leeftijd betrokken bij strafrechtelijke incidenten. Veertig procent van alle incidenten, waarbij veteranen betrokken zijn geweest, vonden plaats voordat zij veteraan werden, dus toen zij nog in dienst waren of voor indienstreding. De meest voorkomende incidenten betreffen rijden onder invloed en geweldsdelicten. Veteranen worden minder vaak verdacht van vermogensdelicten. Het delictenprofiel van veteranen lijkt vaker voort te komen uit een interne motivatie, zoals woede of verzet, en minder uit een externe motivatie, zoals geldgebrek of verslaving. Het onderzoek kon geen cumulatie in de ernst van de contacten aantonen. Vraagstelling  In welke mate is er sprake van verschil in prevalentie van mogelijk strafrechtelijke contacten van de politie met veteranen ten opzichte van een referentiegroep?  Wat is de aard en omvang van de incidenten waarmee veteranen in aanraking komen met de politie? Conclusies en aanbevelingen De bevindingen van dit onderzoek vormen geen aanleiding om nadere doelgerichte maatregelen te nemen. Publicatie  Rapport “Politie in aanraking met veteranen. Een probleemverificatie”. Politieacademie, 2011.

48

2.11 Invloed van traumatische gebeurtenissen op de werking van het biologisch stresssysteem bij gezonde volwassenen Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), afdeling psychiatrie dr. E.R. Klaassens, dr. E.J. Giltay, dr. E.J. van Veen e.a. veteranen, cortisol, HPA-as 2004-2010 afgerond, dissertatie mw. dr. E.R. Klaassens http://www.lumc.nl/con/3010/83216/87555/

Samenvatting Waarom lukt het de ene persoon het leven weer op te pakken na het meemaken van een traumatische gebeurtenis en waarom ontwikkelt de ander een posttraumatische stressstoornis (PTSS) na het meemaken van een zelfde soort traumatische gebeurtenis? Deze vraag naar de veerkracht van mensen is de laatste tijd steeds meer een onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. In dit proefschrift wordt een deel van de complexe relatie tussen het meemaken van een traumatische gebeurtenis, stressregulatie en PTSS onderzocht. Eerder onderzoek heeft bij een deel van de mensen met PTSS een verandering in de werking van het biologisch stresssysteem (de HPA-as) laten zien. Bij mensen met psychische klachten als gevolg van ingrijpende gebeurtenissen wordt een verhoogde of juist verlaagde hoeveelheid van het stresshormoon cortisol in het lichaam gevonden. Ook reageert de HPA-as van deze patiënten vaak anders in bepaalde tests dan de HPA-as van gezonde mensen. Echter, de meeste mensen die nare gebeurtenissen meemaken ontwikkelen géén psychische klachten. Het is tot nu toe niet onderzocht of bij deze mensen de HPA-as normaal blijft functioneren of dat er, net als bij mensen met psychische klachten, een verhoogde of verlaagde aanmaak van cortisol is. Toch is onderzoek hiernaar van belang als je betere behandelingen wilt ontwikkelen voor mensen met psychische klachten. De vraag die wij in dit onderzoek hebben willen beantwoorden is of de HPA-as bij mensen die ingrijpende gebeurtenissen hebben meegemaakt, maar geen psychische klachten hebben ontwikkeld (doelgroep), anders functioneert dan bij mensen die geen nare dingen hebben meegemaakt en die ook geen psychische klachten hebben ontwikkeld (gezonde controlegroep). De hypothese is dat bij deze eerste groep mensen (de doelgroep) vaker een HPA-as verstoring zal worden gevonden dan bij de tweede groep (gezonde controlegroep). Aan het onderzoek heeft onder andere een grote groep vredesmissieveteranen zijn medewerking verleend. De resultaten van het onderzoek laten zien dat blootstelling aan traumatische gebeurtenissen tijdens de volwassenheid niet geassocieerd is met veranderingen van de HPA-as bij gezonde personen met en zonder PTSS. Evenmin werd een bewijs gevonden voor de samenhang van PTSS en HPA-as veranderingen. Uit dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat de verschillen in veerkracht tussen mensen na traumatische gebeurtenissen in de volwassenheid niet goed verklaard worden door verschillen in het functioneren van het biologisch stress-systeem. Er moeten dus andere factoren zijn die een rol spelen bij de veerkracht van mensen na trauma. Gezien de enorme impact die het hebben van een PTSS of een depressie op de patiënt en zijn/haar omgeving heeft is verder onderzoek naar wat veerkracht precies is, wat het (neuro)biologisch mechanisme is en hoe veerkracht versterkt kan worden in risicogroepen van groot belang.

49

Publicaties  Klaassens, E.R., Giltay, E.J., Cuijpers, P., Veen, T. van & Zitman, F.G. (2012). Adulthood trauma and cortisol in healthy subjects and PTSD patients: a meta-analysis. Psychoneuroendocrinology. 37, 317-31.  Klaassens, E.R., Giltay, E.J., Veen, T. van, Veen, G. & Zitman, F.G. (2010). Traumaexposure, basal salivary cortisol and the hormone response to the dexamethasone/CRH test in male railway employees free of lifetime psychopathology. Psychoneuroendocrinology, 35, 878-886.  Klaassens, E. R., Noorden, M. S. van, Giltay, E. J., Pelt, J. van, van Veen, T., & Zitman, F. G. (2009). Effects of childhood trauma on HPA-axis reactivity in women free of lifetime psychopathology. Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry, 33, 889894.  Klaassens, E.R., Veen, T. van, Giltay, E.J., Rinne, T., van Pelt, J. & Zitman, F.G. (2010). Trauma exposure and Hypothalamic-Pituitary-Adrenal (HPA)-axis functioning in mentally healthy Dutch Peacekeeping Veterans, 10-25 years after deployment. Journal of Traumatic Stress, 23, 124-131.  Klaassens, E. R., Veen, T. van, Weerts, J. M. P., & Zitman, F. G. (2008). Mental health of Dutch Peacekeeping Veterans 10-25 years after deployment. European Psychiatry, 23, 486490.  Klaassens, E. R., Veen, T. van, & Zitman, F. G. (2008). Does trauma cause lasting changes in HPA-axis functioning in healthy individuals? In E.R.de Kloet (Ed.), Progress in Brain Research; Stress Hormones and Post Traumatic Stress Disorder Basic Studies and Clinical Perspectives (Volume 167 ed., 273-275). Elsevier.

50

2.12 Schuld- en schaamtebeleving bij jonge veteranen Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Wetenschapswinkel en Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg; Veteraneninstituut; ACOM mw. dr. N. Rietveld, prof. dr. A.H.M. van Iersel, dr. J.P.T.M. Gelissen, drs. J.M.P. Weerts, dr. T. van der Avoird. veteranen, schuld, schaamte, verantwoordelijkheid, vredesmissies 2004-2009 afgerond, dissertatie mw. dr. N. Rietveld www.veteraneninstituut.nl; www.uvt.nl/wetenschapswinkel; www.natasja-rietveld.com

Samenvatting Deze studie houdt ten eerste een verkenning in van de theoretische betekenis van schuld en schaamte ten aanzien van het militair handelen in de praktijk. Het gaat hierbij om veteranen die in het kader van een vredesoperatie zijn uitgezonden. Ten tweede is door middel van een empirische studie onder veteranen uit veertien verschillende vredesmissies inzichtelijk gemaakt wat de eigenschappen zijn van schuld- en schaamtebeleving, welke typen schuld gerapporteerd worden, wat daarin kenmerkend is, alsook hoeveel veteranen bij de herinnering aan de uitzendervaringen schuld en/of schaamte beleven over hun handelen en hun gedrag in de militaire praktijk. De kenmerken en typen van schuld (daarmee ook de soorten schuldgenererende situaties) worden in deze empirische studie geëxpliciteerd, uitgaande van de typologieën zoals gevonden in de (internationale) literatuur over slachtoffers van oorlog en geweld en in Amerikaans onderzoek onder veteranen (waaronder Vietnamveteranen). Het proefschrift draagt in zijn geheel bij aan de wetenschappelijke theorievorming op het gebied van het bestaan en de beleving van morele thema’s in het militaire beroep. Met deze studie wordt getracht inzicht te krijgen in wat in de toekomst kan worden gedaan om te voorkomen dat veteranen onnodige of inadequate schuldgevoelens ontwikkelen. De gehele studie draagt tevens bij aan het inzicht in de mogelijke hulpvragen die zich binnen de defensieorganisatie kunnen voordoen en hoe deze kunnen worden ondervangen, en biedt een beginsituatie in de militair ethische descriptieve ethiek. Vraagstelling  Welke betekenis en relevantie van schuld- en schaamtebeleving vinden we in gedragswetenschappelijke theorieën?  Van welke omvang en aard zijn de schuld- en schaamtebeleving bij veteranen van een vredesmissie?  In hoeverre en op welke wijze hangen verschillen in schuld- en schaamtebeleving samen met kenmerken van de missie en met kenmerken van de veteranen?  In hoeverre en op welke wijze hangen verschillen in schuld- en schaamtebeleving samen met de psychische gevolgen van uitzendervaringen en het psychisch welbevinden van veteranen? Conclusies en aanbevelingen Bijna 25% van ruim 1.100 veteranen van veertien vredesmissies beleeft aan de uitzendervaringen gerelateerde schuld en schaamte en 4% zelfs regelmatig. De schuldbeleving van veteranen werd veroorzaakt door zes categorieën uitzendinggerelateerde ervaringen. Op basis daarvan konden we zes typen schuld onderscheiden: (1) ‘omstanderschuld’; (2) schuld als gevolg van de ‘negatieve attitude ten aanzien van de bevolking in het uitzendgebied’; (3) schuld als gevolg van ‘indirect effect van besluiten en handelen’; (4) schuld als gevolg van ‘houding en gedrag in de context van oorlog en geweld’; (5) schuld als gevolg van ‘handelen en besluiten dat tot overleven leidde of de kans op overleven vergrootte’ en (6) schuld als gevolg van ‘normloos gedrag in uitzendgebied’. De meeste veteranen (rond 18%) gaven aan schuldgevoelens te beleven als gevolg van de ‘omstanderrol’, zoals ‘niet geprotesteerd hebben tegen bruutheid of niet geprobeerd hebben bruutheid te voorkomen’. Daarnaast zagen we dat schuldgevoelens over ‘de negatieve houding ten aanzien van de bevolking’ (rond 13%, waaronder ‘geen begrip hebben voor de cultuur of waarden die leven onder de bevolking in het conflictgebied’) en schuldgevoelens als gevolg van ‘onbedoeld kwaad hebben gedaan (indirect effect)’ (rond 7%, waaronder ‘bevriend raken met een burger die later gedood is, mogelijk als gevolg van de vriendschap met de veteraan’) van de zes categorieën van schuldbeleving het meest

51

gerapporteerd worden. Als veteranen zich gedurende de missie vaker machteloos hadden gevoeld ervoeren zij na terugkomst thuis ook vaker aan de uitzendervaringen gerelateerde schuld- en schaamtegevoelens. Ook leidden schuld en schaamte vaker tot problemen in het dagelijks leven wanneer veteranen gedurende de missie vaker machteloosheid hadden ervaren. Als veteranen vaker schuld beleefden, rapporteerden zij in sterkere mate last te hebben van depressieve gevoelens en woede. De mate van ervaren schaamte bleek negatief samen te hangen met depressie en woede. Echter, veteranen die in hun dagelijks leven vaker problemen ondervonden door uitzendinggerelateerde schaamtegevoelens, hadden ook in sterkere mate last van angsten, depressieve gevoelens en woede. De onderzoeksresultaten bieden inzicht in de kern van uitzendervaringen van veteranen van vredesmissies, in hun omgang daarmee en in hun reflectie daarop. In het bijzonder gaat het dan om morele dilemma’s in uitzendgebied en de persoonlijke verantwoordelijkheid voor het welzijn van anderen, hoe moeilijk het ook is daar zorg voor te dragen in een situatie van morele wanorde en normloosheid en tegelijkertijd als onderdeel van een onpartijdige vredesmacht. De onderzoeksresultaten zijn dan ook allereerst belangrijk voor commandanten en docenten die huidige militairen voorbereiden op toekomstige missies. Ten tweede voor commandanten en leden van het sociaal medisch team gedurende de uitzending die een signaleringsfunctie hebben voor wat betreft de omgang van militairen met morele dilemma’s. Commandanten zouden gedurende de uitzending aandacht moeten besteden aan de kloof tussen het persoonlijke verantwoordelijkheidsgevoel en het plichtsgevoel van militairen om in te grijpen of te reageren met militair geweld om geweld en schendingen van mensenrechten te stoppen en de professionele bevoegdheid van militairen (mandaat en geweldsinstructies) die ingrijpen vaak verbiedt. Deze kloof en de gevoelens daarbij verdienen tijdens de verschillende debriefingsmomenten ruime aandacht. Ten derde zijn de onderzoeksresultaten van belang voor zorgverleners in het nazorgtraject voor veteranen. Veteranen moeten begeleid worden bij de morele (hulp)vragen die hen na afloop van de uitzending bezighouden. De aard van de schuldbeleving van veteranen laat ons zien dat veteranen na hun uitzending te maken hebben met innerlijke (gewetens)conflicten. Veteranen hoeven geen (blijvende) psychische klachten te ontwikkelen, juist als aandacht en begripsvorming bestaat voor de morele vragen die zij achteraf stellen en voor de verantwoordelijkheid die zij zichzelf ook achteraf nog toebedelen. Nazorg vereist daarom altijd een begeleiding bij de morele identiteitsontwikkeling van veteranen. Deze thema’s zijn altijd aan de orde, ook bij veteranen waarbij de schuld en de schaamte niet pathologisch van aard zijn. Voor psychologen betekent dit dat ze zich niet moeten beperken tot gedraggerelateerde therapieën en interventies. Morele identiteit vraagt niet om behandeling, maar juist om begeleiding. De onderzoeksresultaten zijn ten vierde relevant voor de Nederlandse samenleving die rekening moet houden met het feit dat de verwerking van ingrijpende gebeurtenissen een gewoon proces is en dat schuldgevoelens en schaamte bij de herinnering aan uitzendervaringen duiden op de gewetensvolheid van huidige militairen en veteranen. De bovenstaande aanbevelingen samenvattend kunnen we stellen dat de nazorg aan veteranen al vooraf aan de uitzending moet beginnen, alsook gedurende de missie al moet plaatsvinden. Publicaties  Andres, M.D. & Rietveld, N. (2012). It’s not over till it’s over: sharing memories at the home front. In: R. Beeres, J. van der Meulen, J. Soeters, & A. Vogelaar (eds.). Mission Uruzgan Collaborating in multiple coalitions for Afghanistan (295-307). Pallas Publications, Amsterdam University Press.  Meijer, M. & Rietveld, N. (2011) (Eds.). Military Leaders Facing Problematic Decision Making. Conference Proceedings of the 13th International Military Mental Health Conference. Breda: Netherlands Defence Academy, Faculty of Military Science.  Rietveld, N. (2004). Schuldbeleving bij jonge veteranen. Link, Magazine van de Wetenschapswinkel, september 2004, 4-7. Universiteit van Tilburg.  Rietveld, N. (2005). Beyond PTSD: Peacekeepers Guilt and Shame, an introduction. Abstract Book PsychotraumatologyStockholm 18-21 June 2005, 45. The 9th European Conference on Traumatic Stress (ECOTS).

52

             

  

Rietveld, N. (2005). Methodologisch advies op maat: De enquête. Link, Magazine van de Wetenschapswinkel, oktober 2005, jubileumnummer, 16-19. Universiteit van Tilburg. Rietveld, N. (2005). Uitzendinggerelateerde schuldbeleving bij jonge veteranen. ACOM journaal. Maandblad van de ACOM, de CNV-bond van militairen, 1 (januari 2005), 17. Rietveld, N. (2006). Methodologisch advies op maat: Voor- en nadelen van het afnemen van een enquête via internet. Link, Magazine van de Wetenschapswinkel, september 2006, 17-24. Universiteit van Tilburg. Rietveld, N. (2007). Als schuld en schaamte de herinnering bepalen. In: Iersel, A.H.M. van & Bijkerk, R.P.F. (red.). Herinneren en herdenken. Oude en jonge veteranen en de verwerking van oorlogservaringen (19-38). Budel: Damon. Rietveld, N. (2009). Berichten uit het veld: Schuld- en schaamtebeleving bij uitgezonden veteranen. Cogiscope, Tijdschrift over gevolgen van oorlog en geweld, nr. 3, 34-36. Rietveld, N. (2009). De gewetensvolle veteraan. Schuld- en schaamtebeleving bij veteranen van vredesmissies. Oisterwijk: Boxpress. (dissertatie) Rietveld, N. (2009). Deployment-Related guilt and the difference between peacekeeping and peace-enforcement. Abstract Book. The 11th European Conference on Traumatic Stress (ECOTS). Oslo 15-18 June 2009, 74. Rietveld, N. (2009). Deployment-related Guilt in Dutch Peacekeepers and Dutch Peace Enforcers. Paper Inter-University Seminar on Armed Forces and Society (IUS). Chicago 22-25 oktober 2009. Rietveld, N. (2009). Schuldbeleving bij jonge veteranen. Link, Magazine van de Wetenschapswinkel, april 2009, 4-5. Universiteit van Tilburg. Rietveld, N. (2010). Machteloosheid gedurende een vredesmissie, waarom en waar leidt dat toe? Marineblad. Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Marineofficieren (KVMO), nr. 2, maart 2010, jaargang 120, 16-21. e Rietveld, N. (2010). Schuld en schaamte. Checkpoint. Maandblad voor veteranen. 10 jaargang, januari/februari, 12-13. Rietveld, N. (2010). Understanding Society. Veteranentranen. UNTIL. Alumni Magazine van de Universiteit van Tilburg. 1-2010, 36. Rietveld, N. (2010). Verantwoordelijkheidsgevoelens van militairen. Gevolgen van mandaten, restricties en morele dilemma’s in het uitzendgebied. Militaire Spectator, nr.6, 2010, Jaargang 179, 308-321. Rietveld, N. (2011). Deployment-related guilt and shame in Dutch veterans: Questions of conscience. In: Meijer, M. & Rietveld, N. (2011) (Eds.). Military Leaders Facing Problematic Decision Making. Conference Proceedings of the 13th International Military Mental Health Conference. Breda: Netherlands Defence Academy, Faculty of Military Science (99-108). Rietveld, N. (2011). Schaamte door psychische verwonding. Militairen falen niet. Cogiscope, Tijdschrift over gevolgen van oorlog en geweld, nr. 4, november 2011, 18-21. Rietveld, N. & Iersel, F. van (2005). Schuld- en schaamtebeleving bij jonge veteranen onderzocht. Carré, 28 (6), 19-21. Rietveld, N., Weerts, J.M.P., & Iersel, A.H.M. van (2008). Als veteranen schuld beleven als gevolg van de uitzendervaringen. Bijblijven, Cumulatief Geneeskundig Nascholingssysteem, 24(8), 65-72. Bohn Stafleu van Loghum.

53

2.13 Persoonlijkheid en posttraumatische stressstoornis (PTSS) Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Centraal Militair Hospitaal, Afdeling Militaire Psychiatrie; Universiteit Utrecht dr. A.R. Rademaker, kol-arts prof. dr. E. Vermetten, prof. dr. R.J. Kleber. PTSS, militairen, veteranen 2005–2009 afgerond dr. A. Rademaker http://www.psychotraumafoundation.eu/

Samenvatting Het meemaken van schokkende of ingrijpende gebeurtenissen kan aanleiding geven tot het ontstaan van psychische klachten. Doordat militairen vaker in potentieel bedreigende situaties terechtkomen, vormen zij een risicogroep voor het ontwikkelen van psychopathologie. Of een militair na een uitzending klachten ontwikkelt, is echter afhankelijk van een veelheid aan variabelen. In de ‘aard’ van de gebeurtenissen die zich tijdens de uitzending hebben voltrokken, liggen elementen besloten die van invloed zijn, zoals de ernst en omgang van de gebeurtenissen. Maar ook de kenmerken van het individu spelen een rol. Hierbij kan gedacht worden aan het vermogen om de eigen emoties te reguleren, de mate van controle die op de impulsen wordt uitgeoefend en de neiging om op een bepaalde manier met problemen om te gaan. Of zich na blootstelling aan een ingrijpende gebeurtenis pathologie ontwikkelt, is in belangrijke mate afhankelijk van kenmerken binnen en de interactie tussen deze domeinen. Ook de aard van de post-traumatische problematiek is in belangrijke mate afhankelijk van deze wisselwerking. Het huidige onderzoek richtte zich specifiek op de rol die persoonlijkheid speelt in het ontstaan en beloop van PTSS. Vraagstelling  Welke persoonlijkheidskenmerken vergroten het risico op klachten?  Zijn er kenmerken aan te wijzen die juist de weerbaarheid vergroten, en zijn deze te trainen?  Zijn er na een uitzending persoonlijkheidsveranderingen waarneembaar?  In hoeverre zijn persoonlijkheidskenmerken bepalend voor het beloop van PTSS in een behandelsetting dan wel zelf onderhevig aan verandering als gevolg van behandeling? Conclusies en aanbevelingen Het onderzoek toont aan dat persoonlijkheid van invloed kan zijn op stress en trauma bij actieve militairen voordat ze op uitzending gingen en bij veteranen. Verder toonde het onderzoek aan dat militairen en veteranen last kunnen krijgen van een breed scala aan psychische klachten, en dat deze klachten soms moeilijk te behandelen zijn. Dit onderstreept de noodzaak van effectieve behandelen preventieprogramma’s voor militairen. Aandacht voor de persoonlijkheid kan hierbij van toegevoegde waarde zijn. Zo bleek uit een van de studies uit het proefschrift namelijk dat persoonlijkheid gerelateerd is aan de gevoeligheid van het (biologische) stress-syteem en dat persoonlijkheid in zowel positieve als negatieve zin samenhangt met de manier waarop militairen met problemen omgaan, de steun die zij van anderen krijgen, en de ernst van psychische klachten. Ook toont het onderzoek een verband aan tussen vroege levenservaringen en persoonlijkheid. Het gegeven dat persoonlijkheid bijdraagt aan zowel de kwetsbaarheid als de psychologische ‘gehardheid’ zou extra aanknopingspunten kunnen bieden voor onderzoek naar de effectiviteit van selectie en vooral training van militair personeel. Publicaties  Rademaker, A.R. (2009). Personality and adaptation to military trauma. Utrecht: Universiteit van Utrecht [dissertation].  Rademaker, A.R., Kleber, R.J., Geuze, E., & Vermetten, E. (2009). Personality dimensions harm avoidance and self-directedness predict the cortisol awakening response in military men. Biological Psychology, 81, 177-183, doi:10.1016/j.biopsycho.2009.04.002.  Rademaker, A.R., Vermetten, E., Geuze, E., Muilwijk, A. & Kelber, R.J. (2008). Self-reported early trauma as a predictor of adult personality: a study in a military sample. Journal of Clinical Psychology, 64(7), 863-875.

54

2.14 Betekenis van uitzendervaringen: cognitieve verwerking van stressvolle levenservaringen Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Veteraneninstituut, Universiteit Utrecht mw. dr. M.L. Schok, drs. M. Elands, drs. J.M.P. Weerts, prof. dr. R.J. Kleber. veteranen, betekenisgeving, verwerking 2004-2009 afgerond mw. dr. M.L. Schok www.veteraneninstituut.nl / www.psychotraumafoundation.eu

Samenvatting Het doel van dit onderzoek was om meer zicht te krijgen op de betekenis die veteranen toekennen aan hun uitzendervaringen door: (1) het beschrijven van de betekenis die veteranen toekennen aan hun militaire uitzendervaringen, (2) het identificeren van een relatie tussen betekenisgeving en cognitieve verwerking en (3) het identificeren van veerkrachtige factoren die bijdragen aan het toekennen van betekenis. De onderzoeksvragen werden beantwoord door middel van drie deelstudies. Er werd een literatuuronderzoek verricht om de verschillende benaderingen en meetinstrumenten te beschrijven en te integreren die zijn gebruikt in internationaal onderzoek naar betekenisgeving aan militaire uitzendervaringen. Een grootschalig vragenlijstonderzoek (N=1.562) is uitgevoerd om de relatie te onderzoeken tussen betekenis en cognitieve verwerking, en om veerkrachtige factoren te identificeren die het toekennen van betekenis aan uitzendervaringen kunnen verklaren. Door middel van een kwalitatief onderzoek (n=19) zijn de bovengenoemde onderzoeksaspecten in meer detail verkend en konden verschillen worden beschreven tussen veteranen die hun ervaringen succesvol en veteranen die deze minder succesvol hebben verwerkt. Vraagstelling  Welke betekenis kennen veteranen toe aan hun uitzendervaringen? Hebben zij zin kunnen geven aan hun uitzendervaringen en welk persoonlijk belang hechten zij aan deze ervaringen?  Is er een samenhang tussen een overwegend positieve betekenis ten aanzien van hun uitzendervaringen en de cognitieve verwerking daarvan? En is er een samenhang tussen de mate van ervaren dreiging en de betekenis die veteranen geven aan hun uitzendervaringen?  Welke persoonlijke eigenschappen dragen bij aan het geven van betekenis aan de uitzendervaringen? Conclusies en aanbevelingen Uit grootschalig vragenlijstonderzoek onder 1.561 veteranen die zijn uitgezonden tijdens oorlogs- en vredesoperaties blijkt dat de meerderheid hun uitzendervaringen positief waardeert ondanks de confrontatie met oorlogssituaties. Een positieve terugblik op de missie is bevorderlijk voor de geestelijke gezondheid en kwaliteit van leven op lange termijn. Ook blijkt dat wantrouwende opvattingen als gevolg van de missie samenhangen met ervaren dreiging tijdens de uitzending, posttraumatische stressreacties en een lagere kwaliteit van leven. Het creëren van een positief wereldbeeld blijkt een belangrijke missie na de uitzending voor een gezonde aanpassing en het vergroten van veerkracht. Belangrijke veerkrachtige eigenschappen die hier een rol bij spelen zijn zelfvertrouwen, optimisme en persoonlijke controle. Aanvullende diepte-interviews met veteranen die naar Cambodja waren uitgezonden toonden aan dat de militaire prestatie en kameraadschap in sterke mate zin gaven aan een onvoorspelbare en gevaarlijke realiteit, evenals een gevoel van voldoening over wat ze hadden bereikt. De nieuwe ervaringen leverden persoonlijke winst op voor hun carrière en huidige leven. Daarentegen hadden geïnterviewde veteranen met stressreacties meer moeite om hun ervaringen in perspectief te plaatsen. De realiteit in Cambodja haalde basale opvattingen over zichzelf en de wereld overhoop waar ze in geloofden voordat ze op uitzending gingen. Meer bewustwording over de positieve aspecten van uitzendingen bij het brede publiek helpt veteranen bij de aanpassing na terugkeer. Preventie en interventie zouden het zingevingproces na uitzending ondersteunen door het benadrukken van een positieve focus. Dit voorkomt een negatieve

55

terugblik resulterend in chronische PTSS. Wantrouwende opvattingen in anderen en de wereld als gevolg van de uitzending belemmeren het zoeken van hulp en vergroten het risico op sociaal isolement. Publicaties  Mooren, T., Schok, M. & Kleber, R.J. (2009). De zin van ingrijpende gebeurtenissen: Een vragenlijst over betekenisgeving na oorlogs- en geweldservaringen. Psychologie & Gezondheid, 39, 101-109.  Schok, M. (2006). Ingrijpende uitzendervaringen. Generatieverschillen tussen oude en jonge veteranen. Checkpoint, 7 (7), 20-22.  Schok, M. (2006). Veteranen overwegend positief: onderzoek naar oordeel over uitzendervaringen. Checkpoint, 7 (5), 42-44.  Schok, M. (2006). Veteranen voelen zich niet gewaardeerd: onderzoek naar ervaringen na terugkeer van uitzending. Checkpoint, 7 (9), 44-45.  Schok, M. (2007). Terugblik op uitzending. Meer werk maken van waardering. Carré, 6, 40-44.  Schok, M. (2013). Meaning as a mission. The significance of meaning making after military deployment. Oral presentation at meeting November 3rd of the World Veterans Federation, Doorn, The Netherlands.  Schok, M. & Elands, M. (2008). Terugblik op uitzending. Nederlands Militair Geneeskundig Tijdschrift, 61 (1), 16-20.  Schok, M. & Mooren, J.H. (2013). Traumazorg en geestelijke verzorging (GV): aandacht voor zingeving. Presentatie tijdens symposium ‘Terug van de missie’ georganiseerd door de Geestelijke Verzorging Defensie op 28 november 2013.  Schok, M. & Mooren, J.H. (in druk). Existentiële zorg na de missie. Ingrijpende uitzendervaringen in het licht van zingeving en levensbeschouwing.  Schok, M.L. (2009). Meaning as a mission: making sense of war and peacekeeping. Delft: Uitgeverij Eburon [dissertation].  Schok, M.L. & Kleber, R.J. (2011). Betekenis als een missie: zingeving na oorlogs- en vredesoperaties. Psychologie & Gezondheid, 39, 77-93.  Schok, M.L., Kleber, R.J. & Boeije, H.R. (2010). Men with a mission: Veterans meanings on peacekeeping in Cambodia. Journal of Loss and Trauma, 15, 279-303.  Schok, M.L., Kleber, R.J. & Gerty J.L.M. Lensvelt-Mulders, G.J.L.M. (2010). A model of resilience and meaning after military deployment: Personal resources in making sense of war and peacekeeping experiences. Aging & Mental Health, 14, 328-338.  Schok, M.L., Kleber, R.J. & Weerts, J.M.P. (2008). Betekenisgeving aan militaire uitzendervaringen. Bijblijven, 24 (8), 42-48.  Schok, M.L., Kleber, R.J., Elands, M. & Weerts, J.M.P. (2006, November). Meaning as a mission: A literature review on appraisals of war and peacekeeping experiences. In: The International Society for Traumatic Stress Studies 22nd Annual Meeting Final Program and proceedings (p.223). Poster session presented at the annual meeting of the International Society for Traumatic Stress Studies.  Schok, M.L., Kleber, R.J., Elands, M. & Weerts, J.M.P. (2008). Meaning as a mission: a review of emperical studies on appraisals of war and peacekeeping experiences. Clinical Psychology Review, 28 (3), 357-365.  Schok, M.L., Kleber, R.J., Elands, M., Lensvelt-Mulders, G. & Weerts, J.M.P. (2006, November). Suspicious minds at risk: The role of meaning in the processing of war and peacekeeping experiences. In: The International Society for Traumatic Stress Studies 22nd Annual Meeting Final Program and proceedings (p.88). Paper presented at the annual meeting of the International Society for Traumatic Stress Studies.  Schok, M.L., Kleber, R.J., Lensvelt-Mulders, G.J.L.M., Elands, M. & Weerts, J.M.P. (2011). Suspicious minds at risk? The role of meaning in processing war and peacekeeping experiences. Journal of Applied Social Psychology, 41, 61-81.

56

2.15 Experimenteel en longitudinaal onderzoek naar mechanismen van invloed op het ontstaan en de persistentie van posttraumatische stressstoornissen Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Universiteit Utrecht, NWO (vernieuwingsimpuls (VENI) 2004) en Veteraneninstituut prof. dr. I.M. Engelhard en prof. dr. M.A. van den Hout militairen, trauma, verkeersslachtoffers 2004-2008 afgerond prof. dr. I.M. Engelhard www.uu.nl

Samenvatting Na een ingrijpende ervaring ontwikkelt een minderheid van de mensen een post-traumatische stressstoornis (PTSS). Dit omvat terugkerende herinneringen aan de gebeurtenis, vermijding van traumagerelateerde informatie en verhoogde prikkelbaarheid, die het dagelijks functioneren wezenlijk verstoren. Voor velen van hen is PTSS van korte duur, maar voor sommigen krijgt deze stoornis een chronisch verloop. De centrale vraagstelling van dit onderzoek is gericht op de psychologische mechanismen die betrokken zijn bij de ontwikkeling en het blijven voortbestaan van PTSS. De invloedrijke cognitieve theorie voorspelt welke condities en factoren leiden tot acute en chronische PTSS en tot herstel. Empirisch onderzoek is behalve theoretisch relevant ook van klinisch belang ter voorkoming van het syndroom en om te kunnen voorspellen wie na een traumatische ervaring een verhoogd risico om PTSS te ontwikkelen. De meeste trauma-onderzoeken zijn echter retrospectief en maken gebruik van zelfrapportage. Het huidige project omvat prospectief onderzoek en is gericht op het vaststellen van voorspellende factoren voor het ontstaan en voortbestaan van PTSS. Deze onderzoeken zijn gebaseerd op experimentele taken en cognitieve en fysiologische variabelen, waarmee mechanismen die een rol spelen bij het ontstaan en het voortduren van PTSS verklaard kunnen worden. In het prospectieve onderzoek worden Nederlandse militairen getest voor en na hun deelname aan een crisisbeheersingsoperatie. Na afloop worden zij onderzocht op acute en chronische PTSS. Ook wordt de invloed van voorspellende factoren onderzocht, na controle voor objectieve indicatoren voor de mate van blootstelling aan traumatische gebeurtenissen. Publicaties  Engelhard, I.M., & Hout, M.A. van den (2007). Pre-existing neuroticism, subjective stressor severity, and posttraumatic stress in soldiers deployed to Iraq. Canadian Journal of Psychiatry, 52 (8), 505-509.  Engelhard, I.M., Arntz, A., Hout, M.A. van den (2007). Low specificity of symptoms on the post-traumatic stress disorder (PTSD) symptom scale: a comparison of individuals with PTSD, individuals with other anxiety disorders and individuals without psychopathology. British Journal of Clinical Psychology, 46, 449-456.  Engelhard, I.M., Hout, M. A. van den, Weerts, J., Hox, J. J. & Doornen, L. J.P. van (2009). A prospective study of the relation between posttraumatic stress and physical health symptoms. International Journal of Clinical and Health Psychology, 9, 365-372.  Engelhard, I.M., Hout, M.A van den, Weerts, J.M.P., Arntz, A, Hox, J.J.C.M. & McNally, R.J.M. (2007). Deployment-related stress and trauma in Dutch soldiers returning from Iraq. Prospective study. British Journal of Psychiatry, 191 (2), 140-145.  Engelhard, I.M., Hout, M.A. van den & Weerts, J.M.P. (2007). Stress en trauma na een militaire uitzending in Irak. De Psycholoog, 42, (12), 649-653.  Engelhard, I.M., Hout, M.A. van den, & McNally, R.J. (2008). Memory consistency for traumatic events in Dutch soldiers deployed to Iraq. Memory, 16 (1), 3-9.  Engelhard, I.M., Huijding, J., Hout, M.A. van den & Jong, P.J. de (2007) Vulnerability associations and symptoms of post-traumatic stress disorder in soldiers deployed in Iraq. Behaviour research and therapy, 45 (10), 2317-2325.  Engelhard, I.M., Olatunji, B.O. & De Jong, P.J. (2011). Disgust and the development of posttraumatic stress among soldiers deployed to Afghanistan. Journal of Anxiety Disorders, 25(1), 58-63, doi: 10.1016/j.janxdis.2010.08.003.

57

  



Lommen, M.J., Engelhard, I.M., & Van den Hout, M.A. (2013). Susceptibility to long-term misinformation effect outside of the laboratory. European Journal of Psychotraumatology, 4, 19864 - http://dx.doi.org/10.3402/ejpt.v4i0.19864 Lommen, M.J., Engelhard, I.M., Sijbrandij, M., Van den Hout, M.A. & Hermans, D. (2013). Pre-trauma individual differences in extinction learning predict posttraumatic stress. Behaviour Research and Therapy, 51(2), 63-67, doi: 10.1016/j.brat.2012.11.004. Sijbrandij, M., Engelhard, I.M., Lommen, M.J., Leer, A. & Baas, J.M. (2013). Impaired fear inhibition learning predicts the persistence of symptoms of posttraumatic stress disorder (PTSD). Journal of Psychiatric Research, 47(12), 1991-1997, doi: 10.1016/j.jpsychires.2013.09.008. Engelhard, I.M., Lommen, M.J.& Sijbrandij, M. (2014). Changing for better or worse? Posttraumatic growth reported by soldier deployed to Iraq. Clinical psychological science,1-8, DOI: 10.1177/2167702614549800.

58

2.16 Neuroendocrinologische en neuroimmunologische parameters van posttraumatische stressstoornis bij militairen en veteranen na uitzending Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Centraal Militair Hospitaal, Afdeling Militaire Psychiatrie dr. C.S. de Kloet, kol-arts prof. dr. E. Vermetten, prof. dr. H.G.M. Westenberg, prof. dr. C.J. Heijen PTSS, militairen, veteranen, CRH, AVP, dexamethasone, cortisol, glucocorticoid receptor 2002–2007 afgerond / dissertatie mw. dr. C. de Kloet

Samenvatting Dit onderzoek richt zich voornamelijk op veranderingen in de hypthalamus-hypofyse-bijnier as (HHBas) bij veteranen met een uitzendgerelateerde PTSS. Hiervoor zijn een groot aantal veteranen met PTSS, veteranen zonder PTSS en gezonde controle proefpersonen geworven. Naast verschillende baseline metingen worden er ook een aantal specifieke testen uitgevoerd die de functie van de HHBas in kaart brengen, zoals een dexamethasone suppressie test, een dexamethasone-CRH test en een cognitieve stress challenge. Vraagstelling  Welke veranderingen zijn er betrokken in de secretie van de hormonen bij de stressregulatie (hypothalamus-hypofyse bijnier as) bij veteranen met een PTSS?  Worden veranderingen ook gezien bij veteranen zonder PTSS die tijdens uitzending blootgesteld zijn aan vergelijkbare stressvolle ervaringen? Conclusies Er wordt een verhoogde secretie van de centrale stresshormonen corticotrophin releasing hormone en vasopressine gezien bij veteranen met een PTSS, maar niet bij veteranen zonder PTSS. Uit eerder onderzoek is bekend dat deze hormonen een belangrijke rol spelen in de stressregulatie. Daarnaast is bekend dat een verhoogde concentratie van deze hormonen in de hersenen leiden tot meer angstklachten. Een verhoogde secretie, van voornamelijk vasopressine, blijkt samen te hangen met de rapportage van meer PTSS-klachten. Andere veranderingen in de stressregulatie worden gezien bij zowel veteranen met een PTSS als zonder een PTSS en lijken daarmee meer gerelateerd te zijn aan het zijn blootgesteld aan chronische of traumatische stress. Deze veranderingen hangen niet samen met de hoeveelheid gerapporteerde klachten. Publicaties  Kloet, C.S. de (2007). Afterwards: Neurobiological alterations in veterans with and without Posttraumatic Stress Disorder. Utrecht: Universiteit van Utrecht [dissertatie].  Kloet, C.S. de, Vermetten, E. & Unck, F.A.W. (2002). Posttraumatische stress-stoornis. Een alledaagse aandoening op de militaire psychiatrie. Nederlands Militair Geneeskundig Tijdschrift, 55 (2), 37-43.  Kloet, C.S. de, Vermetten, E., Bikker, A., Meulman, E., Geuze, E., Kavelaars, A., Westenberg, H.G.M. & Heijen, C.J. (2007). Leukocyte glucocorticoid receptor expression and immunoregulation in veterans with and without posttraumatic stress disorder. Moleculair Psychiatry, 12 (5), 443-53.  Kloet, C.S. de, Vermetten, E., Geuze, E., Kavelaars, A. Heijnen, C.J., & Westenberg, H.G.M. (2006). Assessment of HPA-axis function in posttraumatic stress disorder: Pharmacological and non-pharmacological challenge tests, a review. Journal of Psychiatric Research, 40 (6), 550-67.  Kloet, C.S. de, Vermetten, E., Geuze, E., Lentjes, E.G., Heijnen, C.J., Stalla, G.K. en Westenberg, H.G.M. (2007). Elevated plasma corticotrophin-releasing hormone levels in veterans with posttraumatic stress disorder. Progress in Brain Research, 167, 287-291.  Kloet, C.S. de, Vermetten, E., Geuze, E., Wiegant, V.M., Westenberg, H.G.M. (2008). Elevated plasma arginine vasopressin levels in veterans with posttraumatic stress disorder. Journal of Psychiatric Research, 42(3), 192-198.

59





Kloet, C.S. de, Vermetten, E., Heijen, C.J., Geuze, E., Lentjes, E.G. & Westenberg, H.G.M. (2007). Enhanced cortisol suppression in response to dexamethasone administration in traumatized veterans with and without posttraumatic stress disorder. Psychoneuroendocrinology, 32(3), 215-216. Kloet, C.S. de, Vermetten, E., Lentjes, E.G., Geuze, E., Pelt, J. van, Manuel, R., Heijnen, C.J. & Westenberg, H.G.M. (2008). Differences in the response to the combined DEX-CRH test between PTSD patients with and without co-morbid depressive disorder. Psychoneuroendocrinology, 33(3), 313-320.

60

2.17 Neuroimaging van posttraumatische stressstoornis bij militairen en veteranen na uitzending Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Centraal Militair Hospitaal, Afdeling Militaire Psychiatrie; Vrije Universiteit Amsterdam dr. E. Geuze, kol-arts prof. dr. E. Vermetten, prof. dr. H.G.M. Westenberg PTSS, militairen, veteranen, neuroimaging, MRI, PET, fMRI, geheugen, pijn, GABA 2002–2006 afgerond / dissertatie dr. E. Geuze

Samenvatting Dit onderzoek richtte zich voornamelijk op het gebruik van beeldvormende technieken en neuropsychologisch onderzoek om meer inzicht te krijgen in neurobiologische veranderingen in de hersenen van veteranen met uitzendgerelateerde PTSS. Met behulp van Magnetische Resonantie Imaging (MRI) werd vooral gekeken naar het volume van subcorticale structuren, zoals de hippocampus en amygdala. Tevens is een nieuwe semi-automatische techniek toegepast waarmee de dikte van de cortex gemeten kan worden. Daarnaast is er een drietal functionele neuroimaging studies uitgevoerd, waaronder een [11C]-flumazenil positron emissie tomografie (PET-) studie in samenwerking met de Vrije Universiteit in Amsterdam, alsmede twee functionele MRI-studies naar neurale correlaten van pijnverwerking en het geheugen, in samenwerking met een psychiatrisch ziekenhuis in Mannheim, Duitsland. Ook is er neuropsychologisch onderzoek uitgevoerd naar de geheugenfunctie bij PTSS in relatie tot huidig sociaal en beroepsmatig functioneren. Vraagstelling  Welke anatomische veranderingen in de hersenen spelen een rol bij PTSS?  Welke hersenstructuren zijn betrokken bij de veranderde pijnverwerking bij patiënten met PTSS?  Welke hersengebieden vertonen een afwijkende activiteit tijdens het uitvoeren van geheugentaken?  In welke mate is de geheugenfunctie bij patiënten met PTSS verstoord en hoe verhoudt dit zich tot sociaal en beroepsmatig functioneren? Conclusies De cortex van veteranen met PTSS is dunner in de frontale hersenkwab. Veteranen met PTSS ervaren een pijnprikkel als minder pijnlijk dan veteranen zonder PTSS. Veteranen met PTSS vertonen een veranderde hersenactiviteit tijdens het verwerken van pijnlijke prikkels dan veteranen zonder PTSS. Tijdens het uitvoeren van geheugentaken laten patiënten met PTSS een veranderde hersenactiviteit zien in de frontale kwab en in de slaap kwab. Veteranen met PTSS hebben een objectiveerbare geheugenstoornis. De prestatie op een geheugentaak is een voorspeller van het huidig sociaal en beroepsmatig functioneren bij veteranen met PTSS. Publicaties  Francati, V., Vermetten, E. & Bremner, J.D. (2006). Functional neuroimaging studies in posttraumatic stress disorder: review of current methods and findings. Depression and Anxiety, 24 (3), 202-218.  Geuze, E. (2006). The war within. Neurobiological Alterations in Posttraumatic Stress Disorder. Utrecht: Central Military Hospital, Dutch Ministry of Defense, and Muntz Marketing Communication Group [dissertatie].  Geuze, E., Berckel, B.N. van, Lammertsma, A.A., Boellaard, R., Kloet, C.S. de, Vermetten, E. & Westenberg, H.G.M. (2007). Reduced GABA(A) benzodiazepine receptor binding in veterans with post-traumatic stress disorder. Molecular Psychiatry, 13(1), 7483.  Geuze, E., Berckel, B.N. van, Lammertsma, A.A., Boellaard, R., Kloet, C.S. de, Vermetten, E. & Westenberg, H.G.M. (2008). Imaging trauma in vivo: GABA(A) benzodiazepine receptor binding. Molecular Psychiatry, 13(1), 3.

61

   

  

   

Geuze, E., Vermetten E. & Westenberg, H.G.M. (2005). Neuroimaging in Anxiety Disorders. In: C. Velotis (Ed.), Anxiety Disorders Research (21-55). New York: Nova Publishers. Geuze, E., Vermetten, E. & Bremner, J. D. (2005). MR-based in vivo hippocampal volumetrics: 1. Review of methodologies currently employed. Molecular Psychiatry, 10, 147-159. Geuze, E., Vermetten, E. & Bremner, J. D. (2005). MR-based in vivo hippocampal volumetrics: 2. Findings in neuropsychiatric disorders. Molecular Psychiatry, 10, 160-184. Geuze, E., Vermetten, E., Jochims, A., Bohus, M., Schmahl, C. & Westenberg, H.G.M. (2006). Neuroimaging of pain perception in Dutch veterans with and without posttraumatic stress disorder: preliminary results. Annals of the New York Academie of Sciences, 1071, 401-404. Geuze, E., Vermetten, E., Kloet, C.S. de & Westenberg, H.G.M. (2007). Neural correlates of associative learning and memory in veterans with posttraumatic stress disorder. Journal of Psychiatric Research, 42(8), 659-669. Geuze, E., Vermetten, E., Kloet, C.S. de, Hijman, R. & Westenberg, H.G.M. (2008). Neuropsychological performance is related to current social and occupational functioning in veterans with posttraumatic stress disorder. Depression and Anxiety, 26(1) 7-15. Vermetten, E., Kloet, C. de, Kavelaars, A., Bikker, A., Meulman, E. Westenberg, H. & Heijnen, C.J. (2005). Altered sensitivity of peripheral leukocytes to glucocortoids in deployment-related posttraumatic stress disorder. Neuropsychopharmacology, 30, supp 1, S243. Geuze, E., Westenberg, H.G.M., Jochims, A., Kloet, C.S. de, Bohus, M., Vermetten, E. & Schmahl, C. (2007). Altered pain processing in veterans with posttraumatic stress disorder. Archives of General Psychiatry, 64(1), 76-85. Geuze, E., Vermetten, E., Kloet, C.S. de & Westenberg, H.G.M. (2007). Precuneal activity during encoding in veterans with posttraumatic stress disorder. Progress in brain research, 167, 293-297. Geuze, E., Westenberg, H.G.M., Heinecke, A., Kloet, C.S. de, Goebel, R. & Vermetten, E. (2008). Thinner prefrontal cortex in veterans with posttraumatic stress disorder. NeuroImage, 41(3) 675-681. Kraus, A., Geuze, E., Schmahl, C., Greffrath, W., Treede, R.D., Bohus M. & Vermetten, E. (2009). Differentiation of pain ratings in combat-related posttraumatic stress disorder. Journal of Pain, 143(3) 179-185.

62

2.18 Libanon laat ons nooit helemaal los. Resultaten van onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van UNIFIL’ers die in de periode 1979-1985 naar Libanon zijn uitgezonden. Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Veteraneninstituut mw. drs. J. Mouthaan, mw. dr. A.J.E. Dirkzwager, mw. dr. M. de Vries, drs. M. Elands, mw. dr. S.I. Scagliola, drs. J.M.P. Weerts. veteranen, UNIFIL, Libanon 2002-2005 afgerond drs. J.M.P. Weerts www.veteraneninstituut.nl

Samenvatting Tussen 1979 en 1985 werden ongeveer 9.000 Nederlandse militairen uitgezonden om deel te nemen aan the United Nations Interim Force in Lebanon (UNIFIL). Sinds de Nederlandse inzet in Korea (1951-1952) was UNIFIL de eerste grootschalige inzet van militairen aan een VN-vredesmissie. Centraal in het onderzoek stond de vraag hoe het 25 jaar na de deelname aan UNIFIL met de betreffende militairen en veteranen was gesteld. Het ging daarbij voornamelijk om het onderzoeken van het huidige niveau van welzijn en gezondheid van de UNIFIL-veteranen. Tevens is aandacht besteed aan de jaren na terugkeer van de missie, waarin de verwerking en de nasleep van (de in) Libanon (opgedane ervaringen) pas laat op gang kwam (late psychische gevolgen van de uitzending). Als tweede doel had het UNIFIL-onderzoek het in kaart brengen van de geboden (na)zorg en hulpverlening tijdens de missie en gedurende de jaren erna. In het bijzonder is aandacht besteed aan de ervaringen en gevolgen hiervan tijdens en na de missie, de ontwikkeling van (zorgen hulp) behoeften als gevolg van de opgedane ervaringen en het aanbod van hulp-, zorg-, en dienstverlening tijdens en (direct) na Libanon. Naast het gebruik van bestaand bronnenmateriaal zijn interviews afgenomen met sleutelfiguren in de periode van UNIFIL en is een grootschalig vragenlijstonderzoek uitgevoerd. Vraagstelling  Hoe is het gesteld met de huidige gezondheid van de UNIFIL’ers?  Hoe is het gesteld met het huidige welzijn van de UNIFIL’ers?  In hoeverre hebben de UNIFIL’ers professionele hulp gezocht? Conclusies en aanbevelingen De totale groep UNIFIL’ers voelt zich lichamelijk even gezond als mannen van deze leeftijd onder de Nederlandse bevolking. Met betrekking tot hun psychische gezondheid rapporteerden de UNIFIL’ers meer mentale problemen dan een vergelijkbare groep mannen onder de Nederlandse bevolking. Zij rapporteerden ook meer symptomen van posttraumatische stress, sliepen slechter en ervoeren vaker gevoelens van boosheid. Over hun welzijn zijn UNIFIL’ers ook minder tevreden. Ze rapporteerden in het algemeen een lagere tevredenheid met de kwaliteit van leven dan de gemiddelde Nederlandse man. Een op de vijf UNIFIL’ers bezocht een hulpverlener in verband met (mogelijke) uitzendgerelateerde klachten. Hiervan bezochten de meeste een huisarts, psycholoog of psychiater. Ruim 10% van de UNIFIL’ers gaf aan niet te weten waar hij hulp zou zoeken in geval van algemene of uitzendgerelateerde psychosociale problemen. De uitkomsten van het onderzoek geven meer bekendheid over de gezondheid en het welzijn van de UNIFIL-veteranen in de periode 1980-2005. Er is hiermee inzicht verkregen in hun problemen, maar ook in hun behoeften. De inzichten dragen bij aan de kwaliteit van de nazorg voor deze groep veteranen, en indirect aan de verbetering van de nazorg aan veteranen van andere uitzendingen. Publicaties  Mouthaan, J., Dirkzwager, A.J.E., Vries, M. de, Elands, M., Scagliola, S.I. & Weerts, J.M.P. (2005). Libanon laat ons nooit helemaal los: Resultaten van onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van UNIFIL’ers die in de periode 1979-1985 naar Libanon zijn uitgezonden. Doorn: Veteraneninstituut.  UNIFIL-projectgroep (2005). Libanon laat ons nooit helemaal los: Publiekssamenvatting. Doorn: Veteraneninstituut.

63

2.19 Werkbelasting, Gezondheid en Welzijn. Een onderzoek naar het functioneren van Nederlandse militairen tijdens uitzendingen met een laag geweldsniveau Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Universiteit van Tilburg, Koninklijke Militaire Academie en TNO Soesterberg mw. dr. T.P. op den Buijs, prof. dr. A.W.K. Gaillard, prof. dr. J.M.L.M. Soeters, prof. dr. A.L.W. Vogelaar. stresspreventie, vredesmissies, arbeid, functioneren, psychologie 1997-2004 afgesloten / dissertatie mw. dr. T.P. op den Buijs

Samenvatting Dit onderzoek geeft inzicht in het functioneren van militairen in termen van hun gezondheid, hun welzijn en prestatie tijdens de uitzending en kort na de uitzending. Er is een vragenlijst uitgezet onder de militairen, zowel gedurende (drie meetmomenten) als (kort) na afloop van de uitzending. De vragenlijsten zijn naar de uitzendgebieden gestuurd om zo van de gehele uitzendperiode ter plaatse een beeld te kunnen vormen van de beleving en ervaring van de militair. De eerste en vierde vragenlijst waren hetzelfde en konden aan elkaar gerelateerd worden als voor- en nameting. Ook de tussenmetingen konden gerelateerd worden aan de voor- en nameting. Het gaat hier om een onderzoek naar werkbelasting, en functioneren van militairen tijdens uitzending, dat deels beschrijvend en deels verklarend is. Er is voornamelijk gekeken naar verbanden tussen de gemeten variabelen. Het gaat om een onderzoek onder SFOR-militairen (Bosnië) en onder UNFICYP-militairen (Cyprus). Er is gekozen voor uitzendingen met een laag geweldsniveau. Dit omdat doorgaans de focus ligt op risicovolle uitzendingen. In totaal hebben 1144 militairen op de vier aangegeven momenten in het kader van dit onderzoek een vragenlijst ingevuld. Vraagstelling  Wat is de invloed van eisen (zoals werkbelasting, omgevingsstressoren en psychosociale stressoren) op het functioneren (gezondheid, welzijn en prestatie) van militairen?  Wat is de invloed van de structurele factoren (zoals persoonlijkheid en copingstijl) op de relatie tussen de eisen en het functioneren van militairen?  Wat is de invloed van de dynamische factoren (zoals verwachtingen, cohesie, sociale steun en leiderschap) op de relaties tussen de eisen en het functioneren van militairen? Conclusies en aanbevelingen SFOR-3 en 4 en UNFICYP-1 waren missies met een laag geweldsniveau. De meeste militairen hebben de uitzending als positief ervaren; ze gaven aan vrienden te hebben gemaakt en dat door deze periode hun zelfwaardering was toegenomen. De positieve beleving van de uitzending komt ook tot uitdrukking in het feit dat ze nog wel eens uitgezonden zouden willen worden. Als militairen goed weten wat ze kunnen verwachten t.a.v. het risiconiveau van de uitzending, en ze dus een positieve en realistische verwachting hebben t.a.v. het geweldsniveau van de uitzending, blijken ze minder gezondheidsklachten te ontwikkelen. Werkbelasting, belemmeringen in het werk, arbeidsomstandigheden, en psychosociale stressoren (als isolatie) blijken voorspellers voor gezondheidsklachten, voorspellen de prestatie, de ervaren duur van de uitzending en de bereidheid om nog eens op uitzending te gaan. Persoonlijkheidsdimensies zijn belangrijke voorspellende variabelen tijdens de uitzending, evenals iemands persoonlijke coping-stijl (cognitief of emotioneel) in relatie tot de psychische gezondheid van de militair. Het is van belang dat commandanten kennis nemen van deze onderzoeksresultaten zodat hij of zij een bepaalde manier van omgaan met problemen vroegtijdig kan herkennen en de militair kan ondersteunen in een voor betrokkene meer constructieve omgang met bepaalde situaties. Uit het onderzoek blijkt verder dat militairen uit beide besproken uitzendingen nauwelijks bedreigende gebeurtenissen hebben meegemaakt. In het algemeen kan geconcludeerd worden dat de vredesoperaties SFOR en UNFICYP niet stressvol waren. De militairen scoren hoog op gezondheidsindicatoren en zij hebben over het algemeen zelf een zeer goede gezondheid. Vooral de jonge militairen scoren hoog. De relatie tussen werkbelasting en gezondheid en welzijn van de militair wordt gunstig beïnvloed naarmate de militair een positiever zelfbeeld en een hogere mate van

64

eigenwaarde heeft en zijn verwachting van de uitzending positiever is. De uitzendingen werden wel als belastend ervaren indien factoren als verveling, klimaat en isolatie (een half jaar niet van de basis af kunnen) een rol speelden. De inzichten verworven uit het onderzoek zijn gericht op aanbevelingen voor verbetering van de selectie van werknemers (militairen) voor defensie, verbetering van het opleidings- of trainingstraject van militairen, de optimalisatie van de werkomgeving, advies rondom de rol van de commandant en ten behoeve van de begeleiding van en nazorg aan het personeel bij uitzendingen. Inzicht in stressfactoren kan aan stresspreventie binnen uitzendingen bijdragen. Commandanten kunnen dan tijdig problemen signaleren en ook tijdig inspelen op situaties en factoren die stress met zich mee brengen en verhogen. Publicaties  Buijs, T.P. op den (1999). Het functioneren van militairen bij uitzendingen: SFOR-3. Ongepubliceerde rapportage. Breda: Koninklijke Militaire Academie.  Buijs, T.P. op den (1999). Het functioneren van militairen bij uitzendingen: SFOR-4. Ongepubliceerde rapportage. Breda: Koninklijke Militaire Academie.  Buijs, T. op den (2004). Werkbelasting, Gezondheid en Welzijn. Een onderzoek naar het functioneren van Nederlandse militairen tijdens uitzendingen met een laag geweldsniveau. Breda: Koninklijke Militaire Academie [dissertatie].  Buijs, T.P. op den & Moelker, R. (2000). Stress, de laatste stand van zaken! Researchpaper. Breda: Koninklijke Militaire Academie.

65

2.20 Partneronderzoek. Wat partners vinden van de uitzending van hun militair Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Koninklijke Militaire Academie (KMA), Gedragswetenschappen (GW) dr. R. Moelker partners, kinderen, vredesmissies, gezondheid, veteranen 1999-2002 afgesloten dr. R. Moelker

Samenvatting Aan 2000 partners van militairen die van oktober 1999 tot en met januari 2000 uitgezonden waren is een vragenlijst toegezonden die betrekking had op de uitzending van hun militaire partner. Hiervan werden 425 vragenlijsten ingevuld geretourneerd. De vragen waren met name gericht op de ervaringen en meningen van deze partners. De militairen hadden deelgenomen aan KFOR 1 (Kosovo), SFOR 8 (Bosnië) en UNFICYP (Cyprus) en betrof zowel militairen met een BBT- als een BOT-contract. Vraagstelling  Welke ervaringen doen de partners op voorafgaand, tijdens en na een uitzending?  Hoe is het met het welbevinden en de gezondheid van de partners gesteld?  In hoeverre is er een relatie tussen de uitzending en welbevinden en gezondheid van de partners aan de orde?  Hoe reageren de evt. kinderen op het gemis van één van de ouders?  In hoeverre onderschrijven de partners het nut en de zinvolheid van de uitzending waaraan haar/zijn militair deelneemt?  Hebben partners behoefte aan steun vanuit de organisatie of heeft men een voorkeur voor de steun vanuit het eigen netwerk?  Hoe kan men steunnetwerken organiseren en de thuisfrontzorg verbeteren?  Wat is de houding ten opzichte van uitzendingen in de toekomst? Conclusies en aanbevelingen Ervaringen voor, tijdens en na een uitzending zijn beter te begrijpen vanuit de stresspsychologie. Met name de emotionele stadia die een partner doorloopt zijn van belang. Ondersteun zoveel mogelijk de communicatiemogelijkheden. Zowel communicatie van de organisatie naar militair en zijn partner als de communicatie tussen militair en partner zijn van belang. Verstrek voorlichting met betrekking tot de emotionele stadia welke partners zullen doorlopen en wijs op mogelijke manieren van omgaan met emoties en problemen. Alle middelen die worden aangewend om contact met de uitgezonden militairen te onderhouden, worden op prijs gesteld: satellietverbinding tijdens thuisfrontdagen wordt gewaardeerd, evenals mobiele telefonie, internetcontact en het toezenden van de Monitor. Welbevinden en gezondheid van de partners: Omdat psychosociale klachten door partners zelf toegeschreven worden aan de uitzending verdient het aanbeveling dat hulpverleners responsief zijn en hulpvragen zo veel mogelijk honoreren. Met name relatieproblemen, secundaire traumatisatie en gevoelens van machteloosheid zijn aandachtspunten bij gesprekken. De reacties van kinderen op uitzending verschillen van geval tot geval. Dit onderzoek maakt vooral duidelijk dat er nog te weinig bekend is over het onderwerp ‘kinderen en uitzending’. De exacte omvang van mogelijke problemen is onbekend. De cijfers uit dit onderzoek zijn hooguit een indicatie voor mogelijke problemen. Ze maken duidelijk dat uitzendingen impact hebben op het leven van kinderen. Ook onbekend zijn de langere termijn effecten van uitzendingen op de ontwikkeling van kinderen. Nader onderzoek naar het effect van uitzendingen op kinderen zou moeten uitwijzen of op dit gebied beleid geformuleerd moet worden.

66

Gulzigheid, betrokkenheid en conflicten tussen gezin en landmacht: De militair bevindt zich tussen twee vuren. De belangen van de organisatie zijn soms strijdig met de belangen van het gezin. Beiden, landmacht en gezin, zijn gulzige instanties. Beiden doen een claim op de betrokkenheid van de militair. Er moet zoveel mogelijk gestreefd worden naar ‘win-win’-situaties om het conflict tussen gezin en organisatie zo klein mogelijk te maken. Sociale steun en thuisfrontzorg: De thuisfrontzorg wordt door de respondenten op prijs gesteld, maar men maakt vaak weinig gebruik van de voorzieningen. Thuisfrontdagen worden door een minderheid bezocht. De partners hebben vooral behoefte aan emotionele steun, maar zoeken en vinden die vooral in de naaste omgeving, zoals familie en vrienden. Aan materiële steun heeft men niet zo’n behoefte. De behoefte aan professionele steun is laag. Wat erg op prijs gesteld wordt, is de communicatie, vooral van het crisiscentrum van OPS/BLS en de thuisfrontbladen. Publicaties  Kloet, I. van der & Moelker, R. (2002). Partners en uitzendingen. Researchpaper. Breda: Koninklijke Militaire Academie.  Moelker, R. (2000). Geschiedenis van de thuisfrontzorg. Kernvraag, 32, 9-18.  Moelker, R. & Cloïn, G. (1996). Gezinnen bij uitzending. In-, door- en uitstroom, 6, 43-59.  Moelker, R. & Kloet, I.E. van der (2002). Partneronderzoek. Wat partners vinden van de uitzending van hun militair. Den Haag: Afdeling Gedragswetenschappen & Koninklijke Militaire Academie.  Moelker, R. & Kloet, I.E. van der (2003). Military Families and the Armed Forces; a two-sided affair? In: G. Caforio (ed.) Handbook of the Sociology of the Military (201-224). New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.  Verheijen, T. & Moelker, R. (1999). Het thuisfront van de luchtmacht! Ervaringen, verschillen tussen individuele en detachementuitzendingen, en houding ten opzichte van uitzendingen in de toekomst. Research paper. Breda: Koninklijke Militaire Academie.

67

2.21 Deelname aan vredesmissies: gevolgen, opvang en nazorg. Een onderzoek onder veteranen, gezinsleden en zorginstellingen (inclusief vervolgonderzoek) Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Vakgroep Medische Psychologie Vrije Universiteit Amsterdam mw. dr. I. Bramsen, mw. dr. A.J.E. Dirkzwager, prof. dr. H.M. van der Ploeg veteranen, vredesmissies, gezinnen, zorg 1996-2000 afgesloten / dissertatie mw. dr. I. Bramsen

Samenvatting Nederland neemt op grote schaal deel aan internationale vredes- en crisisbeheersingsoperaties. Sinds 1990 is het aantal operaties waaraan de Nederlandse krijgsmacht deelneemt sterk toegenomen. Hierdoor neemt ook het aantal veteranen toe. Om inzicht te verkrijgen in de zorgbehoefte van deze veteranen en hun gezinsleden en in de eisen waaraan een adequate zorgorganisatie zou moeten voldoen is een onderzoek uitgevoerd. Het onderzoek bestond uit meerdere delen: een onderzoek onder circa 3.500 veteranen die na 1975 hebben deelgenomen aan vredes- en crisisbeheersingsoperaties, onder circa 1.000 gezinsleden van veteranen en onder zorginstellingen. In maart 1998 werden de veteranen benaderd voor vervolgonderzoek met als doel het nagaan van veranderingen in de gezondheidstoestand en het gebruik van professionele hulp in de tijd. Vraagstelling  Welke problemen worden het meest en het sterkst ervaren door veteranen en hun gezinsleden?  Hoe ontwikkelt de problematiek zich in de tijd?  Aan welke vormen van dienstverlening, hulpverlening en erkenning bestaat de grootste behoefte?  Hoe worden de algemene zorgverlening en de specifiek op veteranen gerichte zorgverlening ervaren?  Hoe worden de zorgverlening binnen Defensie en de zorgverlening buiten Defensie ervaren?  In welke mate is er behoefte aan een specifiek op veteranen gerichte zorginstelling?  Welke vormen van dienstverlening en hulpverlening aan veteranen en hun partner/gezinsleden worden thans gerealiseerd?  In welke mate zijn deze vormen declarabel bij anderen dan Defensie?  In welke vorm en mate wordt tussen de zorginstellingen samengewerkt?  Hoe ontwikkelt zich naar verwachting het aantal zorgbehoevenden?  Is de bestaande capaciteit van de zorginstellingen in de toekomst toereikend?  Wat is de optimale vorm van zorgverlening, gegeven de behoeften en mogelijkheden?  Welke vormen en soorten hulpverlening moeten in de verschillende instellingen worden verworven en bevorderd? Conclusies en aanbevelingen Deelname aan vredesmissies kan op korte en op lange termijn aanpassings- en verwerkingsproblemen met zich mee brengen, waardoor veteranen en hun gezinsleden, ook na het verlaten van de dienst, behoefte hebben aan zorg. Zij hebben behoefte aan erkenning, maar ook aan lotgenotencontact en aan professionele hulpverlening. Een actieve houding van de krijgsmacht bij het verlenen van nazorg wordt door veel veteranen en hun gezinsleden op prijs gesteld. Deze actieve houding kan bovendien een bijdrage leveren aan het verminderen, en zo mogelijk ook voorkomen, van aanpassings- en verwerkingsproblemen op de lange termijn.

68

Publicaties  Bramsen, I. (1995). The long term psychological adjustment of World War II survivors in the Netherlands. Delft: Eburon Press [dissertatie].  Bramsen, I., Dirkzwager, A.J.E. & Ploeg, H.M. van der (2000). Predeployment personality traits and exposure to trauma as predictors of posttraumatic stress symptoms: A prospective study of former peacekeepers. American Journal of Psychiatry, 157(7), 11151119.  Bramsen, I., Dirkzwager, A.J.E., Esch, S.C.M. van & Ploeg, H.M. van der (2001). Consistency of self-reports of traumatic events in a population of Dutch peacekeepers: reason for optimism? Journal of Traumatic Stress, 14(4), 733-740.  Bramsen, I., Dirkzwager, J.E. & Ploeg, H.M. van der (1997). Deelname aan vredesmissie: gevolgen opvang en nazorg. Een onderzoek onder veteranen gezinsleden en zorginstellingen. Amsterdam: Stichting Medische Psychologie VU.  Bramsen, I., Ploeg, H.M. van der, Dirkzwager, A.J.E. & Esch, S.C.M. van (2001). Veterans of old wars and recent conflicts in the Netherlands: their longterm psychological adjustment. Occupational Medicine, 51(1), 70-71.  Commissie Tiesinga (1997). Deelname aan vredesmissies: gevolgen opvang en nazorg. Aanbevelingen van de Commissie Tiesinga. Beleidsaanbevelingen naar aanleiding van een onderzoek onder veteranen gezinsleden en zorginstellingen. Den Haag: Ministerie van Defensie.  Dirkzwager, A.J.E. (2002). Posttraumatic stress among Dutch military veterans: A longitudinal study. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam [dissertatie].  Dirkzwager, A.J.E., Bramsen, I. & Ploeg, H.M. van der (1997). Indirecte traumatisering: In welke mate heeft deelname aan vredesmissies gevolgen voor het thuisfront van de veteraan? In: J. Huisman, H.M. van der Ploeg, F.J. Snoek & J.G.M. Wellen (Eds.). Medische Psychologie: 10 jaar samenwerken in het VU ziekenhuis (307-315). Amsterdam: Stichting Medische Psychologie VU.  Dirkzwager, A.J.E., Bramsen, I. & Ploeg, H.M. van der (1999). De gezondheid van veteranen en de behoefte aan nazorg 1996-1998: Hoe gaat het nu? Amsterdam: Vakgroep Medische Psychologie VU.  Dirkzwager, A.J.E., Bramsen, I. & Ploeg, H.M. van der (2001). The longitudinal course of PTSD symptoms among aging military veterans. Journal of Nervous and Mental Disease, 189(12), 846-853.  Dirkzwager, A.J.E., Bramsen, I. & Ploeg, H.M. van der (2003). Social support, coping, life events, and posttraumatic stress symptoms among former peacekeepers: a prospective study. Personality and Individual Differences, 34 (8), 1545-1559.  Dirkzwager, A.J.E., Bramsen, I. & Ploeg, H.M. van der (2005). Factors associated with posttraumatic stress among peacekeeping soldiers. Anxiety, Stress, and Coping, 18 (1), 37-51  Dirkzwager, A.J.E., Bramsen, I., Ader, H. & Ploeg, H.M. van der (2005). Secondary traumatization in partners and parents of Dutch peacekeeping soldiers. Journal of Family Psychology, 19 (2), 217-226.

69

2.22 Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek Fase II Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Katholieke Universiteit Nijmegen in samenwerking met de Vakgroep Medische Psychologie van de Vrije Universiteit Amsterdam mw. dr. P.M.M.B. Soetekouw, mw. dr. M. de Vries, prof. dr. G. Bleijenberg, prof. dr. J.W.M. van der Meer Cambodja, veteranen, onverklaarde gezondheidsklachten 1997-2000 afgesloten mw. dr. M. de Vries

Samenvatting Het betreft hier om een vervolgonderzoek op het eerder onderzoek naar onverklaarde lichamelijke klachten bij Nederlandse VN-militairen die in de periode 1992-1993 werden uitgezonden naar Cambodja (UNTAC). Enkele maanden na terugkeer meldde zich een aantal van de Cambodjagangers met onverklaarde gezondheidsklachten. Deze tweede fase van het Post-Cambodja Klachten Onderzoek bestond uit een schriftelijk follow-up onderzoek en uit een uitgebreid medisch en psychologisch onderzoek bij individuele Cambodja-gangers met en zonder klachten. De doelstellingen van deze tweede fase waren het natuurlijk beloop van de klachten van Cambodja-gangers te onderzoeken, na te gaan of er medische en psychologische verschillen tussen Cambodja-gangers met en zonder klachten bestaan en meer inzicht te krijgen op de generaliseerbaarheid van de in de eerste fase verkregen gegevens van het onderzoek. De bruikbaarheid van de hypothetische modellen werd onderzocht en daarnaast werden risicofactoren voor klachten na uitzending geïdentificeerd en aangrijpingspunten voor behandeling geformuleerd. Vraagstelling  Hoeveel respondenten voldoen op moment van follow-up onderzoek aan de criteria voor postCambodja klachten (PCK)?  Hoeveel respondenten, die bij Fase I aan de criteria voor PCK voldeden, hebben op moment van follow-up onderzoek opnieuw een CIS-fatigue score van groter of gelijk aan 37 en hoeveel respondenten hebben een score kleiner dan 37?  In hoeverre vinden de respondenten zelf dat er verbetering is opgetreden in hun klachten?  Welke factoren zij voorspellers voor zelfgerapporteerde verbetering en afname van vermoeidheid? Conclusies en aanbevelingen Cambodja-gangers die ten tijde van Post-Cambodja Onderzoek (PCKO) Fase I (ruim vier jaar na uitzending naar Cambodja) een verhoogde klachtenscore hadden of aan de strenge criteria voor PCK voldeden, zijn 18 maanden later opnieuw onderzocht met behulp van een follow-up vragenlijst. Van de Cambodja-gangers die respondeerden geeft 61% aan last te blijven houden van ernstige vermoeidheid en daaraan gerelateerde symptomen. 39% geeft aan dat er verbetering is opgetreden in de klachten. Van de Cambodja-gangers die respondeerden voldoen 42% (105 van de 249) en 55% (11 van de 20) Rwanda/Zaïre/Burundi-gangers aan de criteria voor PCK. Van de 166 Cambodjagangers die in PCKO Fase I aan de criteria voor PCK voldeden, voldoet 54% (n=90) opnieuw aan de criteria voor PCK bij follow-up. Voor de Rwanda/Zaïre/Burundi-gangers is dit 63% (10 van de 16). Als voorspellers voor mate van vermoeidheid en zelf-gerapporteerde verbetering bij follow-up werden gevonden: geringere vermoeidheid bij PCKO Fase I en hogere (positieve) self-efficacy (gevoel van controle over de klachten) bij Fase I. De resultaten van het Post-Cambodja Klachtenonderzoek I en II tonen o.a. aan dat de voorbereiding en de verstrekte informatie rondom een uitzending van grote invloed zijn op de fysieke en psychische gesteldheid van de uitgezonden militair. Daarnaast is een goede medische registratie van belang. Zaken als herhaalde uitzending met te korte voorbereidingsen/of recuperatietijd, het idee zelf weinig invloed op de klachten te kunnen uitoefenen en problemen in de thuissituatie zijn eveneens risicofactoren voor het ontstaan en instandhouden van klachten. De onderzoekers hebben op basis van de resultaten van dit onderzoek alle moeite gedaan om aan te geven waarop een eventuele behandeling van de klachten zich zou moeten richten. Een belangrijke beperking van PCKO is het feit dat het onderzoek vele jaren na afloop van de uitzending naar Cambodja is uitgevoerd. Prospectief onderzoek zou echter meer zicht geven op de werkingsmechanismen achter de problematiek van klachten na uitzending.

70

Publicaties  Bischoff, E.W., Soetekouw, P.M., Vries, M. de, Scheepers, P.T., Bleijenberg, G. & Meer, J.W. van der (2003). Chemical sensitivity in symptomatic Cambodia veterans. Archives of Environmental Health, 58(12), 740-745.  Soetekouw, P.M.M.B. (2000). Symptomatic Cambodia veterans: Somatic aspects. Nijmegen: Katholieke Universiteit Nijmegen. [Dissertatie].  Soetekouw, P.M.M.B., Lenders, J.W.M., Bleijenberg, G., Thien, Th. & Meer, J.W.M. van der (1999). Autonomic function in patients with chronic fatigue syndrome. Clinical Autonomic Research, 9(6), 334-340.  Soetekouw, P.M.M.B., Vries, M. de, Bergen, L. van, Galama, J.M.D., Keyser, A., Bleijenberg, G. & Meer, J.W.M. van der (2000). Somatic hypotheses of war syndromes. European Journal of Clinical Investigation, 30(7), 630-641.  Soetekouw, P.M.M.B., Vries, M. de, Bleijenberg, G. & Van der Meer, J.W.M. (2000). Het PostCambodja Klachten Onderzoek Fase II. Nijmegen: St. Radboud.  Soetekouw, P.M.M.B., Vries, M. de, Preijers, F.W.M.B., Crevel, R. van, Bleijenberg, G. & Meer, J.W.M. van der (1999). Persistent symptoms in former UNTAC soldiers are not associated with shifted ctokine balance. European Journal of Clinical Investigation, 29(11), 260-263.  Soetekouw, P.M.M.B., Wevers, R.A., Vreken, P., Elving, L.D., Janssen, A.J.M., Veen, Y. van der, Bleijenberg, G. & Meer, J.W.M. van der (2000). Normal carnitine levels in patients with chronic fatigue syndrome. The Netherlands Journal of Medicine, 57(1), 20-24.  Vries, M. de, Soetekouw, P.M.M.B., Meer, J.W.M. van der & Bleijenberg, G. (2001). Natural course of symptoms in Cambodia veterans: A follow-up study. Psychological Medicine, 31(2), 331-338.

71

2.23 Stress, de laatste stand van zaken! Betrokken organisaties: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Koninklijke Militaire Academie (KMA) mw. dr. T.P. op den Buijs, dr. R. Moelker (gevechts-)stress, PTSS, stresspreventie, personeelszorg, vredesoperaties, nazorg, veteranenbeleid, erkenning, herkenning 2000 afgesloten / literatuurstudie t.b.v. dissertatie mw. dr. T.P. op den Buijs

Samenvatting Vanwege de bewezen geachte relatie tussen schokkende gebeurtenissen en stress neemt dit onderwerp ook in de personeelszorg bij de krijgsmacht een bijzondere plaats in. De krijgsmacht heeft de verantwoordelijkheid voor de psychosociale en medische gevolgen van uitzending op zich genomen en heeft zich in de loop der jaren steeds duidelijker uitgesproken op dit punt. In deze literatuurstudie wordt de laatste stand van zaken besproken inzake het begrip stress. Het verschijnsel stress wordt gedefinieerd als: ‘de externe druk op een persoon die resulteert in spanning welke binnen bepaalde grenzen opgevangen kan worden door gebruikmaking van verschillende copingmechanismen’. Er zijn vele vormen van stress te onderscheiden. Het verschijnsel is sterk verbonden met de menselijke fysiologie, maar ook met persoonlijkheidsfactoren, coping-mechanismen en sociale steun. Vraagstelling  Wat is de definitie van stress?  Welke vormen van stress zijn er?  Welke vormen van stressreacties zijn er?  Welke plaats hebben stress en PTSS in de geschiedenis van de militaire psychiatrie?  Welke plaats hebben stress en PTSS in het kader van moderne vredesoperaties?  Wat houdt stresshantering in het kader van nazorg aan militairen en veteranen in? Conclusies en aanbevelingen Er wordt een onderscheid gemaakt tussen gevechtsstress en posttraumatische stress met betrekking tot de militaire context. Uit de geschiedenis van de militaire psychiatrie blijkt dat de basisprincipes de psychiatrische hulpverlening bij de gevolgen van gevechtsstress, namelijk onmiddellijkheid, nabijheid en verwachting in de verschillende historische tijden ook verschillend werden toegepast. Aan de orde komen verder de onderwerpen: 'stress in moderne vredesoperaties', 'stresspreventie' ('debriefing') en 'het zorgsysteem van Defensie'. Niet alleen worden de cijfers met betrekking tot het voorkomen van posttraumatische stressstoornis met elkaar vergeleken, welke uit internationaal onderzoek bekend zijn, maar tevens wordt beschreven op welke wijze zowel de organisatie als de 'buddy’s' in het veld bij kunnen dragen aan vroegtijdige onderkenning van problemen en aan een adequate hulpverlening wanneer dat nodig is. Tevens wordt een beschouwing gegeven over de toekomst van de militaire psychiatrie, waarin de vraag naar de rol van psychofarmaca in oorlogsomstandigheden centraal staat. In de discussie over psychofarmaca komen de ethische aspecten rond het gebruik van deze middelen aan de orde. Publicaties  Buijs, T.P. op den (1999). Het functioneren van militairen bij uitzendingen: SFOR-3. Ongepubliceerde rapportage. Breda: Koninklijke Militaire Academie.  Buijs, T.P. op den (1999). Het functioneren van militairen bij uitzendingen: SFOR-4. Ongepubliceerde rapportage. Breda: Koninklijke Militaire Academie.  Buijs, T.P. op den & Moelker, R. (2000). Stress, de laatste stand van zaken! Researchpaper. Breda: Koninklijke Militaire Academie.

72

2.24 Gezondheidsonderzoek UNPROFOR Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status:

Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek, TNO Preventie en Gezondheid, Ministerie van Defensie drs. Y.M. Mulder, drs. S.A. Reijneveld Bosnië-veteranen, voormalig Joegoslavië, milieu, gezondheid 1997-1999 afgesloten

Samenvatting De afgelopen jaren is de deelname van Nederlandse militairen aan internationale crisisbeheersingsoperaties één van de belangrijkste taken van de krijgsmacht geworden. De zorg voor het lichamelijk en geestelijk welzijn van de uitgezonden militairen is daarbij een voortdurend punt van aandacht. Signalen over gezondheidsklachten bij een deel van de naar voormalig Joegoslavië uitgezonden militairen waren de aanleiding voor een onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek. Dit onderzoek biedt inzicht in de gezondheid van militairen die uitgezonden zijn geweest naar een drietal locaties in voormalig Joegoslavië te weten Lukavac, Santici en Busovaca. Met behulp van een vragenlijst-onderzoek zijn de aard, omvang en mogelijke oorzaken van de bestaande gezondheidsklachten in kaart gebracht. Dit onderzoek is uitgevoerd door TNO Preventie en Gezondheid te Leiden. In een aanvullend medisch onderzoek is tevens de zorgbehoefte van een deel van de uitgezonden militairen met gezondheidsklachten geïnventariseerd. De resultaten hiervan vormden de basis voor de (verder) verwijzing en/of behandeling. De Arbo-dienst van de Koninklijke Landmacht voerde dit medische onderzoek uit. Het medisch onderzoek werd verricht op basis van een door TNO Preventie en Gezondheid met behulp van externe deskundigen opgesteld protocol. Vraagstelling Wat is de omvang, aard en intensiteit van de huidige gezondheidsklachten van de personen die gestationeerd zijn geweest in Lukavac en van een representatieve vergelijkingsgroep uit Busovaca en / Santici, die in dezelfde periode elders in Bosnië heeft gezeten?  Op welke moment zijn de gesignaleerde klachten ontstaan en wat is er te zeggen over verloop van het klachtenpatroon in de tijd, in relatie tot functie of leefstijl en met in achtneming van de inmiddels mogelijk verkregen behandeling van deze klachten?  Zijn er tijdens het verblijf in Bosnië gezondheidsklachten opgetreden bij beide onderzoeksgroepen? Zo ja, wat was hiervan de omvang, aard en de intensiteit?  Wat voor verschillen bestaan er in klachtenpatroon (aard en omvang) tussen de verschillende achtergrondkenmerken van de militairen, zoals dienstverband (BBT, BOT en dienstplichtigen), leeftijd en militaire rang?  In welke mate is de onderzoekspopulatie potentieel blootgesteld aan milieufactoren (fysisch, chemisch, biologisch) en wat voor verschillen bestaan daarbij tussen (sub)groepen binnen Lukavac en de vergelijkingsgroep uit overig Bosnië?  Wat zijn de uitkomsten van de gezondheidsrisico-analyse op basis van de beschikbare of geschatte gegevens over de bodem, lucht- en drinkwaterkwaliteit in Lukavac?  Bestaan er significante verschillen in gezondheidsklachten en zorggebruik (aard en omvang) tussen verschillende groepen personen die gestationeerd zijn geweest in Lukavac en zijn deze klachtenpatronen te relateren aan verschillen in expositie?  Bestaan er significante verschillen in het klachtenpatroon (aard, intensiteit en omvang) tussen de verschillende rotaties en/of tijdstip van aanvang van de klachten?  Bestaan er significante verschillen tussen de aard en ernst van het klachtenpatroon van mensen die in Lukavac en die op andere standplaatsen in Bosnië waren gestationeerd?  Wat zijn de uitkomsten van regulier medisch onderzoek, inclusief bloed-, faeces- en urinebepalingen en spirometrie, bij militairen die momenteel nog gezondheidsklachten hebben die door henzelf in verband worden gebracht met het verblijf in Lukavac?  Welke zorg en eventueel benodigd aanvullend diagnostisch onderzoek of behandeling kan door de KL zinvol worden aangeboden aan de militairen en veteranen die momenteel nog gezondheidsproblemen hebben?  Welke medische en psychosociale zorg heeft de onderzoekspopulatie tot dusver feitelijk ontvangen?  Aan welke medische en psychosociale zorg bestaat momenteel nog behoefte?

73



Hoe kan de benodigde zorg het best worden ondergebracht bij de hulpverlening binnen of buiten de Defensie-organisatie?

Conclusies en aanbevelingen Uit het gezondheidsonderzoek UNPROFOR blijkt dat enkele jaren na uitzending bij een aanzienlijk aantal van de naar Bosnië uitgezonden militairen gezondheidsproblemen voorkomen die door de betrokken militairen worden gerelateerd aan hun uitzending naar Bosnië. Militairen die naar Lukavac zijn uitgezonden brengen lichamelijke klachten ongeveer twee keer zo vaak in verband met hun verblijf in Bosnië als de militairen uit overig Bosnië (respectievelijk ruim 40% en 20%). Zij rapporteren in het algemeen meer gezondheidsproblemen waarbij het gaat om met name luchtwegen maagdarmproblemen, vermoeidheid, hoofdpijn, duizeligheid, geheugen- en concentratieproblemen en een minder goede algemene gezondheidsbeleving. De gevonden verschillen zijn niet te verklaren door verschillen in gezondheid voorafgaand aan de uitzending (leeftijd, rang, rookgedrag), allergische aanleg, aangrijpende oorlogservaringen en posttraumatische stressklachten. De gerapporteerde gezondheidsklachten hebben in sommige gevallen een directe en logische relatie tot het verblijf in Bosnië, zoals bijvoorbeeld aandoeningen aan het bewegingsapparaat als gevolg van overbelasting of een ongeval. Het verhoogd voorkomen van klachten van luchtwegen en maagdarmkanaal tijdens het verblijf in Lukavac kan mogelijk samenhangen met blootstelling aan lokale lucht- en waterverontreiniging. Er kunnen echter geen harde uitspraken worden gedaan over een oorzakelijke relatie tussen specifieke belastende factoren waaraan militairen tijdens de uitzending zijn blootgesteld en de door een deel van hen gerapporteerde gezondheidsproblemen. Het verdient aanbeveling om nader aandacht te besteden aan het tijdig onderkennen van een cumulatie van belastende factoren tijdens militaire operaties, met name bij daarvoor gevoelige en extra belastende personen, om daarmee –zo mogelijk– nadelige gezondheidseffecten te voorkomen. Publicatie  Mulder, Y.M. & Reijneveld, S.A. (1999). Gezondheidsonderzoek UNPROFOR. Een onderzoek onder militairen die uitgezonden zijn geweest naar Lukavac, Santici en Busovaca (BosniëHerzegovina) in de periode 1994-1995. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid.

74

2.25 Veteranen in Nederland. Onderzoek naar de gevolgen van oorlogservaringen – Tweede Wereldoorlog, Politionele Acties – Korea (inclusief vervolgonderzoek) Betrokken organisatie:

Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Vakgroep Medische Psychologie van de Vrije Universiteit van Amsterdam, Bond Nederlands Militaire Oorlogs- en Dienstslachtoffers (BNMO), BNMO-Centrum mw. dr. I. Bramsen, mw. drs. M.T.A. Klaarenbeek, prof. dr. H.M. van der Ploeg, drs. J.M.P. Weerts veteranen, psychische aanpassing, oorlog, PTSS 1992-1998 afgesloten drs. J.M.P. Weerts

Samenvatting Dit onderzoek geeft inzicht in de psychische klachten ten gevolge van oorlogservaringen bij oudmilitairen (BNMO-leden geboren tussen 1920 en 1930) die betrokken zijn geweest bij gevechtshandelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog, de politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië en de oorlog in Korea. Tevens wordt er ingegaan op welke wijze oud-militairen (en hun partners) hiermee zijn omgegaan en welke steun en hulp zij daarbij hebben ervaren. Een groep veteranen met dezelfde leeftijd uit een steekproef van de Nederlandse bevolking, die voor een ander onderzoek is gebruikt, functioneerde als vergelijkingsgroep. Op basis van de uitkomsten van eveneens beschreven onderzoek worden voorts aanbevelingen gedaan voor de begeleiding en opvang van militairen die recent bij gewapende conflicten, zoals VN-operaties, zijn ingezet. Vraagstelling  Welke psychische klachten hebben (en hadden) oorlogsveteranen die zijn ingezet gedurende de Tweede Wereldoorlog, bij de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië en gedurende de oorlog in Korea?  Welke lichamelijke klachten hebben oorlogsveteranen die zijn ingezet gedurende de Tweede Wereldoorlog, bij de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië en gedurende de oorlog in Korea?  In welke mate komen late psychische gevolgen van gevechtservaringen voor bij veteranen die zijn ingezet gedurende de Tweede Wereldoorlog, bij de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië en gedurende de oorlog in Korea?  Wat houden de late psychische gevolgen in van de militaire inzet gedurende de Tweede Wereldoorlog, de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië en de oorlog in Korea?  Wat zijn de factoren die van invloed zijn op het al dan niet ontwikkelen en in stand blijven van late psychische gevolgen van gevechtservaringen (bijvoorbeeld kenmerken van de oorlogservaringen, verloop na-oorlogse periode, manier van omgang met herinneringen aan oorlogservaringen, al dan niet ontvangen van medemenselijke steun, betekenisverlening aan de oorlogservaringen en de rol van nieuwe ingrijpende gebeurtenissen).  Welke groep oorlogsveteranen maakt gebruik en heeft gebruik gemaakt van professionele hulpverlening in verband met psychische klachten?  Hoe kijkt de oorlogsveteraan terug op de geraadpleegde professionele hulpverlening?  Wat is te zeggen over de groep oorlogsveteranen die geen hulp zoekt?  Wat hebben de partners van de oorlogsveteranen afgelopen 50 jaar ervaren in de context van gevolgen van de oorlog voor hun partner? Conclusies en aanbevelingen Zeer veel BNMO-leden bleken aan een hoge mate van oorlogsstress te zijn blootgesteld. Velen raakten ernstig gewond en liepen een blijvende handicap of ziekte op (raakten zelfs arbeidsongeschikt hierdoor). Ruim een kwart van de BNMO-leden gaf aan weinig of geen lichamelijke en/of psychische klachten te hebben ontwikkeld in relatie tot de oorlog. Driekwart rapporteerde dus wel dergelijke klachten. Geschat is dat één op de vier BNMO-leden ook verschijnselen vertoonde die passen bij het posttraumatisch stresssyndroom (PTSS). Er bestaat een sterk verband tussen de veelheid van oorlogservaringen en het aantal symptomen van PTSS (dose-respons relatie). Zeer veel BNMO-leden

75

hebben ook na vijftig jaar last van ernstige lichamelijke en psychische klachten. Vrijwel alle BNMOleden hebben ooit gebruik gemaakt van professionele hulp. Bijna de helft van de partners van de oorlogsveteranen heeft de klachten van de veteraan als belastend ervaren. Een op de tien vrouwen dreigt of dreigde hier zelfs aan onderdoor te gaan. Bij een aantal partners lijkt sprake van indirecte traumatisering. Behoefte aan erkenning voor de BNMO-leden is groot en deze is lang uit gebleven, zo vertellen veteranen in diepte-interviews. De ervaringen en inzichten die de BNMO de afgelopen 50 jaar met begeleiding en opvang hebben opgedaan dienen te worden ingezet voor de huidige generatie militairen, alsook voor overige oorlogs- en geweldsgetroffenen. Het is van groot belang de betekenis van oorlogs- en uitzendervaringen te doorgronden. Zonder hulp op te dringen moet duidelijk worden wat de functie van hulp en begeleiding (en medemenselijkheid) kan zijn in het te boven komen van een trauma. Publicaties  Bramsen, I., Dirkzwager, A.J.E., Ploeg, H.M. van der (1999). Veteranen in Nederland II: Een vervolgonderzoek naar de lange termijn gevolgen van ingrijpende oorlogservaringen. Amsterdam: Vakgroep Medische Psychologie VU.  Ploeg, H.M. van der & Weerts, J.M.P. (red.) (1995). Veteranen in Nederland. Onderzoek naar de gevolgen van oorlogservaringen – Tweede Wereldoorlog – Politionele Acties – Korea. Lisse: Swets & Zeitlinger B.V.

76

2.26 Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek. Het welbevinden van Cambodjagangers en hun behoefte aan hulp en nazorg Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Afdeling Medische Psychologie van de Vrije Universiteit van Amsterdam mw. dr. S.C. van Esch, mw. dr. I. Bramsen, dr. G.P. Sonnenberg, dr. V.P.B.M. Merlijn, prof. dr. H.M. van der Ploeg Cambodja-gangers, welbevinden, nazorg 1996-1998 afgesloten mw. dr. I. Bramsen www.vu.nl

Samenvatting In de periode 1992-1993 zijn ongeveer 2.900 Nederlandse VN-militairen uitgezonden naar Cambodja. In 1994 meldde een aantal van hen zich bij het Ministerie van Defensie met klachten, zoals vermoeidheid, concentratiestoornissen, hoofdpijn, slaapproblemen en coördinatiestoornissen. Zevenentwintig (ex-)militairen organiseerden zich vervolgens tot een groep, die deze lichamelijke en psychische klachten in verband brachten met de uitzending naar Cambodja als ook de inname van medicatie/vaccinaties ter voorkoming van malaria en andere ziekten. In maart 1997 werden alle Cambodja-gangers benaderd (N=2548) met het verzoek aan het Post-Cambodja Klachten Onderzoek deel te nemen. Bijna 70% (1733) (ex)militairen hebben de vragenlijst ingevuld teruggestuurd. Uit de antwoorden en reacties in de vragenlijst bleek dat de uitzending naar Cambodja een grote impact heeft gehad op het leven van de meeste respondenten. Tijdens deze uitzending zijn bijna alle militairen geconfronteerd met beschietingen en het gevaar van mijnen. Ook het aanschouwen van menselijk leed en de aanblik van doden en/of gewonden werden veelvuldig gerapporteerd. Een op de drie respondenten voelde zich tijdens de uitzending machteloos en meer dan de helft vond dat men onvoldoende mogelijkheden had om in te grijpen. Vraagstelling  Hoe is de lichamelijke en psychische gezondheid van de Cambodja-gangers?  Hebben de Cambodja-gangers tijdens en/of na afloop van de uitzending behoefte gehad aan hulp en hebben zij die hulp daadwerkelijk ontvangen?  Bestaat er nu nog behoefte aan (na)zorg? Conclusies en aanbevelingen Cambodja-gangers rapporteerden meer lichamelijke dan psychische klachten ten gevolge van de uitzending. Veteranen meldden iets meer klachten dan actief dienende militairen. In vergelijking met eerdere onderzoeken onder veteranen melden Cambodja-gangers over het algemeen meer lichamelijke klachten en minder psychische klachten. Uit het Post-Cambodja Klachten Onderzoek is naar voren gekomen, dat ongeveer een op de tien militairen tijdens de missie zelf hulp zoekt. Na de uitzending is de hulpbehoefte groter: circa een op de vijf (ex)militairen neemt zelf contact op met een hulpverlener. Over de nazorg die men na de uitzending aangeboden krijgt, is meer dan de helft van de Cambodja-gangers ontevreden. Uit de antwoorden in de vragenlijst en de telefonische gesprekken met respondenten kan geconcludeerd worden dat vijf jaar na de Cambodja-uitzending bij benadering nog circa 6% van de (ex-)militairen behoefte heeft aan (na)zorg, maar dat het percentage dat graag (informeel) over de uitzending zou praten veel hoger is. Als belangrijkste boodschap komt de behoefte aan: “aandacht, erkenning en zorg vanuit defensie” uit het onderzoek naar voren. De belangrijkste bevindingen en conclusies uit dit onderzoek ondersteunen de aanbevelingen van de Beleidscommissie Onderzoek Veteranenzorg (Commissie Tiesinga), die op 22 mei 1997 naar voren zijn gebracht. Deze aanbevelingen zijn door de Staatssecretaris van Defensie vrijwel geheel overgenomen in zijn brief van 17 april 1998 aan de Tweede Kamer, welke handelde over de hoofdlijnen van het veteranenbeleid.

77

Publicaties  

Esch, S.C. van, Bramsen, I., Sonnenberg, G.P., Merlijn, V.P.B.M. & Ploeg, H.M. van der (1998). Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek: het welbevinden van Cambodja-gangers en hun behoefte aan hulp en nazorg. Amsterdam: EMGO-instituut. Esch, S.C.M. van, Bramsen, I., Ploeg, H.M. van der (2001) Actief dienenden en veteranen: verschil in psychisch welbevinden. Militair Geneeskundig Tijdschrift, 54(11), 177-183.

78

2.27 Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek Fase I. Een inventariserend onderzoek naar aard, omvang en ontstaanswijze Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon:

Katholieke Universiteit Nijmegen in samenwerking met de Vakgroep Medische Psychologie van de Vrije Universiteit Amsterdam mw. dr. M. de Vries, mw. dr. P.M.M.B. Soetekouw, prof. dr. G. Bleijenberg, prof. dr. J.W.M. van der Meer Cambodja, veteranen, onverklaarde gezondheidsklachten 1997-1998 afgesloten mw. dr. M. de Vries

Samenvatting Het Post-Cambodja Klachten Onderzoek Fase 1 is uitgevoerd, omdat sommige militairen die deelnamen aan de vredesmissie UNTAC in Cambodja lichamelijke klachten bleken te hebben waar geen somatische verklaring voor werd gevonden. Het doel van het onderzoek was aard, omvang en ontstaanswijze van de zogenaamde Post-Cambodja Klachten (PCK) te onderzoeken. De eerste fase van het onderzoek bestond uit twee delen. In het eerste deel werden alle militairen die in 1992-1993 aan de vredesmissie UNTAC in Cambodja hadden deelgenomen en vier controlegroepen benaderd. De controlegroepen bestonden uit militairen die aan UNAMIR in Rwanda/Zaïre/Burundi hadden deelgenomen, militairen die aan UNPROFOR in Joegoslavië hadden deelgenomen, militairen die 'op notice' hebben gestaan voor een uitzending naar Centraal Afrika en nooit uitgezonden militairen. Er werd getracht in dit deel de vraagstelling naar aard, omvang en ontstaanswijze te beantwoorden door middel van vragenlijsten. Het tweede deel van het Post-Cambodja Klachten Onderzoek bestond uit medisch en psychologisch onderzoek van de individuele leden van de zogenaamde groep van 27 en twee controlegroepen (buurtcontroles en militaire controles). De groep van 27 wordt gevormd door (ex-)militairen die tijdens of na de uitzending naar Cambodja lichamelijke en psychische klachten kregen. Het doel van het individueel onderzoek was te onderzoeken of er voor de klachten van de leden van de groep van 27 een lichamelijke of psychologische verklaring kon worden gevonden, en te onderzoeken of er een verband met de uitzending naar Cambodja bestond. Vraagstelling  Wat is de aard en omvang van de zogenoemde Post-Cambodja klachten?  Hoeveel voormalig Cambodja-gangers hebben klachten ontwikkeld na hun verblijf in Cambodja?  Wat voor soort klachten doen zich voor bij Cambodja-gangers?  Wat is de rol van morbiditeit tijdens het verblijf in een tropisch land, mefloquine, vaccinaties en traumatische ervaringen bij de ontwikkeling en eventuele instandhouding van de klachten?  Zijn er andere factoren die in verband kunnen worden gebracht met de Post-Cambodja klachten? Conclusies en aanbevelingen Er waren 292 respondenten met post-Cambodja klachten (16,9% van de totale groep respondenten). Van deze 292 respondenten zagen 223 respondenten een verband tussen klachten en de uitzending, 69 respondenten zien geen verband tussen klachten en de uitzending. Respondenten met PCK hebben veel en diverse klachten, waarvan vermoeidheid, geheugenproblemen/vergeetachtigheid, concentratieproblemen en niet uitgerust zijn na het ontwaken de meest prominente zijn. PostCambodja klachten zijn niet synoniem aan psychiatrische problemen. De klachten omschreven als Post-Cambodja klachten zijn niet specifiek voor Cambodja-gangers. Relatief gezien komen PostCambodja klachten vaker en in ernstiger mate voor bij respondenten die naar Rwanda/Zaïre/Burundi zijn uitgezonden. Deelname aan een uitzending lijkt een risicofactor voor het ontwikkelen van klachten te zijn, in het bijzonder na uitzending naar de tropen blijken deze klachten voor te komen. Er is geen verband gevonden tussen gerapporteerde morbiditeit tijdens en na de uitzending of geneesmiddelengebruik (exclusief anti-malaria medicatie) tijdens de uitzending en Post-Cambodja klachten. Respondenten uit de PCK-verband groep bezochten, zoals te verwachten, vaker een

79

hulpverlener tijdens en na de uitzending dan de groep zonder PCK. Dit retrospectief onderzoek heeft geen verband tussen malaria chemoprofylaxe en huidige PCK aangetoond. Dat mefloquine een rol heeft gespeeld in het initiëren van PCK kan niet geheel worden uitgesloten. Andere factoren spelen mogelijk een rol bij het toeschrijven van klachten aan mefloquinegebruik, zoals bijvoorbeeld onvoldoende informatie over dit middel (geen bijsluiter verstrekt). De aanvullende maatregelen voor malaria profylaxe hebben in dit onderzoek geen relatie met de Post-Cambodja klachten. Een directe causale relatie tussen vaccinaties en Post-Cambodja klachten is onwaarschijnlijk. De prevalentie van de posttraumatische stressstoornis binnen de groep respondenten met PCK is zeer laag. PTSS biedt geen verklaring voor huidige Post-Cambodja klachten. Aanvullend onderzoek naar de mogelijke rol van traumatische ervaringen bij het ontstaan van PCK is noodzakelijk. Er bestaat een relatie tussen de duur van de periode tussen aankondiging van de vredesmissie en vertrek naar uitzendgebied en PCK. Een korte periode tussen aankondiging van de vredesmissie en vertrek naar het uitzendgebied lijkt een goede voorbereiding te belemmeren. Er bestaat een verband tussen PCK en de manier waarop de uitzending en gebeurtenissen die zich hierbij voordoen worden gepercipieerd. Verder bestaat er een verband tussen PCK en problemen met het thuisfront, tussen PCK en de evaluatie van levensomstandigheden tijdens de uitzending en tussen PCK en de moeite die het kost om het gewone dagelijkse leven weer op te pakken. Ook bestaat er een verband tussen PCK en lage self-efficacy ten aanzien van de klachten, een zwakke interne locus-of-control en sterke causale somatische attributies. En er bestaat een mogelijk verband tussen aspecten van sociale steun en PCK. Verder zijn respondenten met PCK minder tevreden met het verloop van hun carrière. In nader onderzoek zal uitgezocht moeten worden hoe de boven beschreven factoren zich tot PCK verhouden. Deze factoren lijken in ieder geval aanknopingspunten te bieden voor een risico-analyse en een model voor PostCambodja klachten op basis waarvan wetenschappelijk gefundeerde uitspraken kunnen worden gedaan over preventie en behandeling van PCK en mogelijk ook van andere klachten na de uitzending. Een internationale standaard voor PCK is van immens belang voor de nazorg aan militairen gedurende hun uitzending en aan militairen en veteranen na afloop van de uitzending. Met een dergelijke standaard kunnen onverklaarde lichamelijk klachten na deelname aan oorlogshandelingen en vredesmissies worden (h)erkend en aangeduid. Na een ernstige ramp of calamiteit kan met grote zekerheid worden voorspeld dat lichamelijke klachten zullen optreden. De houding van autoriteiten in deze is zeer bepalend in het ontstaan en in stand houden van dergelijke klachten. Het Ministerie van Defensie moet aandacht hebben voor secundaire en tertiaire preventie van Post-Cambodja klachten. Publicaties  Vries, M. de (2002). Post-Deployment Syndrome in Cambodia Veterans. Nijmegen: Katholieke Universiteit Nijmegen [dissertatie].  Vries, M. de, Soetekouw, P.M.M.B., Bergen, L.F.J.M., Meer, J.W.M. van der & Bleijenberg, G. (1999). Somatic and psychological symptoms in soldiers after military clashes and peacekeeping missions. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 143(51), 2557-2562.  Vries, M. de, Soetekouw, P.M.M.B., Bleijenberg, G. & Van der Meer, J.W.M. (1998). Het PostCambodja Klachten Onderzoek Fase 1. Een inventariserend onderzoek naar aard, omvang en ontstaanswijze. Nijmegen: St. Radboud.  Vries, M. de, Soetekouw, P.M.M.B., Meer, J.W. van der & Bleijenberg, G. (2002). The role of post-traumatic stress disorder symptoms in fatigued Cambodia veterans. Military Medicine, 167(9), 790-794.  Vries, M. de, Soetekouw, P.M.M.B., Meer, J.W.M. van der & Bleijenberg, G. (2000). Fatigue in Cambodia veterans. Quarterly Journal of Medicine, 93(5), 283-289.

80

2.28 Late psychische klachten en verschijnselen bij veteranen met schokkende krijgservaringen Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

Stichting Centrum ‘45 dr. J.N. Schreuder, drs. W.Chr. Kleijn, dr. H.H. Vogelaar, prof. dr. H.G.M. Rooijmans veteranen, ptss 1992-1997 afgesloten drs. W. Kleijn www.centrum45.nl

Samenvatting Het verband tussen de huidige klachten en de duur van de militaire dienst, en de aard en de omvang van de schokkende krijgservaringen werden onderzocht. Hierbij werden dienstplichtigen met vrijwilligers vergeleken. De verhouding tussen de ernst van de schokkende ervaringen en de duur van het dienstverband bleek substantieel samen te hangen met het aantal huidige klachten. Wanneer de veteraan veel had meegemaakt en kort in dienst was geweest, was het aantal klachten veel groter. Bij dienstplichtigen was dit verband het meest aantoonbaar. Vraagstelling  Welke psychische en in het bijzonder posttraumatische klachten en verschijnselen komen voor bij veteranen met schokkende krijgservaringen?  In hoeverre bestaat er een verband tussen de late posttraumatische klachten en de aard van het dienstverband, de duur van de militaire dienst en de aard en omvang van meegemaakte schokkende krijgservaringen? Conclusies en aanbevelingen In de onderzochte patiëntenpopulatie werd een hoge prevalentie van een volledige huidige PTSS (54.5%) gevonden. Dit ging gepaard met veel en ernstige anders psychische klachten. Dienstplichtigen scoorden hoger op klachten dan vrijwilligers. De ernst van de krijgservaringen hing samen met de ernst en het aantal huidige klachten, terwijl de duur van het dienstverband een negatieve samenhang vertoonde met bijna alle klachten. Het aantal en de ernst van de klachten waren groter naarmate de veteraan veel had meegemaakt in korte tijd. Vrijwillige dienst en de langere duur van de dienstperiode bieden mogelijk een betere bescherming tegen en voorbereiding op schokkende gebeurtenissen. Publicatie  Schreuder, J.N., Kleijn, W. Chr., Vogelaar, H.H. & Rooijmans, H.G.M. (1997). Late psychische klachten en verschijnselen bij veteranen met schokkende krijgservaringen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 39(1), 37-48.

81

2.29 Zorg voor nazorg. Psychosociale begeleiding voor uitgezonden militairen Betrokken organisatie: Betrokken personen: Trefwoorden: Looptijd: Status: Contactpersoon: Website:

ACOM, Afdeling Onderzoek en Ontwikkeling van het CNV mw. drs. M.H.G. Amptmeijer-Spronk, drs. J. Kleian nazorg, vredesmissie 1995-1996 afgesloten CNV – Algemene Christelijke Organisatie Militairen ([email protected]) www.acom-cnv.nl

Samenvatting Er is de laatste jaren veel veranderd binnen de krijgsmacht. Van de militair wordt voortdurende flexibiliteit verwacht. In toenemende mate nemen Nederlandse militairen deel aan internationale (vredes)missies. Deze operaties, die veelal onder de vlag van de VN worden uitgevoerd, stellen andere eisen aan de militair dan bij de (vroegere) uitvoering van traditionele taken. Militairen op uitzendingen lopen überhaupt meer risico dan militairen die op Nederlandse bodem hun werk uitvoeren. Het onderzoek ‘Zorg voor Nazorg’ brengt in kaart welke maatregelen er door defensie genomen worden om diegenen die uitgezonden zijn geweest van dienst te zijn indien de uitzending nadelige en negatieve gevolgen heeft voor de (fysieke en psychische) gezondheid van de militair. Verder wordt met het onderzoek inzicht gegeven in hoe lang Defensie betrokken blijft bij zijn personeel, ook indien zij de dienst hebben verlaten. Voor dit onderzoek is literatuur bestudeerd en zijn gesprekken gevoerd met personeel op sleutelposities in de personeelszorg van de verschillende krijgsmachtdelen, met betrekking tot het onderwerp van dit onderzoek. Ook zijn er gesprekken gevoerd met (kader)leden van de ACOM die uitgezonden zijn geweest. Tevens is een schriftelijke vragenlijst toegezonden aan leden van de ACOM die hebben deelgenomen aan een internationale (vredes)operatie (n=489). Vraagstelling  Welke psychosociale (na)zorg biedt Defensie aan zijn personeel?  Hoe wordt de geboden (na)zorg gewaardeerd? Conclusies en aanbevelingen De veelvuldige verandering van functies, de reorganisaties en bezuinigingen binnen de krijgsmacht leiden tot grote onrust die tot uiting komt in het negatieve beeld dat velen hebben over hun plaats binnen de organisatie. Veertig procent voelde zich niet gerespecteerd, terwijl aan respect als relevante houding in de nieuwe gedragscode een groot belang wordt toegekend. Voorafgaand en gedurende de uitzending blijkt er behoefte te zijn aan meer duidelijkheid over de uit te voeren taken. Men moet er veelal ter plaatse achter komen wat er dient te gebeuren en wat van de militair verwacht wordt. Daarbij kan men door de frequente wisseling van functies geen beroep meer doen op eigen ervaringskennis. Ook wanneer in internationaal verband wordt samengewerkt met nationaliteiten die vanuit een andere traditie hun personeelsbeleid vormgeven is het voor Nederlandse militairen van belang dat Nederlandse regels worden toegepast (bijv. het handhaven van de mogelijkheid op verlof te gaan gedurende uitzending). Als men gevolgen ondervindt van de uitzending is het van belang dat ondersteuning uitgaat van betrokkenen. Men heeft een grote behoefte aan informatie over en (h)erkenning van de eigen situatie (eventueel een reconstructie van het gebeurde). De ondersteuning van het thuisfront dient te worden verbeterd. Voornamelijk de ondersteuning na afloop van de uitzending is onvoldoende. Dat geldt in nog sterkere mate voor degenen die klachten ondervonden. De adaptatiefase verloopt niet soepel. Een aanbeveling is in de toekomst meer aandacht te hebben voor symptomen van sociale ontwrichting als gevolg van frequente uitzendingen. Dit kan bijvoorbeeld tot uiting komen in alcohol- en/of middelen misbruik en in een toename van het aantal echtscheidingen. Defensie verwacht een grotere flexibele houding van zijn werknemers. Defensie zelf zal op zijn beurt dan ook meer flexibel moeten omgaan met de ondersteuning van zijn werknemers (bijv. herkennen van specifieke groepen die meer risico’s lopen dan anderen en die daarom extra aandacht behoeven). Voor diegene die zijn toegevoegd aan een andere eenheid of die als UNMO zijn uitgezonden moet aanvullende begeleiding worden geboden. Zij hebben behoefte aan meer taakinhoudelijke informatie en het thuisfront zou actiever ondersteund moeten worden.

82

Publicatie  Amptmeijer-Spronk, M.H.G. (1996). Zorg voor nazorg. Psychosociale begeleiding voor uitgezonden militairen. Utrecht: Afdeling Onderzoek & Ontwikkeling CNV.

83

3

Colofon

De laatste versie van de 'Onderzoekswijzer Gezondheid en Welzijn' is samengesteld door Melanie Dirksen en Jacco Duel, beide medewerkers van het Kennis- en Onderzoekscentrum van het Veteraneninstituut. Met dank aan: medewerkers van alle in de 'Onderzoekswijzer' genoemde instellingen en organisaties voor hun welwillende medewerking bij het tot stand komen van deze onderzoekswijzer. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met M. Dirksen ([email protected]).

84

85

Onderzoekswijzer. Een inventarisatie van afgerond en lopend onderzoek onder

Recommend Documents