Onderwijs ons goed. Afnemende leerlingenaantallen in Zeeland. in opdracht van Platform Primair Onderwijs Zeeland

Onderwijs ons goed Afnemende leerlingenaantallen in Zeeland

in opdracht van Platform Primair Onderwijs Zeeland

Onderwijs  ons  goed   Afnemende  leerlingenaantallen  in  Zeeland

 

                                                                                Deze  uitgave  is  mede  mogelijk  gemaakt  door  de  Provincie  Zeeland  en  de  Zeeuwse  gemeenten    

   

                      Colofon     ©  PPOZ/Scoop/RPCZ,  2010     Samenstelling   Dick  van  der  Wouw   Paulette  de  Kraker     Jolanda  van  Overbeeke  –  van  Sluijs   Han  Schellekens   Christine  Ruppert       Jan  Ennik     Jan  van  de  Velde     Lay-­‐out  |  drukwerk   RPCZ   Drukkerij  Meulenberg    

In  opdracht  van  het  Platform  Primair  Onderwijs  Zeeland  

  Reactieadres:   [email protected]       Scoop   Zeeuws  instituut  voor  sociale  en  culturele  ontwikkeling   Postbus  407     4330  AK  Middelburg   Telefoon  (0118)  682500                 ww.scoopzld.nl     RPCZ   Edisonweg  2   Postbus  351   4380  AJ  Vlissingen   Telefoon  (0118)  480880   www.rpcz.nl  

 

2    

 

 

  Samenvatting     De  basisscholen  in  Zeeland  zullen  de  komende  jaren  fors  krimpen.  Over  tien  jaar  zijn  er  in  Zeeland   zeker  5.000  basisschoolleerlingen  minder  dan  nu.  Ook  daarna  zal  het  aantal  kinderen  in  de   basisschoolleeftijd  nog  dalen,  maar  veel  minder  sterk  dan  in  het  komende  decennium.  De  krimp  heeft   grote  gevolgen  voor  de  organisatie  van  het  basisonderwijs  in  de  provincie.  Nu  is  op  8  kernen  na  in   elke  woonplaats  in  Zeeland  ten  minste  nog  één  basisschool.  Die  situatie  is  door  de  forse  afname  van   leerlingenaantallen  onhoudbaar.  Het  onderwijsveld  staat  daarmee  voor  een  enorme  uitdaging.     Kleinschaligheid  is  een  prominent  kenmerk  van  het  Zeeuwse  basisonderwijs.    Kleinschaligheid  wordt   door  velen  gekoesterd.  Vooral  in  kleine  leefgemeenschappen  met  een  beroep  op  de  belangrijke   betekenis  die  een  school  heeft  voor  de  leefbaarheid.  Maar  ook  vanwege  heel  praktische  motieven.  De   afstand  van  huis  naar  school  is  voor  de  ouders  van  aankomende  basisschoolleerlingen  het   belangrijkste  motief  voor  de  schoolkeuze.  Het  resultaat  is  dat  er  veel  discussie  is  rond  het  in  stand   houden  van  steeds  kleiner  wordende  scholen.  Prognoses  moeten  dan  aantonen  of  en  welk  perspectief   een  te  kleine  school  nog  heeft.  Gemeentelijke  prognoses  blijken  daarbij  systematisch  te  optimistisch.         Onderzoek  van  de  inspectie  van  het  onderwijs  wijst  uit  dat  kleine  scholen  een  grotere  kans  hebben  om   zeer  zwak  te  worden.  Door  de  afnemende  leerlingenaantallen  zal  de  kwaliteit  van  het  onderwijs  in   toenemende  mate  onder  druk  komen  te  staan.     Veel  ouders  vinden  de  aansluiting  van  de  school  bij  het  opvoedingsklimaat  en  de  levensbeschouwing   thuis  belangrijk.  De  vrijheid  van  schoolkeuze  garandeert  al  bijna  een  eeuw  grondwettelijk  dat  ouders   de  school  kunnen  kiezen  die  ‘bij  hen  past’.    Organisatorisch  is  dit  geregeld  via  denominaties.  De   maatschappelijke  realiteit  van  nu  is  dat  in  de  meeste  dorpen  in  Zeeland  ouders  niets  te  kiezen  hebben.   Er  is  slechts  één  dorpsschool.  Principiële  levensbeschouwelijke  schoolkeuze  vindt  dan  noodgedwongen   op  gemeentelijk  of  zelfs  regionaal  niveau  plaats.  Het  zijn  vooral  ouders  met  een  reformatorische   levensovertuiging  die  hier  sterk  aan  hechten.  Binnen  de  andere  denominaties  wordt  steeds  vaker   samengewerkt.    De  situatie  met  in  alle  gemeenten  afnemende  leerlingenaantallen  zal  de   denominatieve  diversiteit  nog  verder  onder  druk  zetten.   Er  zijn  daarmee  drie  probleemvelden  voor  het  basisonderwijs  in  Zeeland  te  schetsen:   -­‐ -­‐ -­‐

Hoe  behouden  we  de  onderwijskundige  kwaliteit  van  het  basisonderwijs?     Hoe  houden  we  basisscholen  bereikbaar?   Hoe  gaan  we  om  met  de  denominatieve  diversiteit?  

De  analyses  in  dit  rapport  beschrijven  de  ontwikkelingen  in  de  afgelopen  jaren  en  geven  een  doorkijk   naar  de  toekomst.  Het  is  een  handvat  voor  alle  betrokken  partijen  in  het  zoeken  naar  duurzame   oplossingen  voor  kwalitatief  hoogwaardig,  bereikbaar  en  divers  basisonderwijs  in  Zeeland.            

 

3    

 

Inhoud     Samenvatting ..........................................................................................................................................3   Hoofdstuk  1          Inleiding..........................................................................................................................6   1.1   Dalende  leerlingaantallen..........................................................................................................6   1.2   Kwaliteit  en  leefbaarheid...........................................................................................................7   1.3   Instandhouding  en  prognoses ...................................................................................................8   1.4   Onderzoeksvraag .......................................................................................................................8   Hoofdstuk  2          Onderzoeksbeschrijving...............................................................................................10   Hoofdstuk  3          Organisatie  van  het  Zeeuwse  basisonderwijs.............................................................11   3.1   Denominaties ..........................................................................................................................11   3.2   Schoolbesturen........................................................................................................................11   3.3   Basisscholen  en  leerlingen  in  Zeeland .....................................................................................14   3.4   Schoolkeuze .............................................................................................................................17   3.5   Verdeling  van  leerlingen  over  de  kernen.................................................................................20   3.6   Afnemende  leerlingenaantallen ..............................................................................................28   3.7   Kernen  met  meer  dan  één  school............................................................................................28   3.8   Conclusies ................................................................................................................................30   Hoofdstuk    4          Ontwikkelingen ...........................................................................................................32   4.1   Basisgeneratie..........................................................................................................................32   4.2   Prognoses  van  gemeenten ......................................................................................................32   4.3   Prognoses  van  schoolbesturen ................................................................................................34   4.4   Prognoses  per  kern ..................................................................................................................35   4.5   Conclusies ................................................................................................................................46   Hoofdstuk  5            Schoolgrootte  en  kwaliteit .........................................................................................47   5.1   Kwaliteit  van  onderwijs,  een  veelomvattend  begrip ...............................................................47   Inleiding.........................................................................................................................................47   Enkele  invalshoeken......................................................................................................................47   De  politieke  kwaliteit  van  onderwijs .............................................................................................49   De  technische  kwaliteit  van  onderwijs..........................................................................................49   5.2.   Een  meer  praktijkgerichte  benadering  van  het  begrip  onderwijskwaliteit ............................51   Inleiding.........................................................................................................................................51  

 

4    

De  pedagogische  kwaliteit  van  onderwijs.....................................................................................51   De  didactische  kwaliteit  van  onderwijs.........................................................................................53   De  organisatorische  kwaliteit  van  het  onderwijs ..........................................................................55   De  ontwikkeling  van  de  kwaliteit  van  de  medewerkers  en  de  rol  van  het  onderwijskundig   leiderschap....................................................................................................................................56   De  kwaliteit  van  onderwijs  in  relatie  tot  de  maatschappelijke  positionering  van  de  school ........58   5.3   De  kwaliteit(en)  van  het  onderwijs  en  de  kleine  school..........................................................59   5.4   Samenvattend .........................................................................................................................62   5.5   Condities  die  bijdragen  aan  het  leveren  van  de  gewenste  kwaliteit  op  een  kleine  school .....63   Hoofdstuk  6            Scenario’s  ten  aanzien  afnemende  leerlingenaantallen............................................65   Scenario  1..............................................................................................................................................66   Scenario  2..............................................................................................................................................67   Scenario  3..............................................................................................................................................68   Scenario  4..............................................................................................................................................69   Hoofdstuk  7          Advies...........................................................................................................................70   Bronnen ................................................................................................................................................71   Begeleidingscommissie .........................................................................................................................72    

 

5    

  Hoofdstuk  1          Inleiding     1.1 Dalende  leerlingaantallen   Het  aantal  basisschoolleerlingen  in  Zeeland  is  tussen  2002  en  2009  gedaald  met  1.700  leerlingen.  De   verwachting  is  dat  deze  daling  het  komende  decennium  versterkt  zal  doorzetten.  Een  simpele   rekensom  waarin  we  het  aantal  0-­‐3  jarigen  delen  op  het  aantal  8-­‐11-­‐jarigen  in  Zeeland  in  2009  leert   al  dat  de  instroom  in  het  basisonderwijs  de  komende  vier  jaar  ongeveer  17%  lager  zal  liggen  dan  de   uitstroom.     Gerekend  met  de  provinciale  bevolkingsprognose  2009  zal  in  2020  het  aantal  basisschoolleerlingen   naar  verwachting  minder  dan  30.000  bedragen  (figuur  1).  Dat  is  in  10  jaar  tijd    een  afname  van  ruim   5.000  leerlingen.  Het  kan  niet  anders  of  dit  heeft  de  nodige  consequenties  voor  de  organisatie  van   het  onderwijs  in  Zeeland.  Met  een  gemiddelde  schoolgrootte  van  ongeveer  150  leerlingen  zouden   theoretisch  30-­‐40  scholen  in  Zeeland  moeten  sluiten.  Ook  na  2020  zal  het  aantal  leerlingen  op  de   basisscholen  in  Zeeland  nog  enigszins  dalen,  maar  niet  meer  zo  snel  als  in  het  komende  decennium.  

  Figuur  1  Aantal  leerlingen  het  basisonderwijs  in  Zeeland  

Niet  alleen  Zeeland  wordt  met  dalende  aantallen  geconfronteerd.  Ook  de  provincies  Limburg,   Groningen  en  Friesland  kampen  hiermee.  In  Limburg  is  onderzoek  verricht  naar  de  gevolgen  van  de   demografische  veranderingen  voor  het  onderwijs.  In  het  onderzoeksrapport  ‘Demografische  

 

6    

voorsprong’  staat  een  uiteenzetting  van  de  gevolgen  (o.a.  de  introductie  van  het  begrip   remanentiekosten:  het  teruglopen  van  de  inkomsten  door  afnemende  bevolkingsaantallen  en  het   voorlopig  nagenoeg  gelijk  blijven  van  de  uitgaven)  en  de  mogelijke  maatregelen.  Het  position  paper   ‘Krimp  en  onderwijs’  (Nationaal  netwerk  bevolkingsdaling,  2009)  wijst  er  op  dat  de  demografische   veranderingen  een  risico  vormen  voor  de  kwaliteit,  diversiteit  en  bereikbaarheid  van  het  onderwijs.   Schoolbesturen  zullen  in  de  komende  jaren  als  gevolg  van  de  krimp  en  tegelijkertijd  een  economische   crisis  voor  zeer  lastige  opgaven  staan  om  ‘de  eindjes  aan  elkaar  te  knopen’  en  kwalitatief  goed   onderwijs  te  blijven  garanderen.   1.2 Kwaliteit  en  leefbaarheid   Het  Platform  Primair  Onderwijs  Zeeland  (PPOZ)  beschouwt  de  afname  van  het  aantal  leerlingen  als   een  risico  voor  het  waarborgen  van  de  onderwijskwaliteit.  Ook  gemeenten  in  Zeeland  zijn  begaan   met  deze  problematiek,  al  lijkt  hun  invalshoek  meer  de  leefbaarheid  van  kernen  en  wijken  te  zijn   (Notitie  gemeente  Borsele,  juni  2009).     Een  van  de  belangrijke  opgaven  die  de  Provincie  Zeeland  aangeeft  in  haar  gebiedsagenda  is  het   anticiperen  op  demografische  veranderingen  (Gebiedsagenda  Zeeland,  Provincie  Zeeland  2009).   Daarbij  wordt  nadrukkelijk  de  relatie  gelegd  tussen  leefbaarheid  en  voorzieningen,  waarbij  het   basisonderwijs  als  eerste  in  beeld  komt.  De  focus  moet  volgens  de  gebiedsagenda  verschuiven  van   het  in  stand  houden  van  voorzieningen  naar  bovenlokaal  bundelen  met  het  goed  regelen  van   vervoer,  waarbij  altijd  de  onderwijskwaliteit  centraal  staat.  Onduidelijk  is  wat  precies  onder   onderwijskwaliteit  verstaan  moet  worden  en  welke  kwaliteiten  ouders  vragen  van  een  school.         Uit  de  Sociale  Staat  van  Zeeland  (Scoop,  2009)  blijkt  dat  inwoners  van  Zeeland  de  basisschool  in  hun   directe  omgeving  als  zeer  positief  beoordelen.  Daarmee  is  het  behoud  van  basisscholen  voor  veel   inwoners  een  belangrijk  streven.  De  school  fungeert  vaak  als  ontmoetingsplek  en  startpunt  van   activiteiten.  “Politiek,  dorpsraden  en  inwoners  van  de  gemeente  Borsele  hebben  bijvoorbeeld  altijd   geijverd  voor  het  behoud  van  de  scholen  als  basisvoorziening  in  een  dorp”  (Notitie  gemeente   Borsele,  juni  2009).  Vrijwel  alle  gemeentebesturen  zijn  sterk  gericht  op  instandhouding  van  het   basisonderwijs  in  hun  dorpen  en  trachten  onder  andere  via  woningbouwplanning  het  draagvlak   daarvoor  te  versterken.  Ook  wordt  sterk  gekeken  naar  mogelijkheden  om  door  fusie  of  anderszins   schoollocaties  (tijdelijk)  onder  instandhoudingnormen  te  laten  voortbestaan.  De  provinciale   prognose  beschreven  in  ‘Onverkende  paden’  en  de  beleidsnotitie  ‘Op  pad’  laten  er  echter  geen   misverstand  over  bestaan  dat  dit  geen  duurzame  oplossing  kan  zijn.         Omdat  de  meerderheid  van  de  Zeeuwse  bevolking  in  dorpen  woont,  waaronder  een  groot  aantal   kleine  dorpen,  betekenen  dalende  leerlingenaantallen  dat  een  toenemend  aantal  basisscholen  in  de   gevarenzone  zal  komen  en  een  aantal  ook  niet  zonder  meer  in  stand  gehouden  zal  kunnen  worden.     Uit  het  onderzoek  naar  de  Sociale  Staat  van  Zeeland  blijkt  overigens  ook  dat  in  alle  dorpen  zonder   basisschool  de  ervaren  leefbaarheid  hoger  is  dan  het  gemiddelde  van  de  kernen  in  de  gemeente.  Ten   tijde  van  de  afname  van  de  interviews  voor  de  Sociale  Staat  van  Zeeland  stond  het  voortbestaan  van   de  school  in  Ellewoutsdijk  ter  discussie.  In  deze  kern  werd  de  leefbaarheid  als  relatief  laag  ervaren.   De  school  is  inmiddels  gesloten.  

 

7    

1.3 Instandhouding  en  prognoses   De  instandhouding  van  scholen  is  aan  een  ingewikkeld  stelsel  van  normen  gebonden.  Elke  gemeente   heeft  een  eigen  opheffingsnorm.  Die  norm  is  afhankelijk  van  de  leerlingdichtheid  in  een  gebied   (OCW,  1997).  Scholen  kunnen  onder  bepaalde  condities  ook  nevenvestigingen  hebben,  waarbij  voor   de  instandhouding  een  absolute  minimumnorm  geldt  van  23  leerlingen.  Heeft  een  school  of   nevenvestiging  drie  opeenvolgende  jaren  minder  dan  23  leerlingen,  dan  stopt  de  bekostiging  vanuit   de  rijksoverheid.  Scholen  kunnen  ook  als  zelfstandige  scholen  onder  de  gemeentelijke   opheffingsnorm  in  stand  worden  gehouden  als  aan  bepaalde  voorwaarden  wordt  voldaan.  Die   voorwaarden  houden  verband  met  de  afstand  die  leerlingen  moeten  afleggen  naar  de   dichtstbijzijnde  school,  de  geografische  spreiding  van  scholen  van  verschillende  denominaties  en   schoolbesturen  mogen  te  kleine  scholen  in  stand  houden  als  zij  maar  een  gemiddelde  schoolgrootte   hebben  die  ruim  boven  de  gemeentelijke  opheffingsnorm(en)  ligt.     Een  effect  van  de  wetgeving  rond  instandhouding  en  bekostiging  van  scholen  is  dat  schoolbesturen   en  gemeenten  zoeken  naar  de  meest  gunstige  condities  en  mogelijkheden  om  scholen  en   schoollocaties  in  stand  te  houden.  Hierdoor  worden  soms  leerlingen  van  een  schoollocatie  voor  de   leerlingentelling  bij  een  andere  school  geteld.   Bij  instandhouding  spelen  prognoses  een  belangrijke  rol.    Zeker  sinds  oud-­‐staatssecretaris  Dijksma   heeft  aangekondigd  dat  scholen  onder  de  opheffingsnorm  toch  in  stand  gehouden  moeten  kunnen   worden  als  er  op  termijn  maar  een  positief  perspectief  is.  Omvangrijke  woningbouwplanning  en   daarop  gebaseerde  prognoses  voor  het  basisonderwijs  kunnen  bedreigde  scholen  dan  een  tijd   ‘virtueel’  in  de  lucht  houden.     Het  zal  de  krimp  in  het  aantal  basisschoolleerlingen  in  Zeeland  echter  niet  kunnen  keren.  Het  aantal   vrouwen  in  de  vruchtbare  leeftijd  is  immers  in  Zeeland,  maar  ook  elders  in  Nederland  en  Europa   sterk  aan  het  dalen.    Scholen  blijken  vaak  een  te  optimistisch  beeld  te  hebben  van  het  te  verwachten   aantal  leerlingen  in  hun  gebied  en  de  gevolgen  voor  hun  school.  Ze  gaan  er  vaak  van  uit  dat  een  te   verwachten  leerlingendaling  hen  niet  zal  treffen  (De  Munck,  2009).     Uit  de  Sociale  Staat  van  Zeeland  blijkt  overigens  dat  het  verdwijnen  van  een  school  in  een  dorp  niet   direct  ook  de  ervaren  leefbaarheid  in  gevaar  brengt.  De  Provincie  Zeeland  pleit  er  dan  ook  voor  om   traditionele  reflexen  te  doorbreken  en  vooral  in  te  zetten  op  behoud  en  versterking  van  de  kwaliteit   van  het  basisonderwijs.     1.4 Onderzoeksvraag   In  het  licht  van  deze  ontwikkelingen  heeft  het  Platform  Primair  Onderwijs  Zeeland  (PPOZ)  aan  Scoop   en  het  Regionaal  Pedagogisch  Centrum  Zeeland  (RPCZ)  gevraagd  de  huidige  situatie  in  het  primair   onderwijs  in  Zeeland  in  kaart  te  brengen  en  te  adviseren  over  mogelijke  oplossingsrichtingen.  Het   Platform  Primair  Onderwijs  Zeeland  (PPOZ)  fungeert  daarbij  als  opdrachtgever.     Deze  uitgave  is  mede  mogelijk  gemaakt  door  de  Provincie  Zeeland  en  de  Zeeuwse  gemeenten.        

 

8    

Er  is  behoefte  aan:   1. Een  provinciaal  dekkende  beschrijving  van  de  organisatie  van  het  Zeeuwse  basisonderwijs  en   inzicht  in  de  huidige  stand  van  zaken  van  leerlingenaantallen  en  hun  verdeling  over  de   kernen;     2. Inzicht  in  de  ontwikkelingen  op  lange  termijn  (globaal  niveau  tot  2030)  en  specifieker  op   korte  termijn  (tot  2020)    ten  aanzien  van  de  organisatie  van  het  Zeeuwse  onderwijs  en  de   ontwikkeling  van  leerlingenaantallen  (op  kern-­‐  en  wijkniveau);   3. Inzicht  in  de  waarde  van  gemeentelijke  prognoses  van  leerlingenaantallen  (vooral  in  relatie   tot  woningbouwplanning)  in  relatie  tot  de  prognoses  van  schoolbesturen;   4. Inzicht  in  de  relatie  tussen  schoolgrootte  en  kwaliteit  van  onderwijs;   5. Inzicht  in  de  mogelijke  scenario’s  ten  aanzien  van  het  beleid  dat  gevoerd  kan  worden  ten   opzichte  van  afnemende  leerlingenaantallen  op  het  niveau  van  schoolbestuur,  lokale  en   provinciale  overheid,  daarbij  ook  de  maatschappelijke  verantwoordelijkheid  van  het   onderwijs  in  relatie  tot  leefbaarheid  van  de  kernen  meenemend;   6. Een  advies  ten  aanzien  van  het  te  voeren  duurzaam  onderwijsbeleid  in  relatie  tot  afnemende   leerlingenaantallen  op  het  niveau  van  schoolbestuur,  lokale  en  provinciale  overheid.      

 

9    

Hoofdstuk  2          Onderzoeksbeschrijving   Om  te  komen  tot  een  goede  advisering  omtrent  de  toekomst  van  het  basisonderwijs  in  Zeeland  is  de   volgende  opzet  gekozen.   Voor  de  beschrijving  van  het  basisonderwijs  in  Zeeland  is  een  analysetraject  van  2002-­‐2009  gebruikt.   Uit  gegevens  van  het  DUO-­‐CFI  zijn  voor  Zeeland  per  school/schoollocatie,  de  leerlingenaantallen,  hun   geslacht,  leeftijd  en  gewichten  opgevraagd.  Zeeuwse  gemeenten  zijn  gevraagd  per  kern  per  leeftijd   voor  deze  periode  de  demografische  gegevens  uit  het  GBA  aan  te  leveren.  Daaruit  is  voor  elke  kern   de  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  voor  het  basisonderwijs  gedestilleerd.  Onder  de  basisgeneratie   voor  het  basisonderwijs  wordt  in  zijn  algemeenheid  verstaan  de    4-­‐11  jarigen  +  30%  van  de  12-­‐ jarigen.  In  deze  rapportage  gaat  het  om  het  reguliere  basisonderwijs  in  Zeeland.  Het  speciaal  primair   onderwijs,  voor  kinderen  met  specifieke  leerproblemen  (daarbij  gaat  het  om  ongeveer  5%  van  alle   kinderen  in  de  basisschoolleeftijd)  wordt  buiten  beschouwing  gelaten.   Uit  de  jeugdmonitorgegevens  (Jeugdmonitor  Zeeland  2001,  2005,  2009)  is  geput  voor  een  analyse   van  schoolkeuzemotieven  van  ouders.   Gegevens  van  de  Sociale  Staat  van  Zeeland  zijn  gebruikt  voor  de  analyse  van  leefbaarheid  van  kernen   in  relatie  tot  de  ontwikkelingen  van  leerlingenaantallen  per  school.   Schoolbesturen  en  gemeentebesturen  zijn  gevraagd  of  en  zo  ja  welke  prognoses  zij  gebruiken  bij  het   maken  van  beleidskeuzes  ten  aanzien  van  hun  scholen  of  de  scholen  in  hun  gemeente.     Voor  de  voorspelling  van  het  aantal  basisschoolleerlingen  wordt  gebruik  gemaakt  van  de  provinciale   bevolkingsprognose  2009  (  http://provincie.zeeland.nl/wonen/bevolking/cijfers/  ).  Deze  prognose  is   een  actualisering  van  de  prognose  zoals  gepubliceerd  in  ‘Onverkende  paden’.    

 

  10  

 

Hoofdstuk  3          Organisatie  van  het  Zeeuwse  basisonderwijs   3.1   Denominaties   Het  basisonderwijs  in  Nederland  is  georganiseerd  in  richtingen  of  denominaties.  Er  zijn  drie   hoofdrichtingen:   -­‐ -­‐ -­‐

Openbaar  onderwijs   Bijzonder  onderwijs   Samenwerkingsscholen,  combinatie  van  openbaar  en  bijzonder  onderwijs  

Binnen  het  bijzonder  onderwijs  is  onderscheid  te  maken  tussen  bijzonder  onderwijs  op  confessionele   grondslag  (bijvoorbeeld  het  onderwijs  met  een  Rooms-­‐Katholieke  identiteit)  en  overig  bijzonder   onderwijs  (bijvoorbeeld  het  Montessori-­‐onderwijs).  Binnen  het  bijzonder  onderwijs  zijn  het   Protestants-­‐Christelijk  onderwijs  en  Rooms-­‐Katholiek  onderwijs  de  grootste  zuilen.  Er  zijn  ook   voorbeelden  in  Zeeland  van  interconfessionele  samenwerkingsbesturen  (zowel  Rooms-­‐Katholiek  als   Protestants-­‐Christelijk).  In  Zeeuws-­‐Vlaanderen  is  recent  een  bestuurlijke  fusie  tussen  openbaar   onderwijs  (OpenBasis)  en  een  bestaand  interconfessioneel  (RK-­‐PC)  bestuur  (De  Linie)  tot  stand   gekomen.   In  Zeeland  is  er  één  voorbeeld  van  een  samenwerking  tussen  openbaar  en  bijzonder  onderwijs,   namelijk  De  Lonneboot  in  Nieuw-­‐  en  Sint  Joosland.  Dit  is  een  samenwerking  tussen  een  Protestants-­‐ Christelijke  school  en  een  Openbare  school,  die  bestuurlijk  is  ondergebracht  bij  de  bestuurskoepel   Archipelscholen  (openbaar  onderwijs).  De  Protestants-­‐Christelijke  én  Openbare  identiteit  worden  op   deze  school  nadrukkelijk  gewaarborgd.     3.2   Schoolbesturen   Basisonderwijs  wordt  gegeven  in  scholen.  Deze  scholen  kunnen  als  zelfstandige  eenheid  functioneren   of  samen  met  een  of  meer  andere  basisscholen  vallen  onder  één  bestuurlijke  eenheid.  Aan  het  eind   van  de  vorige  eeuw  heeft  zich  als  gevolg  van  veranderde  wetgeving  rond  oprichting  en   instandhouding  van  basisscholen  een  forse  bestuurlijke  schaalvergroting  voltrokken,  waardoor  het   verschijnsel  ‘een-­‐pitter’  (een  schoolbestuur  die  één  school  op  één  locatie  bestuurt)  veel  minder   voorkomt.     Op  1  januari  2010  zijn  er  60  schoolbesturen  die  regulier  primair  onderwijs  verzorgen  in  Zeeland.   Onder  deze  schoolbesturen  bevinden  zich  26  schoolbesturen  die  meerdere  scholen  besturen,  23   scholen  die  vertegenwoordigd  zijn  in  een  federatie  en  11  een-­‐pitters.     De  volgende  schoolbesturen  hebben  meerdere  scholen  onder  zich1:   1. 2. 3. 4.

Alpha  Scholengroep,  ver.  voor  Christelijk  Basisonderwijs  in  Zuid-­‐Beveland  (pc)   Archipel,  Openbaar  Primair  Onderwijs  Walcheren  (o)   Stichting  De  Linie,  st.  voor  Rooms-­‐Katholiek  en  Protestants  Christelijk  Onderwijs  (pc  en  rk)   St.  Samen  Onderwijs  Maken  (SOM)  (o)  

                                                                                                                     

1

 Tussen  haakjes  zijn  de  denominatie(s)    vermeld:    pc=  Protestants-­‐Christelijk,  rk=  Rooms-­‐Katholiek,  ob=overig  bijzonder,   ref=reformatorisch,  o=  openbaar  

 

  11  

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Octho,  St.  Openbaar  Primair  Onderwijs  Tholen  (o)   St.  voor  Openbaar  Primair  Onderwijs  in  de  gemeenten  Noord-­‐Beveland  en  Goes,  NOBEGO  (o)   Openbaar  Onderwijs  Borsele  (o)   Perspectief,  vereniging  voor  Protestants-­‐Christelijk  en  Rooms-­‐Katholiek  Onderwijs  te   Vlissingen  (pc/rk)   Primas-­‐scholengroep,  vereniging.  voor  Christelijk  BasisOnderwijs  in  de  gemeenten  Veere  en   Noord-­‐Beveland  (pc)   Radar,  Vereniging  voor  Protestants-­‐Christelijk  Onderwijs  Schouwen  (pc)   Scholengroep  ProBaz,  Ver.  Protestants-­‐Christelijk  Basisonderwijs  Midden  Zeeuws-­‐Vlaanderen   (pc)   St.  Confessioneel  Basisonderwijs  West  Zeeuws-­‐Vlaanderen,  SCOBA  (pc,  rk/pc  en  rk)   St.  Openbaar  Primair  Onderwijs  in  de  gemeente  Sluis,  St.  Escaldascholen  (o)   St.  Katholiek  Onderwijs  Borsele  (SKOB)  (rk)   St.  Facetscholen  voor  openbaar  primair  onderwijs  te  Kapelle  (o)   St.  voor  Katholiek  Onderwijs  in  Midden  Zeeuws-­‐Vlaanderen,  Kapriom  (rk)   St.  Katholiek  Onderwijs  Hulst  (rk)   St.  Openbaar  Basisonderwijs  Schouwen-­‐Duiveland  OBASE  (o)   St.  voor  Rooms-­‐Katholiek  en  interconfessioneel  basisonderwijs  in  Noord-­‐  en  Midden-­‐   Zeeland,  st.  Prisma  (rk  en  rk/pc)   Ver.  Prot.  Chr.  Onderwijs  Tholen  (pc)   Ver.  voor  Chr.  Onderwijs  Middelburg  (pc)   Open  Basis,  onderwijsorganisatie  voor  Openbaar  Primair  Onderwijs  te  Midden-­‐  en  Oost-­‐   Zeeuws-­‐Vlaanderen  (o)   St.  Kath./Prot.  Chr.  Ond.  Lowys  Porquin  te  Tholen  en  West  Brabant  (pc  en  rk)   Landelijk  Onderwijs  Varende  Kleuters  (ob/pc/rk/)   Ver.  Gereformeerd  Primair  Onderwijs  West-­‐  Nederland  (ref)   Ver.  De  Vrije  School  (ob)  

In  Zeeland  is  op  1  januari  2010  binnen  de  reformatorische  schoolbesturen,  die  wel  nog  vaak  één   enkele  school  bestuurden,  een  bestuurlijke  samenwerking  (federatie)  tot  stand  gebracht,  waardoor   schaalvergroting  verder  wordt  doorgevoerd.  De  Federatie  Zeeland  West  en  de  Federatie  Noord-­‐  en   Oost  Zeeland  zullen  dan  als  één  federatie  verder  gaan.  Het  gaat  om  de  volgende  schoolbesturen.   1. Ver.  tot  het  verstrekken  van  Onderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Middelburg  (Herman   Faukeliusschool  te  Middelburg  en  de  Petrus  Immenschool  te  Middelburg  )   2. Ver.  tot  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Aagtekerke  (Jhr.   W.  Versluysschool  te  Aagtekerke)   3. Ver.  tot  het  verstrekken  van  onderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Borssele  (Ds.  G.H.   Kerstenschool  te  Borssele)   4. Ver.  voor  Christelijk  basisonderwijs  op  reformatorisch  grondslag  te  Goes  (Koelmanschool)   5. Ver.  tot  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  gereformeerde  grondslag  te  ’s-­‐Gravenpolder   (Koningin  Julianaschool  te  ’s-­‐Gravenpolder)   6. Ver.  tot  het  verstrekken  van  christelijk  basisonderwijs  op  reformatorische  grondslag  te   Kapelle-­‐Biezelinge  en  omgeving  (Juliana  van  Stolbergschool  te  Kapelle)   7. Ver.  tot  het  verstrekken  van  onderwijs  op  gereformeerde  grondslag  te  Krabbendijke  (De   Julianaschool  te  Krabbendijke)    

  12  

8. Ver.  tot  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  Reformatorische  Grondslag  te  Kruiningen  (Dr.   A.  Comrieschool  te  Kruiningen)   9. Ver.  tot  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  reformatorische  grondslag  te  Meliskerke   (Boazschool  te  Meliskerke)   10. Ver.  School  met  de  Bijbel  te  Nieuwerkerk  (School  met  de  Bijbel  te  Nieuwerkerk)   11. Ver.  tot  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Oostdijk   (Christelijke  basisschool  “De  Bornput”  te  Oostdijk)   12. Ver.  tot  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  Reformatorische  Grondslag  te  Oosterland,     (Ds.  J.  Bogermanschool  te  Oosterland)   13. Ver.  voor  christelijk  basisonderwijs  op  reformatorische  grondslag  te  Oostkapelle  (Eben-­‐ Haëzerschool  te  Oostkapelle)   14. Ver.  voor  het  verstrekken  van  Reformatorisch  onderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te   Rilland  (Christelijke  School  “De  Zandbaan”  te  Rilland)   15. Ver.  tot  verstrekken  van  onderwijs  op  Reformatorische  Grondslag  te  Scherpenisse  (Groen  van   Prinstererschool  te  Scherpenisse)   16. Ver.  tot  stichting  en  instandhouding  van  Scholen  met  de  Bijbel  te  Sint  Annaland  (School  met   de  Bijbel  te  Sint  Annaland)   17. Ver.  De  school  met  de  Bijbel  te  Sint  Maartensdijk  (Juliana  van  Stolbergschool  te  Sint   Maartensdijk)   18. Stichting    Basisonderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Sint  Philipsland  (Koningin   Julianaschool  te  Sint  Philipsland)   19. Ver.  voor  basisonderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Tholen  (Eben-­‐Haëzerschool  te   Tholen)   20. Ver.  tot  het  verstrekken  van  schoolonderwijs  op  reformatorische  grondslag  te  Vlissingen   (Graaf  Jan  van  Nassauschool  te  Vlissingen)   21. Ver.  tot  het  verstrekken  van  onderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Waarde  (Christelijke   School  “D’n  Akker”  te  Waarde)   22. Ver.  voor  het  verstrekken  van  basisonderwijs  op  reformatorische  grondslag  te   Wolphaartsdijk  (Johannes  Calvijnschool  te  Wolphaartsdijk)   23. Ver.  tot  verstrekken  van  Basisonderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  te  Yerseke  (Ds.  G.H.   Kerstenschool  te  Yerseke)     In  Zeeland  zijn  de  volgende  schoolbesturen  zogenaamde  een-­‐pitters,  deze  besturen  één  school.   1. 2. 3. 4. 5. 6.

Bestuur  Vlissingse  Schoolvereniging  (school  van  VSV)(ob)   Montessori  Vereniging  Tholen  (De  Kraal)  (ob)   Montessori  Vereniging  Zeeland  (Montessorischool  te  Goes)  (ob)   Stichting  voor  basisonderwijs  op  algemene  grondslag  te  Middelburg  (ABS)  (ob)   Ver.  tot  bevord  van  Chr  Sch  Ond  (Op  Dreef  te  Bruinisse)  (pc)   St.  tot  Verstr.  Ond.  Geref.  Grondslag  Uitg  GG  in  Ned  (Joos  van  Larenschool  te  Arnemuiden)   (ref)   7. St.  tot  het  verstrekken  van  Onderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  Goes  (Dr.  C.   Steenblokschool)  (ref)   8. St.  Vrije  School  Zeeland  Middelburg    (Vrije  School  Zeeland)  (ob)   9. St.  tot  Verstr  Ond  op  Gg  Uitg  Geref  Gem  in  Ned  (Rehobothschool  te  Stavenisse)  (ref)  

 

  13  

10. Ver.  tot  Verstr  van  Onderwijs  op  Gereformeerde  Grondslag  Terneuzen  (Ds  D.  L.   Aangeenbrugschool)  (ref)   11. St.  Verstr  Ond  op  Geref  Grondslag  Ger  Gem  in  Ned  (Ds  Pieter  van  Dijkeschool  te  Bruinisse)   (ref)    

3.3   Basisscholen  en  leerlingen  in  Zeeland   Op  1  oktober  2009  telde  het  Cfi  in  Zeeland  233  basisscholen.  Dat  zijn  basisscholen  met  een  apart   BRIN-­‐nummer  (het  door  het  ministerie  van  OCW  toegekende  unieke  nummer  voor  een  school,   waaraan  ook  de  bekostiging  is  gekoppeld).  Daarmee  heeft  een  gemiddelde  basisschool  in  Zeeland   149  leerlingen.    Een  gemiddelde  basisschool  in  Nederland  heeft  225  leerlingen  (Inspectie  van  het   onderwijs,  2010).  Het  basisonderwijs  in  Zeeland  is  kleinschalig.     De  kleinste  school  ligt  in  Zaamslag  en  telt  19  leerlingen.  Deze  school  verhuist  binnenkort,  samen  met   een  andere  school  in  Zaamslag,  naar  Othene,  de  nieuwste  uitbreidingswijk  van  Terneuzen.  Er  mag   verwacht  worden  dat  de  leerlingenaantallen  op  deze  scholen  daardoor  zullen  toenemen.  In  de  kern   Zaamslag  blijft  dan  nog  een  school  gevestigd.  De  grootste  school  staat  in  Middelburg  en  heeft  549   leerlingen.     Scholen  kunnen  ook  nevenvestigingen  hebben.  Deze  nevenvestigingen  worden  lokaal  ook  veelal   gewoon  als  aparte  scholen  gezien,  maar  zijn  het  feitelijk  niet  (bekostigingssystematiek).    In  vijf   gemeenten  zijn  scholen  met  nevenvestigingen  (Borsele,  Middelburg,  Reimerswaal,  Schouwen-­‐ Duiveland,  Vlissingen).  In  Borsele  heeft  één  school  zelfs  drie  nevenvestigingen.  De  kleinste   nevenvestiging  (de  schoollocatie  in  Ellewoutsdijk)  heeft  inmiddels  al  drie  jaar  achter  elkaar  minder   dan  23  leerlingen.  Deze  schoollocatie  heeft  dan  ook  ondanks  alle  protesten  en  acties  vanuit  de  kern   en  de  gemeente  haar  deuren  moeten  sluiten.  De  kleinste  nevenvestiging  staat  nu  in  's-­‐Heer   Abtskerke  met  36  leerlingen.  Niet  alle  schoollocaties  in  Zeeland  zijn  bekend  bij  het  Cfi.  Zo  zijn  in  de   gemeente  Middelburg  en  Vlissingen  en  in  de  kern  Schore  locaties  waar  basisonderwijs  wordt   gegeven,  maar  die  niet  als  scholen  of  nevenvestigingen  staan  geregistreerd  en  dus  ook  niet  als   zodanig  worden  bekostigd  door  het  rijk.   We  noemen  verder  in  dit  rapport  locaties  waar  basisonderwijs  wordt  gegeven  gewoon  scholen.  Dit   geldt  voor  de  bij  het  CFI  bekende  nevenvestigingen  én  de  schoollocatie  in  Schore.     Op  1  oktober  2009  zijn  er  35  scholen  met  minder  dan  50  leerlingen  en  78  scholen  met  minder  dan  80   leerlingen.     schoolgrootte  

  minder  dan  23  ll   regio  

23-­‐50  ll  

80-­‐100  ll  

100  of  meer  ll  

Totaal  

Oosterschelderegio  

2  

16  

19  

13  

68  

118  

Walcheren  

0  

4  

5  

5  

40  

54  

Zeeuws-­‐Vlaanderen  

1  

12  

19  

6  

34  

72  

Totaal  

3  

32  

43  

24  

142  

244  

Tabel  1  Aantal  scholen  naar  leerlingenaantal  per  regio  1  oktober  2009  

 

50-­‐80  ll  

  14  

In  2002  waren  er  nog  252  basisschoollocaties.  In  de  periode  2002-­‐2009  zijn  twee  scholen  opgeheven;   een  Protestants-­‐Christelijke  school  in  Colijnsplaat  en  een  openbare  basisschool  in  Noordgouwe.  Deze   laatste  was  ook  de  enige  basisschool  in  Noordgouwe.  In  zes  kernen  zijn  steeds  twee  scholen  tot  één   nieuwe  school    gefuseerd  (Arnemuiden,  Breskens,  Meliskerke,    Sas  van  Gent,  Schoondijke,   Vlissingen).     Op  1  oktober  2009  zijn  er  39  scholen  in  Zeeland  met  minder  leerlingen  dan  de  gemeentelijke   opheffingsnorm  die  geldt  voor  basisscholen.  Alleen  in  de  gemeenten  Sluis  en  Noord-­‐Beveland   hebben  alle  scholen  nog  steeds  meer  leerlingen  dan  de  gemeentelijke  opheffingsnorm.       Basisschoolleerlingen   BORSELE   GOES   HULST   KAPELLE   MIDDELBURG   NOORD-­‐BEVELAND   REIMERSWAAL   SCHOUWEN-­‐ DUIVELAND   SLUIS   TERNEUZEN   THOLEN   VEERE   VLISSINGEN   ZEELAND  

2002   2413   3550   2375   1235   4472   557   2373  

2003   2430   3551   2370   1248   4518   551   2380  

2004   2441   3544   2400   1212   4530   565   2425  

2005   2462   3575   2394   1211   4554   571   2421  

2006   2423   3573   2401   1284   4569   570   2392  

2007   2389   3508   2412   1277   4585   579   2410  

2008   2371   3496   2385   1298   4557   565   2395  

2009   2342   3439   2277   1332   4576   558   2368  

3229   2085   5112   2851   2296   3905   36453  

3225   2063   4996   2891   2291   3842   36356  

3255   2004   4965   2885   2296   3737   36259  

3227   1955   4895   2908   2263   3714   36150  

3164   1928   4810   2948   2249   3629   35940  

3172   1851   4769   2919   2239   3608   35718  

3126   1816   4702   2829   2183   3558   35281  

3090   1766   4594   2813   2101   3498   34754  

Tabel  2  Totaal  aantal  basisschoolleerlingen  per  gemeente,  2002-­‐  2009  

Het  leerlingenaantal  is  tussen  2002  en  2009  gedaald  met  1.699  leerlingen.    Het  sterkst  daalden  de   leerlingenaantallen  in  de  gemeenten  Sluis,  Terneuzen  en  Vlissingen.  In  Middelburg  en  Kapelle  was   nog  sprake  van  een  stijging  van  het  aantal  basisschoolleerlingen.      

 

  15  

  Figuur  2  Ontwikkeling  basisschoolleerlingen  per  gemeente,  2002-­‐  2009  

In  Zeeland  gaan  de  meeste  leerlingen  naar  een  openbare  school,  gevolgd  door  PC-­‐scholen.  Tussen   2002  en  2009  is  het  aantal  leerlingen  op  Zeeuwse  basisscholen  met  5%  gedaald.  De  grootste  daling   zien  we  bij  het  openbaar  onderwijs,  gevolgd  door  het  RK-­‐onderwijs.  Het  overig  bijzonder  onderwijs   (o.a.  Vrije  School  en  Montessori-­‐onderwijs)  heeft  een  kleine  groei  van  het  leerlingenaantal  weten  te   realiseren.      

  Figuur  3  Ontwikkeling  aantal  Zeeuwse  basisschoolleerlingen  naar  richting,  2002-­‐  2009  

De  bevolkingsopbouw  van  Zeeland  in  2010  laat  duidelijk  zien  dat  Zeeland  sterk  vergrijsd  is  en   ontgroend  (zie  figuur  4).    Elk  leeftijdscohort  in  het  basisonderwijs  in  Zeeland  (totaal  aantal  van  een   bepaalde  leeftijd)  was  tot  voor  kort  steeds  ruim  boven  de  4.000  leerlingen  groot.  In  de  grafiek  is  goed   te  zien  dat  de  afname  van  kinderen  in  de  basisschoolleeftijd  in  Zeeland  zich  voltrekt  ‘van  onder  op’,   dat  wil  zeggen  startend  bij  de  jongste  leeftijdscohorten.  

 

  16  

  Figuur  4  Bevolkingsopbouw  Zeeland  2010  (Bron:CBS)  

De  verhouding  tussen  het  aantal  leerlingen  op  basisscholen  en  de  basisgeneratie  (4  t/m  11-­‐jarigen  en   30%  van  de  12-­‐jarigen)  is  door  de  jaren  heen  stabiel  en  ligt  voor  Zeeland  op  93%.  Er  is  dus  sprake  van   enige  ‘weglek’  uit  het  regulier  basisonderwijs  in  Zeeland  (naar  andere  provincies,  naar  België  en  naar   het  speciaal  onderwijs).  Bij  de  prognoses  zullen  we  hiermee  rekening  houden.     3.4   Schoolkeuze   Ouders  zijn  vrij  in  het  kiezen  van  een  school  voor  hun  kind.  Ouders  zijn  ook  de  primair   verantwoordelijken  voor  de  opvoeding  van  hun  kind(eren).  Zij  hebben  dus  een  belangrijke  bepalende   invloed  op  de  schoolgrootte.  Dit  wordt  des  te  belangrijker  voor  een  school  die  in  de  gevarenzone  zit   wat  leerlingenaantal  betreft.    In  1994  is  in  Zeeuwse  steden  uitgebreid  onderzoek  gedaan  naar   schoolkeuzeprocessen  (Van  der  Wouw,  1994).  Daaruit  bleek  dat  ouders  aangeven  de  afstand  tot  een   school  als  een  belangrijk  gegeven  te  beschouwen  bij  de  keuze,  dat  voor  hen  vaak  denominatie   minder  belangrijk  is  en  dat  zij  van  de  kwaliteit  van  scholen  weinig  afweten,  maar  er  graag  op  zouden   willen  kiezen.  Inmiddels  is  in  de  communicatie  van  scholen  rond  de  kwaliteit  van  de  school  veel   verbeterd  en  zijn  ouders  onder  andere  via  openbare  inspectierapporten  beter  in  staat  die  kwaliteit  te   volgen.    

 

  17  

In  het  onderzoek  van  de  Jeugdmonitor  Zeeland  wordt  om  de  vier  jaar  alle  ouders  in  Zeeland  van   kinderen  die  de  vierjarige  leeftijd  bereiken  in  dat  jaar  gevraagd  naar  hun  schoolkeuzemotieven  (hier   tellen  alle  kinderen  mee,  dus  ook  de  kinderen  die  naar  het  speciaal  onderwijs  gaan).   Daarbij  kunnen  zij  aangeven  wat  voor  hen  de  twee  belangrijkste  redenen  zijn  om  een  basisschool  te   kiezen  voor  hun  kind  en  welke  de  twee  minst  belangrijke  redenen  zijn  (voor  een  overzicht  van   antwoordmogelijkheden  zie  figuur  6).    Dit  onderzoek  is  uitgevoerd  in  de  jaren  2001,  2005  en  2009.    

  Figuur  5  Redenen  voor  schoolkeuze  

  De  nabijheid  van  de  school  wordt  daarbij  steeds  het  meest  genoemd  als  een  van  de  twee   belangrijkste  schoolkeuzemotieven  en  het  blijkt  tussen  2001  en  2009  door  een  toenemend  aantal   ouders  als  zodanig  genoemd  te  worden.  Ook  de  argumenten  dat  de  school  dezelfde   levensovertuiging  als  de  ouder  aanhangt  en  dat  het  de  beste  school  in  de  omgeving  is  worden  door   meer  ouders  belangrijk  gevonden.  In  kernen  waar  geen  school  is,  wordt  het  kwaliteitsargument  vaker   belangrijk  genoemd,  terwijl  levensbeschouwing  en  afstand  voor  minder  ouders  belangrijk  lijkt.     In  de  gemeenten  Hulst  en  Noord-­‐Beveland  vinden  we  in  alle  drie  de  onderzoeksjaren  de  meeste   ouders  die  afstand  belangrijk  vinden.  De  aansluiting  bij  de  eigen  manier  van  opvoeden  en  dat  de   school  uitgaat  van  dezelfde  levensbeschouwing  zijn  daarna  de  twee  meest  genoemde  motieven.       In  de  gemeenten  Tholen    en  Reimerswaal  spelen  deze  motieven  een  duidelijk  belangrijkere  rol  dan  in   de  andere  gemeenten  van  Zeeland.  Dit  hangt  samen  met  het  relatief  grote  aantal  ouders  met  een   reformatorisch  religieuze  achtergrond  dat  in  die  gemeenten  woont.    

 

  18  

De  motieven  die  het  meest  worden  genoemd  als  onbelangrijk  zijn  dat  de  school  veel  leerlingen  aan   HAVO/VWO  weet  af  te  leveren  en  of  er  weinig  buitenlanders  op  de  school  zitten.  Wanneer  we  de  als   belangrijk  aangemerkte  motieven  een  positieve  score  1  toekennen  en  de  onbelangrijke  motieven  een   negatieve  score  1  toekennen  en  niet  genoemde  motieven  een  0,  dan  krijgen  we  zicht  op  het  relatieve   belang  van  de  motieven  voor  ouders.  In  de  volgende  figuur  zijn  de  gemiddelde  scores  voor  alle  drie   de  jaren  tezamen  per  motief  weergegeven.  Ook  dan  blijkt  dat  afstand  het  meest  belangrijke  motief   is.  Voor  een  meerderheid  (54%)  is  het  een  zeer  belangrijk  motief,  terwijl  het  voor  12%  van  de  ouders   een  zeer  onbelangrijk  motief  is.              

  Figuur  6  Belang  van  schoolkeuzemotieven  

Er  zijn  grote  verschillen  tussen  woonplaatsen  en  de  mate  waarin  ouders  aangeven  de  nabijheid  van   een  school  het  belangrijkst  te  vinden.    In  Tholen,  Nieuwdorp,  Rilland,  Noordgouwe  en  Serooskerke   op  Schouwen-­‐Duiveland  geven  zelfs  meer  ouders  aan  het  één  van  de  twee  onbelangrijkste  motieven   te  vinden  dan  het  aantal  ouders  dat  het  als  één  van  de  twee  belangrijkste  motieven  aanmerkt.   Daaronder  zijn  twee  kernen  (Noordgouwe  en  Serooskerke)  waar  geen  basisschool  meer  is.     In  Oudelande,  Kattendijke,  Overslag,  Schore  en  Waterlandkerkje  daarentegen  geeft  100%  van  de   ouders  aan  dat  de  nabijheid  van  de  school  voor  hen  één  van  de  twee  belangrijkste  redenen  is  voor  de   schoolkeuze.  Daaronder  zijn  tenminste  twee  woonplaatsen    waar  de  basisschool  in  de  gevarenzone   zit  (Schore  en  Waterlandkerkje).      

 

  19  

De  aan-­‐  of  afwezigheid  van  een  school  lijkt  daarmee  een  duidelijke  invloed  te  hebben  op  het  belang   dat  ouders  hechten  aan  de  nabijheid.  Vanwege  de  kleine  aantallen  is  een  definitieve  conclusie  hier   niet  mogelijk.       3.5   Verdeling  van  leerlingen  over  de  kernen   In  de  Sociale  Staat  van  Zeeland  (Scoop,  2009)  worden  127  kernen  in  Zeeland  onderscheiden.  Het   inwonertal  en  ook  de  basisgeneratie  voor  het  basisonderwijs  (4-­‐11-­‐jarigen  plus  30%  van  de  12-­‐ jarigen)  varieert  sterk  over  deze  kernen.  In  tweederde  van  de  kernen  is  de  omvang  van  de   basisgeneratie  meer  dan  100  kinderen.    De  verwachting  is  dat  dit  over  tien  jaar  nog  maar  in  iets  meer   dan  de  helft  van  de  kernen  het  geval  zal  zijn.  In  een  kwart  van  de  kernen  wonen  dan  minder  dan  50   kinderen  van  de  basisschoolleeftijd.    

Omvang   basisgeneratie  

2010  

2021  (prognose)  

Aantal  kernen  

%  

Aantal  kernen  

%  

minder  dan  50  

20  

16  

32  

25  

50-­‐80  

16  

13  

19  

15  

80-­‐100  

9  

7  

8  

6  

82  

65  

68  

54  

meer  dan  100  

Tabel  3  Kernen  in  Zeeland  naar  omvang  van  de  basisgeneratie  

In  zijn  algemeenheid  is  de  basisgeneratie  in  een  kern  een  heel  goede  voorspeller  van  het  aantal   leerlingen  op  de  school  of  scholen  in  die  kern.  Figuur  7  maakt  dit  duidelijk.    Oppervlakkig  gezien  kan   dus  de  conclusie  zijn  dat  het  basisonderwijs  een  voorziening  voor  de  kern  is.   In  de  kernen  die  boven  de  referentielijn  liggen,  gaan  meer  leerlingen  naar  de  basissch(o)ol(en)  in  die   kern  dan  verwacht  mag  worden  op  basis  van  de  omvang  van  de  basisgeneratie.  De  school/scholen  in   deze  kernen,  vooral  als  zij  ver  boven  de  lijn  uitkomen,  trekken  leerlingen  uit  de  omgeving  aan.  Zij   hebben  daarmee  een  centrumfunctie  voor  het  basisonderwijs  en  zijn  te  bestempelen  als  dragende   kernen  voor  het  basisonderwijs.  Kernen  die  onder  de  referentelijn  liggen  ‘verliezen’  juist  leerlingen   aan  andere  kernen.        

 

  20  

Figuur  7  Aantal  leerlingen  dat  in  een  kern  naar  de  basisschool  gaat  afgezet  tegen  de  basisgeneratie  woonachtig  in  die  kern.  De   referentielijn  geeft  de  verwachting  aan  dat  95%  van  de  basisgeneratie  naar  de  basisschool  gaat.      

  Bij  de  stedelijke  kernen  valt  op  dat  Goes  en  Middelburg  het  sterkst  fungeren  als  dragende  kern  voor   het  basisonderwijs.  Er  zitten  immers  veel  meer  kinderen  op  school  dan  er  wonen.  Een  of  meerdere   basisscholen  trekken  daar  dus  leerlingen  uit  de  omgeving.  Terneuzen  heeft  die  functie  ook,  maar   duidelijk  minder,  terwijl  de  stad  Vlissingen  die  functie  helemaal  niet  heeft.       Wanneer  we  verder  inzoomen  zien  we  dat  de  conclusie  dat  het  basisonderwijs  een  voorziening  voor   de  kern  is  ook  voor  de  dorpen  duidelijk  nuance  behoeft.  In  een  aantal  kernen  gaan  beduidend  meer   leerlingen  naar  school  dan  op  basis  van  de  omvang  van  de  basisgeneratie  mag  worden  verwacht,   terwijl  in  een  aantal  kernen  het  omgekeerde  het  geval  is.  In  het  eerste  geval  trekt  een  kern  dus  ook   leerlingen  (‘trekker’)  uit  de  omgeving,  terwijl  in  het  tweede  geval  leerlingen  weglekken  (‘lekker’).  Dit   is  overigens  niet  voor  alle  kernen  altijd  een  stabiel  gegeven.  Door  de  jaren  heen  varieert  die   aantrekking  en  weglek  per  kern  en  kan  een  kern  ook  van  trekker  een  lekker  worden  of  omgekeerd.     In  figuur  8    is  te  zien  dat  Ellewoutsdijk,  Schore  en  Retranchement  kernen  zijn  die  in  2002  nog  ‘trekker’   waren,  maar  in  2009  duidelijk  ‘lekker’  zijn  geworden.  Noordwelle  en  Dreischor  zijn  de  meest  in  het   oog  springen  de  voorbeelden  van  kernen  die  van  ‘lekker’  naar  ‘trekker’  zijn  gegaan.          

 

  21  

  Figuur  8  Mate  waarin  kern  leerlingen  trekt/lekt  in  procenten  van  de  basisgeneratie  in  2002  en  2009

De  vraag  is  natuurlijk  interessant  waarom  de  ene  kern  een  ‘trekker’  is  en  de  andere  kern  niet  en   waarom  een  kern  aantrekkingkracht  wint  of  verliest.  Dat  is  echter  niet  gemakkelijk  te  beantwoorden   omdat  het  schoolkeuzeproces  zo  sterk  afhankelijk  is  van  de  specifieke  context  waarin  die  plaatsvindt   (Van  der  Wouw,  1994).  Behalve  algemene  keuzemotieven  en  de  identiteit  en  het  imago  van  het   onderwijsaanbod  ter  plaatse,  speelt  de  praktische  situatie  van  ouders  bijvoorbeeld  wat  werk  en  de   mogelijkheden  van  opvang  betreft  immers  ook  een  belangrijke  rol  bij  waar  ouders  hun  kinderen   uiteindelijk  naar  school  sturen.      

 

  22  

Figuur  9  Aantal  leerlingen  dat  in  een  kern  naar  de  basisschool  gaat  afgezet  tegen  de  basisgeneratie  woonachtig  in  die  kern.  De   referentielijn  geeft  de  verwachting  aan  dat  95%  van  de  basisgeneratie  naar  de  basisschool  gaat.  Figuur  gericht  op  kernen  met   basisgeneratie  tussen  400-­‐1100  kinderen.    

  In  het  provinciale  beleid  worden  de  kernen  Zierikzee,  Tholen,  Hulst  en  Oostburg  aangemerkt  als   zogenaamde  dragende  kernen.  Inwoners  van  omliggende  kernen  worden  geacht  in  hun  behoefte  aan   voorzieningen  gericht  te  zijn  op  deze  dragende  kern.  Voor  het  basisonderwijs  blijkt  echter  dat  van  de   grotere  plattelandskernen  Axel  nog  het  meest  aanspraak  kan  maken  op  de  titel  dragende  kern.  Van   kernen  met  een  basisgeneratie  van  meer  dan  400  kinderen  heeft  Axel  immers  relatief  de  meeste   instroom  van  elders.  Hulst  maakt  de  status  als  dragende  kern  voor  wat  het  basisonderwijs  betreft  het   minst  waar.  Ook  Bruinisse,  Kapelle  en  Heinkenszand  zijn  voor  het  basisonderwijs  dragende  kernen.   Opmerkelijk  is  dat  in  ’s  Gravenpolder,  een  kern  die  door  de  gemeente  Borsele  als  dragend  wordt   gezien,  juist  sprake  is  van  weglek.  En  ook  de  grotere  kernen  in  de  gemeente  Reimerswaal  blijken  voor   het  onderwijs  geen  dragende  kernen  te  zijn.    

 

  23  

Figuur  10  Aantal  leerlingen  dat  in  een  kern  naar  de  basisschool  gaat  afgezet  tegen  de  basisgeneratie  woonachtig  in  die  kern.  De   referentielijn  geeft  de  verwachting  aan  dat  95%  van  de  basisgeneratie  naar  de  basisschool  gaat.  Figuur  gericht  op    kernen  met   basisgeneratie  tussen  200-­‐400  kinderen.  

  In  de  Zeeuwse  kernen  met  een  basisgeneratie  tussen  de  200  en  400  kinderen  zien  we  ook  kernen   waar  meer  kinderen  op  school  zitten  dan  verwacht  op  basis  van  het  aantal  in  de  kern  wonende   kinderen.  Breskens,  Kloosterzande,    Oostkapelle,  Aagtekerke  en  Wolphaartsdijk  springen  er  het   meest  uit.  Er  zijn  ook  kernen  waar  de  weglek  relatief  omvangrijk  is,  zoals  in  Clinge,  Koewacht,   Zaamslag,  Sas  van  Gent,  Hoek  en  Kloetinge.       In  kernen  met  een  basisgeneratie  tussen  100  en  200  kinderen  zien  we  vooral  veel  weglek  in  Sint-­‐ Laurens,  Biezelinge  en  Nieuw-­‐Namen.  Dat  zijn  kernen  die  tegen  een  andere  kern  aanliggen.  In   Nieuwdorp,  Kortgene    en  Poortvliet  is  ook  behoorlijke  weglek.  In  Stavenisse  en  Borssele  zien  we  juist   veel  kinderen  van  elders  naar  school  gaan.  In  deze  kernen  zijn  relatief  grote  reformatorische  scholen   gehuisvest.    

 

  24  

Figuur  11  Aantal  leerlingen  dat  in  een  kern  naar  de  basisschool  gaat  afgezet  tegen  de  basisgeneratie  woonachtig  in  die  kern.  De   referentielijn  geeft  de  verwachting  aan  dat  95%  van  de  basisgeneratie  naar  de  basisschool  gaat.  Figuur  gericht  op    kernen  met   basisgeneratie  tussen  100-­‐200  kinderen.  

 

  25  

  In  kernen  met  50-­‐100  kinderen  in  de  basisschoolleeftijd  zien  we  dat  uit  Baarland,  Hengstdijk,  Eede,   Nisse,  Hoedekenskerke,  Hoofdplaat  en  Scharendijke  relatief  veel  kinderen  elders  naar  school  gaan.  In   Baarland  gaat  een  ruime  meerderheid  van  de  kinderen  naar  een  school  buiten  het  dorp.    In  Renesse,   Wilheminadorp,  Biggekerke,  Kwadendamme  en  Ouwerkerk    gaan  juist  (iets)  meer  kinderen  naar   school  dan  er  wonen  in  die  kernen.  In  Noordgouwe  is  geen  basisschool  meer.  De  scholen  in   Brouwershaven  en  Wissenkerke  trekken  duidelijk  leerlingen  uit  de  omgeving.          

  Figuur  12  Aantal  leerlingen  dat  in  een  kern  naar  de  basisschool  gaat  afgezet  tegen  de  basisgeneratie  woonachtig  in  die  kern.  De   referentielijn  geeft  de  verwachting  aan  dat  95%  van  de  basisgeneratie  naar  de  basisschool  gaat.  Figuur  gericht  op  kernen  met   basisgeneratie  tussen  50-­‐100  kinderen.  

 

  26  

Figuur  13  Aantal  leerlingen  dat  in  een  kern  naar  de  basisschool  gaat  afgezet  tegen  de  basisgeneratie  woonachtig  in  die  kern.  De   referentielijn  geeft  de  verwachting  aan  dat  95%  van  de  basisgeneratie  naar  de  basisschool  gaat.  Figuur  gericht  op  kernen  met   basisgeneratie  tot  50    kinderen.  

  In  de  kernen  met  een  basisgeneratie  tot  50  kinderen  zien  we  dat  7  kernen  inmiddels  geen   basisschool  meer  hadden  in  2009.  Daar  is  inmiddels  ook  Ellewoutsdijk  bij  gekomen.  Ellemeet  en   Noordwelle  hebben  opvallend  veel  leerlingen  in  verhouding  tot  de  basisgeneratie.  Bijna  de  helft  van   de  kinderen  in  Terhole  gaat  elders  naar  school.     In  het  licht  van  de  dalende  leerlingenaantallen  vinden  we  in  kernen  met  een  basisgeneratie  tot  50   kinderen  de  kernen  met  een  basisschool  die  in  de  echte  gevarenzone  zitten.  Hier  is  de  kans  het   grootst  dat  zij  het  vereiste  aantal  leerlingen  in  de  toekomst  niet  meer  zullen  halen.    

 

  27  

3.6   Afnemende  leerlingenaantallen   In  de  periode  2002-­‐2009  is  de  basisgeneratie  voor  het  basisonderwijs  en  ook  het  aantal  leerlingen  op   de  basisschool  in  de  kern  in  het  merendeel  van  de  Zeeuwse  kernen  in  omvang  afgenomen.  In  83   kernen  daalde  ook  het  aantal  leerlingen  op  de  in  de  kern  gevestigde  basisschool  of  –scholen.  In  32   kernen  is  het  aantal  juist  gestegen.  De  grootste  dalers  zijn  de  steden  Vlissingen  (-­‐321),  Terneuzen  (-­‐ 206)  en  de  kern  Breskens  (-­‐117).  Grootste  stijger  is  Middelburg  (+187),  gevolgd  door  Tholen  (+99).    

Figuur  14  Ontwikkeling  in  basisgeneratie  en  basisschoolleerlingen  in  de  Zeeuwse  kernen  2002-­‐2009.  

Grijpskerke  is  een  van  de  weinige  kernen  waar  het  aantal  leerlingen  op  de  basisschool  is  gestegen   terwijl  het  aantal  kinderen  in  de  basisschoolleeftijd  is  afgenomen.  Dit  is  het  gevolg  geweest  van  de   sluiting  van  een  school  in  Meliskerke.  Serooskerke  op  Walcheren,  Sas  van  Gent  en  Axel  zijn   voorbeelden  van  kernen  waar  juist  de  basisscholen  minder  leerlingen  kregen,  terwijl  de   basisgeneratie  groeide.  Voor  Axel  betekende  dit  dat  de  aantrekkingskracht  van  elders  is  afgenomen,   terwijl  bij  Serooskerke  en  Sas  van  Gent  de  weglek  is  versterkt.     3.7   Kernen  met  meer  dan  één  school   In  Zeeland  is  in  de  meerderheid  van  de  kernen  maximaal  één  school  aanwezig  (tabel  4).  De   problematiek  van  afnemende  leerlingenaantallen  speelt  echter  niet  alleen  in  de  kleine  kernen  van   Zeeland,  waar  de  school  uit  het  dorp  dreigt  te  verdwijnen.  Ook  in  dorpen  en  steden  waar  nog  meer   dan  één  school  staat,  vormen  afnemende  leerlingenaantallen  in  toenemende  mate  een  bedreiging   voor  het  voortbestaan  van  scholen.  Ook  daar  treffen  we  immers  nu  al  scholen  aan  met  minder   leerlingen  dan  de  gemeentelijke  opheffingsnorm.        

 

  28  

  Gemiddelde   omvang  

Aantal  scholen  in   de  kern  

 

Aantal  kernen  

basisgeneratie  

0  

8  

29  

1  

66  

109  

2  

28  

241  

3  

15  

472  

4  >  

10  

1609  

127  

294  

Totaal  

Tabel  4  scholen,  kernen  en  basisgeneratie  

De  problematiek  wordt  hier  wel  anders  beleefd  omdat  het  niet  de  laatste  school  in  de  kern  betreft.   Hier  speelt  vooral  de  thematiek  van  denominaties  en  gaat  het  bij  sluiting    van  een  school  om  verlies   aan  diversiteit  van  onderwijs.  Het  is  moeilijk  te  voorspellen  hoe  schoolkeuzeprocessen  zullen  gaan   verlopen  wanneer  bij  fors  afnemende  leerlingenaantallen  scholen  in  verhevigde  concurrentie  tot   elkaar  komen  te  staan.  De  reformatorische  scholen  hebben  daarbij  nog  het  meest  uitgesproken   profiel  en  gekende  achterban.     Er  zijn  nu  10  kernen  met  4  of  meer  scholen  in  Zeeland.  Daar  is  sprake  is  van  een  behoorlijke   diversiteit  aan  keuzemogelijkheden  voor  ouders.  In  de  vier  stedelijke  centra  Middelburg,  Vlissingen,   Goes  en  Terneuzen  zijn  in  alle  gevallen  meer  dan  10  scholen  en  dus  ook  meerdere  scholen  van   eenzelfde  denominatie.  In  figuur  15  is  te  zien  hoe  de  denominatieve  diversiteit  per  kern  over  de   provincie  is  verspreid.  In  grote  delen  van  Zeeland  is  er  slechts  één  denominatie  in  een  kern.   Reimerswaal  is  de  gemeente  met    de  grootste  denominatieve  diversiteit  in  Zeeland  in  haar  kernen.    

 

  29  

  Figuur  15  Denominatieve  diversiteit  in  het  basisonderwijs  per  kern  

Door  de  afnemende  leerlingenaantallen  zal  in  de  steden  op  wijkniveau  eenzelfde   instandhoudingprobleem  ontstaan  als  in  de  dorpen.  Ook  daar  kan  het  gaan  om  het  voortbestaan  van   de  laatste  school  in  de  wijk  of  het  verdwijnen  van  diversiteit  aan  denominaties.  De  ingewikkelde   regelgeving  rond  instandhouding  maakt  het  echter  moeilijk  om  goede  inschattingen  te  maken  wat  er   gaat  gebeuren.  Bovendien  zijn  wijkgrenzen  veel  minder  hard  dan  dorpsgrenzen  en  ligt  voor  veel   ouders  in  een  wijk  de  meest  nabij  gelegen  school  juist  in  de  naburige  wijk.  Hetzelfde  geldt  ook  voor   kernen  die  tegen  elkaar  aan  liggen  zoals  Kapelle  en  Biezelinge  of  Kloetinge  en  Goes.         3.8   Conclusies   Het  Zeeuwse  basisonderwijs  is  bestuurlijk  georganiseerd  in  denominaties  die  we  onder  kunnen   brengen  in  een  zestal  categorieën:  Openbaar,  PC,  RK,  Reformatorisch,  Overig  bijzonder  en   samenwerking  pc/rk.  In  de  afgelopen  jaren  heeft  een  aantal  bestuurlijke  fusies  er  voor  gezorgd  dat   het  aantal  besturen  die  een  enkele  school  bestuurt  sterk  is  verminderd.  Daarbij  zijn  ook  fusies  tussen   verschillende  denominaties.  Dat  betekent  nog  niet  dat  de  identiteit  van  afzonderlijke  scholen   verandert.  Op  dit  moment  is  er  in  Zeeland  slechts  één  voorbeeld  van  een  echte   samenwerkingsschool.  Daar  waarborgt  de  openbare  school  ook  de  Protestants-­‐Christelijke  identiteit.   Het  bestuurlijk  niveau  van  het  basisonderwijs  begint  wel  steeds  meer  de  lokale  en  gemeentelijke   context  te  overstijgen  en  zich  op  regionaal  niveau  te  organiseren.  In  meer  dan  de  helft  van  de   Zeeuwse  kernen  staat  slechts  één  school  en  is  feitelijk  geen  sprake  van  denominatieve  diversiteit.       Afstand  is  voor  de  meeste  ouders  de  belangrijkste  reden  om  een  school  te  kiezen.    Er  is  daardoor  een   sterke  relatie  tussen  de  omvang  van  de  basisgeneratie  en  het  leerlingenaantal  op  de  scholen  in  een   kern.  De  Reformatorische  gemeenschappen  in  Zeeland  verkiezen  nog  het  meest  de  denominatieve   keuze  boven  de  school  in  de  kern.  Dat  uit  zich  onder  andere  in  relatief  grote  leerlingenaantallen  die  

 

  30  

naar  de  reformatorische  scholen  gaan  in  Borssele  en  Stavenisse.  Er  zijn  in  2009  in  Zeeland  8  kernen   zonder  basisschool.  Deze  kernen  worden  door  de  inwoners  niet  als  minder  leefbaar  ervaren  dan   kernen  met  een  basisschool.    Als  ouders  geen  school  in  hun  eigen  kern  hebben,  speelt  de  kwaliteit   van  de  school  een  veel  belangrijkere  rol  bij  de  schoolkeuze.  Dit  lijkt  zelfs  belangrijker  dan  de   aansluiting  bij  de  eigen  levensbeschouwing.       Omdat  Zeeland  bestaat  uit  veel  (vaak  kleine)  kernen  zijn  ook  de  basisscholen  vaak  klein.  Vanuit  de   inspectie  van  het  onderwijs  worden  scholen  als  klein  bestempeld  wanneer  zij  minder  dan  100   leerlingen  hebben,  hetgeen  betekent  dat  42%  van  de  scholen  in  Zeeland  kleine  scholen  zijn.  Vanuit   bekostigingsperspectief  worden  scholen  zelfs  al  als  klein  aangemerkt  wanneer  zij  minder  dan  145   leerlingen  hebben  en  dan  is  60%  van  de  scholen  in  Zeeland  ‘klein’.  Dit  betekent  dat  een  ruime   meerderheid  van  de  basisscholen  in  Zeeland  een  kleine  scholentoeslag  ontvangt.         De  wetgeving  rond  de  instandhouding  van  scholen  is  vrij  ingewikkeld,  maar  er  zijn  in  2009  in  Zeeland   39  scholen  met  volgens  de  gemeentelijke  opheffingsnorm  te  weinig  leerlingen  en  drie  scholen  die   zelfs  minder  dan  23  leerlingen  hebben.  De  bevolkingsopbouw  van  Zeeland  laat  zien  dat  er  de   komende  jaren  veel  minder  leerlingen  de  basisschool  zullen  instromen  dan  dat  er  de  basisschool   zullen  verlaten.  Het  basisonderwijs  gaat  fors  krimpen.     De  sterke  relatie  tussen  de  omvang  van  de  basisgeneratie  in  een  kern  en  het  aantal  leerlingen  in  die   kern  behoeft  nuancering.  De  analyses  van  de  verdeling    leerlingenaantallen  en  basisgeneratie  laten   zien  dat  er  kernen  zijn  die  duidelijk  een  centrumfunctie  hebben  voor  de  omgeving,  terwijl  leerlingen   uit  andere  kernen  ‘weglekken’.  Dit  is  overigens  een  dynamisch  gegeven  en  kan  door  de  jaren  heen   verschuiven.    Onder  de  kleinere  kernen  treffen  we  minder  van  deze  dragende  kernen  aan  dan  onder   de  grote.                                                          

 

  31  

Hoofdstuk    4          Ontwikkelingen     4.1 Basisgeneratie   Volgens  de  provinciale  prognose  zal  het  aantal  basisschoolleerlingen  de  komende  10  jaar  afnemen   met  17%.  Ook  daarna  wordt  nog  een  daling  verwacht,  maar  die  is  minder  omvangrijk  dan  ons  in  de   eerstkomende  jaren  te  wachten  staat.  Niet  in  alle  gemeenten  zal  die  daling  even  sterk  zijn.    In  Noord-­‐ Beveland  en  Sluis  zijn  de  sterkste  dalingen  te  verwachten,  terwijl  de  basisgeneraties  in  Middelburg  en   Reimerswaal  welhaast  stabiel  blijven.  

  Figuur  16  Afname  basisgeneratie  basisonderwijs,  2009-­‐2020  (%)  (Bron:  Provincie  Zeeland)  

4.2 Prognoses  van  gemeenten   Gemeenten  zijn  verantwoordelijk  voor  de  huisvesting  van  basisscholen  en  laten  mede  daarom  ook   prognoses  opstellen  voor  leerlingenaantallen  per  school.  Pronexus  BV  levert  voor  de  meeste   gemeenten  in  Zeeland  deze  prognoses  aan.  De  gemeenten  Noord-­‐Beveland  en  Veere  stellen  zelf   geen  prognoses  op  voor  het  basisonderwijs.  Zij  hanteren  de  prognoses  die  ze  ontvangen  van   schoolbesturen.  Van  drie  andere  gemeenten  zijn  geen  gegevens  ontvangen  (Middelburg,  Terneuzen,  

 

  32  

Vlissingen).  De  meeste  aangeleverde  gemeentelijke  prognoses  stammen  uit  2009  en  zijn  daarmee   redelijk  vergelijkbaar  met  de  provinciale  prognose.   Pronexus  maakt  voor  haar  voorspellingen  gebruik  van  een  door  de  VNG  goedgekeurd   prognosemodel.  Daarbij  worden  herkomstgebieden  van  scholen  gedefinieerd  (voedingsgebieden)  en   wordt  de  ontwikkeling  in  de  basisgeneraties  voor  deze  voedingsgebieden  vooruit  berekend.   Vervolgens  wordt  op  basis  van  deelnamepercentages  de  toestroom  naar  elke  school  berekend  en   gecontroleerd  voor  de  uitstroom  naar  het  speciaal  onderwijs  (ongeveer  5%  van  de  basisgeneratie).  In   de  prognose  wordt  ook  gekeken  naar  de  ruimte  op  de  woningmarkt.  Concreet  betekent  dit  dat  het   aantal  woningen  (inclusief  de  geplande  woningbouw)  in  een  gebied  wordt  meegewogen  in  de   prognose.  Belangrijke  parameters  in  het  model  zijn  daarmee  enerzijds  de  historische  verandering  in   de  bevolkingsopbouw  en  met  name  de  geboorten  per  gebied  (mutatiefactor)  en  anderzijds  de  te   verwachten  instroom  als  gevolg  van  woningbouwplannen.  Gemeenten  kunnen  door  veel   woningbouw  te  plannen  derhalve  een  behoorlijke  invloed  hebben  op  de  prognoses.  Er  wordt  in  de   prognoses  geen  rekening  gehouden  met  het  niet  doorgaan  van  woningbouwplannen.  Als  in   werkelijkheid  de  ontwikkeling  in  de  leerlingenaantallen  lager  uitkomt  dan  de  prognose,  verwijst   Pronexus  daarbij  vaak  naar  het  niet  gerealiseerd  zijn  van  geplande  woningbouwprojecten.    De   volgende  figuur  laat  voorspellingen  in  leerlingenontwikkeling    zien  die  voor  een  aantal  gemeenten   zijn  gemaakt.    

  Figuur  17  Gemeentelijke  prognoses  ontwikkeling  leerlingenaantallen  2009-­‐2020  (%)  (Bron:  Pronexus,  gemeenten)    

Wanneer  we  de  afname  in  de  basisgeneratie  per  gemeente  zoals  door  de  Provinciale  prognose  2009   voorspeld,  vergelijken  met  deze  gemeentelijke  prognoses  vinden  we  een  systematisch  verschil.  De   gemeentelijke  prognoses  zijn  allemaal  duidelijk  optimistischer  en  voorspellen  in  Kapelle  en   Reimerswaal  zelfs  stijgingen  van  leerlingenaantallen.          

 

  33  

4.3 Prognoses  van  schoolbesturen     Tien  van  de  60  schoolbesturen  beschikken  over  prognoses  die  zijn  uitgevoerd  door  een  extern   bureau.     Twee  schoolbesturen  (Archipel  en  Open  Basis)  ontvangen  prognoses  van  Buro  Planning  Verband   Groningen.  Zij  doen  dit  aan  de  hand  van  het  PVGpro  prognosemodel.  Deze  prognoseberekening  is   geheel  uitgevoerd  volgens  de  inhoud  van  het  programma  van  eisen  voor  leerlingenprognoses  van  de   VNG.     Vijf  schoolbesturen  in  Zeeland  ontvangen  prognoses  van  de  Bond  Katholiek  Primair  Onderwijs,   afdeling  planning  en  voorzieningen.  De  besturenbond  berekent  de  cijfers  middels  een  valide   prognosemodel.  Daarin  zijn  ondermeer  de  demografische  gegevens,  de  woningvoorraad,  het   wervingsgebied  en  het  deelnamepercentage  verwerkt.  Het  betreft  de  schoolbesturen  Kapriom   (Stichting  Katholiek  Onderwijs  in  Midden  Zeeuws  Vlaanderen,  prognoses  van  scholen  in  de  gemeente   Terneuzen),  Stichting  Katholiek  Onderwijs  Borsele  (prognoses  van  scholen  in  de  gemeente  Borsele),   Stichting  Katholiek  Onderwijs  Hulst  (prognoses  van  scholen  in  de  gemeente  Hulst),  stichting  Prisma,   Katholiek  schoolbestuur  (prognoses  van  scholen  in  de  gemeenten  Schouwen-­‐Duiveland,  Borsele,   Vlissingen,  Middelburg  ,  Goes  en  Reimerswaal)  en  Stichting  De  Linie,  Stichting  voor  P.C.  en  R.K.   onderwijs  (prognoses  van  scholen  in  de  gemeenten  Hulst  en  Terneuzen).  De  Linie  is  inmiddels   bestuurlijk  gefuseerd  met  Open  Basis  en  heet  nu  Stichting  Leertij.   Eén  schoolbestuur,  de  Primas  Scholengroep  (Protestants-­‐Christelijk  Onderwijs  voor  de  gemeenten   Veere  en  Noord-­‐  Beveland)  liet  in  2007  een  prognose  uitvoeren  door  de  Besturenraad  Protestants-­‐ Christelijk  Onderwijs.     Eén  schoolbestuur,  de  Algemene  Basisschool  Middelburg  (ABS),  laat  een  prognose  uitvoeren  door   VBS  consult.     Er  was  één  schoolbestuur  (Ver.  voor  Chr.  Onderwijs  Middelburg)  die  aangaf  dat  ze  incidenteel   prognoses  laat  uitvoeren  voor  nieuwbouw  en  verbouw  van  scholen.  Deze  prognoses  vragen  ze  altijd   op  bij  de  Besturenraad  PCO  in  Voorburg  (niet  beschikbaar).   Tenslotte  laat  één  schoolvereniging,  de  Landelijke  Vereniging  voor  Onderwijs  aan  Kleuters  (LOVK)   regelmatig  onderzoek  uitvoeren  naar  het  integrale  onderwijssysteem  van  de  school  door  het   onderzoeksbureau  AHA  Data.  Een  onderdeel  van  dit  onderzoek  is  het  laten  opstellen  van  een   leerlingenaantalprognose.  Hiervoor  maakte  het  onderzoeksbureau  gebruik  van  drie  bestanden  (1-­‐  de   reeds  ingeschreven  baby’s  en  peuters  bij  de  LOVK,  2-­‐  uitkomsten  van  de  enquête  gehouden  onder   toekomstige  ouders  waarvan  de  kinderen  nog  niet  ingeschreven  zijn  bij  de  LOVK  en  3-­‐  circa  22   kinderen  die  in  juni  2004  op  komst  waren  en  dus  in  de  afgelopen  periode  zijn  geboren).     Negenendertig  schoolbesturen  laten  géén  prognoses  uitvoeren.  Zij  maken  gebruik  van  gemeentelijke   prognoses  en/of  maken  zelf  planningen.  Deze  laatste  zijn  korte  termijn  prognoses,  variërend  van  de   prognose  van  komend  schooljaar  tot  2015.  Voor  het  zelf  maken  van  korte  termijn  planningen   hanteren  schoolbesturen  eigen  berekeningen,  bijvoorbeeld  op  basis  van  de  huidige   leerlingenaantallen  of  op  basis  van  oktobertellingen  uit  het  verleden.  Anderen  nemen  het   gemiddelde  van  de  instroom  in  de  afgelopen  vier  jaar,  en  dan  in  een  tabel  steeds  de  leerlingen  uit  de   huidige  groepen  een  jaar  op  te  laten  schuiven.  Een  enkele  directeur  neemt  ook  de  gemiddelde   tussentijdse  uitstroom  mee.  Reformatorische  scholen  baseren  hun  eigen  berekeningen  op    

  34  

doopcijfers  die  ze  van  de  kerken  ontvangen.  Er  is  ook  een  schoolbestuur  die  op  basis  van  cijfers  van   peuterspeelzalen  en  geboortes  in  de  kernen  een  prognose  voor  de  komende  telling  opstelt.  Sommige   schoolbesturen  maken  gebruik  van  meerdere  prognoses;  de  prognose  die  ze  op  laten  stellen  door  de   bond  of  een  extern  bureau,  de  prognose  die  ze  zelf  maken  en  de  gemeentelijke  prognose.   Er  is  daarmee  een  heel  divers  palet  aan  methoden  en  tijdshorizons  die  schoolbesturen  gebruiken.   Het  voert  te  ver  om  alle  uitkomsten  hier  te  bespreken  en  te  beoordelen.  Bovendien  zijn  alle  goed   uitgevoerde  prognoses  ‘waar’  als  je  in  de  uitgangspunten  ervan  gelooft.       4.4 Prognoses  per  kern   Het  opstellen  van  prognoses  voor  specifieke  scholen  in  een  dynamische  omgeving  waarin  het  aantal   leerlingen  sterk  daalt  en  scholen  hun  deuren  moeten  sluiten  is  problematisch.  Er  ontstaat  immers   een  verdeelprobleem  dat  sterk  afhankelijk  is  van  de  veranderende  schoolkeuzes  van  ouders.       Het  aantal  basisschoolleerlingen  voorspellen  dat  over  10  jaar  of  nog  later  woont  in  een  kleine  kern  is   eveneens  niet  gemakkelijk.  Een  groot  deel  van  die  leerlingen  is  nu  nog  niet  geboren  en  verhuizingen   van  enkele  aankomende  moeders  of  gezinnen  met  kinderen  in  de  basisschoolleeftijd  kan  het  aandeel   kinderen  in  een  kleine  kern  sterk  beïnvloeden.     Toch  wagen  we  hier  een  poging  om  een  gerichte  inschatting  van  de  omvang  van  de  basisgeneratie   per  kern  in  Zeeland  te  maken.  Dit  levert  een  beeld  op  aan  de  hand  waarvan  de  discussie  over  de   organisatie  van  het  basisonderwijs  gevoerd  kan  worden.  We  hanteren  voor  deze  prognose  de   volgende  methodiek.     We  gaan  uit  van  de  provinciale  bevolkingsprognose  die  aantallen  geeft  voor  de  basisgeneratie  per   gemeente.  We  nemen  het  prognosejaar  2021  als  beste  voorspeller  van  het  aantal   basisschoolleerlingen  op  1  oktober  2020.    We  berekenen  de  verdeling  van  de  basisgeneratie  over  de   kernen  van  een  gemeente  als  het  gemiddelde  tussen  de  verdeling  in  2009  en  de  verdeling  die  zou   ontstaan  als  we  de  trend  in  de  basisgeneratie  per  kern  over  de  periode    2003  tot  en  met  2010   doortrekken2.    

                                                                                                                     

2

 Voor  Cadzand  is  de  prognose  gebaseerd  op  de  periode  2006  tm  2010  (heeft  te  maken  met  invloed  van  het   asielzoekerscentrum).  Voor  de  kernen  in  Terneuzen  is  de  prognose  gebaseerd  op  de  periode  2005  t/m  2010  in  verband  met   het  ontbreken  van  gegevens  voor  2004.    

 

  35  

 

 

Figuur  18    Ontwikkeling  basisgeneratie  2009-­‐2020    

Figuur  18  laat  zien  dat  in  vrijwel  alle  Zeeuwse  gemeenten  kernen  zijn  waar  de  leerlingenaantallen   meer  dan  10%  zullen  dalen.  Alleen  in  de  gemeente  Vlissingen  is  de  daling  in  de  drie  kernen  minder   groot.           In  de  volgende  figuren  is  per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen   2009  en  2020  gegeven  met  daaronder  het  aantal  basisscholen  in  die  kern.                    

 

  36  

    Figuur  19    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Walcheren  

  Walcheren   Afgemeten  aan  de  gemeentelijke  opheffingsnormen  hebben  Gapinge,  Nieuw-­‐  en  Sint-­‐Joosland  en   Ritthem  in  2020  niet  voldoende  kinderen  in  de  kern  wonen  voor  tenminste  één  basisschool.  Aan  de   gehele  westkant  van  Walcheren  is  de  verwachte  leerlingendaling  meer  dan  10%  en  bedreigt  met   name  scholen  in  de  kernen  met  twee  of  meer  scholen.    Hier  speelt  vooral  het  probleem  van  de   denominatieve  diversiteit.              

 

  37  

Figuur  20    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Bevelanden  

 

 

 

  38  

Bevelanden   In  Zuid-­‐Beveland  zullen  veel  kernen  te  weinig  leerlingen  hebben  voor  een  school  met  meer  leerlingen   dan  de  opheffingsnorm.  In  de  gemeente  Noord-­‐Beveland  zullen  in  Kats  en  Geersdijk  niet  voldoende   basisschoolleerlingen  wonen  voor  een  school.       In  de  gemeente  Goes  zullen  de  kernen  Eindewege,  Oud-­‐Sabbinge  en  Kattendijke  volgens  de   gemeentelijke  opheffingsnorm  te  weinig  leerlingen  hebben  voor  een  basisschool.    In  Eindewege  en   Oud-­‐Sabbinge  is  al  geen  school  meer.     In  deze  regio  speelt  duidelijk  het  probleem  het  bereikbaar  houden  van  basisonderwijs.   Daarnaast  speelt  in  de  kernen  met  meerdere  scholen  het  probleem  van  de  denominatieve  diversiteit.                                          

 

  39  

Figuur  21    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Schouwen-­‐Duiveland  

  Schouwen-­‐Duiveland   Afgemeten  aan  de  gemeentelijke  opheffingsnorm  wonen  in  2020  naar  verwachting  in  6  van  de  17   kernen  te  weinig  leerlingen  voor  één  basisschool  in  de  kern.  Het  probleem  hier  is  het  bereikbaar   houden    van  basisonderwijs.  In  Brouwershaven  en  Kerkwerve  zal  de  denominatieve  diversiteit  onder   druk  komen  te  staan.                      

 

  40  

  Figuur  22    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Sluis  

  Sluis   In  zeker  vier  tot  vijf  kernen  zal  mede  ook  gelet  op  de  weglek  naar  België  de  basisgeneratie  niet   voldoende  zijn  voor  een  school  boven  de  opheffingsnorm.  Het  probleem  hier  is  het  bereikbaar   houden  van  basisonderwijs.       Daarnaast  speelt  in  de  kernen  met  meerdere  scholen  het  probleem  van  de  denominatieve  diversiteit.  

           

  41  

  Figuur  23    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Terneuzen  

  Terneuzen   In  de  kernen  Overslag  en  Zandstraat  blijft  de  omvang  van  de  basisgeneratie  onder  de  gemeentelijke   opheffingsnorm.       In  de  kernen  met  meerdere  scholen  en  de  wijken  van  de  stad  Terneuzen  speelt  het  probleem  van  de   denominatieve  diversiteit.  

           

  42  

Figuur  24    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Hulst  

  Hulst   In  vijf  kernen  zal  het  aantal  basisschoolleerlingen  onder  de  gemeentelijke  opheffingsnorm  zijn.  In  drie   van  deze  kernen  is  nog  een  basisschool.     Het  probleem  hier  is  het  bereikbaar  houden    van  basisonderwijs.     In  de  kernen  met  meerdere  basisscholen  zal  de  denominatieve  diversiteit  gevaar  lopen.    

           

 

  43  

Figuur  25    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Tholen  

  Tholen   In  de  gemeente  Tholen  zullen  in  alle  onderscheiden  kernen  voldoende  basisschoolleerlingen   aanwezig  zijn  voor  tenminste  één  school  in  de  kern.  In  alle  kernen  behalve  in  Tholen  stad  is   tenminste  één  school  die  dicht  of  zelfs  onder  de  gemeentelijke  opheffingsnorm  zit.  Hier  speelt  vooral   het  probleem  van  de  denominatieve  diversiteit.  

         

 

  44  

  Figuur  26    Per  kern  de  omvang  en  verwachte  ontwikkeling  in  de  basisgeneratie  tussen  2009  en  2020;  daaronder  het  aantal  basisscholen   in  die  kern  -­‐  Reimerswaal  en  Kapelle  

  Reimerswaal  en  Kapelle   In  Oostdijk  en  Schore  zullen  naar  verwachting  te  weinig  leerlingen  wonen  voor  een  basisschool  in  de   kern.       In  alle  andere  kernen  in  de  gemeente  Reimerswaal  is  tenminste  één  school  die  dicht  of  zelfs  onder  de   gemeentelijke  opheffingsnorm  zit.     In  de  gemeente  Kapelle  is  verder  alleen  in  de  kern  Kapelle  één  school  die  niet  ruim  boven  de   gemeentelijke  opheffingsnorm  zit.   Hier  speelt  vooral  het  probleem  van  de  denominatieve  diversiteit.            

 

  45  

4.5 Conclusies   Bij  het  kijken  naar  ontwikkelingen  in  het  basisonderwijs  gebruiken  partijen  uiteenlopende     prognoses.    De  verschillende  prognoses  geven  ook  verschillende  uitkomsten  afhankelijk  van  de   verwachtingen  die  in  het  model  worden  geformuleerd  en  de  tijdshorizon  die  wordt  gekozen.  En  elke   goed  berekende  prognose  is  ook  ‘waar’  als  je  in  de  uitgangspunten  ervan  gelooft.     Lang  niet  alle  schoolbesturen  laten  leerlingenprognoses  voor  hun  school  of  scholen  opstellen.  Vaak   wordt  gebruik  gemaakt  van  de  prognoses  die  gemeenten  laten  maken.    De  VNG  heeft  een  aantal   richtlijnen  geformuleerd  voor  prognosemodellen.  Toch  laat  de  hardheid  van  de  mogelijke   uitgangspunten  in  die  prognose  te  wensen  over.  Zo  kunnen  gemeenten  hun  (vaak  ambitieuze)   woningbouwplannen  als  uitgangpunt  in  de  prognose  laten  meenemen,  terwijl  ze  weten  dat  niet  alle   plannen  tot  realisatie  zullen  komen.    De  vergelijking  van  de  gemeentelijke  prognoses  met  de   beleidsarme  prognose  van  de  provincie  Zeeland  levert  op  dat  leerlingenaantallen  in  de  gemeentelijke   prognoses  systematisch  optimistischer  worden  voorspeld.  Bij  de  aankomende  sterke  daling  van  het   leerlingenaantal  in  het  basisonderwijs,  betekent  dit  dat  gemeenten  extra  voorzichtig  moeten  zijn   vergaande  consequenties  te  trekken  uit  deze  prognoses.    De  kans  op  maatschappelijk  desinvesteren   is  groot.     Het  basisonderwijs  gaat  fors  krimpen,  maar  niet  in  alle  gemeenten  even  sterk.  De  gemeente  Noord-­‐ Beveland,  Sluis  en  Schouwen-­‐Duiveland  zullen  de  krimpkoplopers  zijn.  Volgens  de  voor  dit  rapport   opgestelde  prognoses  per  kern  zullen  in  de  kernen  Zuidzande  in  de  gemeente  Sluis  en  Serooskerke   op  Schouwen-­‐Duiveland  in  2021  in  het  geheel  geen  kinderen  in  de  basisschoolleeftijd  meer  wonen.       Het  grote  probleem  voor  het  basisonderwijs  in  de  komende  10  jaar  is  het  bereikbaar  houden  van   kwalitatief  goed  en  denominatief  divers  onderwijs.     De  verwachting  is  dat  de  daling  over  tien  jaar  voor  een  belangrijk  deel  achter  de  rug  zal  zijn  en  dat   het  aantal  basisschoolleerlingen  in  Zeeland  dan  rond  de  29.000  zal  schommelen.  Deze  omvang  kan   daarom  als  stabiel  uitgangspunt  voor  een  veranderende  organisatie  van  het  basisonderwijs  in   Zeeland  worden  genomen.      

 

  46  

 

Hoofdstuk  5            Schoolgrootte  en  kwaliteit  

5.1  

Kwaliteit  van  onderwijs,  een  veelomvattend  begrip  

Inleiding   Het  begrip  kwaliteit  van  onderwijs  is  geen  eenvoudig  te  doorgronden  begrip.  Toch  wordt  het  begrip   in  kranten,  tijdschriften,  op  het  journaal  en  in  toespraken  van  politici  veelvuldig  gebezigd.  Zeker  de   laatste  jaren  is  er  veel  aandacht  voor  de  ontwikkeling  van  een  kenniseconomie  in  Nederland  om   gelijke  tred  te  kunnen  houden  met  hoog  ontwikkelde  landen.  Ook  in  dit  verband  wordt  de  relatie   gelegd  met  kwalitatief  hoogwaardig  onderwijs.     In  wetenschappelijke  literatuur  is  er  geen  sprake  van  een  allesomvattende  invulling  van  het  begrip   onderwijskwaliteit.  Wel  zijn  er  een  aantal  invalshoeken  om  onderwijskwaliteit  invulling  te  geven.   Deze  hangen  samen  met  opvattingen  over  mens-­‐  en  maatschappijbeelden.    

Enkele  invalshoeken   VPRO  uitzending  'Hoogvliegen  in  Laagland'   Rob  Wijnberg  deed  in  dit  opzicht  een  poging  onderwijskwaliteit  in  kaart  te  brengen  in  het  VPRO-­‐ programma  'Tegenlicht'  van  23  maart  2009:  'Hoogvliegen  in  Laagland'.  In  die  uitzending  werd  een   accent  gelegd  op  manieren  van  onderwijs,  die  talentontwikkeling  meer  kansen  geven.  Daarbij  ging  hij   uit  van  de  centrale  vraag:   Waar  is  onderwijs  eigenlijk  voor  bedoeld?  Hij  komt  tot  de  volgende  invalshoeken.   Om  kinderen:     -­‐  zo  hoog  mogelijk  te  laten  presteren  (economisch)     -­‐  zo  gelukkig  mogelijk  te  laten  worden  (persoonlijk)     -­‐  zoveel  mogelijk  aan  de  samenleving  te  laten  bijdragen  (burgerschap)     Het  zal  duidelijk  zijn,  dat  deze  invalshoeken  tot  grote  verschillen  in  inrichting  van  het  onderwijs   leiden.  De  antwoorden  van  deskundigen  als  Frank  Ferudi,  Robbert  Dijkgraaf  en  John  Moravec  op  de   vraag  waar  het  in  het  onderwijs  over  zou  moeten  gaan,  waren  even  tegenstrijdig  als  intrigerend.  Dit   gaat  van  ‘herstellen’  van  het  onderwijs  gericht  op  puur  vergaren  van  kennis  (Ferudi)  tot  afschaffen   van  het  onderwijs,  want  kennis  is  overal  te  verkrijgen  op  het  net,  waarom  zou  je  dan  nog  scholen   nodig  hebben  (Moravec).  Dijkgraaf  geeft  onder  meer  aan  dat  hij  denkt,  dat  nog  veel  meer  bereikt  zou   kunnen  worden  als  meer  gebruik  gemaakt  zou  worden  van  de  creativiteit  van  kinderen.  Hij  voegt  er   meteen  aan  toe,  dat  dit  wel  heel  erg  moeilijk  te  realiseren  is  binnen  de  huidige  onderwijspraktijk.        

 

  47  

Kwaliteitsagenda  primair  onderwijs   De  vigerende  kwaliteitsagenda3  primair  onderwijs  (eind  2007)  samengevat  in  de  notitie:  'Scholen   voor  morgen'  kiest  voor  een  heel  sterk  accent  op  het  belang  van  taal  en  rekenen,  "want  deze   basisvaardigheden  zijn  onmisbaar  voor  het  succes  van  kinderen  in  andere  vakken  op  school,  in  hun   verdere  schoolloopbaan  en  in  de  maatschappij”.  De  doelstelling  waar  het  uiteindelijk  om  gaat  vinden   we  onder  het  kopje:  Wat  willen  we  bereiken?  Het  antwoord  daarop  is:  “Als  we  mee  willen  doen  in  de   mondiale  kenniseconomie,  dan  moet  het  taal-­‐  en  rekenniveau  omhoog”.  Verder  in  het  beleid  wordt   ook  duidelijk  gemaakt  dat  aanwezig  talent  niet  (meer)  verloren  mag  gaan.  Er  moet  uitdrukkelijk   geïnvesteerd  worden  in  excellentie.     Kwaliteit  wordt  in  dit  beleid  sterk  gekoppeld  aan  het  verwerven  van  kennis  en  vaardigheden  in  de   ‘instrumentele  vaardigheden’.     Productiviteit  onderwijs   Het  rapport  'Productiviteit  onderwijs4  uitgebracht  in  het  kader  van  de  brede  heroverwegingen  als   gevolg  van  de  economische  crisis  in  april  2010,  benoemt  het  kwaliteitsbegrip  vanuit  de  functies  die   een  onderwijssoort  vervult.  De  hoofdfunctie  van  het  primair  onderwijs  is  bijvoorbeeld    funderend  en   socialiserend.  Het  voortgezet  onderwijs  bouwt  hier  op  voort  en  voegt  daar  aan  toe  een  oriënterende   en  selecterende  functie  en  in  een  aantal  gevallen  ook  een  eindkwalificerende  functie.  Het   vervolgonderwijs  (mbo,  hbo,  wo)  is  specialiserend  en(eind)kwalificerend.  Afhankelijk  van  de  functies   van  een  bepaalde  onderwijssoort  kunnen  data  verzameld  worden  om  na  te  gaan  of  deze  functies  ook   naar  behoren  vervuld  worden.  In  veel  gevallen  gaat  dat  dus  verder  dan  de  ‘enge’  invulling  van   kwaliteit  waarin  vaak  uitgegaan  wordt  van  de  mate  waarin  leerlingen  zich  vaardigheden  in  de   kernvakken  verwerven.     Invalshoeken  onderwijskwaliteit  en  kleine  scholen   In  het  kader  van  deze  nota  hebben  we  met  deze  (toekomstige)  beleidsuitspraken  te  maken.  Net  zo   goed  als  grotere  scholen,  wordt  van  kleinere  scholen  verwacht,  dat  de  gemiddelde  leerprestaties  op   de  terreinen  van  taal  en  rekenen  verbeteren.  Ook  ligt  er  de  opdracht  talent  niet  verloren  te  laten   gaan.   Condities  om  een  en  ander  te  realiseren  worden  ook  in  'Scholen  voor  morgen'  benoemd:     - achterstandenbeleid  waaronder  de  VVE-­‐maatregelen;     - aandacht  voor  excellentie;   - rijke  leeromgeving,  waaronder  techniek;     - ouderbetrokkenheid;     - leren  van  en  met  elkaar  om  de  deskundigheid  van  de  leerkrachten  en  directeuren  te  vergroten.   Verderop  in  dit  hoofdstuk  komen  we  op  een  aantal  van  deze  condities  terug.    

                                                                                                                      3

 Ministerie  van  OC&W.,  Scholen  voor  morgen.  Den  Haag,  november  2007  

4

 Inspectie  der  Rijksfinanciën.  Productiviteit  onderwijs,  rapport  brede  heroverwegingen,  Den  Haag,  april  2010  

 

 

  48  

Invalshoeken  onderwijskwaliteit  en  gegevens   Om  over  het  voorgaande  uitspraken  te  kunnen  doen  worden  op  landelijk/internationaal  niveau   veelal  metingen  verricht  die  gegevens  opleveren  over  de     de  politieke  kwaliteit  van  onderwijs  en   de  technische  kwaliteit  van  onderwijs.     De  beide  benaderingen  worden  hierna  kort  toegelicht.   • •

  De  politieke  kwaliteit  van  onderwijs   Politieke  kwaliteit  van  onderwijs  gaat  over  de  wijze  waardoor  onderwijs  bijdraagt  aan  het  verhogen   van  de  kennis  en  vaardigheden  van  de  bevolking,  en  de  manier  waarop  het  meewerkt  aan  het   verkleinen  van  achterstanden  van  bepaalde  groepen.  Politieke  kwaliteit  van  onderwijs  richt  zich  op   het  doen  vervagen  van  verschillen  in  afkomst  tussen  leerlingen,  en  richt  zich  op  het  onderwijssucces   dat  behaald  kan  worden  bij  de  best  en  slechtst  presterende  leerlingen.  Daarbij  is  een  belangrijke   indicator  of  de  leerlingen  hun  opleiding  afronden  met  een  basishouding  die  past  bij  de  maatschappij   waar  ze  instappen.     Deze  kwaliteit  wordt  gemeten  door  het  vergelijken  van  gegevens  van  verschillende  opleidingen,   soms  aanvullend  geordend  op  provincie,  land,  werelddeel,  bevolkingsgroep  of  sociaal  economische   achtergrond.  Het  geeft  een  beeld  van  hoe  landen  of  bevolkingsgroepen  zich  tot  elkaar  verhouden  als   het  gaat  om  het  instromen  in  een  opleiding,  het  behalen  van  schoolsucces,  en  het  vinden  van  een   passende  plek  in  de  samenleving  waarbij  specifiek  ook  gekeken  wordt  naar  de  mate  waarin  de   achtergrond  de  uitkomst  beïnvloedt.   De  technische  kwaliteit  van  onderwijs   De  technische  kwaliteit  gaat  in  op  de  resultaten  die  behaald  zijn  door  het  gegeven  onderwijs.   Indicatoren  zijn  de  mate  waarin  leerlingen  door  een  bepaalde  opleiding  worden  toegerust  voor  hun   toekomstige  taken.  Gegevens  leveren  een  ranglijstnotering  gebaseerd  op  output  (jaarlijkse  Trouw-­‐ publicaties  over  resultaten  van  scholen  in  het  voortgezet  onderwijs).  Hieronder  valt  ook  het   onderzoek  dat  nagaat  wat  de  output  is  in  vergelijking  met  de  kenmerken  van  de  ingestroomde   leerlingen.  Met  name  die  laatste  vergelijking  geeft  een  genuanceerd  beeld  van  het  kennissurplus  dat   een  opleiding  weet  te  bewerkstelligen.     In  Nederland  beoordeelt  de  onderwijsinspectie  de  kwaliteit  van  het  basisonderwijs.  In  het  kader  van   dit  rapport  is  de  in  juni  uitgebrachte  notitie  “Zeer  zwakke  scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010”  5   van  belang.  Een  belangrijk  contextkenmerk  van  zeer  zwakke  scholen  is  namelijk,  dat  je  deze  met   name  aantreft  buiten  de  grote  steden  op  het  platteland  vooral  in  het  noorden.  Het  gaat  dan  vrijwel   altijd  om  kleine  scholen.  Bij  het  onderdeel  didactische  kwaliteit  komen  we  hier  nader  op  terug.   Voor  het  meten  van  zowel  de  technische  als  de  politieke  kwaliteit  zijn  verschillende  soorten  data   nodig.  Door  middel  van  administratieve  data  kunnen  met  name  de  interne  technische  kwaliteit,   effectiviteit  en  efficiëntie  worden  vastgesteld  van  scholen  of  opleidingen.  Denk  hierbij  bijvoorbeeld  

                                                                                                                      5

 Inspectie  van  het  Onderwijs:  Zeer  zwakke  scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010,    Utrecht  2010  

 

  49  

aan  de  Cito-­‐gegevens  en  de  inspectiegegevens,  maar  ook  aan  internationale  vergelijkende  data  zo   bijvoorbeeld  de  PISA6-­‐data  en  de  TIMSS7-­‐data.       Gegevens  en  beleid   Met  name  de  laatste  twee  onderzoeken  worden  veel  aangehaald  bij  het  legitimeren  van     beleidsbeslissingen.  Naar  aanleiding  van  de  Timms  onderzoeken,  waaruit  zou  blijken  dat   rekenonderwijs  in  Nederland  in  verhouding  tot  vergelijkbare  landen  qua  prestaties  achteruit  zou   gaan,  werd  de  Nederlandse  Academie  van  Wetenschappen  gevraagd  hier  nader  onderzoek  naar  te   doen8.   Zo  is  het  voorstel  in  de  hiervoor  genoemde  nota  'Productiviteit  onderwijs'  Nederland  weer  in  de  top   5  van  best  presterende  landen  te  brengen  op  onderwijsgebied  hierop  gebaseerd  (overigens  met  een   budget  dat  20%  lager  is  dan  op  dit  moment).  Hierbij  gaat  het  dan  wel  om  onderwijskwaliteit  in   engere  zin.  Dit  is  in  lijn  met  de  kwaliteitsagenda  primair  onderwijs:  accent  op  taal  en  rekenen  om   mee  te  kunnen  blijven  doen  in  de  mondiale  kenniseconomie.       Kwaliteit  van  het  Nederlands  onderwijs  op  grond  van  deze  benaderingen   Nederland  komt  gemiddeld  steeds  uit  in  de  hogere  regionen  van  deze  internationale  onderzoeken.   Wel  is  er  de  laatste  jaren  een  neergaande  trend  te  constateren.  Zoals  gezegd  leverde  dat  met  name   ten  aanzien  van  het  rekenonderwijs  de  nodige  onrust  op.  De  KNAW  onderzocht  of  de  kwaliteit  van   het  rekenonderwijs  in  Nederland  daadwerkelijk  minder  is  dan  enkele  decennia  geleden  en  in  welke   mate  realistisch  rekenonderwijs  daar  een  bijdrage  aan  geleverd  zou  hebben.     De  conclusies  van  dit  onderzoek  kwamen  er  op  neer,  dat  het  niet  veel  uitmaakt  of  je  leert  rekenen  op   de  realistische  of  de  mechanistische  manier.  Wat  uitmaakt  is  de  man  of  vrouw  voor  de  klas.  De   commissie  maakt  zich  zorgen  over  het  volgende:  :”Te  weinig  Nederlandse  leerlingen  behalen  een   geavanceerd  rekenniveau”.  Volgens  de  commissie  ongewenst  voor  een  klein  land  als  Nederland,  dat   het  van  zijn  innovatieve  slagkracht  moet  hebben.   Hoe  dan  ook  met  politieke  en  technische  kwaliteit  van  het  onderwijs  zijn  directeuren  en  leraren  in   hun  dagelijks  werk  niet  veel  bezig.  Het  dagelijks  werk  wordt  ingevuld  met  een  aantal  praktische   kwaliteiten  om  de  doelen  van  het  landelijk  beleid  te  realiseren.  Het  zal  blijken,  dat  schoolgrootte  van   grote  invloed  is  op  de  condities  waaronder  deze  kwaliteiten  tot  hun  recht  kunnen  komen.      

                                                                                                                      6

 PISA  =  Programme  for  International  Student  Assessment:  Sinds  2000  wordt  eens  in  de  drie  jaar  een  representatieve   steekproef  getrokken  uit  de  15-­‐jarige  scholieren  die  vervolgens  uitgebreid  getest  worden  op  hun  kennis  en  vaardigheid  van   (moeder-­‐)taal,  wiskunde  en  natuurwetenschappen.   7  TIMSS  =  Trends  in  International  Mathematics  and  Science  Study:  Sinds  1995  wordt  wereldwijd  elke  vier  jaar  de  kennis  van   leerlingen  in  de  exacte  vakken  gemeten  met  een  internationale  TIMSS-­‐toets  voor  het  primair  en/of  het  voortgezet   onderwijs.   8  Koninklijke  Nederlandse  Akademie  van  Wetenschappen:  “Rekenonderwijs  op  de  basisschool”,  Amsterdam  2009  

 

  50  

5.2.  

Een  meer  praktijkgerichte  benadering  van  het  begrip  onderwijskwaliteit  

Inleiding   In  de  vorige  paragraaf  zijn  kwaliteitsaspecten  belicht,  die  sturing  geven  en  bepalend  zijn  voor  de   inhouden  die  in  het  onderwijs  aan  bod  moeten  komen.  Ze  zeggen  weinig  tot  niets  over  de  wijze   waarop  doelen  gerealiseerd  moeten  worden.  Termen  als  evidence-­‐based;  research  based;   resultaatgerichtheid;  opbrengstgerichtheid;  leren  van  en  met  elkaar  moeten  hun  vertaalslag  vinden   in  de  dagelijkse  praktijk.  Hierna  hebben  we  het  over  de  kwaliteitsaspecten  die  er  toe  bijdragen  of  de   doelstellingen  van  de  kwaliteitsagenda  primair  onderwijs  en  de  functies  funderend  en  socialiserend,   die  toebedacht  zijn  aan  het  primair  onderwijs  gerealiseerd  worden.  Dat  zijn:   de  pedagogische  kwaliteit  van  onderwijs;   de  didactische  kwaliteit  van  onderwijs;   de  organisatorische  kwaliteit;   de  ontwikkeling  van  de  kwaliteit  van  de  medewerkers  en  de  rol  van  het  onderwijskundig   leiderschap;   • de  kwaliteit  van  onderwijs  in  relatie  tot  de  maatschappelijke  positionering  van  de  school.   Deze  facetten  worden  één  voor  één  globaal  geschetst.  Na  elke  toelichting  wordt  aangegeven  in   welke  mate  dit  kwaliteitsaspect  bij  het  onderwijs  in  een  kleine(re)  school  gerealiseerd  kan  worden.   • • • •

De  pedagogische  kwaliteit  van  onderwijs   Toelichting   In  de  Wet  op  het  onderwijstoezicht  (WOT)  staan  de  aspecten  beschreven  waarop  een  school  wordt   beoordeeld.     De  Inspectie  van  het  Onderwijs  hanteert  voor  de  pedagogische  kwaliteit  van  het  onderwijs  de   volgende  criteria9:   1. 2. 3. 4.

De  ouders  zijn  betrokken  bij  de  school  door  de  activiteiten  die  de  school  daartoe  onderneemt.     De  leerlingen  voelen  zich  aantoonbaar  veilig  op  school.     Het  personeel  voelt  zich  aantoonbaar  veilig  op  school.     De  school  heeft  inzicht  in  de  veiligheidsbeleving  van  leerlingen  en  personeel  en  in  de  incidenten   die  zich  op  het  gebied  van  sociale  veiligheid  op  de  school  voordoen.   5. De  school  heeft  een  veiligheidsbeleid  gericht  op  het  voorkomen  van  incidenten  in  en  om  de   school.   6. De  school  heeft  een  veiligheidsbeleid  gericht  op  de  afhandeling  van  incidenten  in  en  om  de   school.   7. Het  personeel  van  de  school  zorgt  ervoor  dat  de  leerlingen  op  een  respectvolle  manier  met   elkaar  en  anderen  omgaan.       Hierbij  speelt  het  zich  veilig  voelen  van  de  leerling  een  grote  rol:  kinderen  die  zich  letterlijk  niet  veilig   voelen  binnen  de  school  omdat  ze  bvb  worden  gepest,  staan  minder  open  om  te  leren.  Maar  ook     minder  letterlijk:  als  kinderen  zich  niet  veilig  voelen  om  te  kunnen  zeggen  wat  ze  willen  zeggen,   vragen  wat  ze  willen  vragen,  dan  worden  kinderen  belemmerd  in  hun  leerproces.  Om  te  kunnen   leren  heeft  een  kind  de  veiligheid  nodig  om  fouten  te  kunnen  maken.  Dit  wordt  bevestigd  in                                                                                                                         9

 Inspectie  van  het  Onderwijs,  Toezichtkader  2009  primair  onderwijs  –  voortgezet  onderwijs.  Utrecht,  2009  

 

  51  

wetenschappelijk  onderzoek10.  Daarnaast  is  het  van  belang  de  support  van  ouders  en  omgeving  te   hebben  voor  het  proces  dat  zich  in  de  school  afspeelt.     Cruciaal  voor  de  pedagogische  kwaliteit  van  onderwijs  is  de  relatie  tussen  leraar  en  leerling11.  De   leraar  die  gekenmerkt  wordt  door  een  gematigde  mate  van  dominantie  maar  ook  door  een  matige   tot  hoge  mate  van  coöperatie  naar  de  leerlingen,  is  in  staat  de  beste  relatie  met  de  leerlingen  te   onderhouden.  Dat  wil  zeggen  dat  deze  docent  werkt  vanuit  krachtig  leiderschap  aan  helder  gestelde   doelen,  maar  dat  hij  echt  belangstelling  heeft  voor  de  behoeften  en  meningen  van  de  leerlingen  en   deze  als  volwaardige  personen  benadert.     Op  groepsniveau  heeft  het  pedagogisch  handelen  veel  te  maken  met  de  wijze  waarop  de  klas   gemanaged  wordt.  Het  klassenmanagement  (heldere  procedures  en  afspraken)  bepaalt  voor  een   belangrijk  deel  de  rust  en  de  werksfeer  die  in  de  klas  aanwezig  is.   Veiligheid  is  ook  de  basis  voor  het  opdoen  van  positieve  ervaringen  in  de  contacten  met   medeleerlingen  en  is  essentieel  voor  de  ontwikkeling  van  sociale  vaardigheden.  Het  horen  bij  een   groep  (peergroup)  is  in  dit  verband  ook  een  belangrijk  aspect.  De  mate  waarin  leerkrachten  in  staat   zijn  deze  processen  te  bevorderen  (bvb  door  zorg  te  dragen  voor  respectvol  met  elkaar  omgaan)  is   een  wezenlijk  onderdeel  van  de  pedagogische  kwaliteit  van  het  onderwijs.     De  pedagogische  kwaliteit  van  onderwijs  in  de  kleine  school   Voor  de  leraar  verbonden  aan  een  kleine  school  vormt  het  leiding  geven  aan  de  klas  vanuit   gematigde  dominantie  en  gematigde  medewerking  geen  probleem.  Het  handhaven  van  orde  en  rust   is  een  vereiste  in  een  klaslokaal  waar  meerdere  jaargroepen  tegelijk  aan  verschillende  taken  werken,   waarbinnen  ook  nog  gedifferentieerd  wordt.  Bij  een  goede  organisatie  biedt  de  kleine  groep   leerlingen  ruimte  aan  de  leraar  om  in  te  gaan  op  persoonlijke  suggesties  van  kinderen  voor  lesvorm   of  –inhoud.  De  leraar  op  een  kleine  school  hoeft  in  veel  gevallen  tijdens  pauze-­‐  en  andere   ontspanningsmomenten  zijn  aandacht  over  minder  kinderen  te  verdelen.  Hierdoor  is  de  kans  dat   kinderen  zich  gezien  voelen  groter.     Ten  aanzien  van  de  pedagogische  kwaliteit  is  onze  conclusie,  dat  vanuit  de  leerkracht  bezien  er  geen   wezenlijke  verschillen  zijn  tussen  grote  en  kleine  scholen.  Bij  -­‐in  de  toekomst  steeds  vaker   voorkomende  -­‐  situaties,  waar  in  een  jaargroep  een  beperkt  aantal  kinderen  zitten  (<  5)  zijn  de   mogelijkheden  tot  het  ontwikkelen  van  groepsprocessen  beperkter  dan  in  grotere  groepen  kinderen.   Ook  de  diversiteit  aan  ervaringen,  die  kinderen  in  dit  verband  op  kunnen  doen  is  beperkter.  Juist  door   variatie  in  ervaringen  wordt  “sociaal”  leren  bevorderd.  Op  kleine  scholen  is  de  kans,  dat  zich  in  dit   kader  beperkingen  voordoen  groter.        

                                                                                                                     

10

 Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  op  school,  research  in  actie.  Middelburg,  2008    Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  in  de  klas,  research  in  actie.  Middelburg,  2008  

11

 

  52  

  De  didactische  kwaliteit  van  onderwijs   Toelichting   Deze  kwaliteit  is  het  sterkst  te  linken  aan  het  adagium  van  opbrengstgericht  werken  in  de  nota   'Scholen  voor  morgen'  en  in  die  zin  cruciaal  om  de  doelen  van  dit  beleid  te  realiseren.   In  het  eerder  genoemde  rapport  “Zeer  zwakke  scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010”12    van  de   onderwijsinspectie  wordt  dit  nog  eens  benadrukt:  ‘…  de  mate  van  opbrengstgericht  werken  is  een   belangrijke  aanwijzing  voor  de  kwaliteit  van  het  onderwijs  en  tevens  een  belangrijke  sleutel  tot   kwaliteitsverbetering.”   De  didactische  kwaliteit  van  het  onderwijs  wordt  door  de  Inspectie  van  het  Onderwij  op  basis  van  de   volgende  criteria13  beoordeeld,  waaronder  de  didactische  basics:   • • •

5.1*14   De  leraren  geven  duidelijke  uitleg  van  de  leerstof.   5.2*   De  leraren  realiseren  een  taakgerichte  werksfeer.   5.3*     De  leerlingen  zijn  actief  betrokken  bij  de  onderwijsactiviteiten.  

  Maar  ook:   •

6.1  

•

6.2  

•

6.3  

•

6.4  

De  leraren  stemmen  de  aangeboden  leerinhouden  af  op  verschillen  in  ontwikkeling   tussen  de  leerlingen.   De  leraren  stemmen  de  instructie  af  op  verschillen  in  ontwikkeling  tussen  de   leerlingen.   De  leraren  stemmen  de  verwerkingsopdrachten  af  op  verschillen  in  ontwikkeling   tussen  de  leerlingen.   De  leraren  stemmen  de  onderwijstijd  af  op  verschillen  in  ontwikkeling  tussen  de   leerlingen.  

  Met  name  de  criteria  onder  6  vragen  om  afspraken  op  schoolniveau  waarin  helder  is  geformuleerd   per  vak,  per  leerjaar  welke  onderwerpen  onderwezen  zullen  worden,  ongeacht  welke  leraar  welk  vak   geeft  aan  welke  klas.  Ook  is  van  groot  belang  dat  de  leraren  voor  het  uitvoeren  van  dit  gedegen   programma15  kunnen  beschikken  over  voldoende  lestijd.     Daarnaast  is  het  van  belang  dat  de  school  kan  sturen  en  evalueren  op  algemene,  schoolbreed   geformuleerde  doelen  en  op  doelen  die  op  leerlingniveau  zijn  vastgesteld.  Hiermee  kan  namelijk  de   mate  van  efficiëntie  van  de  school  worden  vastgesteld.   De  criteria  onder  5  gaan  over  de  kern  van  het  vakmanschap  van  de  leraar.  In  welke  mate  is    hij/zij  in   staat  de  leerstof  inzichtelijk  te  maken  voor  kinderen  en  de  juiste  afstemming  te  vinden  tussen   ‘voordoen-­‐nadoen’,  zelfontdekkend  leren  en  ‘leren  van  en  met  elkaar’.                                                                                                                            

12

 Inspectie  van  het  onderwijs:  Zeer  zwakke  scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010”  Utrecht  juni  2010    Inspectie  van  het  Onderwijs,  Toezichtkader  2009  primair  onderwijs  –  voortgezet  onderwijs.  Utrecht,  2009   14  De  asterisk  geeft  aan  dat  de  Inspectie  van  het  Onderwijs  dit  criterium  als  een  van  de  normindicatoren  voor  kwalitatief   goed  onderwijs  beschouwt   15  Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  op  school,  research  in  actie.  Middelburg,  2008   13

 

  53  

Uit  meta-­‐analytisch  onderzoek  zijn  negen  verschillende  didactische  strategieën  gebleken  die  –  mits   door  de  leraar  op  de  juiste  wijze  en  met  regelmaat  toegepast  –  een  positief  effect  hebben  op  de   leerresultaten  van  leerlingen.  De  volgende  negen  didactische  strategieën16  moeten  dus  tot  het   basisrepertoire  van  elke  leraar  behoren:   • • • • • • • • •

leerlingen  overeenkomsten  en  verschillen  laten  identificeren;   leerlingen  samenvatten  en  notities  laten  maken;   inspanningen  bevestigen  en  erkenning  geven  door  de  leraar;   huiswerk  geven  en  mogelijkheid  tot  oefenen  bieden  aan  de  leerlingen;   mogelijkheid  tot  non-­‐verbale  representatie  van  de  lesstof  bieden;   de  leerlingen  coöperatief  laten  leren;   doelen  stellen  en  hierop  feedback  geven  door  de  leraar;   leerlingen  laten  leren  door  middel  van  het  formuleren  van  vragen  en  hypotheses  en  deze   laten  testen;   voorkennis  van  de  leerlingen  activeren  door  aanbieden  van  vragen,  aanwijzingen  en   kapstokken;  

  Om  deze  didactische  strategieën  goed  te  kunnen  toepassen,  moet  de  leraar  niet  alleen  beschikken   over  de  benodigde  kennis  en  vaardigheden  rondom  deze  aanpakken,  maar  heeft  de  leraar  ook  tijd   nodig  in  zijn  of  haar  werkdag  om  goed  zicht  te  verkrijgen  en  te  behouden  op  de  individuele  leerlijnen   en  onderwijsbehoeften  van  leerlingen.  Deze  vormen  de  basis  voor  de  planning  van   onderwijsactiviteiten,  waarin  bovengenoemde  strategieën  een  plaats  krijgen.  Daarbij  worden   afwisselend  activiteiten  georganiseerd  voor  de  hele  groep,  kleine  groepen  kinderen  en  soms   individuele  kinderen.   In  het  leerproces  van  kinderen  blijkt  interactie  van  cruciale  betekenis.  Niet  alleen  de  interactie  tussen   leerkracht  en  leerling,  maar  juist  ook  die  tussen  leerlingen  onderling  mits  met  een  aantal  factoren   rekening  gehouden  wordt.  Uit  wereldwijd  onderzoek  is  gebleken  dat  coöperatief  leren  positief   bijdraagt  aan  het  leerrendement.  Volgens  David  en  Roger  Johnson  (1999)17  zijn  er  vijf  bepalende   factoren  voor  coöperatief  leren,  namelijk  positieve  wederzijdse  afhankelijkheid,  directe   ondersteunende  interactie,  individuele  aanspreekbaarheid  en  groepsverantwoordelijkheid,   intermenselijke  en  kleine  groepsvaardigheden  en  groepsevaluatie.   De  groepen  waarin  coöperatieve  werkvormen  effectief  toegepast  kunnen  worden,  bestaan  bij   voorkeur  uit  3  à  4  leerlingen.  Uit  onderzoek  blijkt  dat  wanneer  de  groepen  homogeen  qua  niveau   worden  ingedeeld,  dit  vooral  bij  de  kinderen  met  een  gemiddeld  niveau  tot  een  groot  positief  effect   op  de  leerresultaten  leidt.  Voor  de  kinderen  met  een  bovengemiddeld  of  een  minder  dan  gemiddeld   niveau  wordt  er  respectievelijk  geen  en  zelfs  een  negatief  effect  op  de  leerresultaten  bewerkstelligd   wanneer  groepen  homogeen  worden  ingericht.  De  beste  resultaten  worden  behaald,  als  de  gekozen   structuren  worden  afgestemd  op  de  te  bereiken  doelen  en  er  gebruik  gemaakt  wordt  van  wisselende   groepssamenstellingen  (homogeen/heterogeen  naar  ontwikkelingsniveau,  sexe,  achtergrond).  Voor   de  volledigheid  dient  opgemerkt  te  worden,  dat  de  coöperatieve  werkvormen  bij  alle  overige  8   didactische  strategieën  toegepast  kunnen  worden.                                                                                                                               16

 Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  in  de  klas,  research  in  actie.  Middelburg,  2008    Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  in  de  klas,  research  in  actie.  Middelburg,  2008  

17

 

  54  

De  didactische  kwaliteit  van  onderwijs  in  de  kleine  school   Het  voorgaande  toepassen  in  een  situatie,  waarin  3  leerjaren  in  een  lokaal  zitten  brengt  duidelijke   beperkingen  met  zich  mee.  Waar  in  een  situatie  met  1  of  2  groepen  voor  bij  voorbeeld  een  rekenles   respectievelijk  1  uur  of  ½  uur  per  leerjaar  beschikbaar  is,  moeten  de  leerkracht  in  zo’n  situatie    in  20   minuten  de  instructie  zo  effectief  geven,  dat  kinderen  voor  een  belangrijk  deel  van  de  resterende  tijd   er  zelf  mee  uit  de  voeten  kunnen.     Als  in  zo’n  situatie  er  ook  nog  sprake  is  van  kinderen  met  handelingsplannen  soms  op  basis  van   leerling-­‐gebonden  financiering  dan  vraagt  het  organiseren  van  het  onderwijsleerproces  grote   creativiteit  en  flexibiliteit  van  de  leerkracht  gebaseerd  op  deskundigheid  van  hierboven  genoemde   zaken.  Ontwikkelingen  in  het  kader  van  passend  onderwijs  (het  concept  van  1-­‐zorgroute  bvb)  doen   een  groter  beroep  op  de  didactische  kwaliteiten  van  de  leerkrachten.  Dit  geldt  uiteraard  voor  zowel   grote  als  kleine  scholen.  Het  is  evident,  dat  in  de  situatie  van  een  kleine  school  dit  beroep  zwaarder   zal  wegen.   Met  name  het  toepassen  van  coöperatieve  werkvormen  kan  een  positieve  bijdrage  leveren  aan  het   doorleven  van  de  lesstof  door  de  kinderen.  Zoals  hiervoor  aangegeven  vergroot  variatie  in  soorten   structuren  en  variatie  in  samenstelling  van  groepen  het  effect.  Met  name  met  het  laatste  heeft  een   situatie  met  3  soms  relatief  kleine  jaargroepen  grote  beperkingen.   Ten  aanzien  van  de  didactische  kwaliteit  van  het  onderwijs  is  onze  conclusie,  dat  de  huidige  inzichten   over  effectieve  onderwijsstrategieën  in  de  setting  van  een  kleine  school  zeer  hoge  eisen  stellen  aan  de   kwaliteiten,  die  je  van  leerkrachten  kunt  verwachten.  Zoals  eerder  gezegd  is  deze  kwaliteit   rechtstreeks  te  linken  aan  de  doelen  van  landelijk  beleid  (kwaliteitsagenda,  passend  onderwijs).  De   condities  ten  aanzien  van  deze  kwaliteit  zijn  voor  kleine(re)  scholen  zwaarder  dan  in  een  grotere   setting.  Een  en  ander  wordt  bevestigd  door  de  conclusies  uit  het  rapport  “Zeer  zwakke  scholen  in  het   basisonderwijs  2006-­‐2010”18  van  de  onderwijsinspectie.  Daarin  is  een  conclusie:  “Uit  het  onderzoek   komt  naar  voren  dat  de  mate  van  opbrengstgericht  werken  een  belangrijke  aanwijzing  is  voor  de   kwaliteit  en  tevens  een  belangrijke  sleutel  tot  kwaliteitsverbetering.  De  kwaliteit  van  het  bestuur  en   het  management  zijn  hierbij  een  belangrijke  factor.  Aandacht  voor  en  analyse  van  de  ontwikkeling   van  de  opbrengsten  is  voor  het  schoolbestuur  en  directie  noodzakelijk  om  zicht  te  krijgen  op  de   kwaliteit  van  het  onderwijs.     De  organisatorische  kwaliteit  van  het  onderwijs   Toelichting   Binnen  het  primair  onderwijs  wordt  steeds  meer  gebruik  gemaakt  van  specialismen.  Met  het  beleid   gericht  op  afstemming  van  het  onderwijs  op  de  onderwijsbehoeften  van  kinderen  binnen  de  school   zelf  om  daarmee  de  uitstroom  naar  het  speciaal  onderwijs  te  beperken,  gingen  interne  begeleiders   hun  rol  spelen  binnen  het  primair  onderwijs.  Onderdeel  daarvan  is  dat  binnen  het  onderwijs  ruimte   gecreëerd  wordt  voor  die  kinderen,  die  hoogbegaafd  zijn  en  binnen  de  ‘normale’  setting   onvoldoende  aan  hun  trekken  komen  en  daardoor  onder  gaan  presteren.  Op  steeds  meer  scholen   wordt  gebruik  gemaakt  van  ‘vakgebied’-­‐specialismen  zoals  taal-­‐  en  rekencoördinatoren.   Naast  de  inhoudelijke  specialismen  zijn  er  tal  van  taken  binnen  de  school  te  vervullen.  Te  denken  valt   aan  formele  vertegenwoordigingen  in  mr;  organiseren  van  buitenschoolse  activiteiten,                                                                                                                        

18

 Inspectie  van  het  Onderwijs:  Zeer  zwakke  scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010.  Utrecht,  juni  2010  

 

  55  

‘huishoudelijke’  diensten;  informele  vertegenwoordigingen  in  de  plaatselijke  verenigingen  en/of   instellingen,  etc.  etc.   Het   goed   invulling   kunnen   geven   aan   de   hiervoor   genoemde   taken,   zowel   organisatorisch   als   inhoudelijk  levert  een  belangrijke  bijdrage  aan  het  kwalitatief  goed  functioneren  van  de  school.     De  organisatorische  kwaliteit  van  het  onderwijs  en  de  kleine  school   Het  voorgaande  schetst  de  ontwikkeling  van  specialismen  in  het  primair  onderwijs  en  een   takenpakket  dat  in  de  afgelopen  jaren  aanzienlijk  is  uitgebreid.     Ten  aanzien  van  de  organisatorische  kwaliteit  van  het  onderwijs  in  de  kleine  school  is  onze  conclusie,   dat  het  in  die  situatie  zeer  lastig  is  de  specialismen,  die  langzamerhand  gemeengoed  worden  in  het   onderwijs  in  huis  te  hebben.  Tevens  kan  het  aantal  taken,  dat  in  iedere  school  uitgevoerd  moet   worden,  over  minder  hoofden  verdeeld  worden.  Allemaal  redenen,  waardoor  de  organisatorische   kwaliteit  van  het  onderwijs  op  de  kleine  school  onder  druk  staat.     Bij  kleine  scholen  is  er  een  ontwikkeling  naar  ‘meerschoolse’  leiding.  Meestal  ben  je  directeur  van  2   kleine  scholen,  wat  inhoudt  het  voeren  van  twee  administraties,  het  bijwonen  van  een  dubbele   portie  ouderavonden  etc.  Eén  en  ander  heeft  vaak  tot  gevolg,  dat  het  takenpakket  van  de   leerkrachten  extra  wordt  belast.  In  de  praktijk  blijkt  anderzijds  ook,  dat  uitzoekwerk  etc.  maar  één   keer  moet  gebeuren  en  dat  op  die  manier  kleine  scholen  in  die  situatie  ook  makkelijker  van  elkaar   profiteren.  Een  meerschoolse  directeur  staat  meestal  niet  zelf    meer  voor  de  klas  en  kan  zich  dan   vooral  toespitsen  op  zijn/haar  onderwijskundige  taak,  mits  het  administratieve  werk  voor  2  scholen   goed  geregeld  is.   In  dit  kader  dient  ook  opgemerkt  te  worden,  dat  de  implementatie  van  de  functiemix  op  kleine   scholen  zeer  moeilijk  is  gezien  de  randvoorwaarden  die  hieraan  gesteld  worden,.   Deze  kwaliteit  komt  op  schoolniveau  extra  onder  druk  te  staan  als  leerkrachten/directies   disfunctioneren  of  als  er  sprake  is  van  (langdurige)  ziekte.  In  het  laatste  geval  is  het  vaak  moeilijk   vervangers  te  krijgen  die  vlot  in  kunnen  stappen  in  de  complexe  onderwijssituaties.     De  ontwikkeling  van  de  kwaliteit  van  de  medewerkers  en  de  rol  van  het  onderwijskundig  leiderschap   Toelichting   De  invloed  van  de  leraar  op  de  leerprestaties  van  de  leerlingen  is  2/3  deel  van  de  totale  invloed  van   de  school  op  het  leren  van  de  kinderen19.  Een  belangrijk  deel  wordt  in  dit  verband  bepaald  door  de   pedagogische  en  didactische  kwaliteiten  van  de  leraar  (zie  hiervoor).  Deze  ontwikkelen  zich  vooral  in   een  situatie,  waarin  op  basis  van  collegialiteit  en  professionaliteit  systematisch  aan  de  eigen  en  de   schoolontwikkeling  gewerkt  kan  worden.  Leren  van  en  met  elkaar  komt  dan  in  veel  gevallen  tot  zijn   recht  als  dit  plaatsvindt  met  leerkrachten  in  vergelijkbare  situaties.  (bvb  leerkrachten  onderbouw,   middenbouw  en/of  bovenbouw).  Verder  is  uit  onderzoek  gebleken,  dat  de  kwaliteit  van  de  leraar   positief  beïnvloed  wordt  door  gerichte  bij-­‐  en  nascholing  en  training,  vooral  als  deze  gekoppeld  is  aan   de  dagelijkse  praktijk.  De  belangrijke  factor  om  dit  proces  tot  stand  te  brengen  en  te  houden  is  de   onderwijskundige  leiding.                                                                                                                          

19

 Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  op  school,  research  in  actie.  Middelburg,  2008  

 

  56  

Uit  het  hiervoor  genoemde  rapport  'Productiviteit  onderwijs'  wordt  op  bladzijde  167  een  Amerikaans   onderzoek  aangehaald,  dat  aantoont  dat  het  verschil  tussen  een  gemiddelde  en  een  goede   schoolleider  het  verschil  maakt  tussen  een  school  met  gemiddelde  prestaties  of  een  school,  die  bij  de   beste  20%  scoort.  De  inspectie  van  het  onderwijs  constateert  in  vrijwel  alle  gevallen  bij  zwakke   scholen  een  zwak  management  (zwakke  schoolleiders  en  een  zwak  schoolbestuur).   Indirecte  beïnvloeding  van  de  kwaliteit  van  het  onderwijs  door  de  schoolleider  gebeurt  door  het   uitvoeren  van  een  beoordelingscyclus.  Directe  beïnvloeding  vindt  plaats  door  letterlijk  het  initiatief  te   nemen  bij  onderwijskundige  ontwikkelingen  door  het  uitdragen  van  een  heldere  onderwijskundige   visie  en  te  zorgen  voor  heldere  besluiten  over  veranderingen  en  er  voor  te  zorgen  dat  deze  ook   uitgevoerd  worden.   Marzano  c.s.20  hebben  via  meta-­‐analytisch  onderzoek  berekend,  dat  de  correlatie  tussen  het   leiderschapsgedrag  van  de  schoolleider  en  de  gemiddelde  schoolprestaties  van  de  leerlingen  op  .25   ligt.  Dit  onderzoek  geeft  aan  dat  verbetering  of  verslechtering  van  leiderschapsgedrag  rechtstreeks   van  invloed  is  op  de  gemiddelde  leerprestaties  van  de  leerlingen  op  een  school.  Voorgerekend  wordt   dat  een  afwijking  van  1  standaarddeviatie  op  schoolleidergedrag  een  verschil  te  zien  geeft  van  10   percentielpunten  op  gemiddelde  leerling-­‐prestaties.   In  dezelfde  publicatie  worden  21  taken  van  leidinggevenden  toegelicht  waarvan  een  verband  met   leerprestaties  van  kinderen  is  aangetoond.  Gepleit  wordt  voor  het  samenstellen  van  stuurteams  bij   het  invoeren  van  veranderingen.  Dit  om  er  zorg  voor  te  dragen,  dat  deze  21  taken  zo  goed  mogelijk   ingevuld  worden  en  leiding  onder  medewerkers  gespreid  wordt.     Hoe  de  verdeling  van  taken  ingevuld  wordt  is  weer  afhankelijk  van  het  type  verandering  (al  dan  niet   paradigma  doorbrekend).  Een  aantal  taken  ligt  altijd  bij  de  formele  leiding.  Dat  zijn:  Optimisme,   Bevestiging,  Idealen  en  Overtuigingen;  Zichtbaarheid,  Situationeel  bewustzijn,  Relaties,   Communicatie,  Cultuur  en  Invloed  geven.  De  formele  leiding  heeft  als  primaire  taak  letterlijk  het   initiatief  te  nemen  bij  de  ontwikkeling  van  de  school  en  daarmee  ook  bij  de  ontwikkeling  van  de   medewerkers.  Essentieel  daarbij  zijn  de  taken,  die  liggen  op  het  terrein  van  onderlinge  relaties  en   communicatie.  Inhoudelijke  en  veranderkundige  taken  kunnen  verdeeld  worden  onder  de  leden  van   de  stuurgroep.     De  ontwikkeling  van  de  kwaliteit  van  de  medewerkers  en  de  rol  van  het  onderwijskundig   leiderschap  in  de  kleine  school   Kwaliteit  van  medewerkers  wordt  in  belangrijke  mate  bepaald  door  de  mate  waarin  deze  zich  binnen   hun  beroep  verder  willen/kunnen  ontwikkelen.  Samenwerken  met  collega’s  blijkt  in  deze  een   krachtige  motor  te  zijn,  zo  zelfs  dat  het  expliciet  onderdeel  uitmaakt  van  de  strategieën  die  uitgezet   zijn  in  de  kwaliteitsagenda  voor  het  primair  onderwijs.  Het  zal  duidelijk  zijn,  dat  de  groep  waar  uit   geput  kan  worden  in  een  relatief  kleine  school  beperkt  is.  Tevens  is  het  niet  goed  mogelijk     ervaringen  uit  te  wisselen  met  collega’s  die  les  geven  in  dezelfde  bouw  van  de  school.  In  veel   situaties  ben  je  de  enige  leerkracht  in  een  bouw.  Duo-­‐baners  hebben  in  dit  verband  ‘geluk’.     Zoals  hiervoor  aangegeven  zijn  leidinggevenden  cruciaal  bij  het  aansturen  van   ontwikkelingsprocessen  binnen  hun  school.  Van  belang  is  draagvlak  binnen  de  school  te  creëren  en   leidinggevende  taken  onder  medewerkers  te  spreiden.  In  dit  verband  doen  zich  eveneens  de   beperkingen  van  een  kleine  school  voor.  Ook  daar  voltrekken  zich  vaak  meerdere  veranderingen                                                                                                                         20

 Marzano,  R.J.,  T.  Waters  &  B.A.  McNulty,  Wat  werkt:  Leiderschap  op  school.  Middelburg,  2009  

 

  57  

tegelijk.  Om  in  zo’n  kleinschalige  situatie  steeds  weer  andere  stuurteams  samen  te  stellen  wordt  vaak   als  ‘overdreven’  aangemerkt:  “Iedereen  is  toch  overal  bij  betrokken”.  Vaak  ontbreekt  het  ook  aan   voldoende  spreiding  aan  specialismen  binnen  een  klein  team  (zie  hiervoor).  Dit  fenomeen  draagt   wellicht  bij  aan  de  constatering  van  de  inspectie,  dat  op  die  kleine  scholen,  die  als  (zeer)  zwak   worden  aangemerkt,  vaak  (te)  informeel  wordt  samengewerkt.   Ten  aanzien  van  de  ontwikkeling  van  de  kwaliteit  van  de  medewerkers  en  de  rol  van  het   onderwijskundig  leiderschap  binnen  de  kleine  school  is  onze  conclusie,  dat  deze  op  beide  fronten  zijn   beperkingen  kent.  Enerzijds  door  het  gebrek  aan  collega’s,  waarmee  samengewerkt/geleerd  kan   worden  vanuit  vergelijkbare  situaties  anderzijds  door  de  neiging  veranderingen  op  meer  informele   wijze  te  regelen  en  daardoor  duidelijke  leiding  ontbreekt.     De  kwaliteit  van  onderwijs  in  relatie  tot  de  maatschappelijke  positionering  van  de  school   Toelichting   Het  is  onmiskenbaar  zo,  dat  goede  relaties  tussen  school,  ouders  en  gemeenschap  een  positief  effect   hebben  op  de  leerprestaties  van  de  leerlingen21.  Communicatie,  participatie  bij  alledaagse   activiteiten  en  betrokkenheid  bij  bestuur  van  ouders  en  gemeenschap  zijn  hierbij  sleutelbegrippen.   Uit  onderzoek  blijkt,  dat  het  belang  van  de  betrokkenheid  van  ouders  meer  expliciet  is  en  de   betrokkenheid  van  de  samenleving  meer  impliciet.   Betrokkenheid  van  ouders  en  gemeenschap  bij  de  school  heeft  voordelen  voor  de  school.  Het   verenigingsleven  kan  inhoudelijk  input  leveren  aan  vaklessen  gym  en  muziek  bijvoorbeeld,  ouders   kunnen  gastlessen  verzorgen  of  ingezet  worden  in  ondersteunende  of  organiserende  taken.  Ook  kan   de  school  vanuit  het  netwerk  dat  uit  ouders  en  gemeenschap  bestaat  aan  financiële  of  materiële   middelen  komen  om  bepaalde  speciale  projecten  te  organiseren.       De  kwaliteit  van  onderwijs  op  een  kleine  school  in  relatie  tot  de  maatschappelijke  positionering   van  de  school     “It  takes  a  village  to  raise  a  child”  is  een  gezegde  dat  zijn  oorsprong  vindt  in  de  Afrikaanse  cultuur,   waar  elk  kind  letterlijk  een  kind  van  de  (gesloten)  gemeenschap  was.  Het  is  maar  zeer  de  vraag  of  in   de  huidige  maatschappij  de  positie  van  een  kleine  school  in  de  dorpsgemeenschap  principieel   verschilt  van  de  school  in  een  stadbuurt.  Wellicht,  dat  de  lijnen  in  een  kleinschaliger  omgeving  korter   zijn,  daarmee  hoeven  ze  kwalitatief  nog  niet  op  een  hoger  niveau  te  liggen.     Goede  relaties  tussen  school,  ouders  en  maatschappij  gelden  onverkort  voor  beide  situaties.  Een   school  in  een  stadswijk  vervult  evenzeer  een  maatschappelijke  functie  naast  allerlei  verenigingen  en   instellingen.       Ten  aanzien  van  de  kwaliteit  van  het  onderwijs  op  een  kleine  school  in  relatie  tot  de  maatschappelijke   positionering  van  de  school  is  onze  conclusie,  dat  er  geen  wezenlijk  verschil  is  tussen  grote  en  kleine   scholen.  

                                                                                                                     

21

 Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  op  school,  research  in  actie.  Middelburg,  2008  

 

  58  

5.3   De  kwaliteit(en)  van  het  onderwijs  en  de  kleine  school   In  het  voorgaande  zijn  diverse  ‘kwaliteiten’  van  het  onderwijs  toegelicht  en  in  relatie  gebracht  met   de  kleine  school.  Deze  kwaliteiten  grijpen  op  verschillende  niveaus  in.  De  volgende  figuur  maakt  dit   duidelijk:  

De  klas  

Didactische   kwaliteit  

Pedagogi-­‐ sche   kwaliteit  

  De  school  

Organi-­‐ satorische   kwaliteit  

Kwal.  mw.   en  leiding  

Bovensch.   management  

Technische   kwaliteit  

Technische   kwaliteit  

Politieke   kwaliteit  

kwaliteit   Vestigings-­‐ plaats  

Maatschap-­‐ pelijke   kwaliteit  

Gemeente   bestuur  

Politieke   kwaliteit  

 

Maatschap-­‐ pelijke   kwaliteit  

 

Figuur 27 Kwaliteit(en) van het onderwijs (Bron: RPCZ)

We  geven  de  verschillende  kwaliteiten  en  de  consequenties  voor  de  kleine  scholen  hierna  kort  weer:     Politieke  kwaliteit   Op  het  niveau  van  het  landelijk  beleid  wordt  zeer  sterk  ingestoken  op  het  vergroten  van  taal-­‐  en   rekenprestaties  en  het  ruimte  creëren  voor  excellentie.  Zoals  hierna  zal  blijken  geeft  de  eis  naar   hogere  taal-­‐en  rekenprestaties  extra  druk  naar  kleine  scholen.  Ten  aanzien  van  excellente  leerlingen   is  bekend,  dat  deze  sterk  behoefte  hebben  aan  contacten  met  kinderen,  die  op  eenzelfde  hoog   niveau  kunnen  denken.  De  kans  dat  je  een  voldoende  aantal  van  deze  kinderen  op  een  kleine  school   aantreft  is  (zeer)  klein,  zeker  als  dat  ook  nog  in  dezelfde  leeftijdscategorie  zou  moeten  zijn.  Met  de   komst  van  Leonardo-­‐scholen  of  scholen  met  een  specifiek  zorgprofiel  in  deze  richting  is  het  niet   denkbeeldig,  dat  deze  leerlingen  niet  naar  de  kleine  school  gaan.  Dit  heeft  niet  alleen  gevolgen  voor   het  leerlingenaantal,  maar  ook  voor  de  gemiddelde  prestaties  van  de  schoolbevolking.      

 

  59  

Technische  kwaliteit   Hiermee  raken  we  aan  waar  we  het  onderdeel  politieke  kwaliteit  mee  afsloten.  Het  bepalen  van  het   niveau  van  gemiddelde  prestaties.  Voor  het  basisonderwijs  in  Nederland  wordt  in  meer  dan  80%  van   de  gevallen  gebruik  gemaakt  van  het  Cito-­‐leerlingvolgsysteem  en  de  Cito-­‐eindtoets.  De  inspectie   baseert  haar  oordelen  over  de  opbrengsten  van  het  onderwijs  voor  een  belangrijk  deel  op  deze   gegevens.     De  laatste  jaren  wordt  bekend  gemaakt  wanneer  een  school  te  lang  te  lage  leeropbrengsten  heeft.   Dat  kan  resulteren  in  de  beoordeling  zwak  of  zeer  zwak.  De  afgelopen  jaren  blijkt,  dat  relatief  veel   kleine  scholen  (<100  leerlingen)  het  stempel  zwak  (10,9%)  of  zeer  zwak  (2,6%)  krijgen22.  Landelijke   normen  zijn  respectievelijk:  5,9%  en  1,3%.  De  grote  vraag  in  dit  verband  is  nu  of  dit  aan  de  kinderen   of  aan  het  onderwijs  ligt.  Vanuit  het  beoordelingskader  geredeneerd  is  er  zeker  een  (negatieve)   bijdrage  van  het  onderwijs,  die  ten  grondslag  ligt  aan  deze  onderprestatie.  Als  dit  zo  is,  dan  is  de   aanname  gerechtvaardigd  dat  veel  kleine  scholen  weliswaar  niet  de  waardering  zwak  of  zeer  zwak   gekregen  hebben,  maar  dat  daarmee  niet  de  vraag  beantwoord  is,  of  de  kinderen  op  deze  scholen   presteren  op  het  niveau  dat  van  hen  kan  worden  verwacht.  Van  der  Grift  (oud  hoofdinspecteur  van   het  onderwijs)  laat  op  grond  van  uitvoerig  onderzoek  van  inspectierapporten  van  de  afgelopen  jaren   zien,  dat  het  aantal  risicofactoren  voor  leerlingen  stijgt  naarmate  scholen  kleiner  worden23.  Dat   daarmee  de  leerprestaties  onder  druk  komen  te  staan  lijkt  evident.     Hiermee  wordt  ook  duidelijk,  dat  het  voor  kleine  scholen  zeer  moeilijk  zal  zijn  de  fundamentele  en   streefdoelen,  die  voortvloeiend  uit  'Scholen  voor  morgen'  door  de  commissie  Meijerink  zijn   geformuleerd,  te  realiseren.     Pedagogische  kwaliteit   Vanuit  de  leerkracht  bezien  zijn  er  geen  wezenlijke  verschillen  zijn  tussen  grote  en  kleine  scholen.  Bij   -­‐in  de  toekomst  steeds  vaker  voorkomende  -­‐  situaties,  waar  in  een  jaargroep  een  beperkt  aantal   kinderen  zitten  (<  5)  zijn  de  mogelijkheden  tot  het  ontwikkelen  van  groepsprocessen  beperkter  dan   in  grotere  groepen  kinderen.  Ook  de  diversiteit  aan  ervaringen,  die  kinderen  in  dit  verband  op   kunnen  doen  is  beperkter.  Juist  door  variatie  in  ervaringen  wordt  'sociaal'  leren  bevorderd.  Op  kleine   scholen  is  de  kans  dat  zich  in  dit  kader  beperkingen  voordoen  groter.       Didactische  kwaliteit   De  huidige  inzichten  over  effectieve  onderwijsstrategieën  in  de  setting  van  een  kleine  school  stellen   zeer  hoge  eisen  aan  de  kwaliteiten,  die  je  van  leerkrachten  kunt  verwachten.  Zoals  eerder  gezegd  is   deze  kwaliteit  rechtstreeks  te  linken  aan  de  doelen  van  landelijk  beleid  (kwaliteitsagenda,  passend   onderwijs).  De  condities  ten  aanzien  van  deze  kwaliteit  zijn  voor  kleine(re)  scholen  zwaarder  dan  in   een  grotere  setting.  Een  en  ander  wordt  bevestigd  door  de  conclusies  uit  het  rapport  “Zeer  zwakke   scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010”  van  de  onderwijsinspectie.  Daarin  is  een  conclusie:  “Uit  het   onderzoek  komt  naar  voren  dat  de  mate  van  opbrengstgericht  werken  een  belangrijke  aanwijzing  is   voor  de  kwaliteit  en  tevens  een  belangrijke  sleutel  tot  kwaliteitsverbetering.  De  kwaliteit  van  het                                                                                                                         22

 Inspectie  van  het  Onderwijs,  Staat  van  het  onderwijs,  onderwijsverslag  2008-­‐2009.  Utrecht,  mei  2010  

23

 Prof.  Dr.  W  van  der  Grift:  Risico’s  voor  leerlingen  in  het  basisonderwijs.  Utrecht,  april  2010  

 

 

  60  

bestuur  en  het  management  zijn  hierbij  een  belangrijke  factor.  Aandacht  voor  en  analyse  van  de   ontwikkeling  van  de  opbrengsten  is  voor  het  schoolbestuur  en  directie  noodzakelijk  om  zicht  te   krijgen  op  de  kwaliteit  van  het  onderwijs.     De  organisatorische  kwaliteit   Het  is  zeer  lastig  de  specialismen,  die  langzamerhand  gemeengoed  worden  in  het  onderwijs  in  een   kleine  school  in  huis  te  hebben.  Tevens  kan  het  aantal  taken,  dat  in  iedere  school  uitgevoerd  moet   worden,   over   minder   hoofden   verdeeld   worden.   Allemaal   redenen,   waardoor   de   organisatorische   kwaliteit   van   het   onderwijs   op   de   kleine   school   onder   druk   staat.   De   kleine   school   is   extra   kwetsbaar   als  er  sprake  is  van  disfunctionerende  leraren  of  bij  (langdurige)  ziekte.     De  ontwikkeling  van  de  kwaliteit  van  de  medewerkers  en  de  rol  van  het  onderwijskundig   leiderschap   Op  beide  fronten  kent  de  kleine  school  zijn  beperkingen.  Enerzijds  door  het  gebrek  aan  collega’s,   waar  mee  samengewerkt/geleerd  kan  worden  vanuit  vergelijkbare  situaties  anderzijds  door  de   neiging  veranderingen  op  meer  informele  wijze  te  regelen  en  daardoor  duidelijke  leiding  ontbreekt.     De  kwaliteit  van  onderwijs  in  relatie  tot  de  maatschappelijke  positionering  van  de  school   In  relatie  tot  de  maatschappelijke  positionering  van  de  kleine  school  is  onze  conclusie,  dat  er  geen   wezenlijk  verschil  is  tussen  grote  en  kleine  scholen     Overige  factoren,  die  van  invloed  kunnen  zijn  op  het  functioneren  van  kleine  scholen   Ontwikkelingen  op  de  arbeidsmarkt  laten  zien,  dat  op  (middel)lange  termijn  tekorten  aan   onderwijzend  personeel  dreigen  te  ontstaan.  Ook  worden  op  dit  moment  vraagtekens  gezet  bij  het   gemiddelde  niveau  van  de  leerkrachten,  die  de  PABO  verlaten  in  relatie  tot  wat  in  de  praktijk   gevraagd  wordt24.     Het  is  de  vraag  of  bij  een  krappe  arbeidsmarkt  excellente  leerkrachten  en  schoolleiders  -­‐  als  ze  de   keuze  hebben  -­‐  zullen  kiezen  voor  een  baan  op  kleine  scholen.          

                                                                                                                      24

 Inspectie  der  Rijksfinanciën.  Productiviteit  onderwijs,  rapport  brede  heroverwegingen.  Den  Haag,  april  2010  

 

 

  61  

5.4   Samenvattend   Uit  het  voorgaande  zou  men  kunnen  concluderen,  dat  het  slecht  gesteld  is  met  het  onderwijs  op   kleine  scholen.  Erger  nog,  dat  het  aan  de  leerkrachten  zou  liggen,  dat  daar  relatief  mindere   leerprestaties  gerealiseerd  worden.     Samenstellers  van  dit  stuk  weten  uit  eigen  ervaringen,  dat  -­‐  overigens  net  als  op  grotere  scholen  –   het  overgrote  deel  van  de  leerkrachten  met  grote  inzet  en  vaak  met  veel  liefde  voor  het  vak  en  de   kinderen  grote  inspanningen  leveren  om  de  leerlingen  tot  optimale  leerprestaties  te  brengen.   De  conclusies,  die  wij  uit  het  voorgaande  trekken  zijn:   -

-

-

Onderwijs  verzorgen  volgens  nieuwste  inzichten  van  opbrengstgericht  werken  op  relatief  kleine   scholen  (<100  leerlingen)  en  zeker  in  situaties  waar  er  sprake  is  van  3  leerjaren  in  een  lokaal  stelt   zeer  hoge  eisen  aan  deskundigheid,  creativiteit  en  flexibiliteit  van  leerkrachten;   Een  aantal  didactisch  effectieve  werkvormen  (o.a.  coöperatief  leren)  kunnen  in  die  situatie  niet   optimaal  toegepast  worden;   In  jaargroepen  met  minder  dan  5  leerlingen  worden  de  kansen  van  kinderen  om  gevarieerde   sociale  ervaringen  op  te  doen  beperkt;   De  doelen  geformuleerd  in  'Scholen  voor  morgen'  op  het  gebied  van  rekenen  en  taal  en   excellentie  zijn  voor  kleine  scholen  aanzienlijk  moeilijker  te  realiseren.  Hoogbegaafde  kinderen   dreigen  zelfs  te  verdwijnen  als  specifiek  onderwijs  voor  hen  in  de  regio  aangeboden  wordt.  Het   realiseren  van  fundamentele  en  streefdoelen  volgens  de  commissie  Meijerink  wordt  op  kleine   scholen  een  zwaardere  opgave  dan  op  grotere  scholen;   Voor  ontwikkeling  van  deskundigheid  van  medewerkers  moeten  extra  activiteiten  georganiseerd   worden  om  optimaal  gebruik  te  kunnen  maken  van  het  principe  van  en  met  elkaar  leren.   Het  geringe  aantal  leerkrachten  maakt  de  onderwijssituatie  kwetsbaar  bij  disfunctioneren  van  1   leerkracht  of  bij  langdurige  ziekte.     Het  is  zeer  de  vraag  of  de  excellente  leerkrachten  en  directeuren  die  noodzakelijk  zijn  om   optimaal  onderwijs  te  verzorgen  in  een  kleine  school  bij  een  krappe  arbeidsmarkt  hiervoor  zullen   kiezen.  

  Al  met  al  moet  de  conclusie  zijn  dat  de  condities  voor  het  realiseren  van  kwalitatief  goed  onderwijs,   afgemeten  aan  leerprestaties  van  kinderen,  op  kleine  scholen  aanzienlijk  zwaarder  zijn.  Dilemma’s   zijn  er  vooral  op  didactisch  en  organisatorisch  gebied.  De  kansen  dat  kinderen  in  die  situatie   onderpresteren  worden  daarmee  vergroot.  Een  en  ander  kan  nog  versterkt  worden  door   ontwikkelingen  in  de  arbeidsmarkt.                

 

  62  

5.5   Condities  die  bijdragen  aan  het  leveren  van  de  gewenste  kwaliteit  op  een  kleine  school   Denkend  aan  voorwaarden  die  cruciaal  zijn  om  geëiste  en  gewenste  kwaliteit  te  kunnen  leveren  op   kleine(re)  scholen  <100)  komen  wij  tot  het  volgende.     Excellente  leerkrachten   Op  een  kleine  school  is  het  van  nog  groter  belang  dat  leerkrachten  kunnen  denken  in  leerlijnen  en   cruciale  leermomenten.  Dit  geeft  hen  de  mogelijkheid  te  focussen  op  de  essenties  van  de  leerstof.  Ze   zijn  daarbij  niet  afhankelijk  van  de  inhouden  van  de  methoden,  maar  voeren  zelf  de  regie.  Hierdoor   wordt  het  mogelijk  de  effectieve  leertijd  te  vergroten.   Deze  leerkrachten  zijn  didactisch  zeer  vaardig.  Ze  hebben  kennis  van  evidence-­‐based  leerstrategieën   en  passen  die  adequaat  toe.  Ze  zijn  flexibel  en  creatief  in  het  organiseren  van  leerprocessen  en   worden  daarbij  niet  gehinderd  door  jaargroepgrenzen.   In  dit  kader  moet  genoemd  worden  het  aanwezig  zijn  van  scenario’s  die  in  werking  treden  als   leerkrachten  (langdurig)  ziek  zijn.     Structurele  samenwerking  tussen  (kleine)  scholen     Leerkrachten  van  een  aantal  kleine  scholen  werken  structureel  samen  als  waren  zij  een  team.   Onderdeel  van  zo’n  samenwerking  kan  een  iets  grotere  school  zijn.     Door  te  functioneren  als  een  team  gelden  de  principes  van  collegialiteit  en  professionaliteit.     Fullan  en  Hargreaves25    geven  daarbij  aan,  dat  collegialiteit  niet  afgedwongen  kan  worden  door   regels  en  afspraken  (zie  ‘cosmetica’)     Bij  collegialiteit  gaat  het  om  oprechte  interacties,  die  beroepsmatig  van  aard  zijn.  Kenmerken   daarvan  zijn:   - Het  open  met  elkaar  delen  van  mislukkingen  en  fouten   - Het  tonen  van  respect  voor  elkaar   - Het  constructief  analyseren  en  bekritiseren  van  praktijken  en  procedures.   - Het  benoemen  en  vieren  van  successen.   Op  basis  van  het  voorgaande,  kan  professionaliteit  zich  ontwikkelen:  vergroten  van  ieders   deskundigheid  en  vaardigheid  als  leerkracht.   Alle  betrokkenen  weten  zich  verantwoordelijk  voor  het  onderwijs  en  de  resultaten  van  de   deelnemende  scholen.     Taken  waaronder  specialismen  nemen  in  zo’n  constructie  geen  onevenredig  deel  van  de  beschikbare   werktijd  in  beslag.                                                                                                                                 25

 Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  op  school,  research  in  actie.  Middelburg,  2008  

 

  63  

Krachtig  management   Naast  de  vaste  taken  die  altijd  behoren  bij  de  functie  van  de  formele  leiding  worden  een  aantal   leidinggevende  werkzaamheden  verdeeld  onder  de  medewerkers  op  de  scholen.  Uitgangspunt   daarbij  zijn  de  21  taken,  die  Marzano26  relateert  aan  leerprestaties  van  kinderen.  Spreiding  van   leidinggevende  taken  heeft  als  bijkomend  voordeel,  dat  draagvlak  voor  veranderingen  makkelijker   gecreëerd  wordt.  Het  voorgaande  vooronderstelt  een  leidinggevende,  die  visie  heeft  op  de  doelen   van  het  onderwijs  op  de  scholen,  waar  hij/zij  de  leiding  over  heeft  en  de  processen  in  een  wat  groter   team  (zie  hiervoor)  goed  kan  (bege)leiden.     Het  voorgaande  wordt  steeds  belangrijker  naarmate  het  leerlingenaantal  kleiner  wordt.      

                                                                                                                      26

 Marzano,  R.J.,  T.  Waters  &  B.A.  McNulty,  Wat  werkt:  Leiderschap  op  school.  Middelburg,  2009  

 

 

  64  

Hoofdstuk  6            Scenario’s  ten  aanzien  afnemende  leerlingenaantallen     In  de  vorige  hoofdstukken  zijn  de  volgende  zaken  duidelijk  geworden:     - Leerlingenaantallen  zullen  in  het  komende  decennium  sterk  gaan  dalen.     - De  handhaving  van  de  kwaliteit  van  onderwijs  op  een  steeds  groter  aantal  kleiner   wordende  scholen  zal  in  toenemende  mate  problemen  opleveren.     - De  constatering  is  dat  er  in  de  organisatie  van  het  Zeeuwse  basisonderwijs  als  gevolg  van   deze  ontwikkelingen  iets  moet  gebeuren.     De  vraag  is  dan:  hoe  gaan  we  met  deze  thematiek  in  Zeeland  om?  Als  voorzet  voor  de  discussie  over   hoe  verder  met  het  Zeeuwse  basisonderwijs  worden  vier  scenario’s  gepresenteerd.  De  vier  scenario's   zijn  tot  stand  gekomen  door  met  diverse  experts  en  sleutelfiguren  van  binnen  en  buiten  Zeeland  in   gesprek  te  gaan.  In  onderstaand  schema  ziet  u  terug  hoe  de  verschillende  invalshoeken  uiteindelijk   tot  vier  scenario’s  leiden.    

  Op  de  volgende  pagina's  worden  de  vier  scenario's  uitgewerkt.  Het  zijn  verhalen,  beelden;  geen   feiten.  Bedoeld  om  een  beter  idee  te  krijgen  hoe  een  scenario  er  in  de  werkelijkheid  uit  zou  kunnen   zien  en  om  het  verschil  tussen  de  vier  scenario's  te  duiden.    

 

  65  

 

Scenario  1       Veel  vernieuwing  in  het  onderwijs,  individuele  rijkdom   Oostkerke  is  een  sfeervol  ringdorp  op  de  Bevelanden.  In  de  fraaie  monumentale  dorpshuizen  wonen   jonge  gezinnen,  die  vanuit  de  Randstad  naar  het  groene  en  gemoedelijke  Zeeland  zijn  verhuisd.   Onder  hen  veel  tweeverdieners,  die  voor  hun  werk  dagelijks  richting  Rotterdam  en  omstreken  rijden.     Het  dorp  Oostkerke  heeft  geen  volledig  zelfstandige  basisschool  meer.  Alleen  de   onderbouwleerlingen  gaan  nog  in  het  dorp  naar  school.  Na  schooltijd  gaan  de  leerlingen  naar  een   centraal  gelegen  buitenschoolse  opvang,  waar  jonge  kinderen  uit  verschillende  dorpen  kunnen   spelen,  sporten  en  knutselen.     De  bovenbouwleerlingen  uit  Oostkerke  worden  dagelijks  door  hun  ouders  naar  een  regionale  school   gebracht.  Hiervoor  moeten  de  ouders  wat  verder  reizen,  maar  dat  hebben  ze  graag  over  voor  een   school  waar  de  kwaliteit  van  het  onderwijs  bovenaan  staat.  De  school  biedt  onderdak  aan  een  kleine   duizend  leerlingen  uit  de  wijde  omtrek  en  is  centraal  gelegen.  Het  grote,  moderne  gebouw  beschikt   over  alle  gewenste  faciliteiten,  waaronder  een  mediatheek,  twee  gymzalen,  een  kantine  en  vele   grote  en  kleinere  onderwijsruimtes.     De  regioschool  biedt  precies  wat  de  ouders  uit  Oostkerke  belangrijk  vinden.  Allereerst  is  dat   kwalitatief  hoogstaand  onderwijs,  het  hele  jaar  door.  Behalve  tijdens  kerst  is  de  school  altijd  open;  de   ouders  hebben  een  grote  vrijheid  om  te  bepalen  wanneer  ze  met  het  gezin  op  vakantie  gaan.  De   overige  weken  kunnen  de  leerlingen  dagelijks  in  de  school  terecht.       Tijdens  de  schooluren  wordt  veel  gebruik  gemaakt  van  de  mogelijkheden  van  ICT.  Via  een  laptop   volgen  de  kinderen  een  individueel  afgestemd  lesprogramma.  De  computer  houdt  bij  of  alle  lesstof  is   doorgenomen  en  op  welke  onderdelen  nog  moet  worden  geoefend  voor  de  leerling  door  kan  naar  de   volgende  opdracht.  Voor  de  belangrijkste  vakken  huurt  de  school  de  beste  professionals  in,  die  van   school  naar  school  reizen  om  les  te  geven  in  hun  specialisatie.     De  ouders  uit  Oostkerke  zijn  erg  tevreden  over  hun  regionale  school,  die  naast  leerinstituut  ook   medeopvoeder  van  hun  kinderen  is.  Leerlingen  die  problemen  hebben,  vanwege  een   leerachterstand,  pesten  of  vanwege  de  gezinssituatie,  kunnen  op  school  terecht  bij  een   maatschappelijk  werker.  Deze  is  altijd  aanwezig  om  problemen  bij  kinderen  snel  op  te  sporen  en  te   behandelen.     Door  hun  drukke  werk-­‐  en  privéleven,  zijn  de  ouders  uit  Oostkerke  erg  afhankelijk  van   buitenschoolse  opvang  voor  hun  kinderen.  Met  sportclub,  muziekschool  en  andere  organisaties   maken  de  ouders  afspraken  over  de  activiteiten  na  school.  Zo  regelen  de  ouders  dat  hun  kind  zich   tijdens  en  na  schooltijd  kan  ontwikkelen  tot  een  sportief,  creatief  en  succesvol  individu.        

 

  66  

Scenario  2       Veel  vernieuwing,  sociale  welvaart   Kruispolder,  Ter  Linde,  Hoflande  en  Annadorp  zijn  gezellige  boerendorpen  in  Zeeuws-­‐Vlaanderen,  die   langzaam  maar  zeker  vergrijzen.  De  vier  dorpen  zien  de  laatste  jaren  regelmatig  jonge  gezinnen   arriveren,  waarvan  vader  of  moeder  in  het  dorp  is  opgegroeid.  Maar  de  jonge  aanwas  is  niet  genoeg:   na  een  jarenlange  strijd  hebben  de  basisschooltjes  in  deze  dorpen  hun  deuren  moeten  sluiten   wegens  een  structureel  te  laag  aantal  leerlingen.       De  schoolbesturen  hebben  daarop  besloten  de  handen  ineen  te  slaan.  In  plaats  van  krampachtig   proberen  de  eigen  school  in  stand  te  houden,  kozen  ze  ervoor  samen  op  een  centrale  locatie  een   nieuwe  school  te  bouwen,  met  extra  faciliteiten  op  het  gebied  van  onderwijs  en  opvang.   De  ouders  uit  Kruispolder,  Ter  Linde,  Hoflande  en  Annadorp  zijn  erg  tevreden  met  hoe  het  onderwijs   en  de  opvang  nu  geregeld  zijn.  Hun  kinderen  worden  ’s  morgens  opgehaald  en  aan  het  begin  van  de   avond  weer  thuisgebracht.  De  hele  dag  zijn  ze  bezig  met  spelen,  leren  en  zich  ontwikkelen,  zonder   dat  ze  telkens  van  de  ene  plek  naar  de  andere  moeten  worden  gebracht.     De  centrale  school  ontwikkelt  zich  tot  een  integraal  kindcentrum,  waar  kinderen  van  0  tot  12  jaar   tijdens  de  ruime  openingstijden  welkom  zijn.  De  kinderen  worden  begeleid  door  professionals  met   verschillende  achtergronden  en  opleidingsniveaus.  De  ouders  sluiten  met  het  kindcentrum   individuele  ontwikkelarrangementen  af,  waarin  wordt  afgesproken  welke  voortgang  hun  kind  in  een   bepaalde  periode  moet  maken.     Bevoegde  onderwijzers  concentreren  zich  op  hun  kerntaken,  zoals  de  taal-­‐,  reken-­‐,  en  leeslessen.   Hun  iets  minder  hoog  opgeleide  collega's  verzorgen  de  allerkleinsten.  Ook  begeleiden  zij  de  kinderen   vanaf  de  peuterleeftijd  bij  het  buiten  spelen,  bewegen,  speciale  projecten  en  bij  het  eten.     Zowel  tijdens  als  buiten  de  lestijden  krijgen  de  onderwijzers  en  begeleiders  regelmatig  hulp  van   oudere  vrijwilligers  uit  de  omgeving.  Actieve  gepensioneerden  die  zich  hebben  aangesloten  bij  de   vrijwilligersorganisatie  ‘Zilveren  Kracht’  zijn  bijna  dagelijks  in  en  rondom  het  schoolgebouw  te  vinden,   om  met  de  kinderen  brood  te  bakken,  te  timmeren  en  schilderen  of  om  samen  een  boekje  te  lezen.       De  ouders  uit  de  vier  Zeeuws-­‐Vlaamse  dorpen  vinden  het  kindcentrum  een  waardevolle  toevoeging   aan  de  ontwikkeling  en  opvoeding  van  hun  kinderen.  Bovendien  scheelt  het  een  hoop  heen  en  weer   rijden.  De  leerlingen  worden  in  elk  dorp  op  vaste  plekken  opgepikt  door  de  schoolbus,  die  ze  daar  ’s   avonds  ook  weer  afzet.  Dat  past  in  het  streven  van  de  regionale  school  naar  rust,  regelmaat  en   welzijn  voor  de  kinderen.            

 

  67  

Scenario  3       Sociale  welvaart,  weinig  vernieuwing   Laaglande  is  een  middelgroot  dorp  op  Schouwen-­‐Duiveland.  Bijna  alle  dorpen  in  de  omgeving   hadden  ooit  een  basisschool,  maar  de  laatste  jaren  moesten  regelmatig  scholen  sluiten,  wegens  te   weinig  leerlingen.  Ook  voor  de  openbare  basisschool  in    Laaglande  was  het  even  moeilijk  om   overeind  te  blijven,  maar  de  bouw  van  een  ecologische  wijk  trok  voldoende  jonge  gezinnen  aan  om   het  leerlingenaantal  voorlopig  uit  de  gevarenzone  te  houden.     Inmiddels  was  het  schoolbestuur  er  wel  van  overtuigd  dat  balanceren  op  het  randje  van  sluiting  voor   niemand  prettig  is,  dus  zijn  plannen  ontwikkeld  voor  een  bredere  basis.  OBS  De  Laaglande  is  sinds   kort  verhuisd  naar  een  gloednieuw  gebouw  in  de  ecologische  wijk  en  is  nu  een  brede  school:  een   basisschool  met  extra  voorzieningen.     De  belangrijkste  voorziening,  in  de  ogen  van  veel  ouders,  is  de  mogelijkheid  van  buitenschoolse   opvang.  De  Laaglandse  Kinderopvang  Bambino  heeft  een  eigen  plek  gekregen  in  de  brede  school.   Kinderen  tussen  0  en  12  jaar  zijn  welkom  bij  Bambino,  van  ’s  morgens  vroeg  tot  begin  van  de  avond.   De  combinatie  van  basisschool  en  buitenschoolse  opvangen  biedt  de  scholieren  een  verlengde   schooldag,  met  sportieve,  kunstzinnige  of  culturele  activiteiten  en  projecten.     Zo  is  de  buitenruimte  verdeeld  in  een  speelplein  voor  de  kleintjes,  een  basketbalveld  en  een   trapveldje  voor  de  grotere  kinderen.  Wie  liever  met  zijn  handen  bezig  is,  kan  onder  begeleiding   tuinieren  in  de  schooltuin  of  knutselen  in  het  handvaardigheidlokaal.     Daarnaast  biedt  de  school  voorzieningen  voor  leerlingen  die  wat  extra  aandacht  nodig  hebben.  Zo  is   er  de  mogelijkheid  van  taalondersteuning,  er  is  schoolmaatschappelijk  werk  aanwezig,  en   opvoedingsondersteuning  voor  ouders.  Ook  het  consultatiebureau  heeft  een  plekje  gekregen  in  de   brede  school.     ’s  Avonds  staat  het  gebouw  ter  beschikking  van  het  buurtcentrum,  dat  in  de  gymzaal  bewegen  voor   ouderen,  koersbal  en  tai  chi  organiseert.  Ook  zijn  er  regelmatig  computer-­‐  en  taalcursussen  en   boetseer-­‐  en  fotografieklasjes  te  volgen.     Omdat  in  de  dorpen  rondom  Laaglande  hier  en  daar  een  school  is  gesloten,  reizen  veel  leerlingen   met  georganiseerd  vervoer  vanuit  de  wijde  omgeving  naar  de  Brede  School.  In  dorpen  waar  nog  wel   een  basisschool  is,  maar  geen  mogelijkheden  voor  buitenschoolse  opvang,  gaan  de  kinderen  na   schooltijd  met  de  bus  naar  Laaglande.  Daar  kunnen  ze  sporten,  knutselen  en  spelen.  In  veel  gevallen   halen  ouders  uit  hetzelfde  dorp  bij  toerbeurt  de  kinderen  op  en  brengen  ze  thuis.            

 

  68  

Scenario  4     Weinig  vernieuwing,  veel  individuele  rijkdom   Zuidburg  is  een  pittoresk  monumentenstadje,  centraal  op  Walcheren.  Het  wordt  omringd  door   meerdere  dorpen  van  verschillende  omvang.  In  de  bosrijke  omgeving  liggen  her  en  der  grote   boerderijen  en  luxe  villa’s.  In  en  rondom  Zuidburg  wonen  relatief  veel  hoogopgeleide  tweeverdieners   met  een  of  twee  kinderen.     Veel  Zuidburgers  hebben  de  voordelen  van  het  nieuwe  werken  ontdekt.  Dankzij  smartphone,   teleconferencing  en  mobiel  internet  hoeven  ze  niet  meer  naar  kantoor,  maar  kunnen  ze  werken  waar   en  wanneer  het  uitkomt.  Zoals  thuis,  in  de  eigen  werkkamer.  Of  bij  mooi  weer  in  de  tuin.  Dankzij  het   nieuwe  werken  zijn  de  Zuidburgers  in  staat  een  goede  balans  te  vinden  tussen  werk  en  privéleven.   Werken  voor  de  baas  doen  ze  bij  voorkeur  tijdens  school-­‐  en  sporttijden  van  de  kinderen  of  ’s  avonds   als  de  kinderen  in  bed  liggen.     Vanwege  de  grote  mate  van  vrijheid  om  hun  eigen  tijd  in  te  delen,  hebben  de  ouders  in  Zuidburg   weinig  behoefte  aan  buitenschoolse  opvang.  In  de  gevallen  dat  opvang  wel  nodig  is,  regelen  de   ouders  dat  zelf.  Meestal  staan  ze  ’s  middags  zelf  bij  het  hek  om  hun  kinderen  op  te  halen.  Een  aantal   dagen  per  week  brengen  de  ouders  hun  kroost  naar  de  sportclub,  muziekschool  of  het  jeugdatelier.   Op  andere  dagen  gaan  de  kinderen  gezellig  mee  naar  huis,  waar  ze  in  de  ruime  tuin  met  vriendjes   spelen,  op  hun  kamer  huiswerk  maken  of  computeren,  en  onder  begeleiding  van  vader  of  moeder   zelf  eten  koken.     In  en  om  Zuidburg  zijn  verschillende  scholen,  zowel  openbare  als  bijzondere.  Omdat  de  gezinnen   klein  zijn  en  ook  Zuidburg  en  omgeving  vergrijzen,  hebben  veel  scholen  het  moeilijk  om  het  vereiste   leerlingenaantal  te  halen.  Voor  veel  Zuidburgers  maakt  het  niet  veel  uit  waar  hun  kinderen  naar   school  gaan.  Ze  stappen  gemakkelijk  even  in  de  auto  om  hun  kinderen  een  dorp  verderop  naar   school  te  brengen.     Waar  ze  wel  veel  waarde  aan  hechten  is  de  kwaliteit  van  het  onderwijs.  Aangezien  de  ouders  zelf   hoogopgeleid  zijn,  willen  ze  ook  voor  hun  kinderen  het  beste.  Hun  basisschool  kiezen  ze  voornamelijk   op  basis  van  uitstroomgegevens.  De  scholen  die  hoog  scoren  in  de  Cito-­‐toetsen  en  die  veel  kinderen   afleveren  op  havo/vwo-­‐niveau,  kunnen  rekenen  op  hun  warme  belangstelling.     De  schoolbesturen  beconcurreren  elkaar  dan  ook  op  basis  van  kwaliteit.  Voor  goed  bekend  staande   scholen  ontstaan  wachtlijsten  en  worden  kinderen  soms  al  ingeschreven  nog  voordat  ze  geboren  zijn.   Deze  scholen  zijn  in  staat  de  beste  onderwijzers  aan  te  trekken,  hebben  verrijkingsklassen  voor   hoogbegaafde  kinderen  en  bieden  extra  begeleiding  aan  zwakkere  leerlingen.  Minder  goed   presterende  scholen  in  de  omgeving  van  Zuidburg  krijgen  te  maken  met  steeds  minder  leerlingen  en   vallen  uiteindelijk  om.  

 

  69  

 

Hoofdstuk  7          Advies     Door  de  dalende  leerlingenaantallen  zal  de  kwaliteit  en  bereikbaarheid  van  het  basisonderwijs  in   Zeeland  onder  druk  komen  te  staan.  Kleinere  scholen  hebben  grotere  problemen  om  de  kwaliteit   duurzaam  te  borgen.  Het  adagium  dat  in  elke  kern  een  basisschool  hoort  te  zijn  als  basisvoorziening   moet  worden  losgelaten.  Voor  het  in  stand  houden  van  de  leefbaarheid  van  kleine  kernen  is  het  ook   niet  nodig.     Gedwongen  door  de  feitelijke  ontwikkelingen,  maar  ook  vanuit  kwaliteitsoverwegingen  is  een   schaalsprong  in  het  basisonderwijs  nodig.  Bestuurlijk  zien  we  dat  het  basisonderwijs  al  een   behoorlijke  schaalsprong  heeft  gemaakt  en  zich  meer  en  meer  op  gemeentelijk  en  regionaal  niveau   organiseert.  Daarbij  zien  we  ook  fusies  tussen  verschillende  denominaties  ontstaan.       Wij  adviseren  het  basisonderwijs  die  schaalsprong  ook  op  schoolniveau  door  te  zetten.  Het  is  ons   inziens  niet  slim  om  lijdzaam  af  te  wachten  tot  de  (te)  kleine  scholen  successievelijk  omvallen.  Het   proces  is  pijnlijk  en  het  resultaat  van  een  dergelijke  ‘natuurlijke’  sterfhuisconstructie  is  waarschijnlijk   veel  slechter  voor  de  bereikbaarheid  van  het  basisonderwijs  in  het  algemeen  in  Zeeland.         De  hoge  stichtingsnormen  voor  een  school  maakten  het  al  onmogelijk  om  in  dunbevolkte  gebieden   een  compleet  palet  aan  verschillende  denominatieve  scholen  aan  te  bieden.  De  huidige  resterende   denominatieve  verscheidenheid  in  aparte  scholen  is  in  veel  dorpen  niet  meer  houdbaar.       Nieuwe  creatieve  schoolconcepten  zijn  nodig.  Het  maken  van  samenwerkingsscholen  zoals  De   Lonneboot  waar  binnen  één  school  de  aansluiting  met  de  verschillende  levensbeschouwingen  van   ouders  wordt  gegarandeerd  is  perspectiefrijk.  Nieuwe  wetgeving  rond  samenwerkingsscholen  geeft   daar  bij  dreigende  opheffing  ook  de  mogelijkheid  toe.  Het  is  een  veel  beter  alternatief  dan  de   komende    tijd  de  strijd  om  de  leerling  uit  te  vechten.  De  denominatieve  diversiteit  kan  een  extra   kwaliteit  van  een  school  worden.         Bij  het  ontwikkelen  van  nieuwe  schoolconcepten  kunnen  ook  andere  voor  ouders  met  jonge   kinderen  belangrijke  voorzieningen  als  de  kinderopvang  en  voor-­‐  en  naschoolse  opvang  worden   betrokken.  Daarbij  zal  in  de  locatiekeuze  de  regionale  bereikbaarheid  en  het  organiseren  van  goed   vervoer  van  groot  belang  zijn.       Wij  adviseren  het  Platform  Primair  Onderwijs  in  Zeeland  om  samen  met  alle  betrokken  partijen  een   kwaliteit-­‐  en  bereikbaarheidsplan  voor  het  basisonderwijs  op  te  stellen.  De  doelstelling  zou  kunnen   worden  geformuleerd  als  het  zoeken  naar  een  regionaal  optimaal  bereikbaar  en  kwalitatief   hoogwaardig  basisschoolnetwerk  uitgaande  van  een  draagvlak  van  29.000  leerlingen,  rekening   houdend  met  de  voorspelde  spreiding  over  de  kernen  in  Zeeland.  De  in  dit  rapport  beschreven   scenario’s  kunnen  daarbij  behulpzaam  zijn,  waarbij  onze  voorkeurvariant  (scenario  2)  als   richtinggever  kan  fungeren.    

 

  70  

 

Bronnen   Literatuur:   • Gemeente  Borsele,  Ontwikkelingen  van  de  leerlingenaantallen  in  het  basisonderwijs  van  de   gemeente  Borsele.  Heinkenszand,  2009.   • Inspectie  van  het  Onderwijs,  Ontstaan  en  ontwikkeling  zeer  zwakke  scholen  in  het   basisonderwijs.  Utrecht,  2006.   • Inspectie  van  het  Onderwijs,  Staat  van  het  onderwijs,  onderwijsverslag  2007-­‐2008.  Utrecht,   2009.   • Inspectie  van  het  Onderwijs,  Staat  van  het  onderwijs,  onderwijsverslag  2008-­‐2009.  Utrecht,   mei  2010.   • Inspectie  van  het  Onderwijs,  Toezichtkader  2009  primair  onderwijs  –  voortgezet  onderwijs.   Utrecht,  2009.   • Inspectie  van  het  basisonderwijs,  Zeer  zwakke  scholen  in  het  basisonderwijs  2006-­‐2010,   Utrecht,  juni  2010.   • Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  in  de  klas,  research  in  actie.  Middelburg,  2008.   • Marzano,  R.J.,  Wat  werkt  op  school,  research  in  actie.  Middelburg,  2008.   • Marzano,  R.J.,  T.  Waters  &  B.A.  McNulty,  Wat  werkt:  Leiderschap  op  school.  Middelburg,   2009.   • Minnaert,  A.,  H.L.  Spelberg  &  H.  Amsing,  Het  Pedagogisch  Quotiënt.  Houten,  2009.     • Munck,  B.  de,  Het  (on)terechte  optimisme  van  scholen.  In:  Schoolzakelijk,  December  2009.     • Nationaal  Netwerk  Bevolkinsgdaling  /  Themagroep  Krimp  en  Onderwijs,  Positionpaper  ‘Krimp   en  onderwijs’.  2009.   • Oberon,  De  kleine  scholen  problematiek:  een  oriëntatie,  Borsele,  2009.   • Provincie  Limburg,  Demografische  voorsprong:  Kwaliteitsslag  onderwijs.  Maastricht:  2008.   • Provincie  Zeeland,  Gebiedsagenda  Zeeland.  Middelburg,  2009   • Provincie  Zeeland,  Onverkende  paden,  Middelburg,  2008.   • Provincie  Zeeland,  Op  pad.  Middelburg,  2009.   • Scoop,  Leefbare  dorpen  –  ‘de  sociale  draagkracht  van  dorpen  in  Borsele’.  Middelburg,  2008.   • Scoop,  Sociale  Staat  van  Zeeland,  Middelburg,  2009.     • Inspectie  der  Rijksfinanciën.  Productiviteit  onderwijs,  rapport  brede  heroverwegingen,  Den   Haag,  april  2010   • Ministerie  van  O,  C  en  W.,  Scholen  voor  morgen.  Den  Haag,  november  2007.   • Ministerie  van  O,  C  en  W.,Aanpassing  stichtings-­‐  en  opheffingsnormen  basisonderwijs,  Den   Haag,1997.   • Koninklijke  Nederlandse  Akademie  van  Wetenschappen:  “Rekenonderwijs  op  de  basisschool”,   Amsterdam  2009   • Wouw,  B.A.J.  van  der  (1994).  Schoolkeuze  tussen  wensen  en  realiseringen.  Een  onderzoek   naar  verklaringen  voor  veranderingen  in  schoolkeuzepatronen  vanuit  het  perspectief  van   (etnische)  segregatie.  Proefschrift,  Amsterdam,  Universiteit  van  Amsterdam,  Faculteit  der   Pedagogische  en  Onderwijskundige  Wetenschappen.            

 

  71  

Presentaties:   • Prof.  dr.  Jaap  Dronkers:  Met  welke  data  kunnen  wij  de  kwaliteit  van  het  Nederlands  onderwijs   meten?  (Rotterdam,  december  2009)     • Prof.  Dr.  W  van  der  Grift:  Risico’s  voor  leerlingen  in  het  basisonderwijs.  (Utrecht,  april  2010)     Websites:   • www.ascd.org   • www.kb.nl   • www.minocw.nl     • www.onderwijsinspectie.nl   • www.po-­‐raad.nl   • www.rpcz.nl   • www.scoopzld.nl   • www.unimaas.nl   • www.universiteittwente.nl   • www.uva.nl      

Begeleidingscommissie    

 

Leden  PPOZ:   • Anko  van  Hoepen   • Cor  Kuijvenhoven     • Ewald  de  Keijzer   • Piet  Jan  Reijnierse   • Henk  Verweg   • • • •  

Jan  Ennik  (RPCZ)  voorzitter   Linda  Franken  (Scoop)   Dick  van  der  Wouw  (Scoop)   Marleen  Vermeer  (Scoop)  

 

 

  72  

Platform Primair Onderwijs Zeeland