ONDERSTEUNING EN PARTICIPATIE Eindrapportage
Trudy Dankers Carla van Slagmaat Erica Brettschneider Simona Karbouniaris Madelief Oosterink Jean Pierre Wilken m.m.v. Alje Drost Nici van ‘t End Martin van de Lustgraaf
Inhoudsopgave Inhoudsopgave ...................................................................................................................................1 Hoofdstuk 1
Inleiding ......................................................................................................................5
1.1
Inleiding ..............................................................................................................................5
1.2
Methode .............................................................................................................................6
Hoofdstuk 2
Fluweelmos (Reinaerde)..............................................................................................9
2.1
Fluweelmos .........................................................................................................................9
2.2
Proces projectteam ...........................................................................................................11
2.3
Visieontwikkeling...............................................................................................................12
2.4
Draagvlak team t.a.v. vernieuwde werkwijze .....................................................................13
2.5
Opvattingen over participatie ............................................................................................15
2.6
De eerste stappen richting een nieuwe werkmethode .......................................................16
2.7
Sociale Netwerken vergroten.............................................................................................16
2.8
Buurtbetrokkenheid versterken .........................................................................................17
2.9
Vier portretten ..................................................................................................................18
2.10
Thema’s in de portretten ...................................................................................................23
2.11
Wat professionals geleerd hebben.....................................................................................24
Hoofdstuk 3
De Hoenderberg, Amerpoort.....................................................................................27
3.1
De Hoenderberg ................................................................................................................27
3.2
Locatie...............................................................................................................................27
3.3
De probleemstelling ..........................................................................................................28
3.4
Samenstelling ....................................................................................................................28
3.5
Kennisverspreiding en betrokkenheid ................................................................................29
3.6
De opdracht.......................................................................................................................29
3.7
Aanpak en methode ..........................................................................................................30
3.8
Meedoen en erbij horen ....................................................................................................31
3.9
Mooie voorbeelden ...........................................................................................................32 1
3.10
Prestaties ..........................................................................................................................33
3.11
Prestatie 1: Hoenderberg in zicht .......................................................................................33
3.12
Prestatie 2: ‘Ik wil …’..........................................................................................................34
3.13
Prestatie 3: De perfecte match ..........................................................................................35
3.14
Sociaal netwerk .................................................................................................................37
3.15
Opbrengsten voor de professionals ...................................................................................41
3.16
De professional als bruggenbouwer ...................................................................................42
3.17
Nieuwe inzichten ...............................................................................................................45
3.18
Beginnen en vasthouden ...................................................................................................47
Hoofdstuk 4
Ambulante dienstverlening Abrona ...........................................................................49
4.1
Inleiding ............................................................................................................................49
4.2
Het eerste projectjaar ........................................................................................................51
4.3
Het logboek .......................................................................................................................52
4.4
Uitkomsten eerste projectjaar ...........................................................................................52
4.5
Het tweede projectjaar ......................................................................................................54
4.6
Van logboek naar werkdocument ......................................................................................54
4.7
Sociale netwerken .............................................................................................................55
4.8
Presentiegericht werken ....................................................................................................55
4.9
Presentie in de praktijk ......................................................................................................57
4.10
Omgaan met spanningsvelden ...........................................................................................63
4.11
Dilemma’s in de praktijk ....................................................................................................67
4.12
Wat de professionals geleerd hebben ................................................................................69
4.13
Vraag van de client/regie bij de client/kwaliteit van leven .................................................70
4.14
Sociale netwerk .................................................................................................................71
4.15
Bespreken van dilemma’s en reflectie................................................................................72
2
Hoofdstuk 5
Hoe participatie ondersteund kan worden ................................................................75
5.1
Inleiding ............................................................................................................................75
5.2
Leren professionaliseren ....................................................................................................75
5.3
Vormen van participatie ....................................................................................................77
5.4
Vorm en inhoud geven aan het supportmodel ...................................................................78
5.5
Resultaten .........................................................................................................................80
5.6
Kwaliteiten ........................................................................................................................86
5.7
Voorwaarden.....................................................................................................................90
Bronnen ............................................................................................................................................93 Bijlage 1
VISIEMETER ...................................................................................................................95
Bijlage 2
Werkdocument Methodisch Werken en Reflectie ..........................................................99
Bijlage 3
Medewerkers ..............................................................................................................109
3
4
Hoofdstuk 1
Inleiding
Trudy Dankers 1.1 Inleiding Nog steeds leven in Nederland ongeveer 32.000 mensen met een (zeer) ernstige en/ of meervoudige beperking, en mensen met ernstige psychische en gedragsproblemen in instituten. Door het streven naar vermaatschappelijking zijn er de laatste jaren grote veranderingen te zien in opvattingen over het leven van mensen met een beperking, ook in de verstandelijke gehandicaptensector. Onderzoeken door bijvoorbeeld Van Gennep (1997) en Vreeke et al. (1998) toonden aan dat het leven in een instituut met name voor mensen met (zeer) ernstige en/ of meervoudige beperking nadelig is. Recentelijk is uit zowel het onderzoek van Van Loon (2006) als Kwekkeboom e.a. (2006) gebleken, dat het beschikken over bijvoorbeeld een eigen woonruimte in belangrijke mate bijdraagt aan de kwaliteit van leven en dat mensen met beperkingen die op zichzelf of met enkele anderen wonen zich niet vaker eenzaam voelen dan toen zij nog in een groep leefden. Wel moet onderkend worden dat het ‘wonen in de wijk’ niet zonder meer bijdraagt aan een grotere maatschappelijke participatie (zie ook: Brettschneider en Visser, 2004, Wilken, 2004) en dat vermaatschappelijking ook een keerzijde heeft, namelijk : het risico op vereenzaming en verschraling van kwaliteit van leven als aan een aantal randvoorwaarden niet wordt voldaan. Enkele belangrijke voorwaarden zijn: aansluiten bij de wensen, mogelijkheden en beperkingen van cliënten, een veilige en toegankelijke omgeving, actief werken aan netwerkontwikkeling en voldoende ondersteuning (Wilken, 2007). Supported Living, een zorgmodel afkomstig uit de VS, biedt de mogelijkheid om in deze randvoorwaarden te voorzien. Ook in Nederland wordt de supportbenadering alom in het veld gezien als een manier om de zorg te innoveren en tegemoet te komen aan de behoeften en wensen van cliënten met een verstandelijke beperking die weliswaar buiten de zorginstellingen wonen, maar ook - vaak blijvend - ondersteuning nodig hebben bij het functioneren op verschillende terreinen: wonen, werken, leren, recreëren en het aangaan en onderhouden van sociale relaties. In de supportbenadering ligt het accent op: • de mogelijkheden van de persoon met de beperkingen: zelfontplooiing • de mogelijkheden van het sociale netwerk • de wensen en behoeften van de persoon en diens netwerk aan professionele ondersteuning • het functioneren in de samenleving: sociale inclusie en volwaardig burgerschap • zelfbepaling: regie in het eigen leven In de supportbenadering staat de persoon en zijn natuurlijke habitat (sociale netwerken, maatschappelijke omgevingen) centraal, en niet de zorginstelling. Een kwalitatief goed bestaan betreft voor mensen met een beperking dezelfde soort zaken als voor elke burger, zoals gewaardeerd worden om wie je bent, zeggenschap hebben over je leven, verbonden zijn met andere mensen, vrienden hebben, deel hebben aan wat er in je omgeving gebeurt, van betekenis zijn voor anderen en bijdragen aan de samenleving. Van Loon (2006) concludeert dat inclusie, zelfbepaling en persoonlijke ontwikkeling de essentiële dimensies zijn om een verandering te organiseren in de dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beperking. In navolging van andere landen (w.o. Zweden, Finland, Denemarken) is er in Nederland de laatste jaren een toenemende verschuiving te zien van intramurale naar extramurale zorg (Schuurman, 2002). Het ontbreekt echter nog aan voldoende kennis en praktische ervaring om de principes van de supportbenadering in verschillende settingen en voor verschillende doelgroepen vorm te geven. Met name gaat het hier om dié attitude en vaardigheden om bij de vraag naar support van de cliënt meer 5
te handelen door middel van het inzetten van mensen en middelen, die beschikbaar zijn in de sociale omgeving van de cliënt, dan - zoals vaak gebruikelijk is - naar de (on)mogelijkheden van de instelling waarbinnen de professional werkzaam is. Dit project heeft dan ook als doel deze kennis en vaardigheden uit te breiden, en professionals, cliënten en familieleden te voorzien van de nodige bagage om de supportbenadering in de praktijk te brengen. Meer specifiek wordt met dit project beoogd dat professionals : • kennis- inzichten en vaardigheden verwerven met betrekking tot de supportbenadering • in staat zijn om een compleet en helder beeld te krijgen van de zorg en ondersteuning die cliënten en hun netwerk nodig hebben op alle relevante dimensies van hun bestaan: wonen, werken, leren en recreëren in de samenleving • in staat zijn het zorg- en ondersteuningsaanbod aan te laten sluiten op de vragen wensen en behoeften van cliënt en zijn netwerk en dit aanbod zo in te richten dat de zorg en ondersteuning geïntegreerd wordt met- en complementair is aan de steun vanuit de maatschappelijke omgeving en sociale netwerk • in staat zijn om enerzijds voldoende veiligheid te creëren en te waarborgen voor de cliënt, door adequaat om te gaan met risicovol gedrag van de cliënt zelf en anderzijds door zorg te dragen voor een veilige fysieke, psychologische en sociale omgeving. De algemene vraag is hoe de principes van support geïmplementeerd kunnen worden in verschillende contexten, bij mensen met diverse typen beperkingen, welke varianten mogelijk zijn (organisatorisch en professioneel) en wat de effecten hiervan zijn. 1.2 Methode In dit project heeft kennis- en competentieontwikkeling bij de professionals een centrale plaats ingenomen. Zij waren belangrijke actoren in het proces van leren, het geleerde in de praktijk brengen en het terugkoppelen van ervaringen naar collega-professionals. Om deze leerprocessen mogelijk te maken is gekozen voor het model van de zogenaamde Best Practice Unit (BPU), waarin professionals, cliënten (en/of vertegenwoordigers samen kwamen ten behoeve van het delen van kennis en ervaringen in de praktijk . Omdat onderzoek deel uitmaakt van de BPU werden ook een of meerdere onderzoekers aan de groep toegevoegd. Voor de onderzoekers is het een vorm van handelings- of actieonderzoek. BPU’s zijn te beschouwen als werkplaatsen of proeftuinen. Centraal in deze benadering staan: het kritisch kijken naar de huidige praktijk, nieuwsgierigheid naar het beste bewijs voor verbetering, doordacht experimenteren in de praktijk en het meten van resultaten van nieuwe benaderingen. Een BPU is een middel voor kwaliteitsverbetering, innovatie en professionalisering. Holsbrink-Engels (2004) noemt hierbij drie elementen: 1. Het kunnen aangaan en onderhouden van een samenwerkingsrelatie met cliënten en cliëntsystemen 2. Het toepassen van best practices c.q. effectieve interventies 3. Het over en weer versterken van elkaars inspanningen binnen multidisciplinaire samenwerking. Elke BPU werd begeleid door een zogenaamde ‘facilitator’. Een facilitator is een deskundige die bedreven is in het begeleiden van leerprocessen, het projectmatig werken aan innovatieve activiteiten en bekend is met het processen van kenniscirculatie in combinatie met praktijkgericht onderzoek. In een BPU is de facilitator vooral een procesbegeleider. Hij/zij coacht de competentieontwikkeling van de deelnemers en zorgt er ook voor dat de ‘Best Practice’ in zijn geheel zich optimaal kan ontwikkelen. 6
In samenwerking met drie zorginstellingen in de regio Utrecht, Abrona, Amerpoort en Reinaerde, zijn drie pilots (BPU’s) ingericht. Binnen deze ‘lerende gemeenschappen’ werden kennis en tools rond de supportbenadering verzameld en (verder) ontwikkeld. De deelnemende professionals en hun teams werden in de gelegenheid gesteld en aangemoedigd om te experimenten met (nieuw) ontwikkelde werkwijzen te behoeve van ondersteuning van hun cliënten en sociale netwerken. De deelnemers aan de BPU’s kwamen minimaal een maal per vier weken bij elkaar. Daarnaast ontvingen alle professionals een training over sociale netwerken (Van de Lustgraaf, 2004) en bezochten zij een instelling die veel ervaring heeft op het gebied van supportgericht werken in het zuiden van het land. Gedurende de looptijd van het project kwamen de professionals uit de drie pilots regelmatig in een gezamenlijke bijeenkomst bij elkaar om ervaringen met elkaar uit te wisselen. Binnen de eigen organisatie werden de uitkomsten breder gedeeld met collega’s in het eigen en de andere teams, en werd het management betrokken om zorg te dragen voor de noodzakelijke randvoorwaarden. Deze manier van werken werd door de deelnemers als erg leerzaam ervaren. Gezamenlijk werd een visie ontwikkeld op supportgericht werken en kwamen de wensen, behoeften en mogelijkheden van de cliënten om (meer) te participeren in de samenleving concreter in beeld. Tegelijkertijd werd er recht gedaan aan eerder verworven en soms meer impliciete kennis en ervaringen van de deelnemers door deze uit te wisselen, te expliciteren en als uitgangspunt van het ‘nieuwe handelen’ te nemen. De BPU’s boden de deelnemers de gelegenheid nieuwe werkwijzen te ontwikkelen en uit te proberen, waarbij steeds werd nagegaan wat wel en niet goed werkte en hoe de aanpakken verbeterd konden worden. Op deze manier leerden de professionals met en van elkaar, in en aan de praktijk. In de volgende drie hoofdstukken wordt verslag gedaan van de drie pilots. In hoofdstuk 5 gaan we in op de resultaten van de drie pilots gezamenlijk.
7
8
Hoofdstuk 2
Fluweelmos (Reinaerde)
Simona Karbouniaris, Madelief Oosterink en Martin van de Lustgraaf
2.1 Fluweelmos Fluweelmos is een woonzorgvoorziening voor mensen met meervoudige verstandelijke en lichamelijke beperkingen. De voorziening bestaat uit vier aaneengeschakelde woningen en is gevestigd in een nieuwbouwwijk van Houten. Deze woningen bevinden zich in de wijk de Mossen. Fluweelmos is onderverdeeld in vier woningen waar 24-uurszorg wordt geleverd. In elke woning is er ruimte voor 7 cliënten. Elke bewoner heeft zijn eigen slaapkamer, de resterende ruimtes, zoals keuken en sanitair worden gedeeld met huisgenoten. Fluweelmos is een AWBZ gefinancierde wooneenheid met een BOPZ indicatie. Er is in totaal 16,3 fte formatie bezet op de vier woningen voor de begeleiding van 28 bewoners. De Best Practice Unit (BPU) van de Fluweelmos is in het leven geroepen om de supportbenadering intensiever te gebruiken en toe te passen met en voor cliënten op deze locatie. Het doel hierbij is om de wensen van cliënten beter in kaart te brengen, zodat professionals de cliëntengroep hierin gerichter kunnen bijstaan en begeleiden. De resultaten zoeken we daarmee op twee terreinen: het leven van de cliënt en de vernieuwende beroepscompetenties van de professional. Het unieke van een BPU is dat hierin diverse betrokkenen, cliënten(vertegenwoordigers), externe dienstverleners (MEE), werkers, onderzoekers en managers samen werken aan een ‘nieuwe’ praktijk. Het is een eerste poging om op deze nieuwe locatie gericht te werken aan netwerkverbreding en professionalisering. In de twee jaren voor de start van het project stond de impact van de verhuizing naar de huidige locatie centraal. Deze heeft veel voeten in de aarde gehad, door onder meer interne reorganisaties en herschikkingen van bewonersgroepen. Men ging toen feitelijk een stap terug in de mate van participatie, omdat destijds in de kersverse nieuwbouwwijk weinig binnen loopafstand (winkels en voorzieningen) te vinden was. Terwijl een aantal cliënten in de locatie in Nieuwegein zelfstandig boodschappen konden doen en ook de dagbesteding eenvoudiger konden bereizen. Tijdens een eerste inventarisatie van vitale thema’s voor de supportbenadering werd een zevental zaken genoemd door de BPU. Hierbij is onder meer gedacht aan het in kaart brengen van de wensen van de bewoners, het uitbreiden en aangaan van familiebanden, het invulling geven aan vrijetijdsbesteding en het vergroten van het vrijwilligersnetwerk. Daarnaast had het team voor ogen om betekenisvolle contacten te leggen in de buurt. Tevens kwam men op het idee om randvoorwaarden in de organisatie te formuleren, die de vast te stellen doelen conditioneel zouden kunnen borgen. Om al deze verschillende ambities te behalen is een plan van aanpak opgesteld. In kleine werkgroepen van twee tot drie professionals is gewerkt aan de uitwerking van doelstellingen met daaruit voortvloeiende acties. Middels terugkoppeling in de centrale projectgroep ontstond naast en na de nodige discussie over onder meer haalbaarheid, ook op grote delen van het plan consensus, van waaruit draagvlak voor een gezamenlijke missie groeide. Na het eerste jaar is aan de hand van de tussenevaluatie gekozen voor focus op de gewenste ondersteuning bij participatie van 4 bewoners, dit om sneller en beter de voorwaarden en (meer-)waarde te kunnen ontdekken van de aanpak. Door in te zoomen op vier casussen zijn vier portretten ontstaan, die onderliggend vergelijkbare (werk)principes kunnen opleveren. De Best Practice Unit (nader omschreven als projectteam) van Fluweelmos heeft gedurende het bestek van dit project, na een trainingstraject in het eerste jaar tegelijkertijd gewerkt aan de implementatie van een innovatieve aanpak van hun zorgtaken, genaamd Active Support. De 9
inzichten van het model Active Support, welke gericht zijn op het vergroten van zelfredzaamheid en regie bij het wonen in huis gericht is, zijn in het tweede jaar van de BPU gecombineerd met groeiende praktijkkennis rond supportgericht werken.
Active Support Active Support betreft een in Engeland ontwikkelde methode vanaf de jaren tachtig (Jones e.a., 1996; Felce e.a., 2002), die, zoals de naam aangeeft, actief ondersteunt in het ontwikkelen van en versterken van mogelijkheden van mensen met een (ernstige) verstandelijke beperking om zoveel mogelijk zelfstandig te doen. Daarin liggen overeenkomsten met bijv. het Eigen Initiatief Model (EIM). De methode doorbreekt het afhankelijkheidsdenken en probeert om de betrokkene meer tot eigen handelen te stimuleren op alle mogelijke gebieden van haar/zijn leven. Het wordt daarmee mogelijk om uit traditionele zorgverhoudingen te treden. De positieve gedragingen en handelingen van mensen worden versterkt binnen een nieuw gestructureerde relatie, tijd en ruimte. Dat wil zeggen er wordt nadrukkelijk gekeken naar welke tijd waarvoor bij de betrokkene past en welke ondersteuning en eigen ruimte iemand behoeft. Daarmee ontstaan ook mogelijkheden om meer in de wijk te kunnen wonen, vanuit een community-care en burgerschapsdenken. Active Support biedt concrete handvatten om de structuur aan te brengen. Het bestaat uit drie deelgebieden: het invullen van de activiteiten (activiteitenplan), ondersteuningsplan en een duidelijk trainingsplan voor het bieden van de gevraagde ondersteuning. De indeling in activiteiten krijgt vorm en structuur in ‘vaste’ en ‘vrije’ momenten op de dag. De eigen noodzakelijke ruimten worden goed doordacht en ingevuld vanuit de ervaringswereld van de betrokkene zelf, in nauwe samenwerking met het eigen netwerk. Een ondersteuningsplan ontstaat op dezelfde wijze, waarbij het steeds gaat om heel concrete en praktische vaardigheden voor het leven van alledag. Nieuwe vaardigheden worden volgens plan en stap voor stap uitgewerkt. Eigen Initiatief Model Het Eigen Initiatief Model (EIM) richt zich op de versterking van de vaardigheden van mensen met een verstandelijke beperking, waarmee op alle mogelijke levensgebieden meer zelf verantwoordelijkheid wordt gedragen (Timmer, Dekker en Voortman, 2002). Daarmee ligt er een direct verband met de burgerschapsvisie. EIM werd door Johan Timmer aan de Rijksuniversiteit Groningen ontwikkeld en is een uitwerking van de visie waarvan de kernbegrippen zijn: burgerschap, gelijke rechten en plichten, zelfstandigheid, verantwoordelijkheid en ondersteuning in de eigen leefomgeving. Werken volgens de uitgangspunten van EIM stelt hoge eisen aan zowel mensen als organisaties die (professionele) ondersteuning geven aan mensen met een verstandelijke beperking. Het model is echter vooral praktisch bedoeld en heeft een kernpunt in de ontwikkeling van het denken. Wanneer iemand beter nadenkt over dat wat zij/hij doet, ontwikkelt zich ook een groter vermogen tot handelen en daarmee worden de algehele ontwikkelingskansen van mensen met een verstandelijke beperking vergroot. Hiertoe hebben mensen echter wel een zekere ‘oefenruimte’ nodig. Het model keert zich tegen een afhankelijkheidspositie van mensen met een beperking, en omgekeerd ook tegen een hulpverleningssyndroom (het voortdurend geneigd zijn tot het verlenen van zorg). Er wordt recht gedaan aan wat de betrokkene zelf kan denken en kan doen. In de praktijk van het model wordt er uitdrukkelijk beroep gedaan op zogenoemde zelfoplossingsvaardigheden. Deze worden gestimuleerd door concrete opdrachten die als werkdoelen worden opgezet. Het ‘leren leren’ komt dan in beeld: het gaat niet om het uitvoeren van de concrete taak (koffie zetten, zelf boodschappen doen, contact maken met iemand anders, de was doen, etc.) maar om het leren bedenken wat daarvoor nodig is. Daarbij maakt het model overigens ook gebruik van een verkeerslicht (vgl. stoplichtmethode) om het bewustzijn te activeren. Middel concrete vragen worden mensen gestimuleerd om logische stappen in het denkproces te zetten. In concrete oefensituaties wordt dit denken steeds op de proef gesteld: doen wat je zelf kunt, leren wat je zelf wilt.
10
Lukt dit dan wordt hetzelfde oefenproces gegeneraliseerd naar andere contexten en situaties. Ook op andere momenten wordt gestreefd naar het bevorderen van het eigen denkproces en handelingsvaardigheid. Dit wordt in goede banen geleid middels coaching. Coaching (‘ruimte geven en grenzen stellen’) maakt het mogelijk dat alledaagse situaties ook veilig genoeg zijn om zelfstandiger in te functioneren. Het inzetten van EIM is niet vrijblijvend, omdat er met concrete doelen wordt gewerkt. Deze doelen dienen klein en overzichtelijk te zijn, rekening houdend met de individuele spanningsboog en capaciteiten. EIM kan evenmin incidenteel worden gebruikt, omdat EIM ingebed moet zijn in het totaalbeeld en de wensen van de betrokkene zelf (zoals persoonlijke toekomstplannen). Naast deze methodische aspecten is het ook noodzakelijk professionals hierin te trainen en de implementatie in de organisatie te borgen.
In deze procesbeschrijving wordt beknopt weergegeven welke ontwikkelingen het team heeft doorgemaakt en op welke wijze bewoners hier profijt van hebben. 2.2 Proces projectteam De projectleden zijn in feite na weinig persoonlijk vooroverleg of dialoog over verheldering van doelen, ambities en tijdsbeslag in oktober 2008 deel gaan nemen aan het project. Dit gebeurde op verzoek van het management, dat in een voorstadium de hoogst opgeleide krachten benaderde (B en C begeleiders), onder wie drie HBO en vier MBO professionals. Deze professionals zijn afkomstig van vier verschillende teams met ieder weer eigen culturen en werkwijzen, en daarnaast werkzaam met lager opgeleide collega’s die zich weinig konden verbinden tot de doelen van een voor hen een ‘extern’ project. Daarmee is een zware wissel getrokken op de motivatie van de projectleden, die ondanks de geschetste situatie een sterke groei vertoonde. Elke begeleider nam als zorgverlener uit één van de vier woningen deel aan het projectteam en werd daarmee ambassadeur en ‘leerling’ tegelijk. Dat vraagt ook veel van de persoonlijke kwaliteiten van een dergelijk projectteamlid. In de loop van de projectperiode is gestimuleerd om enerzijds de professionals die aan het projectteam deelnamen zoveel mogelijk in de BPU een integraal team te laten vormen, en hen tegelijk te stimuleren om binnen het eigen team aansluiting te maken met de andere collega’s. Deze dubbelrol heeft veel aandacht en inspanningen gevraagd van de begeleider van het projectteam. Vanuit het oogpunt van groepsdynamica is een volledig groepsvormingproces doorlopen. De leden van het projectteam hebben met elkaar alle fasen van de samenwerking doorlopen alvorens tot prestaties en samenhang te kunnen komen: Eerst is er de fase van het lidmaatschap, ook wel ‘forming’ genoemd . Met als hoofdvragen: ’wie hoort er bij de projectgroep en waarom doe je mee? Met inbegrip van uiteenlopende persoonlijke motivaties, voorkeuren, afkeuren of gedogen. De fase van de duidelijkheid over taken en rollen en leiderschap, ook wel ‘storming’ genoemd volgde: wie kan hier welke rol en mening op na houden? Daaruit volgden processen van onderlinge miscommunicatie en subassertieve samenwerkingsprocessen. In de derde fase, behelst ‘norming’ het expliciet maken van normen: wat vinden we met elkaar normaal om te zeggen, te denken en te doen? Tenslotte wordt met ‘performing’ de daad gedragen: Dat kunnen wij neerzetten en daar zijn we trots op. Met name de vormingsfase, de fase van het lidmaatschap, heeft veel tijd opgeëist omdat de zeven professionals niet van het begin af zich tot lid van een projectteam rekenden en hiervoor geen aanvullende werkuren beschikbaar hadden. Een andere drempel vormde de privacy van de bewoners, een gevoelig thema waarover de professionals geen vertrouwelijke informatie wilden delen in een nieuw samengesteld projectteam van (student-)onderzoekers, facilitator, MEEconsulent en stagiaire en het eigen management. 11
Mogelijk nog complexer is de rol van ‘ambassadeur’ die van hen gevraagd wordt, omdat de professional zowel zelf de aanpak eigen maakt als mede de nieuwe werkmethode aan de ‘andere’ collega’s (die niet in de projectgroep participeerden) diende over te brengen. Het geschetste groepsproces stelt eisen aan de facilitator om met interventies zo goed en vlot als mogelijk de performingfase te bereiken. Wanneer de groep eenmaal ‘draait’ kan deze met veel minder begeleiding toe. Echter, de wisselingen van samenstellingen werkten remmend. 2.3 Visieontwikkeling Volgens de op schrift gestelde mens- en zorgvisie van Reinaerde (2002), streeft de organisatie naar het bieden van ondersteuning en zorg, waarbij in het bijzonder aandacht is voor zingeving en levensovertuiging. Het professioneel handelen komt voort uit het als volgt omschreven mensbeeld: Wij zien de mogelijkheden van burgers om hen zelf hun leven vorm laten geven en bepalen. Voor ons is het belangrijk dat zij zich zowel emotioneel als lichamelijk goed voelen. Ook spelen de woonomgeving, autonomie en sociale contacten daar een belangrijke rol in. Het is wenselijk dat bewoners zelf keuzes maken en de kans hebben zich te ontwikkelen, onder meer door deel te nemen aan de maatschappij. Dit kan middels, werk, dagbesteding, activiteiten en vrijetijdsbesteding. Deze visie raakt in de kern, het gedachtegoed en concept van project Ondersteuning en Participatie, omdat zij zich richt op de bewoner als uniek en gewaardeerd. In 2005 is de visie aangevuld met ‘empowerment en support’ als kernbegrippen. Zo is te lezen in het visiedocument: Support is een kernbegrip in de zorgvernieuwing en binnen Reinaerde. Support betekent letterlijk ondersteuning. Ondersteuning voor mensen met een beperking om een leven in en met de samenleving mogelijk te maken. De ondersteuning aan mensen met een beperking is de laatste jaren sterk in beweging. Was het tientallen jaren nog heel gewoon dat grote inrichtingen, gelegen in bossen en achter duinen, het enige ondersteuningsaanbod vormden, tegenwoordig staat de vraag van de persoon met de beperking centraal. Dit heeft geleid tot een sterk gedifferentieerd aanbod, waarbij mensen met een beperking steeds meer deel uitmaken van de samenleving.(…) Het supportmodel gaat ervan uit dat mensen met beperkingen thuis horen in de samenleving. Dat zij als volwaardig burgers deelnemen in – en een bijdrage leveren - aan de samenleving. In die samenleving moet de persoon met een beperking, de ondersteuning krijgen die hij of zij behoeft of vraagt. Daarvoor moet hij gebruik kunnen maken van alle voorzieningen en faciliteiten die de samenleving zijn burgers biedt. Support is er op gericht om de maatschappij te ontsluiten voor mensen met een beperking. Daarbij wordt gesteld dat deze visie impact heeft op het begeleidingsconcept. Het vraagt om: • Een appèl doen op versterking van de mogelijkheden. • Gericht zijn op het (doen leren/laten) dragen van eigen verantwoordelijkheid van de cliënt. • Voorzien in een begeleidingsstijl van de begeleider waarbij sprake is van “begeleiden met de handen op de rug”, “loslaten”, overdragen en overlaten van verantwoordelijkheden. • Een professioneel begeleiderschap. Dat wil zeggen dat men inzicht heeft in de grenzen van mogelijkheden van de cliënt, het (evt.) ziekteproces en dergelijke en daarop de begeleiding weten af te stemmen. • Het bewaken van de grenzen van dienstverlening vanuit het perspectief van macht en afhankelijkheid. Reinaerde heeft dus als organisatie een cliëntgerichte visie op schrift gesteld. Deze willen de professionals meer integreren in de praktijk, waartoe het volgende doel is opgesteld: 12
“Als team willen we de visie/missie van Reinaerde meer en concreter vertalen in ons professioneel handelen” Hierop volgend besluit Fluweelmos in 2008 op teamniveau zicht te krijgen op de visie onder professionals op de eigen werkvloer. Het vaststellen van en het uitwisselen over de visie en missie, sterkt het projectteam in haar doelstellingen om het supportgericht handelen uit te werken. Zodoende is onder de professionals van Fluweelmos een visiemeter uitgezet om na te gaan in hoeverre de professionals support gericht werken. De visiemeter is een instrument waarmee professionals meer zicht verkrijgen op de accenten in hun visie op het begeleiden van mensen met een verstandelijke handicap (Den Besten & Van Vulpen, 2001). Zie bijlage 1. Van belang wordt geacht te onderzoeken, in hoeverre de visie die op organisatieniveau uitgedragen wordt, teruggezien wordt in de verschillende geledingen van de organisatie. De resultaten uit de metingen bieden aanknopingspunten om professionals in gesprek te brengen over hun visie. Fluweelmos besluit een dergelijke visiemeting te doen, op initiatief van een begeleider en coördinator. Een eerste meting is gedaan in 2008 en werd herhaald in 2010. In 2008 hebben tien medewerkers de vragenlijst ingevuld. Belangrijkste bevindingen uit deze meting zijn, dat de professionals een hoge mate van respect opbrengen voor de cliëntengroep, maar dat dit tegelijkertijd niet wil zeggen dat een bewoner als vanzelfsprekend eigen keuzes mag maken. De focus in de methodische begeleiding ligt vooral nog op verzorging en basale ondersteuning in de eigen woning. Deelname aan (relaties in) de samenleving is eveneens niet per definitie ondersteund wordt met begeleiding. In algemene zin, vinden de professionals wel dat ontwikkeling en ontplooiing voor de cliëntengroep van groot belang is. Naar aanleiding van deze meting is geconcludeerd dat het team nog niet volledig toegerust en klaargestoomd voor een veranderende visie op participatie. In 2010 zijn vervolgens veertien medewerkers betrokken geweest bij het invullen van de vragenlijst en is nog steeds ambivalentie zichtbaar tussen autonomie en het aangaan van contacten in de samenleving. Tegelijkertijd stijgen de scores op de dimensies ‘respect’ en ‘ontwikkeling- en ontplooiingsmogelijkheden’ voor cliënten en lijkt de handicap minder centraal te worden gesteld. De metingen worden in het team besproken en door de initiatiefnemers met de volgende uitspraak samengevat: Jezelf bewust zijn van je eigen mensbeeld en waardoor deze is gevormd, weten wat heersende beeldvorming in de samenleving is, respect hebben voor de persoon die door jou wordt ondersteund en hem/haar goed in beeld te hebben (cultuur, geschiedenis, familie van herkomst, levenservaringen, contacten, wensen en behoeftes, kwaliteiten) en vooral kunnen kijken naar je eigen handelen, dit bespreekbaar maken, zal bijdragen aan een groeiende professionaliteit. Uit de visiemeter komt dus naar voren dat support gericht werken voor de professionals vooral het respecteren van de persoonlijke ruimte van cliënten omvat. De visiemeter heeft de professionals verder tot nadenken gestimuleerd, met name op het vlak van zelfbeschikking onder bewoners. Op dat gebied is een zekere mate van gereserveerdheid geconstateerd. Zo voerden de professionals gedurende de pilot herhaaldelijk discussie over de grenzen van supportgericht werken en het bewaken van het groepsevenwicht. 2.4 Draagvlak team t.a.v. vernieuwde werkwijze Een belangrijk onderdeel behorend bij de visieontwikkeling, is het draagvlak van zowel het projectteam als de schil van collega’s die in elk van de vier woningen een eigen team vormen. Het voortraject heeft vanwege het abrupte karakter van de start de nodige tijd en investering gevraagd voor de vormingskant van het projectteam. In het zogenoemde leerontwikkeltraject hebben de 13
eerste activiteiten van de professionals zich vooral gericht op het bereiken van overeenstemming ten aanzien van visie. Ook speelde het opbouwen van onderling vertrouwen om van elkaar te willen leren en dus ook ervaringen te delen persoonlijk stelling te nemen voor eigen opvattingen over het werk. Daarbij is ook aandacht geweest voor kennisuitwisseling. Veel energie is uit gegaan naar definiëring, rol- en taakafbakening, de beschikbare tijd van individuele professionals en verwachtingen ten aanzien van hun deelname gedurende het traject. Met alle zeven professionals zijn bij de start en aan het eind van de projecttermijn interviews gehouden. De kern uit de gevoerde gesprekken is dat Support gericht werken volgens de professionals draait om het bevorderen van zelfstandigheid. De geboden ondersteuning krijgt vorm door te toetsen wat cliënten zelf kunnen en dat met regelmaat opnieuw te bekijken. Meer zelfstandigheid vergroot de vrijheid van de cliënten omdat er meer ruimte is voor zelfontplooiing. Belangrijk aandachtspunt daarbij is om zelfstandigheid niet alleen binnen de groep te stimuleren maar ook daarbuiten, in de buurt en dus samenleving. Dit blijkt voor de meeste professionals nog lang niet altijd vanzelfsprekend. Vanuit dit oogpunt hebben de professionals de afgelopen anderhalf jaar cliënten ervaring opgedaan in experimentele begeleidingstrajecten. Eén van de professionals omschrijft de support benadering als volgt: De support benadering is dus letterlijk ondersteunen, daar waar de cliënt zelf in ondersteund wilt worden. We vragen ook altijd aan de cliënt “wat wil jij, wat is je droom of waar zit jouw kwaliteit of je talent” en kun je dat samen waarmaken. Dat is het startpunt, het startpunt is altijd de cliënt en dan gaan we opzoek naar concrete middelen, mogelijkheden en we kijken verder dan de tuin zeg maar. Gewoon om te zien wat is er mogelijk voor de cliënt en dan gaan we concreet aan de slag en dan met kleine stapjes, dat is het ‘active’, het actieve eraan. Een zelfbeoordeling ten aanzien van de oude werkwijze ten opzichte van de vernieuwde aanpak, levert een gemiddelde van 6 in de oude situatie versus een 7,8 in de huidige situatie. Desondanks zijn de professionals van mening dat het werken volgens de support benadering over het algemeen niet sterk verschilt van de “oude” werkwijze, voor de start van het project. Wel zouden de professionals nu meer gericht zijn op methodisch werken doordat ze gestructureerder leren werken aan de hand van gelegenheidsplannen. De professionals omschrijven hun huidige werkwijze als ‘resultaatgericht’ waarbij de cliënt centraal staat. Het resultaatgerichte handelen is gestoeld op het stap voor stap werken aan doelen met de cliënt. Daarbij geven ze wel aan dat voor de projectstart de cliënt altijd al centraal stond. Nu wordt echter de omslag gemaakt naar een benadering waarbij de cliënt ook burger en bewoner is. Professionals geven aan dat zij in hun begeleiding volgens de support benadering veel gerichter kijken naar wat mensen zelf kunnen en daarbij proberen zij niet teveel in te vullen. Er wordt dus minder overgenomen. Een professional omschrijft dat hij nu bijvoorbeeld de keuze zelf laat bij de cliënt wat hij/zij wilt drinken in plaats van het af te bakenen met alleen koffie of thee. Hij omschrijft zijn rol als volgt: Vroeger was je echt verzorger en tegenwoordig ben je meer ondersteunend begeleider eigenlijk. Op de vraag wat het werken volgens de support benadering voor de cliënt heeft opgeleverd komt duidelijk naar voren dat deelname aan de samenleving en het aangaan van relaties en sociale netwerken moeizaam verloopt. Bewustwording speelt hier een grote rol aangezien de professionals het in toenemende mate als hun taak zien om de dit meer te stimuleren. Ondanks dat er twee jaar ruimte is geweest om hiermee te experimenteren, blijkt het lastig te zijn om de support benadering ook daadwerkelijk naar buiten toe vorm te geven. Dit wordt opgemaakt uit de wijze waarop professionals zich uitlaten over het betrekken van buurtbewoners. Het merendeel heeft geen concrete acties uitgevoerd met betrekking tot deze doelstelling en daarbij geven de professionals 14
verschillende redenen. Bewoners van de woonvoorziening participeren nog niet of nauwelijks in het regulier ‘maatschappelijk en sociaal verkeer’. Dit zou belemmerd worden omdat Houten nog weinig accommodaties biedt waar mensen uit de wijk elkaar kunnen ontmoeten. Daarnaast vormt de werkdruk en taakopvatting een struikelblok. Cliënten gaan natuurlijk gewoon ’s ochtends naar het werk en die komen ’s middags thuis. Als begeleider ben je hartstikke druk met taken op de groep en je probeert wel tussendoor een wandelingetje te maken of met cliënten naar het winkelcentrum te gaan of wat dan ook, maar qua tijd is dat vaak wel moeilijk te plannen. (Citaat professional). 2.5 Opvattingen over participatie Uit de gevoerde gesprekken komt ook naar voren dat er verschillende meningen zijn over de participatie in de buurt. Professionals geven verschillende invullingen aan het begrip ‘participatie’. Zo legt de één nadruk op de kleine stappen die de cliënten moeten nemen in de maatschappij terwijl een andere meer de nadruk legt op maatschappelijk acceptatie en een positievere beeldvorming en verwachtingen aan de zijde van de maatschappij. Deze aannames liggen dan ook ruimschoots uit elkaar. Zo blijkt uit de volgende uitspraak van een professional: Van mij hoeft de overbuurvrouw niet koffie te komen drinken hier, maar voor mij is active support gewoon al dat iemand gewoon tegen de cliënt zeg ‘hallo, hoe is het ermee?’. Dat je gewoon een praatje maakt met de cliënt erbij, dat ze geaccepteerd worden in de maatschappij. Dat is voor mij al het meest belangrijke. Daarom vind ik de stap die we in het begin wilde maken veel te groot, buurtonderzoeken en mensen hier op de koffie en dan denk ik hartstikke leuk allemaal, maar ik vind het belangrijker als ze buiten lopen en normaal behandeld worden. Dat is voor mij het meest belangrijke en basale in dit project. Ook is gebrekkige communicatie één van de ervaren obstakels in het moeizame participatieproces. Er zijn cliënten die zeer beperkt zijn in hun verbale communicatie. Deze beperking zou belemmerend werken in het aangaan van contacten in de buurt. Er zijn echter ook cliënten die zelfstandig een praatje kunnen maken. Vanuit onderzoeksobservaties, lijkt de gereserveerde houding onder professionals ook te maken te hebben met eigen handelingsverlegenheid. Zo gaf een respondent vanuit het buurtonderzoek aan dat zij het toch best “eng” vindt om contact te leggen aangezien zij niet weet hoe zij dit kan doen. De professionals zijn wel tot het inzicht gekomen dat supportgericht werken voor elk individu een andere aanpak vereist. Daarin vormt ‘participatie’ steeds een verbindend begrip. Zo kunnen nieuwe en reeds lopende activiteiten in een maatschappelijk kader worden geplaatst. Deze twee pijlers zouden er toe moeten bijdragen, dat bewoners van de woonvoorziening worden gestimuleerd zo zelfstandig mogelijk keuzes maken in een maatschappelijke context. Dit nieuwe denkkader vraagt echter moed en inspiratie om buiten de gebaande paden te treden. Opvallend is dat in de projectperiode, het team als zodanig steeds opnieuw impulsen nodig had om de projectdoeleinden naar collega’s buiten het team en familieleden uit te dragen. Een enkele collega heeft zeer veel hoop en vertrouwen in het leerontwikkeltraject, maar over het algemeen is er aarzeling en terughoudendheid merkbaar. Ook uit de logboekgegevens blijkt dat professionals wisselende overtuigingen erop nahouden waar het gaat om de supportvisie. Een positieve stimulans vormde de training Active Support, die in de tweede helft van de pilotperiode gevolgd werd. Omwille van de verankering van dit veranderproces, is besloten om ‘het participeren in de buurt’ als vast gespreksonderwerp terug te laten komen tijdens de interne werkoverleggen.
15
2.6 De eerste stappen richting een nieuwe werkmethode In de nieuwbouwwijk te Houten is qua publieke voorzieningen relatief weinig voorhanden. Bij de aanvang van het project is deze woonvoorziening ruim vier jaar in Houten gevestigd. Fluweelmos heeft beperkte mogelijkheden om bewoners te vervoeren en naar andere locaties te brengen. Sinds 2008 is de tot dan toe gebruikte autobus naar de sloop gegaan en kampt de voorziening met een tekort aan vervoersmiddelen. Er wordt nog weinig een beroep gedaan op vrijwilligers. De moeilijkheid betreft, naast de werving, ook de binding. Kort na de verhuizing is echter de Wilg1 in de wijk gevestigd en deze heeft een uitbreidend aanbod voor bewoners met handicaps. Om het support gericht werken concreter en persoonlijker te kunnen omschrijven en dichter bij het denken en handelen van alle professionals te brengen heeft het projectteam een plan van aanpak opgesteld. Hierin zijn de volgende punten (samengevoegd) opgenomen: 1. Visieontwikkeling met betrekking tot supportgericht werken 2. Sociale netwerken vergroten (vrijetijdsbesteding en familiebanden) 3. Buurt betrokkenheid versterken (buurmanschap) Uit het vooronderzoek wordt duidelijk dat het management van de voorziening tot 2006 behoudend en weinig ontwikkelingsgericht optrad. Net voor het onderzoek, heeft een wisseling plaatsgevonden die de professionals positief stemt. Het management is op afstand van de voorziening gevestigd en er is een meewerkend coördinator aangesteld. Onder invloed van deze hervorming ontstaat langzaamaan nieuwe ontwikkelingsruimte voor zowel professionals als bewoners. 2.7 Sociale Netwerken vergroten Bij de start van het project, werden bewoners van Fluweelmos veelal op individuele wijze begeleid in hun dagelijkse leefsituatie. Het gemiddeld aantal contacten met professionals in het leven van iemand met een handicap, verhoudt zich doorgaans onevenwichtig tot het aantal informele contacten. Bouwen aan een informeel netwerk, blijkt daarmee geen overbodige luxe. Het samen met bewoners uitbreiden van dagbesteding en vrijetijdsbesteding in een (reguliere) maatschappelijke context is een ware uitdaging. Vooralsnog werd vooral een beroep gedaan op categoriale voorzieningen. Er liggen echter kansen verscholen in spontane ontmoetingen en in de vorm van vrijwillige inzet. Ook het betrekken van familieleden bij het dagelijks leven van cliënten is van belang. In een eerste fase zal duidelijk worden waar de behoeften van de cliënten liggen met betrekking tot familiebanden. Om de contacten te versterken of uit te breiden is het volgende doel opgesteld: “Familiebanden van de bewoners vergroten en/of aangaan en aanhalen van sociale netwerken” In de praktijk geldt dit met name voor twee van de vier woningen (79 en 85). Bij de andere twee woningen is reeds intensief familiecontact tot stand gekomen. Vraag is wel, hoe dit contact op een voor de bewoner gunstige, dat wil zeggen ontwikkelingsgerichte wijze vorm kan krijgen. Het relatiebeheer met de ouders wordt immers veelal als moeizaam ervaren, in het bijzonder gaat het dan om de communicatie over methodische ondersteuning in het dagelijks leven. Ouders zouden weinig betrokken zijn en waardering tonen voor professionals. Soms gaan zij er van uit dat de begeleiding alle taken over neemt zoals dat thuis ook gebeurde.
1
De Wilg organiseert al 45 jaar vrijetijdsactiviteiten voor mensen met een verstandelijke beperking. Dit is wordt mogelijk gemaakt met inzet van activiteitenbegeleiders, vakkrachten, stagiaires en 90 vrijwilligers die de diverse activiteiten begeleiden. Er wordt samengewerkt met diverse Utrechtse vrijetijd- en welzijnsorganisaties in projecten ter bevordering van de emancipatie van mensen met een verstandelijke beperking.
16
Ontwikkelingen ten aanzien van supportgericht werken brengen de noodzaak met zich mee om opnieuw afstemming te zoeken met ouders/verwanten. Er wordt over het algemeen gereserveerd gereageerd op nieuwe voorstellen in het kader van het leerontwikkeltraject. Eerste bevindingen geven aan dat ouders-op-afstand meer tijd en ruimte nodig hebben om mee te groeien in het gedachtengoed van ‘support’. Voorts is in 2009 een enquête uit gegaan naar de familieleden van de bewoners met als doel hen actiever te betrekken bij de dagelijkse zorg en ondersteuning van hun naasten. Daarop is positief gereageerd. De respons bedraagt 23 van de 30 ouderparen. Ondanks de belangstellende reacties, is nog steeds een afwachtende houding zichtbaar als het gaat om actievere inbreng van ouders en verwanten bij de invulling van vrijetijdsbesteding. Vrijetijdsbesteding vormt een springplank naar de samenleving en kan een vorm zijn om integratie en participatie te bevorderen. Om die reden is vervolgens in kaart gebracht welke ingangen er zijn bij voorzieningen en clubs in de wijk zijn en is contact gezocht met de vrijwilligerscoördinator van Reinaerde. Laatstgenoemde professional brengt Reinaerde breed in kaart waar wensen en behoeften liggen ten aanzien van vrije tijd en dagbesteding. Met deze gegevens wendt zij zich tot reguliere en bijzondere voorzieningen in de samenleving, zoals welzijnsorganisaties en sportverenigingen. Zowel in de eigen organisatie als in de samenleving vormt kwartiermaken een belangrijke insteek om wegen begaanbaar te maken voor kwetsbare bewonersgroepen.. Verwante organisaties op het vlak van welzijn en vrijetijdsbesteding investeren in toenemende mate in passende(r) aanbod, ook voor mensen met een ernstige of meervoudige handicap. Eind 2010 wordt bijvoorbeeld een nieuw vriendenkringen project in de steigers gezet en zal een kookgroep van start gaan. 2.8 Buurtbetrokkenheid versterken Woonvoorziening Fluweelmos is gevestigd in een nieuwbouwwijk, waardoor er van meet af aan betrekkelijk weinig bestaande contacten tussen bewoners zijn. Een specifiek en dus separaat gepositioneerd onderdeel van ‘het aanhalen van sociale netwerken’ vormt de relatie met buurtbewoners. In de beginperiode zijn betrekkelijk weinig pogingen gedaan om nieuwe buurtbewoners te leren kennen. Onder professionals leven verschillende gedachten als het gaat om het involveren van de buurt. Gedurende de pilot groeide de behoefte om het contact met de buurt voorzichtig te intensiveren en vergroten. In eerste instantie heeft het projectteam voor ogen gehad om zicht te krijgen op de buurt en waarneembare dagelijkse ritmes. Centrale vraag is welke aanknopingspunten er voor de bewoners van de voorziening zijn om te kunnen participeren aan het maatschappelijk verkeer. Om die reden zijn de volgende twee doelen opgesteld: “Wij willen meer en positievere interactie tussen buurt en bewoners (1). Begeleiders zijn binnen 3 maanden in staat de supportbenadering hiertoe als methode en middel te gebruiken (2).” In het tweede deel van de pilotperiode zijn omliggende straten benaderd in het kader van buurtonderzoek. In april 2010 ging dat uitvoerend deel van start in drie straten rondom de woonvoorziening (N=18). In totaal zijn 45 huishoudens benaderd, waarvan 28 huishoudens thuis gaven. Van deze huishoudens waren 18 buurtbewoners bereid om kort in gesprek te gaan met het onderzoeksteam. Het merendeel van deze respondenten is op de hoogte van de voorziening van Reinaerde in hun directe woonomgeving en allen beschouwen dit als positief. De toelichting die hierbij gegeven wordt is dat de buurtbewoners geen overlast hebben van de bewoners van de Fluweelmos en de respondenten het belangrijk vinden dat deze doelgroep ook mee doet in de samenleving. Op de vraag of de respondenten contacten hebben met de bewoners van de voorziening, geeft het merendeel (15 van de 18) van de respondenten aan, dat zij groetcontact hebben. Dit houdt in dat zij de bewoners op spontane momenten zoals een wandeling, of in een supermarkt tegenkomen en groeten. Geen van de respondenten zoekt vooralsnog bewust contact. Er zijn echter wel 4 respondenten die het contact met de cliënten zouden willen uitbereiden tot een intensiever contact. 17
Daarbij benadrukken zij het contact vrijblijvend te willen aangaan. De respondenten ervaren de drempel (nog) te hoog om zelf initiatief hiertoe te nemen. Wat duidelijk naar voren komt binnen het buurtonderzoek is dat 83% van de ondervraagde respondenten bereid is om contact te zoeken op het moment dat de professionals van Reinaerde initiatief nemen om iets te organiseren binnen de buurt. Opvallend daarbij is dat de respondenten geen initiatief willen nemen, omdat zij aangeven dat hun tijd opgaat in werken en/of verzorgen van de kinderen. Ondanks een in eerste instantie gereserveerde houding, is aanzienlijke belangstelling onder buurtbewoners aangetroffen om in contact te geraken met buren van de woonvoorziening. Met name in deze stap naar de samenleving is nog het nodige te winnen. Support gericht werken komt tot op heden vooral tot uitdrukking door bewoners zelf keuzes te laten maken bij basale dagelijkse terugkerende vragen en vraaggerichter te werken. Het rechtstreeks benaderen van buurtbewoners wordt vooralsnog lastig gevonden. Echter, met de vier portretten is getracht in het bijzonder te experimenteren met netwerkvergroting en het (opnieuw) opzoeken van logische aansluitingen bij het individu en zijn of haar omgeving. Een eerste, zeer belangrijke stap op weg naar ‘inclusie’ is hiermee gezet. Fluweelmos doet hiermee ook pogingen om ingangen in de samenleving te vinden, kwartier te maken, voor bewoners met een verstandelijk en/of lichamelijke handicap. Het team heeft een nieuwe koers uitgezet en is voornemens dit traject, ook na de projecttermijn, te vervolgen. De onderstaande vier portretten zijn door Reinaerde fraai uitgegeven in de publicatie ‘Minicahier Fluweelmos 2011. Portretten in een nieuwbouwwijk van Houten” (Aelbers e.a., 2010) 2.9 Vier portretten Halverwege de projectperiode is besloten dat de gestelde doelen vooral in de praktijk met bewoners gerealiseerd moeten worden. Hiermee wordt aangestuurd op effecten die rechtstreeks meetbaar worden voor de doelgroep. Uiteindelijk is het project bedoeld om de situatie en regie van bewoners zelf te optimaliseren. Daartoe zijn medio 2009 vier bewoners betrokken, van wie de professionals (persoonlijk) begeleider zijn. Uit elke woning is één bewoner benaderd. Deze selectie is in overleg met de coördinator gedaan. De wens van de bewoner diende betrekking te hebben op het gebied van autonomie en/of inclusie. Er is gekeken naar bewoners wiens wensen enigszins bekend zijn. Het voornemen is om na de pilotperiode vergelijkbare trajecten voor de overige bewoners in gang te zetten. Het plan ontstond om met behulp van vooraf geformuleerde prestaties rondom de cliënt aan de slag te gaan. Belangrijk hierin zijn het handelen en de rol van de begeleiders. De volgende vier bewoners zijn als eerste geportretteerd en werden gevolgd door de begeleiders en onderzoekers van het projectteam: Ilona (31); Tineke (52), Manuel (22) en Arnold (49) . Hierna volgen gefaseerde beschrijvingen van het verloop van deze vier portretten gedurende de projecttijd vanuit het begeleiderperspectief. Portret Ilona Fase 1 ( Medio 2009): Jacqueline introduceert Ilona van V. Zij wil graag met haar aan de slag gaan, omdat Ilona in de bewonersgroep weinig geprikkeld wordt. Eén op één contact doet haar erg goed en zij bezoekt ook graag een muziekactiviteit van de Wilg. Ilona beweegt zich voort in een elektrische rolstoel en kan kleine stukjes lopen en met een rollator gaat dat nog beter. Bij het bezoeken van de dansavond kan ze een maatje gebruiken die haar zowel fysiek steunt als met haar mee reist ernaar toe en terug. De talentenposter is een goed middel is om inzichtelijk te maken wat Ilona in haar mars heeft. Het zoeken naar een kanseigenaar kan een vervolgstap zijn, wie voelt zich betrokken bij Ilona? Op de Fluweelmos is dat Jacqueline en in de buitenwereld in eerste plaats Ilona’s moeder. Het is van belang op zoek te gaan naar vrijwilligers die een activerende en uitnodigende houding hebben . Maar die ook niet direct met zeven mijlslaarzen te werk gaan en goed aanvoelen welke stappen gezet kunnen worden. Citaat vanuit interview: 18
‘Het liefst zou ik zien dat Ilona ook andere dingen zou gaan doen met een toekomstige vrijwilliger, maar je moet ergens beginnen. Het zou mooi zijn als ze ook gaat wandelen met die vrijwilliger of dat er een andere bewoner bij betrokken wordt (… ) Wanneer het geslaagd is? Wanneer haar netwerk uitbreidt!’ Fase 2 (Najaar 2009): Jacqueline vertelt dat haar Ilona nog steeds graag op vrijdag naar de disco wil, alleen is er nog niemand gevonden die haar kan halen en brengen. Jacqueline neemt dit wel op zich, als zij de betreffende dag werkt, maar niet alle collega’s werken hier aan mee. Er is nog onvoldoende holding en draagvlak vanuit het team om dit plan te doen slagen, maar los daarvan speelt ook de beperkte personele bezetting een rol. Ilona’s ouders zijn inmiddels benaderd maar die zien geen mogelijkheid om dit op te vangen. Van een andere ouder kreeg Jacqueline de tip om naar de kerk te gaan en te vragen naar eventuele vrijwilligers. Jacqueline uit aarzeling omdat zij niet aangesloten zijn bij een kerk. Een goede stap zou kunnen zijn om het gemeenten boekje van Houten door te nemen en de aangesloten kerken te benaderen. Fase 3 (voorjaar 2010): Collega Liesbeth heeft contact opgenomen met de kerk en er is doorverwezen naar de Gideons club. Daarnaast wordt een flyer in de discotheek ophangen met een oproep. Ilona kan nu alleen naar de disco als er personeel is die met haar meegaat. Als je iemand uit de buurt specifiek koppelt aan de cliënt, dan zou ze veel structureler kunnen gaan. Een aantal andere cliënten wil ook graag mee naar de disco in de Vuurtoren. Ondanks dat de Vuurtoren in de buurt is, is het lastig te realiseren om met alle bewoners (en één begeleider) tegelijkertijd op pad te gaan. Een andere suggestie is om alsnog een netwerk/brainstormbijeenkomst te houden en daarbij aan de aanwezigen te vragen wie de bewoner wil vergezellen naar de disco. Uiteindelijk is een oproep verspreid in de organisatie en onder bekenden. Hierop volgde enthousiaste respons van de managementsecretaresse. Zij dient zich aan als vrijwilliger om met Ilona op stap te gaan. Portret Tineke Fase 1 (Medio 2009): Tineke van G. wordt ingebracht door Liesbeth. Liesbeth heeft haar inbreng nog niet eerder besproken met haar collega’s, maar heeft desondanks een voorzichtige start gemaakt met Tineke. Tineke’s wens was al langer bekend. Zij heeft al jaren geleden namelijk al aangegeven, dat ze wil leren fietsen naar haar zus in de Bilt en daar is nu bijgekomen, dat ze ook wil leren fietsen naar het werk. Er waren destijds al pogingen ondernomen om met Tineke te fietsen, maar deze hielden door wisselingen in het team niet stand. Eén van de begeleiders was al geruime tijd op de hoogte van haar wens, omdat ze destijds in het team zat dat begeleiding gaf aan Tineke. Iedere keer als deze begeleider op de fiets naar het werk kwam, merkte Tineke dit op. Zo groeide de behoefte om mee te willen fietsen naar het centrum voor bijvoorbeeld een boodschap. De winkels vlakbij die er nu wel zijn, die waren er destijds nog niet. Drie jaar geleden kwam de professional wederom op haar groep werken, waarbij ze ontdekte, dat Tineke geen fiets meer had. Deze was gestolen. De verzekering had het geld wel uitbetaald, maar daar was nog geen nieuwe fiets voor gekocht. Samen is een nieuwe fiets uitgezocht. De fiets staat in de schuur vol met spinnenwebben, maar wordt af en toe gebruikt boodschappen te halen. Liesbeth heeft een gesprek met de zus van Tineke gehad. De zus van Tineke is redelijk positief gestemd, maar haar zorg is dat er wat gebeurt onderweg en is het haalbaar om Tineke hier op voor te bereiden? Ook is de gezondheid van Tineke een punt van aandacht, zij heeft een slecht functionerende nieren, heeft botontkalking en is daarmee minder belastbaar en extra kwetsbaar in het geval van een valpartij. Samen komen zij op het idee dat het in elk geval handig is als ze een mobiele telefoon mee neemt zodra ze alleen gaat fietsen. Dit kan aangegrepen worden als een afzonderlijk leerdoel in het kader 19
van Active Support, het leren omgaan met een mobiel. Liesbeth geeft aan dat Tineke wel voor zichzelf kan opkomen, maar dit moeten we nog onderzoeken. Misschien kunnen we regelen dat Tineke bij een bepaald punt kan aankloppen als ze het niet meer weet. Er wordt gedacht aan het onderzoeken in hoeverre er ‘veilige huizen’ in Houten zijn, op de route van Tineke. Ook kan bij de werkplek geïnformeerd worden of collega’s uit zelfde richtingen reizen en dus een stuk mee kunnen optrekken. Tineke zit op paardrijden en heeft een zus en broers. Ze wil zelf heel graag ‘meedoen en erbij horen’ en daarom is Liesbeth bij haar gestart. Er zijn ook bestaande fietsactiviteiten waar wellicht aansluiting bij kan worden gezocht om Tineke op een veilige wijze fietsvaardiger en verkeersveiliger te maken. Er volgen suggesties voor buddy’s waarmee contact gezocht kan worden (‘de buddycheck’). Fase 2 (najaar 2009): Er wordt momenteel een netwerkkaart en talentenposter op schrift gezet van en voor Tineke. Hierbij is de familie nauw betrokken. De talentenposters is door het gezin meegenomen en er worden aanvullingen gegeven. Ondertussen boeken Liestbeth en Tineke langzaam maar zeker vooruitgang. Zo is geprobeerd iedereen binnen het team alle collega’s te stimuleren om de fiets te pakken samen met Tineke. Voorgaande belemmeringen zijn verholpen, want de dienstfiets die kapot was, is weer gemaakt. Iedereen is bereidwillig om meer de fiets te nemen in bijzijn van Tineke en de stagiaire gaat regelmatig alleen met Tineke oefenen. Het is van belang dat ze gelegenheid krijgt om te oefenen en ook haar conditie op peil te krijgen en te toetsen of het lichamelijk verantwoord is om dergelijke afstanden drie maal per week af te leggen. Daarnaast is Liesbeth nog in gesprek met de kerk. Zij hebben helaas nog geen uitsluitsel gegeven of zij een vrijwilliger hebben die heen en weer zou kunnen fietsen naar de manege. Liesbeth heeft ideeën over het profiel van een vrijwilliger en denkt aan een ouder iemand die met pensioen is. Momenteel is één van de collega’s met Tineke de verkeersregels aan het doornemen middels een boek voor kinderen tussen de 7 en 12 jaar. Liesbeth realiseert zich dat het wellicht goed is om op zoek te gaan naar verschillende vrijwilligers omdat Tineke uiteindelijk drie dagen in de week naar haar werk zou willen fietsen. Het is namelijk een omvangrijk verzoek aan één vrijwilliger als het zou gaan om 3 dagen, zowel in de ochtend als middag. Ook blijkt een tante van Tineke vlakbij te wonen, waarmee Liesbeth contact gaat opnemen. Wellicht kan zij nog iets betekenen. Liesbeth zal dat gaan navragen. Ze zou graag zien dat T. over een mobiele telefoon beschikt die zij dan mee kan nemen naar haar werk. De familie van de cliënt geeft op dit punt tegengas, wellicht ook uit angst of onbekendheid. Liesbeth zou dit graag opnieuw ter sprake willen brengen richting de familie omdat zij het gewoon handig vindt dat de cliënt kan bellen als ze van de fiets af valt of als een lekke band heeft. Fase 3 (Voorjaar 2010) Tijdens de afgelopen strenge winter is het fietsen door de begeleiding echter afgeremd, want het leek onverantwoord met de kou en gladheid te gaan fietsen. Dat werd nog versterkt om medische redenen. Zodra alle sneeuw en ijs was verdwenen, zijn we met Tineke gaan oefenen om grotere afstanden te fietsen. In het gelegenheidsplan en in de dagwerkmap is nu een vaste dag gemarkeerd om samen met haar te fietsen. Via een groep vrijwilligers van de katholieke kerk, hebben zich twee mensen gemeld. Het toeval wil, dat één van deze twee vrijwilligers, een buurvrouw is! Portret Manuel Fase 1 (najaar 2009): Chantal en Yolanda brengen de wens van Manuel in. Manuel zou erg graag als dj muziek willen draaien. Eigenlijk al vanaf het begin dat Manuel hier ging wonen, kwamen zijn
20
muzikale talenten nadrukkelijk in beeld. Hij geniet er erg van om zijn cd´s te draaien tijdens feestjes. We besloten allereerst met deze wens aan de slag te gaan. Een eerste kennismakingsactiviteit is al in februari gepland, wanneer Manuel mee mag helpen bij De Wilg. Daarbij wil Chantal haar neef die bij de radio werkt, vragen of hij van betekenis kan zijn. Wellicht heeft Manuel op die manier een ingang in het wereldje en kan hij leren draaien. Maar ook is een dj-workshop volgen een goed idee. De zoektocht op zich zelf is ook een leerervaring, zowel voor begeleider als bewoner. Het opdoen van nieuwe inzichten en ervaringen vergroot het leereffect. Een maand later is navraag gedaan bij de jonge neef van Chantal. Helaas voelt hij daar weinig voor, omdat hij met hele andere activiteiten bezig is, in deze levensfase. Aan de ouders van de cliënt is gevraagd of zij bereid zijn (mee) te betalen voor een dj workshop. Hier is nog geen akkoord op gekomen. Wellicht zijn er vanuit de voorziening middelen beschikbaar om dit (mee) te financieren, evenals een draaitafel die in dat geval wel eigendom van Fluweelmos zou zijn. Verder is geïnformeerd bij de Vuurtoren en de Wilg of het mogelijk is dat hij daar gaat draaien. De Vuurtoren gaf aan dat de apparatuur te duur hiervoor zou zijn en bij de Wilg is er een wachtlijst. Op 19 februari is er een draai avond bij de Wilg waar Manuel heen gaat. Manuel vindt het fijn om complimenten te ontvangen, dit doet hem erg goed. Door hem te laten draaien binnen de groep zou hij op een positieve manier worden neergezet en dit zou een goede ervaring zijn. Er is nog niet onderzocht welke mogelijkheden er in de directe leefomgeving (buurt) zijn ten aanzien van Manuel’s wens. Wellicht zijn er buren te benaderen die deze muziekinteresse delen. Fase 2 (voorjaar 2010): Afgelopen februari heeft Manuel gedraaid bij de Wilg. Het is voor de professionals duidelijk geworden dat het voor Manuel belangrijker is dat hij zelf kan uitkiezen welke muziek er gedraaid wordt, dan dat hij daadwerkelijk zelf draait. Het gaat de laatste tijd opvallend goed met hem. Manuel vindt meer aansluiting in zijn huis, door een veranderde samenstelling van bewoners. Ook het contact met zijn ouders verbetert. Hij mocht eerst niet mee op vakantie, maar heeft een compromis gevonden met zijn ouders, zodat hij nu wel mee kan. Chantal ziet dit als een doorbraak. Sinds kort is ook een behandeling gestart bij een psycholoog, wat hij zelf als prettig ervaart omdat hij zijn verhaal ergens kwijt kan. Tegelijkertijd is hij de laatste periode meer ondernemingsgezind, met onder meer tennissen en heeft hij contacten met andere jonge bewoners. De professionals willen wel steeds goed monitoren waar en hoe hij zich beweegt (met name ook buiten de woonvoorziening), in verband met de gedragsstoornis van de cliënt. Feit is dat hij meer positieve aandacht ervaart. In de vorige bijeenkomst is duidelijk geworden dat waardering en positieve aandacht erg belangrijk zijn voor hem. Ook moeder is positiever nu, omdat zij blij is met de zichtbare veranderingen binnen de groep. Fase 3 (Medio 2010): Tijdens de teamvergadering zijn Manuels talenten uiteen gezet middels een ‘talentenposter’ om mogelijke kwaliteiten niet in kaart te brengen. Manuel is bijvoorbeeld een heel hartelijk mens. In de loop van de pilotperiode is de doelstelling bijgesteld. Het is niet eenvoudig is gebleken hem op feestjes te laten draaien. Een succes is echter dat Manuel een keer heeft mogen draaien bij de Wilg tijdens één van de discoavonden. Manuel vond het bijzonder om daar te draaien maar had er achteraf misschien meer van verwacht, omdat hij gehoopt had zijn eigen muziek te mogen spelen. Gaandeweg hebben de professionals geleerd dat naast Manuels muziekpassie, juist ook de persoonlijke aandacht hem erg goed doet. ‘We zijn in dit traject natuurlijk heel intensief met hem bezig geweest en je merkt dat Manuel daar door groeit. Complimentjes doen hem goed. Of dit nu gaat om koffie zetten, zijn tanden
21
poetsen of een cd draaien. Manuel is op zoek naar waardering voor de dingen die hij doet. En hoe normaal is dit?! Dat wil toch ieder mens!’ Voorlopig concluderen de professionals dat Manuel het liefst zijn eigen muziek ten gehore wil brengen. Een haalbare vervolgstap zou kunnen zijn dat Manuel in de voorziening zijn muziek draait voor anderen, op een afgesproken tijdstip en dag. Hierbij zouden ook belangstellende buurtbewoners kunnen worden betrokken. Manuel heeft een grote zilveren koffer met daarin wel 500 cd´s. Als alternatief gaat hij de komende weekenden, zijn koffer beneden neer zetten om daar zijn eigen muziek te draaien voor huisgenoten. Uiteindelijk is het nog wel de bedoeling dat Manuel een keer een disco kan organiseren voor buurtbewoners, zo nodig met ondersteuning van de begeleiding. Portret Arnold Fase 1 (najaar 2009): Robbert en Arko brengen de wens van Arnold in. Arnold is een man die makkelijk in de omgang is, weliswaar moeilijk te verstaan, maar wel iemand waarmee je een band opbouwt. Arnold heeft een stoer voorkomen. Bij zijn talenteninventarisatie, zijn de volgende kenmerken genoemd: ‘Arnold is zelfredzaam, behulpzaam, lief voor mede cliënten, alert en geniet van de kleine dingen. Hij is goed in huishoudelijke klusjes. Is een echte sfeermaker’. In het kader van participatie, steunen professionals hem om een vakantie of trip te maken buiten de groep om. De bewonersgroep gaat immers jaarlijks gezamenlijk op vakantie, maar naar inschatting van de begeleiding zou Arnold graag een trip maken die meer aansluit bij zijn interesses. Er wordt geopperd dat hij wellicht met veel plezier een motorbeurs of open dag bij Harley Davidson zou willen bezoeken. Van belang is dat Arnold goed voorbereid is, het moet hem als het ware niet overvallen. In eerste instantie is de zoektocht tweeledig, enerzijds wordt getracht een vrijwilliger te vinden die mee op vakantie zou willen, anderzijds wordt het type vakantie besproken met de bewoner. Fase 2 (voorjaar 2010): Er zijn inmiddels reisbrochures binnengekomen en hieruit zijn vier vakanties geselecteerd door Arnold. De vier keuzes zijn voor de cliënt op de kast gehangen op de groep, een centrale plaats. Arnold attendeerde medebewoners vol trots op zijn aankomende vakantie, maar na twee weken begon het stress op te leveren. Het voortraject heeft het Arnold naast enthousiasme, ook spanning opgeleverd. Hij kon niet precies overzien wat een dergelijke reis zou gaan betekenen en wanneer hij precies zou vertrekken. Fase 3 (medio 2010): De vakantiebestemmingen zijn een paar weken blijven hangen, maar Arnold viel terug in destructief gedrag waarna Arko de plaatjes van de buitenkant naar de binnenkant van de kast heeft verplaatst. Het vermoeden is dat het selectieproces in de tijd te lang duurt en zorgt voor onrust. Ook heeft Arko een gesprek gevoerd met de gedragsdeskundige. Vanuit zijn observaties lijkt het hem belangrijk is om meer ‘voor te bepalen’ en sturing te geven aan het proces. Er wordt goed gemonitord hoe het met de bewoner gaat. Arko komt tot de conclusie dat Arnold wellicht overvraagd is. Tegelijkertijd is Arko zich ervan bewust dat er ook successen zijn geboekt. Het leren keuzes maken en zicht krijgen op wat hem aanspreekt, zijn stappen vooruit. Collega’s hebben het idee dat het verstandig zou zijn om Arnold eerst één dag op pad te laten gaan, waarbij hij ’s avonds weer terug komt in zijn veilige omgeving, omdat zij het idee heeft dat een weekend of midweek te lang zal zijn. Het gestelde doel is tijdens het leerontwikkeltraject enigszins aangepast. Het gestelde doel van een vakantie, is omgezet naar een kortere trip om hem daarmee eerst de gelegenheid te geven ervaring op te doen. Arnold gaat deze zomer naar een muziekfestival.
22
2.10 Thema’s in de portretten Uit de portretten zijn relevante leerthema’s te belichten, die allen zijn te herleiden naar het vraagstuk ‘hoe te bouwen aan een steunnetwerk naar volwaardige participatie?’. Dit aandachtgebied komt voort uit de gering ervaren steun en netwerken in de huidige context. Familie en ouders vormen vooralsnog een eerste uitvalsbasis voor begeleiders en vice versa. Een belangrijk inzicht is dat er altijd ingezoomd kan worden op het unieke individu. Dan zie je de kwaliteiten van een bewoner en door dit te combineren met een verhoogd omgevingsbewustzijn vind je aanknopingspunten in de samenleving. Beschermende houding en schaamte onder professionals Professionals hebben eigen mechanismen die belemmerend kunnen werken voor doorontwikkeling richting een inclusieve samenleving. Gedurende de projectperiode is gewerkt aan het doorzien van de eigen professionele houding en mogelijke stagnerende factoren in het licht van de gezamenlijk opgestelde missie. Aarzeling en scepsis vormden uitingen van de bescherming en schaamte die een rol speelde in het ontwikkelen van steunnetwerken voor de bewoners. Dit speelden voor professionals met name een rol bij bewoners die bekend zijn met (ernstige) gedragsproblemen, waaronder seksueel grensoverschrijdend gedrag. Onder professionals leeft ook verantwoordelijkheidsgevoel richting de samenleving om hen niet onnodig te ‘belasten’ of confronteren met eventuele excessen. Ook de botsing met eigen waarden en normen is hierbij van invloed. Begeleiders staan op de rem wanneer vernieuwde activiteiten en werkwijzen botsen met eigen ideeën over participatie en deelname aan de samenleving. Zo bleek het benaderen van een godsdienstige gemeenschap een struikelblok voor één van de professionals. Professionals uiten tevens aarzeling bij eerste contactpogingen richting de buurt. De keerzijde is dat een te beschermende houding bewoners inperkt en nieuwe ontmoetingen geen kans geeft. In een aantal situaties is de beschermende houding verklaarbaar en legitiem. Zo zijn er vraagstukken besproken die op het snijvlak van gezondheid en autonomie liggen. Waar moet je ingrijpen en begrenzen omwille van de gezondheid en veiligheid van een bewoner? Wat doe je bijvoorbeeld met de vraag van een bewoner om zelfstandig lange afstanden te fietsen terwijl daar gezondheidsrisico’s aan kleven. In de pilot zijn de grenzen opgezocht. Vanuit de opgedane inzichten blijkt het integreren van professionaliteit en onbevangenheid een belangrijke sleutel. Hiervoor bleek dus naast praktijkkennis een open blik gewenst. Het op voorhand vasthouden aan eigen of vanuit de organisatie opgelegde overtuigingen, ontneemt zowel de professional als de cliënt kostbare ontwikkelruimte. Ouders en relatiebeheer Een veelbesproken terugkerend thema vormt de relatie met ouders en verwanten van de bewoners. In een aantal situaties is die relatie beknellend en in andere situaties staan ouders juist ver van de woonvoorziening af, in de optiek van de praktijkprofessionals. Relatiebeheer is een onderwerp dat zeer nauw luistert en waar ook in geïnvesteerd moet worden. Niet alleen de bewoner maar ook diens hele systeem is ‘klant’. Soms wordt omwille van andere belangen, contacten met de voorziening en professionals buiten spel gehouden. Een voorbeeld daarvan is een familielid (moeder) die spreekt voor haar beide zoons en partner, zonder hen aanwezigheid. Het is van belang om communicatie helder en met de betreffende personen te laten verlopen. Een aantal van de ouders heeft grote moeite om het kind toe te vertrouwen aan de voorziening. Loslaten is anders leren vasthouden, zoals herhaaldelijk geconstateerd wordt door het team. Ook in de discussienota van de Provinciale Raad voor Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg in NoordBrabant (2006) wordt het belang van verschuivende posities voor ‘meer regie over het eigen leven’ toegelicht. 23
‘De valkuil kan namelijk zijn dat ouders zich eenzijdig op alleen de beperkingen van hun kind richten, overbezorgd zijn en onvoldoende aandacht hebben voor wat hun kind wel kan en vooral ook welke ontwikkelingsmogelijkheden er voor het kind zijn’. In het projectteam worden twijfels geuit in hoeverre de betrokken ouders meegaan in de ontwikkeling naar meer supportgerichte benadering. Hieraan ligt mogelijk de geschiedenis van onze verzorgingsstaat ten grondslag. Lange tijd zijn instituten gezien als opvangplekken, waarbij de ouders een groot deel van hun opvoedingsideeën moesten laten varen. Zoals beschreven in het visiedocument: ‘Veel ouders zagen het hebben van een gehandicapt kind als een kruis dat gedragen moest worden. En het was heel normaal dat kinderen met een verstandelijke beperking werden toevertrouwd aan de zorg van professionals in een instelling in de bossen’. Ook de zogenoemde Dennendalaffaire2 heeft sporen achtergelaten voor de huidige setting van Fluweelmos en andere locaties van Reinaerde en verwante organisaties. Een aantal van de bewoners en medewerkers is afkomstig van die locatie. In klassieke zorgsettingen omsloot de zorg het hele leven van een cliënt, terwijl tegenwoordig de zorg weliswaar deel uit maakt van het leven, maar ook andere maatschappelijke partijen in het vizier zijn gekomen (wonen, werk, welzijn, recreatie). Ook staan ouders en begeleiders hoe langer hoe meer voor de opgave om de ontwikkeling van hun kind (mede) te stimuleren en anderen (vrienden, kennissen, buren) meer uit te nodigen deel uit te gaan maken van dat proces. In het projectteam van Fluweelmos is geconcentreerd op de vraag ‘Hoe kun je de samenwerking met ouders best vormgeven? Wat voor soort verzoeken zijn te ontrafelen onder impliciet of expliciet geuit verzet en hoe houd je rekening met het proces waar ouders in zitten? Waar haal je als professional positieve energie uit?’ 2.11 Wat professionals geleerd hebben Zoals eerder beschreven zijn de professionals, zowel gegroeid ten aanzien van supportgericht werken, als ook ten aanzien van het vervullen van een ‘ambassadeursfunctie’ bij een zorgvernieuwing. Het is de professionals in meer en mindere mate gelukt om hun professioneel handelen expliciet te maken en deze zowel te verbinden aan principes van active support als contextgericht werken. Het projectteam heeft steeds opnieuw gereflecteerd op het eigen handelen en collega’s, onderzoekers en facilitator deelgenoot gemaakt van bepaalde moeilijke en soms ook geslaagde processen. Deze processen raakte dikwijls aan botsingen met eigen waarden en normen, en aan moeizame contactpogingen richting familie en/of buurt. De professionals stellen dat het niet zozeer gaat om wát je doet, maar het is veel belangrijker dát je wat onderneemt. Daarbij ligt wel de focus op het vergroten van iemands activiteitenarsenaal en daarmee leefwereld. Daarvoor is een open houding vereist. Als je je zelf door vooringenomen gedachtes laat leiden, blokkeer je snel. Het vasthouden van hoop voor iedere individuele bewoner is een essentieel iets. Een uitkomst of oplossingsrichting kan namelijk dichterbij zijn dan verwacht wordt. Zo bleek bijvoorbeeld in het geval van Tineke, de buurvrouw zich als vrijwilliger te melden. Evenzo de zoektocht naar een maatje op de discoavond voor Ilona: via één van de collega’s is iemand bereid gevonden mee te gaan. Van belang is steeds dat je niets uitsluit en je oproep verspreidt in verschillende netwerken. Het openbreken van clubs en het dwars door tuintjes durven lopen, is een sterke kwaliteit in deze.
2
'Dennendal' werd één van de grootste conflicten in de gezondheidszorg van de jaren zestig. In de bossen van Den Dolder leidde dertig jaar geleden de zelfontplooiing van verstandelijk gehandicapten tot een ontruiming. Ooit was het de bedoeling geweest om op Dennendal de samenleving binnen te halen, ook wel aangeduid als 'Verdunning'. Het werd het symbool van ingrijpende veranderingen van de naoorlogse geestelijke gezondheidszorg.
24
Het mooist is als de familie ook bondgenoot is in het traject. Vaak is dit niet (direct) het geval, ondanks gedeelde positieve intenties. Het samenspel met familie vraagt tact, doorzettingsvermogen en sterke communicatie. Voor familieleden zijn de nieuwe supporttrajecten zeker niet altijd vanzelfsprekend. Ze moeten ook kans krijgen mee te groeien. Je kind loslaten doe je nooit, maar je kan het wel anders leren vasthouden. Sommige ouders hebben een beklemmende relatie met hun kinderen (symbiose). Het is van groots belang dat inzichtelijk wordt gemaakt dat de stappen doordacht gezet worden en zorg gedragen wordt voor voorwaardelijke kaders, als veiligheid, gezondheid etc. Daarnaast blijken mogelijkheden binnen het netwerk van een familie soms een onontgonnen terrein voor professionals. We werken steeds meer met ouders samen. Dat weten we ook beter vorm te geven. We zien ze nu ook veel meer opduiken en verschijnen, als ‘vrijwillige krachten’, bijvoorbeeld bij activiteiten binnen maar ook buiten de woonvoorziening. Soms zijn ze behulpzaam in het organiseren van vervoer. Andere keren schuiven ze aan tafel bij het drinken van een kop koffie op de werk- en dagbestedingsplek. Ik zie ook dat het voor cliënten heel belangrijk is en een ware eyeopener voor de ouders zelf. (Citaat professional) In de buurt liggen ook nog steeds kansen. Buurtbewoners blijken, ondanks enige gereserveerdheid, belangstelling te tonen voor de voorziening. Er is positieve bereidheid aangetroffen. ‘De buurt’ bestaat niet- er is een buurt die samengesteld is uit velerlei verschillende mensen die samen een gemeenschap vormen waar ook kansen liggen om mee in contact te komen. Na een reeks van huisaan-huis interviews is het contact ‘warm’ gemaakt en daar kunnen de professionals samen met bewoners op inspringen. Het gaat niet alleen om kansen zien, maar ook om ‘timing’. Niet alle collega’s bij Fluweelmos zijn enthousiast over Active Support en participatie. Het vormt nog een hele klus om een aantal hierin mee te krijgen. Dit kan te wijten zijn aan heersende cultuur, teamleiderschap maar ook eigen professionaliteit. In onderstaand model zijn visie, norm en doel leidend in de koers die een team gezamenlijk uitzet. Als één of meer van de drie peilers afwijkt van het collectief, maken mensen eigen eilandjes en plannen. Vooral de medewerkers moeten een switch in denken maken en daar zijn we dan ook wel mee bezig. We hebben een cursus en een training gevolgd maar er valt nog heel veel in te leren. Niet alleen ikzelf maar ook de rest van het team moet echt aan de slag met wat de cliënten willen. En als dit niet gebeurt omdat mensen bijvoorbeeld niet willen meefietsen met een bewoner dan vind ik dat echt een gemiste kans. Ik ben nu ook wel bezig om mijn collega’s meer te motiveren zodat iedereen die fiets pakt. De cliënten willen namelijk wel alleen nu wij nog! (citaat professional)
VISIE
DOEL
Collega buiten BPU: ‘Hoezo de buurt hierin betrekken? Ik trek mijn eigen plan!’
NORM BPU team: SUPPORT
Het is van belang om samen op te trekken. Als blijkt dat collega’s eigen agenda’s er op nahouden, dient hierover in gesprek te worden gegaan. Het management dient ook te signaleren dat een
25
teamlid niet langer past bij de ontwikkeling die het team meemaakt. Als het goed is, voelt een collega dit zelf ook aan. Tot slot wordt nog toegevoegd dat het tempo waarin je je supportgericht handelen uitrolt, afgestemd moet worden op het individu. Sommige bewoners van de voorziening moeten ook ‘wennen’ aan het idee dat ze meer zelf beslissen. Sommige van hen zijn jarenlang verzorgd en veel is uit handen genomen, waardoor ze gehospitaliseerd raakten.
26
Hoofdstuk 3
De Hoenderberg, Amerpoort
Alje Drost, Erica Brettschneider & Madelief Oosterink
3.1 De Hoenderberg Midden in de Amersfoortse nieuwbouwwijk Vathorst ligt de woonvoorziening de Hoenderberg. De Hoenderberg is onderdeel van de Amerpoort. Een organisatie die diensten verleent in de provincie Utrecht en 't Gooi aan mensen met een beperking op het gebied van wonen, logeren, dagbesteding, vorming en training, vrijetijdsbesteding, thuiszorg, advies en ondersteuning (zie www.amerpoort.nl). Deze woonvorm ligt midden in de wijk en biedt plaats voor maximaal 18 bewoners met een lichamelijke en verstandelijke beperking. Het beschikken over een eigen woonruimte draagt in belangrijke mate bij aan de kwaliteit van leven, zo bleek o.a. uit onderzoek van Van Loon (2006) en Kwekkeboom e.a. (2006). ‘Wonen in de wijk’ draagt echter niet zonder meer bij aan een grotere maatschappelijke participatie; dat is de keerzijde van vermaatschappelijking (Wilken, 2007). Bij het vergroten van participatie staan verschillende spelers op het veld. De cliënt, de professional, de vrijwilligers, de buurt en het sociaal netwerk. Op locatie de Hoenderberg is geoefend hoe daar een evenwichtig samenspel in te vinden. Professionals hebben in dit project geleerd hoe zij de bewoners van deze woonvoorziening kunnen ondersteunen bij het meedoen en erbij horen in hun leefomgeving. 3.2 Locatie De woningen aan de Hoenderberg maken onderdeel uit van het complex De Stuifberg. Deze bevindt zich in de nieuwbouwwijk Vathorst en biedt sinds 2004 woonservice voor mensen met een meervoudige handicap. Op dit complex bevinden zich drie woningen van Amerpoort, één woning van de stichting Christophorus en één woning van Zorgaccent. Naast het aanbieden van woonvormen wordt er in dit complex dagbesteding aangeboden aan de cliënten van Amerpoort. De drie woningen van de Hoenderberg (21, 23, 25) bieden geïntegreerde woonzorgondersteuning aan de in totaal 18 cliënten met meervoudige problematiek. De groepen zijn gedifferentieerd naar mannen, vrouwen en een gemengde groep van jongeren. In elke woning heeft iedere bewoner een eigen kamer en zijn er een gezamenlijke huiskamer, keuken en twee badkamers. De woningen bieden per woning woonruimte aan zes cliënten. De woningen zijn elk voorzien van elektrische deuren, brede gangen en deuren en twee ruime sanitaire ruimtes, waardoor de woningen geschikt zijn voor rolstoelgebruikers. De cliënten van Hoenderberg 21 zijn allemaal heren in de leeftijd tussen de 30 en 60 jaar. De meeste cliënten kunnen zich verbaal goed uitdrukken. Samen vormen deze cliënten een gemoedelijke groep die goed en prettig samen kan zijn, maar waar ieder vervolgens ook weer zijn eigen weg kan gaan. De cliënten die wonen in de woning aan de Hoenderberg 23 zijn jongeren in de leeftijd van 22 tot 36 jaar. Alle cliënten hebben zowel een lichamelijke als verstandelijke beperking. Zij maken allen gebruik van een rolstoel. Actief in het leven staan, staat hier voorop. Voor hen betekent actief in het leven staan, veel activiteiten ondernemen, bewust zijn van de omgeving en daarbij willen horen, zelf levendig in het leven staan. De cliënten wonend in de woning aan de Hoenderberg 25 zijn allemaal dames in de leeftijd tussen de 30 en 50 jaar. Het merendeel van de cliënten heeft zowel een lichamelijke als verstandelijke beperking. Zij maken gebruik van een rolstoel. De cliënten samen vormen een sfeervolle groep waar het draait om gezelligheid. Alle cliënten krijgen via Amerpoort eveneens dagbesteding aangeboden. In principe “werken” de cliënten vijf dagen in de week tenzij er om medische of psychische redenen anders is besloten. Een
27
aantal cliënten werkt op locatie Nieuwenoord in Baarn. Dat is de hoofdlocatie van Amerpoort. Een aantal cliënten werkt in Amersfoort op een dagbestedinglocatie. 3.3 De probleemstelling Uit het vooronderzoek “Kies (voor je) zelf!!” van het Kenniscentrum Sociale Innovatie is gebleken dat er op de locatie De Hoenderberg verschillende knelpunten worden ervaren bij het toepassen van de supportbenadering (Dankers, 2008). De begeleiders lopen tegen tijd- en geldgebrek vanuit de organisatie en vanuit henzelf aan. Zij geven aan dat er een tekort aan kennis is over de mogelijkheden tot participatie en support. Begeleiders ervaren ook onmacht zodra ze merken dat een cliënt niet wordt geaccepteerd door de samenleving. Het houden van regie is voor sommige bewoners van de Hoenderberg mogelijk een probleem. Ze kunnen namelijk niet zeggen wat zij willen, dit komt doordat zij zich niet of nauwelijks verbaal kunnen uitdrukken. Veel bewoners van de Hoenderberg maken gebruik van een rolstoel. Dit belemmert hun in het gebruik van het openbaar vervoer en het betreden van gebouwen die niet toegankelijk zijn voor rolstoelgebruikers. Het vooronderzoek geeft aan dat er binnen de locatie De Hoenderberg een aantal behoeften zijn betreft het werken met de supportbenadering. Begeleiders willen graag leren hoe ze ervoor kunnen zorgen dat de samenleving zich meer openstelt voor deelname van hun cliënten. Ze willen weten hoe ze samen met de cliënten kunnen werken aan een groter sociaal netwerk. De begeleiders hebben ook behoefte aan meer bewustwording van hun handelen: hoe ze iets doen, waarom ze iets doen en wanneer ze weten wanneer ze het goed doen. Ten slotte willen de medewerkers meer weten over hoe je vragen en behoeften helder krijgt bij cliënten die zich weinig tot niet verbaal kunnen uitdrukken. In 2009 vierde deze woonvoorziening haar vijf jarig bestaan. Echter, na vijf jaar is integratie en aansluiting bij de wijk nog niet voldoende gerealiseerd, volgens de medewerkers. Er is weinig contact met andere mensen in de buurt. Het contact dat de cliënten hebben met de buurtbewoners reikt vaak niet verder dan gedag zeggen. Ze zouden graag willen dat het wat meer vanzelf gaat, nu is het contact soms nog wat te geforceerd, zegt een van de medewerkers. De cliënten maken weinig gebruik van middelen in de omgeving en gaan naar locatie Nieuwenoord in Baarn om club- en buurthuisactiviteiten te volgen. Er heerst onbegrip onder de medewerkers waarom het tot op heden nog niet gelukt is een goede relatie met de buurt op te bouwen. Ze kunnen er niet goed de vinger op leggen waarom. De medewerkers zouden graag meer vrijwilligers inzetten om samen met de cliënten leuke dingen te doen, maar het lukt niet om mensen te binden aan de Hoenderberg. 3.4 Samenstelling De Best Practice Unit van de locatie de Hoenderberg is in januari 2009 van start gegaan. De BPU bestond bij aanvang uit een aantal professionals van de Hoenderberg, een moeder van één van de bewoners van de Hoenderberg, een vriendin van één van de bewoners van de Hoenderberg en een consulente van stichting MEE. Onder de professionals van de Hoenderberg bevonden zich begeleiders en een coördinator. De coördinator had alvorens het project van start ging, de taak gekregen aan de slag te gaan met het vormgeven van vermaatschappelijking. Zij heeft de BPU met beide handen aangegrepen om aan deze opdracht te werken. Het team werd aangevuld met twee onderzoeker van de Hogeschool Utrecht en ondersteund door een facilitator, die het samen leren en ontwikkelen stimuleerde. In elk projectjaar heeft een groep vierdejaars studenten aan de FMR een afstudeeronderzoek gedaan. Tijdens de looptijd van het project heeft er een wisseling plaatsgevonden onder de deelnemende medewerkers van de Hoenderberg. Deze wisseling heeft niet voor obstakels tijdens het proces gezorgd. In het tweede jaar is de manager van de Hoenderberg aangeschoven. Zij kon eventuele belemmeringen die medewerker ervoeren tijdens de vergaderingen gelijk wegnemen. Zij heeft dit thema hoog op de agenda staan en zet zich in om ook organisatie breed de leerervaringen van deze BPU te verspreiden. Ook de coördinator van de vrijwilligerscentrale had grote belangstelling voor de BPU en is een aantal keer aanwezig geweest bij de vergaderingen. De MEE consulente heeft onder
28
meer bijgedragen door informatie te verstrekken over initiatieven in de regio en bruikbare methodieken. Door de unieke samenstelling van deze BPU zijn de verschillende perspectieven verrijkend gebleken. Er heerste een open klimaat en men was bereidwillig te leren van de ander. De moeder liet een eigen licht op het thema schijnen door haar ervaringen als moeder van een zoon met een meervoudige beperking te delen en haar kijk op de rol van de professionals werkzaam op de Hoenderberg. De vriendin en moeder, beide uit het sociaal netwerk van twee bewoners, konden met voorbeelden uit de praktijk goed duidelijk maken wat meedoen en erbij horen voor de bewoners betekent. 3.5 Kennisverspreiding en betrokkenheid Samen leren en proberen beperkte zich niet alleen tot de leden van de BPU. Ook van buiten de BPU zijn veel mensen betrokken en is actief gewerkt aan het vergroten van draagvlak buiten de BPU. De Hoenderberg bestaat uit drie huizen met elk een eigen team van professionals. De facilitator heeft elke team bezocht en vertelt over het project Ondersteuning en Participatie. In de teamvergaderingen zijn steeds de vorderingen van de BPU besproken. Bovendien heeft de consulente van MEE in de drie teamvergaderingen (per woning) vertelt over methodieken om het sociaal netwerk in kaart te brengen. Breder binnen de organisatie Amerpoort zijn managers van andere vestigingen op de hoogte gebracht van de ontwikkelingen na twee jaar BPU door een presentatie van de coördinator. Dat het thema hoog op de agenda staat bleek ook uit het boek ‘Open vensters’. Tijdens één van de ouderavonden voor verwanten van bewoners van de Hoenderberg, hebben enkele leden van de BPU verteld over het project en de doelen van de BPU. Ook in de ‘Brief van de Hoenderberg’ werd steeds een item aan de BPU geweid. Deze nieuwsbrief wordt gelezen door verwanten en medewerkers. Naast de studenten die hun onderzoek hebben gedaan binnen het project reiken de ervaringen verder binnen het hoger onderwijs. De moeder van één van de bewoners vertelt in de minor Lef en Liefde-innovatie in de gehandicaptenzorg‘’ van de Hogeschool Utrecht over haar ervaringen als moeder van een zoon met een beperking. 3.6 De opdracht De medewerkers van de Hoenderberg zijn van mening dat integratie van de cliënten en aansluiting bij de wijk nog niet voldoende gerealiseerd. Daar willen zij verandering in brengen. De leden van de BPU hebben ervoor gekozen om de doelstelling in begrijpelijke woorden te formuleren en de doelen haalbaar en dichtbij de praktijk te stellen. De BPU is daarom tot het volgende hoofddoel gekomen: Samen met cliënten van de Hoenderberg mogelijkheden ontwikkelen om hen mee te laten doen en erbij te laten horen in hun leefomgeving. Onder ‘hun leefomgeving’ verstaat de BPU alle mensen met wie de cliënten in contact komen. Dat kan zijn bij de supermarkt, de kapper of in de bus, maar ook op werk, bij mensen in de buurt, bij een vereniging of bij de brievenbus. De leden van de BPU hebben zichzelf ten doel gesteld om in de zomer van 2010 minimaal drie concrete voorbeelden van meedoen en erbij horen van cliënten van de Hoenderberg in hun leefomgeving gerealiseerd te hebben en een beschrijving van een werkwijze daarvoor te hebben. Een werkwijze die overdraagbaar is aan medewerkers binnen de Hoenderberg en daarbuiten. Om het hoofddoel te behalen, heeft de BPU een aantal subdoelen geformuleerd om een stappenplan te creëren. Om de doelen dichtbij te houden zijn ze steeds in de eerste persoon geformuleerd. Bij elk subdoel zijn acties uitgezet om dit subdoel te halen. 1. De cliënten en medewerkers van de Hoenderberg weten wat we onder meedoen en erbij horen verstaan. • Dat betekent dat alle neuzen dezelfde kant op staan. 29
2. We hebben ontdekt waarom het meedoen en erbij horen niet eerder gelukt is en hebben zicht op wat we moeten weten/kunnen/hebben om het meedoen en erbij horen wel te laten lukken. • Dat betekent dat we weten wat de succesfactoren en competenties zijn en daarnaast weten wat de knelpunten zijn. 3. We weten wat we gaan doen (aan de hand van waarvan we leren en proberen. • Dat betekent dat we weten aan welke concrete prestaties we gaan werken. 4. We weten van elkaar hoe we dingen aanpakken en welke “verborgen” kennis we hebben (elkaars kwaliteiten naar boven halen). • Dat betekent dat we een werkwijze en afspraken hebben om te (kunnen) leren van elkaar. Als we een prestatie volgens het Handelingonderzoek gaan bespreken, dan houdt dat in: • De uitvoerder(s) van de prestatie vult/vullen in steekwoorden de 7 stappen op het formulier in • De anderen weten dan wat de beginsituatie, het doel, de gekozen werkwijze, de afloop en interpretatie daarvan door de uitvoerder(s) bij de prestatie waren. • Door gesprek daarover ontstaan bevindingen achteraf (“dit had - misschien - ook gekund”) en wordt vastgesteld tot welke (nieuwe) inzichten we zijn gekomen; • Deze worden weer gebruikt om de prestatie zo nodig aan te passen en weer verder te gaan; of misschien zelfs wel te stoppen en een andere aanpak te kiezen; • Bij de bespreking van de 7 stappen kunnen kernwoorden worden geformuleerd. Deze geven aan wat hier in de kern speelt. Hieruit kunnen weer nieuwe, overstijgende leervragen worden benoemd. Deze leervragen kunnen een diepere laag hebben, bv. omgaan met (on)macht of met weerstand. 3.7 Aanpak en methode Tijdens het project zijn er twee methoden gebruikt (Plan van Aanpak BPU Hoenderberg, 2009). Methoden om doen en leren te combineren: 1. Werken aan prestaties (wap); 2. Gebruiken van het Handelingsonderzoek. Het Wap en het Handelingsonderzoek geven in hun samenhang een goed overzicht van wat men feitelijk gaat doen of heeft gedaan, wat daarin goed was en wat men anders moet doen. Door de uitkomsten steeds kort op te schrijven, kan het overdraagbaar gemaakt worden voor anderen. Ook zijn er twee studentenonderzoeken uitgevoerd. Onder directe buren van de Hoenderberg in de buurt, en onder familieleden en verwanten van de bewoners van de Hoenderberg. Werken aan prestaties (WAP) Als een actie is gekozen is daar een prestatie van gemaakt. Dat kan individueel of met een paar anderen of soms ook met het hele team. Een prestatie is altijd echt. Het is een SMART omschreven resultaat, dat behaald moet worden. Er wordt een stappenplan gemaakt, dat aangeeft hoe het aangepakt gaat worden en wanneer en wie wat doet. Nadat prestatie en stappenplan volgens de gemaakte afspraken zijn goedgekeurd, gaat/gaan de uitvoerder(s) er concreet mee aan de slag. De vorderingen worden met regelmaat bondig in het logboek genoteerd. Na verloop van tijd (kan per prestatie verschillen) worden de vorderingen met elkaar besproken. Het doel hiervan is om vast te stellen of de prestatie verloopt, zoals gepland en bedoeld was. Maar, het doel is vooral ook om in beeld te krijgen welke vragen en dilemma’s zich voordoen, wat succesvol is en wat niet en tenslotte welke leervragen we hebben/krijgen bij deze prestatie.
30
Het handelingsonderzoek Om het bespreken van de vorderingen bij de prestatie goed en systematisch te laten verlopen, gebruiken we het Handelingsonderzoek. Aan de hand van handelingsonderzoek kunnen de leden van BPU als het ware ontrafelen welke stappen nodig zijn om de gestelde doelen te bereiken. Dit model biedt handvaten om te reflecteren op het eigen handelen in een veilig klimaat, om uiteindelijk van te leren en het (professioneel of persoonlijk) handelen bij te stellen. Het Handelingsonderzoek is een methode die helpt om via zeven logische stappen op een praktijksituatie te reflecteren, dit te analyseren, tot nieuwe inzichten te komen en weer opnieuw met de situatie aan de slag te gaan. Het is een cirkel van doen en (opnieuw) leren (Gieles. & Visser, 1988). De stappen zijn: 1de situatie + interpretatie 2de doelen 3de werkwijze 4de afloop + interpretatie 5achteraf 6inzichten 7nieuwe vragen 3.8 Meedoen en erbij horen Het hoofddoel van de BPU was om samen met cliënten van de Hoenderberg mogelijkheden te ontwikkelen om hen mee te laten doen en erbij te laten horen in hun leefomgeving. De BPU heeft bij aanvang gekozen geen woorden als support en participatie te gebruiken, ze gebruiken liever spreektaal. In plaats daarvan spraken zij over meedoen en erbij horen. Om samen aan een doel te werken is het nodig dat iedereen de zelfde invulling geeft aan deze begrippen, zodat alle neuzen dezelfde kant op staan. Daarom is subdoel 1: de cliënten en medewerkers van de Hoenderberg weten wat we onder meedoen en erbij horen verstaan. Heel bewust zijn ‘meedoen’ en ‘erbij horen’ uit elkaar gehouden, want meedoen is nog geen erbij horen, vinden zij. Visieontwikkeling nam een grote plaats in binnen deze BPU. Het ‘in de vingers krijgen’ van wat meedoen en erbij horen nou echt betekenen voor de cliënt als ook voor de professional. In de twee jaar is op verschillende wijze onderzocht wat alle medewerkers van de Hoenderberg, niet enkel zij die in de BPU deelnamen, verstaan onder meedoen en erbij horen. Met alle medewerkers zijn interviews gehouden over dit onderwerk waarin zij hun opvattingen uiteen konden zetten. Door met elkaar in gesprek te gaan over dit onderwerp tijdens vergaderingen zijn de medewerkers weten zij beter van elkaar wat een ieder onder meedoen en onder erbij horen verstaat. De medewerkers vinden het belangrijk dat de cliënt wordt geaccepteerd, dat hij kan zijn wie hij is. Ook vinden zij de eigen zeggenschap en eigen mening van de cliënt erg belangrijk als het gaat om het meedoen en erbij horen. Zo wordt er, wanneer er een activiteit plaats vindt in de buurt, aan de cliënten gevraagd of zij hier aan deel willen nemen of niet. Op deze manier hebben zij eigen zeggenschap. Tenslotte komt naar voren dat iemand met een verstandelijke beperking geen openbaar bezit en kan kiezen met wie hij contact wil hebben. Hierbij is het van belang dat bewoners zich op hun plek voelen en gewaardeerd weten. Het moet vanuit dit perspectief bezien (ook) als verrijking worden ervaren door de buurt, want werkelijk ‘meedoen en erbij horen‘ vraagt om een beweging die van twee kanten komt. Het verschil tussen meedoen en erbij horen zit dus in wederkerigheid en interactie. Gelijke behandeling, zo normaal mogelijk meedoen. De coördinator: “Ik ben van het weekend toevallig met een cliënt naar de winkel geweest. Hier bij de C1000 hebben we een boodschapje gedaan. Dan vind ik het prettig als wij gewoon samen die boodschappen kunnen doen. Dat hij net zo vriendelijk wordt gehandeld en geholpen en dan niet speciaal, omdat hij er net even wat anders uit ziet. . “ 31
De medewerkers hebben verschillende dingen genoemd die zij hierbij belangrijk vinden voor hun cliënten ten aanzien van het meedoen en erbij horen in de leefomgeving. Nog even op een rij: • Erkenning krijgen om wie je bent. • Gehoord worden. • Een ‘klik’ is nodig tussen mensen • Wederkerig • Interesse in jou, als persoon • Accepteren zoals je bent • Aandacht voor je hebben • Betekenis; het gevoel iets voor iemand te kunnen betekenen • Iemand moet kunnen doen wat hij zelf wil en leuk vindt. • Veel contacten met en in de buurt. • Meer contact met familie • Gelijkwaardigheid. • (Actief) deelnemen in de maatschappij. • Meedoen in het gewone leven. • Meedoen en erbij horen moet breed gezien worden, er is altijd een manier om mee te kunnen doen. 3.9 Mooie voorbeelden Meedoen, maar met name erbij horen gaat vaak om een gevoel. Het gevoel erbij te horen. De vriendin van een van de bewoners en de moeder van een andere bewoner hebben met mooie voorbeelden uit de praktijk weergegeven wat meedoen en erbij horen voor hun vriendin of zoon betekent. Uit de voorbeelden van de vriendin blijkt hoe zij gelijke behandeling in de praktijk brengt. Ooit was zij begeleider van C en na haar vertrek bij de Hoenderberg, bleef zij betrokkenheid tonen. Ze bezocht C in de rol van ‘bezoekvrijwilliger’. De meervoudige handicap maakt de relatie ongelijkwaardig, doordat de cliënt moet terugvallen op bepaalde zorg. M. heeft samen met de cliënt geïnvesteerd in deze relatie, door onder andere duidelijk te maken dat een vriendschap van twee kanten moet komen. M en C zijn nu vriendinnen met elkaar en geen bezoekrelaties. M. vertelde dat door elkaar serieus te nemen en te respecteren de relatie gelijkwaardiger is. Twee voorbeelden. • M. vertelt dat ze samen met haar vriendin C. van de Hoenderberg een midweek op vakantie gaat. C. had vol enthousiasme al voorwerk gedaan (folders meegenomen) om samen deze trip uit te zoeken. Dit initiatief gaf C ook het gevoel erbij te horen. • Vriendin, M. vertelt: Als ze gelijk met de andere visite op M.’s verjaardag mag komen dan voelt C. zich erbij horen. Geen speciale behandeling, maar net als iedereen op hetzelfde tijdstip langs mogen komen. De teamcoördinator vat het goed samen: “Wat ik vanuit de BPU ook heel erg mooi vond was dat je kan meedoen in de maatschappij en het gevoel hebben om erbij te horen, maar dat vooral belangrijk is dat er een wederkerigheid in zit. Dat je gezien wordt door de ander en dat jij de ander ziet. Dat je dan meedoet en erbij hoort. Het herkend worden, maar ook het erkend worden. Wederkerigheid is zo belangrijk omdat het daarbij gaat om het echte geïnteresseerd zijn in elkaar, dan heb pas een echte interactie. Die echte interactie maakt dat het echt een waarde heeft. Het contact dat er de volgende keer weer is. Dat je dingen van elkaar weet. Dan echt geïnteresseerd zijn in hoe het met die persoon gaat.”
32
3.10 Prestaties Om samen met cliënten van de Hoenderberg mogelijkheden te ontwikkelen om mee te doen en erbij te horen in de leefomgeving hebben de leden van de BPU gewerkt aan prestaties volgens het handelingsonderzoek. Het formuleren van concrete prestaties valt samen met subdoel drie. De prestaties werden onder de BPU leden verdeeld en middels rapportage in de BPU bijeenkomsten werden voortgang en ontwikkelingen ingebracht. De volgende onderwerpen zijn in prestaties uitgezet. • Het vergroten van de zichtbaarheid van de Hoenderberg in de wijk om naamsbekendheid van de Hoenderberg in de wijk Vathorst te vergroten. De prestatie werd genoemd: ‘Hoenderberg in zicht’. • Beter in beeld krijgen van behoeften van bewoners. De prestatie werd genoemd: ‘Ik wil …’ • Het één op één matchen van cliënt en buurtbewoner. Waarbij de professional fungeert als match-maker die zorg draagt voor het binnenhalen, maar ook het binnenhouden van vrijwillige inzet van buurtbewoners. De prestatie werd genoemd: ‘De perfecte match’. Alhoewel de prestaties afzonderlijk geformuleerd zijn hielden zij onderling verband. De acties liepen parallel aan elkaar of lagen in elkaars verlengde. Terwijl de behoeften van een aantal cliënten in beeld werden gebracht, zijn andere medewerkers de wijk in gegaan om het eerste contact met de buurtbewoners te leggen. Door de buren meer informatie te geven over de Hoenderberg, hebben zij een aantal buren enthousiast kunnen maken over de Hoenderberg en kon er uiteindelijk worden gematcht. 3.11 Prestatie 1: Hoenderberg in zicht De medewerkers van de Hoenderberg hadden voor hun gevoel al veel initiatief genomen om contact aan te gaan met de buurt. Ze waren teleurgesteld dat het hen maar weinig heeft opgeleverd. Uit de gesprekken bleek dat de professionals niet goed zicht hadden op wat de buurt graag zou willen. In het eerste jaar van het project zijn studenten toen ingezet om deze vraag te verhelderen middels hun afstudeeronderzoek. Het buurtonderzoek In het buurtonderzoek zijn de meest directe buren van de Hoenderberg gesproken. Toen bleek dat de buurt een positief beeld heeft van de bewoners van de Hoenderberg. Ze zien hen als gelijkwaardig, net als andere bewoners van de wijk. De meest buren zijn voorstander van dat de bewoners van de Hoenderberg gewoon meedoen en erbij horen in de buurt. Over het algemeen zijn de buren best bereidwillig, maar willen met name “lichte” bindingen als het gaat om vrijwillig iets te doen. Echter, een aantal buren hebben te kennen gegeven best wat meer te willen doen voor de Hoenderberg. Wel is er een grote behoefte aan informatie en hulp bij de communicatie met de cliënten. ‘Wijs ons de weg’ lijkt de boodschap aan de Hoenderberg. Het is aan de professionals van de Hoenderberg om informatie over de cliënten te geven. De Hoenderberg moet als voorziening voor mensen met een beperking beter bekend worden in de buurt. Uit de resultaten blijkt dat de bewoners van de Hoenderberg geen gezicht hebben. Inzicht Dat de bewoners van Vathorst best genegen zijn iets te willen betekenen voor de bewoners van de Hoenderberg was voor de medewerkers een verrassende uitkomst. Al pratend bleek één aanpak in het verleden geen effect te hebben gehad. Het is een valkuil om in losstaande activiteiten te denken. De medewerkers zagen steeds meer in dat een relatie opbouwen met de buurt tijd kost. Dat vraagt lange termijn denken en een breed spectrum van aanpakken, omschreven in bijvoorbeeld een 33
communicatieplan. Ze beseffen dat ze zich niet door een tegenvallende activiteit uit het veld moeten laten slaan, maar dat er meerdere acties moeten worden uitgezet. Uiteindelijk zouden de medewerkers van de Hoenderberg graag meer vrijwilligers werven in de buurt. Tijdens de vergaderingen kwam men samen tot de conclusie dat je eerst goed in beeld moet zijn bij de buurt. Eerst is het zaak een band op te bouwen, daarna kan je naar vrijwilligers zoeken. Er moeten dus mogelijkheden tot ontmoeting worden gecreëerd. De medewerkers zagen in dat de Hoenderberg meer en beter in het zicht van de buurtbewoners moet komen. Eén van de grote opbrengsten van dit project is echter het inzicht dat het de medewerkers van de Hoenderberg zijn die de Hoenderberg in zicht moeten brengen. De buurt wil ons leren kennen en de Hoenderberg dient de bruggen te bouwen. Professionals zijn dus de schakel in het contact tussen de buurt en de cliënten. Vervolgens zijn er systematisch stappen ondernomen om de bewoners van de wijk Vathorst kennis te laten maken met de Hoenderberg en haar bewoners, doormiddel van: Artikelenreeks In de wijkkrant ‘Vathorst Nu’ zijn verschillende artikelen geplaatst. Bewust is gezocht naar een rode draad door de serie artikelen. In het eerste artikel is de Hoenderberg als geheel belicht. Daarna de drie woningen apart en in de daarop volgende artikelen zijn individuele bewoners voorgesteld. Het is de kunst dat de cliënten niet meer van de begeleiders zijn, maar van zichzelf. De artikelen zij geschreven in de eerste persoon door een medewerking en de betreffende cliënt samen waarin zij zich voorstellen en vertellen over hun hobby’s. Nieuwsbrief Bewoners die aan het onderzoek hebben meegedaan hebben de nieuwsbrief ontvangen en zijn tevens uitgenodigd voor de viering van het vijfjarig bestaan. Vervolgens is gesloten vier per per jaar een nieuwsbrief buurtuitgave te maken en om de buren langs deze weg op de hoogte te houden van de gebeurtenissen op de Hoenderberg. 3.12 Prestatie 2: ‘Ik wil …’ Uit het vooronderzoek kies (voor je) zelf! bleek dat de medewerkers van de Hoenderberg meer willen weten over hoe je vragen en behoeften helder krijgt bij cliënten die zich weinig tot niet verbaal kunnen uitdrukken. De prestatie ‘Ik wil…’ had als doel het beter in beeld brengen van de wensen en behoeften van een aantal bewoners. Studenten hebben een eerste inventarisatie gedaan. Bewoners van de diverse huizen zijn, voor zover mogelijk, door hen ondervraagt. Het achterhalen van hun wensen was bij de één makkelijker dan de ander, vanwege het verschil in niveau. Vervolgens hebben begeleiders C van de drie woningen opdracht gekregen om van een aantal cliënten de behoeften beter in kaart te brengen. Eén van de BPU leden had de regie en deed de communicatie met de begeleiders C. Tijdens het werken aan deze prestatie bleek weer het belang van het bespreken van meedoen en erbij horen met je collega’s zodat iedereen hetzelfde verstaat onder deze begrippen. Het doel was niet te achterhalen wat iemand leuk vindt, zoals pannenkoeken eten, maar om te achterhalen welke behoeften iemand heeft in meedoen en erbij horen. Dat bleek nog best lastig voor de BPU leden om dat te communiceren met hun achterban. Dat toont het belang aan van het steeds weer blijven agenderen van dit onderwerp. Uit de analyse is te concluderen dat de cliënten hun werk erg leuk vinden en het daarom belangrijk vinden om daarheen te blijven gaan. Het maken van keuzes, uit keuzemogelijkheden, vinden ze leuk en is daarom ook belangrijk. Hierdoor krijgen ze het gevoel ook een inbreng te kunnen hebben. Tevens werd duidelijk dat de cliënten van woning 23 ondersteuning nodig hebben bij het meedoen en erbij horen in de maatschappij. Ze blijven afhankelijk van hun begeleiders en daarom zullen de begeleiders het eerste initiatief moeten nemen voor de cliënten.
34
Samengevat vallen een aantal aspecten op (studentenrapport Tessa Buiting e.a., 2009) • De wens om familie vaker zien. • Activiteiten willen ondernemen met huisgenoten, collega’s, vrienden, familie of nieuwe mensen. • Dingen zelf doen. • Kunnen kiezen. Concreet geformuleerd willen de bewoners: • Zelf naar de winkels gaan. • In het weekend meer activiteiten doen. • Dat er mensen op bezoek komen of dat iemand activiteiten met ze gaat doen. • Een wens van een cliënt is om een keer met iemand samen te gaan fietsen. • Een wens van een andere cliënt is om vaker in de bus te rijden en de buren helpen met het wassen van de auto. 3.13 Prestatie 3: De perfecte match De derde prestatie betrof het koppelen van cliënten en buurtbewoners. Tijdens deze prestatie zijn de volgende stappen ondernomen: • Het doel vaststellen De BPU had zichzelf ten doel gesteld minimaal drie succesvolle matchen te maken. Het gaat om individueel matchen. Voor vrijwilliger en bewoner geldt dat er sprake moet zijn van een ‘juiste’ match. Er dient afgestemd te worden op de behoefte van de bezoeker/vrijwilliger. Het is belangrijk dat het meerwaarde heeft voor beide partijen. • Cliënten selecteren Er worden drie kansrijke cliënten geselecteerd. Met kansrijk bedoelen de leden van de BPU iemand die minder aanloop heeft en weinig contacten heeft, maar hier wel behoefte aan heeft. Ook wordt gekeken naar de match-baarheid. Iemand van wie het realistisch is te denken dat hij of zij binnen de gestelde periode gaan matchen. De selectie gebeurt in overleg met de familie of verwanten. • Buren benaderen Tijdens het buurtonderzoek hadden een aantal mensen te kennen gegeven wel meer contact met de bewoners van de Hoenderberg te willen. Medewerkers van de Hoenderberg zijn die mensen weer gaan opzoeken. De medewerkers hebben de individuele wensen van de buren, als voorkeur voor soort activiteit en frequentie, nog beter in beeld gebracht. • The match: matchen en volgen De volgende stap was het daadwerkelijk één op één matchen. Om een goede combinatie te vinden is het belangrijk om te kijken naar interesses, sekse, leeftijd, hobby’s etc.. dit kan zorgen voor de eerste verbinding met de cliënt. Ook is het belangrijk om te kijken naar wat de buurtbewoners willen. Een uitgelezen kans dus om vanuit de wensen van de bewoners de verbinding met de wijk te realiseren. De BPU heeft met deze werkwijze gekozen voor een kleinschalige en haalbare aanpak. Bij de eerste ontmoeting tussen de buurtbewoner en de cliënt moet aandacht worden besteed aan de wijze waarop je contact legt en de timing van het contact. De BPU leden zijn van mening dat het ook belangrijk is te vragen hoe de buurtbewoner het liefst kennis maken. Eén van de criteria van de match is dat het wel een meerwaarde heeft voor beide partijen. Dus zal je moeten vaststellen of het contact meerwaarde heeft voor de cliënt. Dit kun je bijvoorbeeld aan de cliënt zien of hij blij is na zo’n ontmoeting en of hij zin heeft in een volgende afspraak. De leden van de BPU concludeerden dat het erg zinvol is de activiteit te evalueren en heeft een standaard
35
formulier ontwikkeld met vragen. Door het te rapporteren krijg je duidelijk zicht op de bevindingen van de cliënt, en kun je het goed overdragen aan je mede collega’s. Om uiteindelijk vast te kunnen stellen of er een perfecte match is gemaakt zijn alle stappen minutieus bijgehouden in het handelingsplan. De trekkers van deze prestatie hebben de doelen van de prestatie beschreven. Vervolgens hebben ze criteria opgesteld waaraan de prestatie moet voldoen. De privacy moet gewaarborgd zijn, de buurtbewoners moeten duidelijke informatie krijgen, de familie en collega’s moeten op de hoogte worden gesteld van het contact tussen de cliënt en de buurtbewoner, het contact moet een meerwaarde hebben voor beide partijen en het woord ‘vrijwilliger’ wordt liever vermeden als dat kan. Vervolgens is in het handelingsplan de beschreven en is een logboek bijgehouden van wat wanneer gedaan is. Was er bijstelling nodig? Bijvoorbeeld; de trekkers van deze prestatie hadden zich voorgenomen eerst een brief bij de buren door de bus te doen, daar is vanaf gezien. Leerervaringen. Door gewoon bij de mensen langs de deuren te gaan, dan gaat het meer leven. Hoe het contact dan verder gaat is per persoon verschillend. Dit is moeilijk om van te voren te bedenken. De trekkers hebben geschreven dat zij nu bewuster met het thema bezig zijn en meer mensen groeten die je tegenkomt op straat ook hebben ze collega’s enthousiast gemaakt. Het zal duidelijk zijn dat hier sprake is van een integrale aanpak, die de nodige tijd heeft gekost. Diverse actoren zijn hierbij betrokken geraakt en in de BPU werd steeds kritisch besproken of de actie ook daadwerkelijk gestoeld was op de vraag van de bewoner. Aannames die ter tafel kwamen, zoals: “de zus van A ziet het niet zitten dat hij elke keer meegaat naar het zeemanskoor” werden vanuit meerdere perspectieven doorgelicht. Vooral tijdens de bespreking van deze kwesties was het een meerwaarde dat alle lagen - medewerkers en leidinggevenden - en partijen – een ouder en vriendin van bewoner - om de tafel zaten. De leidinggevende nam ter plekke bezwaren weg rond argumenten die met tijd en roosters te maken hadden en de ouder gaf tips hoe met overbezorgde familie kon te worden omgegaan. Een aantal aansprekende voorbeelden brengt deze prestatie tot leven. Zoals de coördinator verwoordde: “De uitdaging was om 3 concrete voorbeelden te hebben van cliënten van de Hoenderberg van meedoen en erbij horen in hun leefomgeving. Nu kunnen we vol trots vertellen dat er meer dan 3 concrete voorbeelden van meedoen en erbij horen zijn maar ik zal u 3 leuke verhalen vertellen. Via via zijn we in contact gekomen met een zeemanskoor. In het zeemanskoor zitten veel mensen die in Vathorst wonen. Belangeloos kwam het zeemanskoor op hun repetitieavond een voorstelling geven voor de Hoenderberg. Een van de cliënten had zich uitgedost als zeeman en zong tussen het koor uit volle borst mee. Inmiddels is deze cliënt opgenomen in het koor en gaat met regelmaat naar de repetitie onder begeleiding van een buurtbewoner. Dat was het eerste verhaal. Voorbeeld nummer twee is dat een cliënt heel graag een konijn zou willen. Maar je voelt het al aankomen .. wie gaat hier dan voor zorgen? Naar aanleiding van de interviews gehouden onder de buurtbewoners is een begeleider van de Hoenderberg bij een van deze buurtbewoners die iets zou willen betekenen langs gegaan met de cliënt om de vraag neer te leggen. Inmiddels is het konijn, Bartje genaamd, gearriveerd en wordt elke week het hok samen met de cliënt schoongemaakt. Het laatste voorbeeld wat ik met u wil delen is het verhaal van cliënt die bij mij kwam en tegen mij zij, ik zou zo graag een vriendin willen hebben met wie ik wat leuks kan gaan doen. Al is het maar een stukje wandelen. Naar aanleiding van het eerste krantenartikel wat we hebben geplaatst in de huis aan huis krant Vathorst Nu kwam er een telefoontje van een buurtbewoonster die heel graag wat zou willen betekenen voor de Hoenderberg. Na een 36
algemene kennismaking hebben net genoemde cliënt en deze buurtbewoonster elkaar helemaal gevonden. Dingen die ze samen doen zijn naar de kapper gaan, gezellig kletsen of samen eten.” Vrijwillige inzet Ondanks het dralen voor de hindernissen leverde deze prestatie minimaal negen vrijwilligers op. Uit de huisbezoeken zijn de nodige nieuwe vrijwilligers voortgekomen gekomen. Tijdens een kerkbezoek werd een van de bewoners herkend op basis van krantenartikel in de wijkkrant en meldde zich spontaan aan als vrijwilliger. De leden van de BPU gebruikten liever niet het woord vrijwilliger. Vrijwilliger klinkt wel alsof er verplichtingen aan vast zitten. Het hoeft niet te betekenen dat iemand elke week een heel groot iets gaat ondernemen. Het mag heel klein zijn. Er werden benamingen gedaan zoals “maatjes” of “de hoendjes”. Geconcludeerd wordt dat het goed is om te kijken naar hoe de vrijwilliger zelf genoemd wil worden, en dat het uiteindelijk ook vaak de naam zelf van diegene wordt. Wat de BPU leden geleerd hebben is dat iedereen een potentiële vrijwilliger is en dat het niet vanzelfsprekend is dat vrijwilligers zich aanmelden en blijven komen. De medewerkers van de Hoenderberg hebben nu een andere houding t.o.v. vrijwilligers. Zo hebben de medewerkers van de Hoenderberg een multomap gemaakt: de vrijwilligersmap. Daarin zit informatie over elke bewoner, de krantenartikelen, tips over wat je kan ondernemen in de buurt en het evaluatieformulier. Ze zien in dat het belangrijk is om samen met de vrijwilliger de activiteit te evalueren en te horen hoe het voor de vrijwilliger was. Tenslotte is er tegen het einde van het project een vrijwilligersdag georganiseerd om de vrijwilligers eens in het zonnetje te zetten. Kansen zien De leden van de BPU kwamen tot inzicht dat het belangrijk is om je kansen te zien. Vanuit de nieuw gecreëerde netwerken van vrijwilligers kunnen als een soort zwaan kleef aan nieuwe wijkbewoners geïnteresseerd raken. Het is dus zaak om deze netwerken te stimuleren om ook andere te stimuleren. Veel dingen liggen voor je voeten, maar vaak zie je ze niet. Je moet bewust tegen enthousiaste mensen zeggen dat je vrijwilligers zoekt. Zo kun je mogelijk een sneeuwbal effect veroorzaken. Zij kunnen dan ambassadeurs worden van de Hoenderberg. De leden van de BPU hebben doen inzien dat iedere bezoeker bij de Hoenderberg in principe een potentiële vrijwilliger is. The matchmaker Deze prestatie bleek in de praktijk een hippisch concours vol nieuwe hindernissen. Met regelmaat stopten de paarden en namen de hindernis niet. Waar eerdere pogingen om meedoen en erbij horen niet gelukt waren door het ontbreken van een gezamenlijke visie en een integrale aanpak, leek het gezamenlijk leren van mislukkingen en successen zich nu in zijn tegendeel te keren. Waar er bij de start van de BPU het direct doen en de eenmaligheid op de voorgrond stonden en het denken en onderbouwen van acties (methodisch werken) terugkerend in gezamenlijkheid geleerd werd, gingen de medewerkers er steeds ingewikkelder over denken en wierpen zichzelf drempels op om tot handelen over te gaan. Een proactieve en uitnodigende rol van de medewerkers, is hierbij van groot belang. Dat bleek in de praktijk voor hen gedurende het project geen makkelijk opgave. 3.14 Sociaal netwerk Er zijn verschillende spelers op het veld van meedoen en erbij horen. De professional, de vrijwilligers, de buurt, de cliënt zelf en ook het sociaal netwerk. ‘Leven met een beperking is niet de zaak van de professional en de clientèle, maar bovenal van iemands natuurlijke en sociale netwerk,’ aldus Martin van de Lustgraaf tijdens een van de trainingsdagen voor alle BPU’s. Hij schetst het belang van sociale netwerkontwikkeling als 37
volgt: ‘Waarom is sociale netwerkontwikkeling een supportinstrument. Het biedt kansen tot verbinding met anderen. Dat je een rol vervult in het informele netwerk. Zorg voor mensen om de ander heen. Uitgangspunt zijn de wensen van de persoon.” Studenten van de Hogeschool Utrecht deden onderzoek naar de rol van het sociaal netwerk van de bewoners in het realiseren van meedoen en erbij horen, en de manier waarop het huidige sociale netwerk beter benut kan worden bij het realiseren van meedoen en erbij horen. Zij hebben onder meer in kaart gebracht hoe het sociaal netwerk van een aantal bewoners van de Hoenderberg er uit ziet. Ze hebben verwanten en familieleden gesproken en gevraagd naar hun huidige en wenselijke bijdrage in meedoen en erbij horen. 12 enquêtes onder contactpersonen van de bewoners. Een aantal van hen zijn interviews afgenomen. Meedoen en erbij horen Wat zeggen familieleden over meedoen en erbij horen. Uit de drie diepte-interviews, met familieleden, komt voornamelijk naar voren dat meedoen en erbij horen betekent dat je zoveel mogelijk kunt meedraaien in de maatschappij. Hierbij wordt belangrijk gevonden dat er rekening wordt gehouden met het niveau van de cliënt. Een familielid zei hierover: “Ik vind dat hij niet onder zijn niveau gewaardeerd moet worden, maar ook niet erboven. Daar worden ze alleen maar zenuwachtig van”. Hieruit blijkt duidelijk dat de geïnterviewden een reëel beeld voor ogen hebben van de mogelijkheden en de beperkingen van de cliënt. Een ander familielid gaf aan: “Ze moeten maar zoveel mogelijk normaal zijn. Maar ze zijn niet normaal, ze zitten daar niet voor niks, ze hebben een handicap”. Hieruit blijkt dat de cliënten nooit ‘echt’ mee kunnen doen en erbij kunnen horen in de samenleving, zoals mensen zonder een verstandelijke beperking. Toch kunnen wij uit de interviews opmaken dat de cliënten er wel bij kunnen horen. Zo gaf een familielid aan dat haar broer er in hun familie wel bij hoort. Hij gaat mee met alle uitjes en wordt niet thuis gelaten omdat dit lastig zou zijn. Hij is onderdeel van de familie, net als ieder ander. De mate van meedoen en erbij horen Uit de enquête blijkt dat de meningen erg verdeeld zijn over de mate waarin hun familielid (bewoner van de Hoenderberg) meedoet en erbij hoort. Echter, de drie familieleden die geïnterviewd zijn waren hier wel tevreden over. Zij gaven aan dat de Hoenderberg verschillende activiteiten onderneemt om het meedoen en er bij horen te bevorderen. Een bezoek aan de kerk of de soos zijn hier voorbeelden van. Als we het hebben over het meedoen en erbij horen in de buurt wordt er door het merendeel minder enthousiast gereageerd. Een van de familieleden zegt hierover het volgende; “In de buurt weet ik het eigenlijk niet, ik denk niet dat hij contact heeft met de buurt. Misschien over een jaar. Maar nu niet. Het is meer een toeschouwer”. Een aantal respondenten geven dus aan dat de cliënten wel meedoen, maar er eigenlijk nog niet voldoende bij horen in de buurt. Op een na alle familieleden vinden meedoen en erbij horen van de cliënten belangrijk tot heel erg belangrijk gevonden. Uit de interviews met de familieleden blijkt dat ze wel tevreden zijn over de huidige situatie, wat betreft het meedoen van de cliënten. De cliënten ondernemen, naar hun mening, voldoende activiteiten. De familieleden vinden dat dit niet meer hoeft te worden, vooral gezien de rust van de cliënt. Een familielid zegt hier over het volgende: “Het moet echt niet meer zijn, want dan houdt hij geen tijd over voor zichzelf”.
38
De familieleden vinden het dus belangrijk dat er rekening moet worden gehouden met wat de cliënten aankunnen. Hierbij gaat het vooral om het zoeken naar de juiste balans tussen het over- en ondervragen van de cliënt. Sociaal netwerk of natuurlijk netwerk Het sociale netwerk van de cliënten bestaat voornamelijk bestaat uit familieleden. Het zgn natuurlijk netwerk. Bij de helft is er ook sprake van de inzet van vrijwilligers. Is er sprake van meer dan alleen familie of verwanten dan spreken we over een sociaal netwerk of steunnetwerk. Er zijn bewoners met een groter netwerk,maar de een groot aantal is dus sterk afhankelijk van de grootte van hun familie. Wanneer een cliënt meerdere broers en zussen heeft, heeft hij ook meer kans op een groter natuurlijk netwerk. Natuurlijk wil dit niet altijd zeggen dat de gene met de grootste familie ook het grootste natuurlijk netwerk heeft. Een groot natuurlijk netwerk betekent niet automatisch een ‘actief’ natuurlijk netwerk. Ook al is je familie nog zo groot, als je weinig contact met ze hebt is het geen actief sociaal netwerk. De familieleden geven aan allemaal een bijdrage te leveren aan het meedoen en er bijhoren van de cliënten. Dit doen ze door middel van telefonisch contact, op bezoek gaan en door samen met de cliënt activiteiten te ondernemen. Dit varieert van meestal twee tot vier keer per maand een belletje tot soms het dubbele. Op bezoek gaan vindt meestal twee tot vier keer maand plaats. De grootste verschillen zien we bij het samen activiteiten ondernemen. Dit varieert voor de meeste bewoners van 1 x per maand tot voor enkeling 8x of meer. Enkele voorbeelden hiervan zijn samen wandelen, koffie drinken binnen/buiten de Hoenderberg, bezoek aan de dierentuin en boodschappen doen. Een familielid zegt over haar bijdrage het volgende: “Als hij thuis is dan probeer ik ook altijd zo veel mogelijk, niet bewust maar, zoveel mogelijk met hem in de buurt te lopen. De mensen kennen hem daar natuurlijk en dan maakt hij wel eens een praatje”. Door er samen op uit te gaan, stimuleert zij het meedoen en erbij horen van haar zoon. Gewenste situatie Uit de enquête blijkt dat het merendeel van de familieleden geen verandering wil in de mate van het contact met zijn/haar familielid. Drie van deze respondenten geven aan dit niet te willen omdat er geen mogelijkheden toe zijn. Ook geven een aantal respondenten aan wel verandering te willen, maar zij zien hier geen mogelijkheden toe. Het merendeel geeft hierbij als reden tijdgebrek. Een familielid zegt hierover: “Qua tijd. En ik loop bij de zeventig. en ik heb hier een bedrijf, waar ik ook nog tot aan m’n nek in zit”. Daarnaast worden de redenen afstand, geld, mobiliteit en leeftijd ingevuld. Opvallend is dat niemand heeft ingevuld meer contact te willen hebben ook al hebben zij die mogelijkheid wel. Dit bevestigt onze bevindingen dat de familieleden geen verandering willen in het contact met hun familielid. De medewerkers zijn niet tevreden over de bijdrage die het sociale netwerk levert aan het meedoen en erbij horen van de cliënten. Zij zouden dit graag anders willen zien. Een medewerker zegt hierover in het interview: “Toch zou ik wel graag zien dat de bijdrage van het sociale netwerk meer wordt. Het is nooit genoeg, toch? Ik zou wel willen zien dat de familie meer zou langskomen. Dat vind ik belangrijk”. Uit het schetsen van de gewenste situatie voor de toekomst lopen de wensen en mogelijkheden van familie en medewerkers sterk uiteen. Op de vraag of de familieleden een grotere bijdrage willen leveren aan het meedoen erbij horen van hun familielid antwoordden zeven van de twaalf met nee. 39
Een minderheid geeft aan hier wel een grotere bijdrage aan te willen leveren, door te helpen met de integratie in de wijk en door te helpen bij het uitbreiden/versterken van het sociale netwerk van het familielid. De geïnterviewde familieleden geven alle drie aan wel een grotere bijdrage te willen leveren, maar dit niet te kunnen. “Ik zou het wel meer willen doen, maar het is toch best hartstikke vermoeiend. Je wordt een dagje ouder. En dan heb je gewoon veel meer behoefte aan een beetje rust”. Een ander familielid zegt hierover: “Als ik meer tijd zou hebben, dan zou ik misschien wel iedere woensdagmiddag naar hem toe gaan. Want hij is woensdag thuis van zijn werk”. Leeftijd en tijd zijn dus belemmerende factoren om een grotere bijdrage te kunnen leveren in het meedoen en erbij horen van de cliënten. Alle geïnterviewde familieleden zijn echter enthousiast over het vergroten van het sociale netwerk van de cliënten. Wel benadrukken ze dat het van belang is het vergroten binnen de perken blijft. Dit omdat de cliënten niet allemaal even veel aankunnen en je het risico loopt om ze te overvragen. Waar de familie al tegen grenzen van het haalbare aanlopen zetten de medewerkers graag nog een stapje verder ten aanzien van de inzet van familie. De medewerkers geven aan niet tevreden te zijn over de bijdrage die het sociale netwerk levert aan het realiseren van het meedoen en erbij horen van de cliënten. “Er zijn een aantal mensen uit de verschillende netwerken van de cliënten die dat niet meer doen vanwege ouderdom. Ik kan natuurlijk niet voor hun spreken, maar als ik zo kijk vind ik het wel haalbaar. Maar het gebeurt niet, en dat vind ik jammer. Maar je kunt ze niet verplichten…”. Een andere medewerker vertelt: “Toch zou ik wel graag zien dat de bijdrage van het sociale netwerk meer wordt. Het is nooit genoeg, toch? Ik zou wel willen zien dat de familie meer zou langskomen. Dat vind ik belangrijk”. Het is opvallend dat de familieleden aangeven geen grotere bijdrage te willen/kunnen leveren, terwijl de medewerkers aangeven dit wel graag te willen zien. Zo zouden zij graag meer zien dat het sociale netwerk vaker langs komt bij de cliënten. Zij vinden dat dit op dit moment te weinig gebeurt. De vraag van de medewerkers aan het sociale netwerk is dus meer betrokkenheid tonen door middel van op bezoek komen. Rol van de medewerkers Uit diverse onderzoeken blijkt dat medewerkers vaak onvoldoende geschoold zijn in sociale netwerkontwikkeling (Gennep, 2003; Brettschneider, 2007). Om daar zicht op te krijgen is hen gevraagd op welke wijze zij het netwerk van de bewoners betrekken bij meedoen en erbij horen. De medewerkers proberen het sociale netwerk op verschillende manieren erbij te betrekken. Dit doen zij door het sociale netwerk op de hoogte te houden van de gebeurtenissen op en rond de Hoenderberg, het organiseren van ouderavonden, familie het gevoel te geven dat ze altijd welkom zijn etc. Een medewerkster zegt hierover: “Ik werk op een prettige manier samen met het netwerk van de cliënten. Veel overleg. Ze komen en vragen. Met de ene heb ik wat vaker contact dan met de andere, dat is echt fifty fifty”. Een andere medewerker geeft aan zoveel mogelijk te proberen om de familie overal bij te betrekken, maar helaas lukt dit niet altijd. 40
Gewenste situatie Alle respondenten hebben in de enquête ingevuld het belangrijk tot heel erg belangrijk te vinden dat ze door de medewerkers worden betrokken bij het realiseren van het meedoen en erbij horen van hun familielid. Elf van de twaalf respondenten geven aan ook daadwerkelijk betrokken te worden bij het realiseren hiervan door de medewerkers van de Hoenderberg. Een respondent geeft aan dat dit onvoldoende gebeurd. Ook in de interviews met de familieleden komt naar voren dat ze tevreden zijn over de mate waarin zij betrokken worden door de medewerkers. Alle drie de familieleden zijn erg enthousiast over de medewerkers van de Hoenderberg. Ze geven aan de sfeer op de Hoenderberg en het op de hoogte houden van de familieleden erg op prijs te stellen. Over het algemeen zijn alle familieleden tevreden over de mate waarin ze betrokken worden bij het meedoen en erbij horen van hun familielid. Een geïnterviewde gaf aan dat het wel belangrijk is dat medewerkers familieleden op de hoogte blijven houden van de gang van zaken op en rond de Hoenderberg. Een medewerker geeft aan dat het betrekken van familieleden soms wordt bemoeilijkt door de afstand van de familieleden. De rol die de medewerkers hierin hebben is het blijven stimuleren van de familieleden om ze te laten bijdragen aan het realiseren van het meedoen en erbij horen van de cliënten. Een medewerker licht dit toe: “Het is moeilijk, want ze wonen wat verder weg. Laatst heb ik wel een keer gevraagd of ze een keer komen eten. En toen zijn ze dus komen eten. Ze worden wel uitgenodigd als er hier iets is, en dan komen ze meestal ook wel”. Hieruit blijkt dat de medewerkers een cruciale rol spelen in het betrekken van het sociale netwerk bij de cliënt. Opvallend is dat de medewerkers veel ideeën hebben over hoe het zou kunnen/moeten zijn. Tijdens de BPU bijeenkomsten is opgevallen dat wanneer er voor een cliënt een vrijwilliger moet worden gezocht, de medewerkers gelijk allerlei ideeën voor mogelijke activiteiten bedenken. Echter blijkt de stap tot het nemen van actie voor veel medewerkers erg groot. Dit blijkt ook uit het volgende citaat uit een interview met een medewerker: “We denken er wel om, al is het nog erg in de fase van ‘we denken er nog over wat we er aan kunnen doen’, en ik denk dat dat ook heel lang zo blijft, voordat we de volgende stap zetten. Dat hoort ook bij de zorg hè, dat je heel lang denkt, en dan ga je erover praten en dan ga je weer denken”. Ook dit kan een belemmerende factor zijn bij het betrekken van het sociale netwerk bij het realiseren van het meedoen en erbij horen van de cliënten. Het is goed dat de medewerkers van de Hoenderberg allerlei ideeën hebben, maar wanneer zij niet tot actie kunnen komen, blijft het bij ideeën en zal er niets veranderen. Om een vervolg te geven aan de tweedaagse training ”Natuurlijk een netwerk” van Martin van de Lustgraaf is elk team van de drie woningen door het MEE lid van deze BPU geschoold in netwerkontwikkeling. Tevens is een netwerkkaart ontworpen waar de begeleiders mee aan de slag kunnen zodat de taak netwerkondersteuning op een natuurlijke wijze deel uitmaakt van het dagelijks handelen. 3.15 Opbrengsten voor de professionals Al in de eerste bijeenkomst is benadrukt dat men bij elkaar is gekomen om van elkaar te leren. Door elkaar een spiegel voor te houden kan verborgen kennis zichtbaar worden. Sommige zaken zijn voor de professionals vanzelfsprekend. Het bewust worden van waarom je iets doet nam een belangrijke plaats in het proces. 41
In de BPU van locatie Hoenderberg heeft leren en reflecteren op voorgaande (gelukte en mislukte) ervaringen en die gedurende de looptijd van het project een grote plaats ingenomen. De loop van de acties werd beschreven in een stappenplan en besproken in de vergaderingen. In een stappenplan de situatie schetsen, de doelen beschrijven, de werkwijze uiteenzetten, terugblikken en inzichten die je door deze activiteit hebt opgedaan. In dat gezamenlijk leren bleek het stilstaan bij handelingen en weten wat meedoen en erbij horen met je doet geen vanzelfsprekende beroepsreflex. Het onderscheid tussen meedoen en erbij horen werd dan ook een aantal bijeenkomsten lang gethematiseerd en geproblematiseerd. Meedoen is nog niet erbij horen. Deze actieve houding leidde er toe dat aan het eind van iedere BPU bijeenkomst door de notulist als check werd genoemd welke nieuwe inzichten tijdens het gesprek waren ontstaan. Er werd soms nog aangevuld en daarna werden ze voor de verslaglegging vastgelegd. Hieronder volgt een opsomming van de leerervaringen zoals geformuleerd door de BPU leden: • Je kan niet alle problemen van te voren voorzien. Sommige dingen kom je pas tegen als je aan de slag gaat. Dat is niet erg, daar leer je van. • Rustig aan. Gun jezelf de tijd om een pas op de plaats te doen en even de stand van zaken op te maken. • Onder de ogenschijnlijk eerste behoefte van de cliënt zit soms een andere behoefte. • Er moet beter gecommuniceerd worden met andere medewerkers, zodat zij ook weten waar we mee bezig zijn. • ‘Think small, Act big’. Probeer het klein en concreet te houden. Stel haalbare en overzichtelijke doelen. • Het doel is belangrijker dan de activiteit. • Een omslag in denken / verbeteren van professionele handelingspraktijk kost tijd. Een bewustwordingsproces vraagt dat het thema steeds opnieuw weer ter sprake wordt gebracht. • Meedoen & erbij horen betekent: de lusten en de lasten dragen. • Het is belangrijk om cliënten serieus te nemen en respectvol te blijven. • Een duidelijke lijn hebben met duidelijke afspraken is erg belangrijk. Zo weet je zeker dat alle neuzen dezelfde kant op staan. Het doel in overleg vaststellen. • Investeren in persoonlijk contact en persoonlijke aandacht is erg belangrijk als het gaat om de vrijwilligers. Zeker in het begin moet je het contact warm houden en blijven onderhouden. Het is ook een klant. • De visie van waaruit je werkt goed communiceren met familie/vrijwilligers. Wat betekent werken vanuit meedoen en erbij horen. 3.16 De professional als bruggenbouwer Bij de professionals van de BPU is beetje bij beetje het besef gekomen dat je als professional de bruggenbouwer bent, de intermediair tussen de cliënt en de buurt, de vrijwilliger en andere actoren. Wat impliceert dat voor je professioneel handelen? Het eigen maken van deze visie en het uitdragen in de praktijk van alle dag is een proces dat tijd kost. Tijdens de looptijd van dit project is daar op de locatie de Hoenderberg een hele goede start mee gemaakt door middel van te reflecteren op het eigen handelen. Hieronder wat er geleerd is. Ter illustratie zijn een paar concrete leermomenten verweven. Door middel van het handelingsonderzoek is een stamppottenbuffet tegen het licht gehouden.
42
Stamppottenbuffet geëvalueerd In de wijk Vathorst werden op initiatief van een kerk verschillende stamppotbuffetten georganiseerd. Ook in een tent voor de Hoenderberg. Tijdens het bespreken dat het doel van het buffet niet goed afgekaart is met de kerk. De coördinator van de Hoenderberg zag in het buffet een leuke activiteit voor de bewoners. De coördinator heeft de taken alleen gedaan. Zij heeft omwille van de tijd een schriftelijke uitnodiging bij buurtbewoners in de bus gedaan. De coördinator heeft haar best gedaan een kleurrijke en aansprekende flyer te maken. Op de flyer zat een antwoordstrook die de buurtbewoners moesten inleveren. Tijdens de evaluatie bleek dat de medewerkers van de Hoenderberg boos en teleurgesteld waren dat mensen de antwoordstrook niet terugstuurden. Dat gevoel kan een belemmering zijn voor een volgende keer. Door deze activiteit bleek dat de medewerkers zich te veel hadden laten leiden door eigen verwachtingen. Maar het retourneren van antwoordstrook is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Zo leerden zij het belang van je Inleven en verplaatsen in de ander. In dit geval de buurtbewoner. Het bleek dat er geen relatie is tussen de Hoenderberg en de buurt. Een van de conclusies was dat er eerst beter onderzoek gedaan moet worden in de buurt. Dus: niet gelijk aan de slag gaan, maar eerst ‘vooronderzoek’ doen. Welke manier van aanpreken/uitnodigen heeft de meeste slaagkans? Bij een nieuw initiatief moet je je ‘product’ verkopen. De cliënt is als het ware je product. Je moet meer marktgericht denken. Je kunt met cliënt langs de deur gaan om mensen uit te nodigen. Uitnodigen door netwerk(ontwikkeling): welwillende buurtbewoners kunnen hun eigen buren uitnodigen. Of kerkleden nodigen andere kerkleden uit. Hoe presenteer je je idee? Het evalueren van het stamppottenbuffet leverde veel nieuwe inzichten op voor de leden van de BPU. Het succes van het Hoenderberg team is hun enthousiasme, maar tegelijk ook hun valkuil. Voordat men aan de slag gaat is het belangrijk een gedifferentieerd beeld te creëren; er zijn immers meerdere varianten mogelijk. Er bestaat een spanning tussen leren en doorgaan met het werk. Zo moet je rekening houden met een manager die je zegt je werk te blijven doen. Maar ook een pas op de plaats te maken om te leren van nieuwe inzichten. Bleek ook dat de buurt niet zelf het contact aangaat met de bewoners van de Hoenderberg, maar dat daar een hele belangrijke taak is weggelegd voor de professional. De professional fungeert als bruggenbouwer. Dat vroeg van de medewerkers een omslag in denken. Bewust wandelen Uit het buurtonderzoek bleek dat de cliënten letterlijk niet in zicht zijn van de buurt. Ze zien ze niet. Een eerste les was dat de professionals met de cliënten meer in beeld moeten komen, bijvoorbeeld door te wandelen. Wandelen met een doel. Met name de brugfunctie van de professional wordt zichtbaar Leonie vertelt dat ze met een cliënt ergens koffie ging drinken en dat zij een oud-begeleidster van haar cliënt tegen kwamen. Leonie liet het contact tussen de cliënt en haar oud-begeleidster gaan en deed zelf een stapje terug. Uiteindelijk heeft zij de oud-begeleidster uitgenodigd om een keer langs te komen voor een kopje koffie. Leonie vervulde de brugfunctie tussen de cliënt en de oudbegeleider. Proces van het eigen maken van de visie die de onderlegger is van de bruggenbouwer. Je doel is bijdrage aan meedoen en erbij horen van de cliënt. Dat vraagt lange termijn denken van de professional. Om een doel te behalen moeten soms meerdere acties opeenvolgend worden uitgezet. Een relatie met de buurt moet je opbouwen.
43
Bewoner A. Er is besloten om voor bewoner A een goede match te vinden. A. onderneemt wel activiteiten, maar altijd met haar moeder. Een van de professionals gaat enthousiast van start met A. en neemt zich voor A. te laten zwemmen. A. heeft tenslotte wat overgewicht; dan krijgt ze ook wat lichaamsbeweging. Uit deze casus bleek dat het erg belangrijk is om als professionals steeds het doel voor ogen houden. A. heeft een beperkt netwerk. Het doel was dan ook op de eerste plaats het netwerk vergroten. De activiteit is minder van belang. Zwemmen met moeder was niet het antwoord op de vraag. De BPU leden hebben geleerd om het in kleine dingen te zoeken en aan te sluiten bij het bestaande. A. is nu om te beginnen met een andere bewoner en een vrijwilliger naar de kerk gegaan. Het was een groot succes.
De kerkvrijwilligers F. en A. zijn al lange tijd vrijwilligers. Zij begeleiden een aantal bewoners naar de kerk. De professionals zagen F. en A. alleen als kerkvrijwilligers en vonden dat ze al zoveel deden. Door samenloop van omstandigheden bleek dat F. en A. best meer vrijwilligers werk wilden doen. De BPU leden hebben geleerd dat het belangrijk is om je kansen te zien; het stimuleren van netwerken om ook andere te stimuleren. Veel dingen liggen voor je voeten, maar vaak zie je ze niet. Je moet bewust tegen enthousiaste mensen zeggen dat je vrijwilligers zoekt. Zo kan je mogelijk een sneeuwbal effect veroorzaken. Zij kunnen dat ambassadeurs worden van de Hoenderberg.
Tijdens het matchen van bewoners aan vrijwilligers is er veel gesproken over vrijwilligers. Als de professional de bruggenbouwer is, is hij of zij degene die de cliënt en de vrijwilliger bij elkaar moet brengen. De BPU leden zagen het belang in van het blijven evalueren van de activiteiten die zij samen ondernemen. Daarom hebben zij een standaard formulier opgesteld met evaluatie vragen. Het belang van het goed evalueren van de activiteit met de vrijwilliger. De BPU leden hebben een evaluatielijst opgesteld met vaste vragen die steeds van de vrijwilliger gesteld worden. De BPU leden hechten veel waarde aan het respecteren en waarderen van de vrijwilligers. Blijk van waardering kan je geven door een kaartje te sturen als de vrijwilliger ziek is. De BPU heeft inmiddels een map aangelegd met alle contactgegevens van de vrijwilligers. Er is een vrijwilligersmap gemaakt. Hierin staan alle cliënten kort beschreven, een foto van hen, hun wensen,en de evaluatieformulieren. Dit maakt het makkelijker om een goede match te maken op het moment dat er een vrijwilliger gevonden is. Verder zitten er ook nog voorbeelden in voor de vrijwilliger wat hij/zij kan ondernemen met de cliënt, de agenda van ‘de kamers’, de krantenartikelen waarin de Hoenderberg zich voorstelt, de adressen en verjaardagen van bestaande vrijwilligers. We benaderen nu eerder vrijwilligers. Er was, en nog steeds een beetje, schroom om op te bellen. We proberen met vaak eerst met vaste medewerkers op te lossen. Vrijwilligersdag Dat de professionals ontzettend veel geleerd hebben kwam onder meer tot uiting in de onlangs georganiseerde vrijwilligersdag. Op de uitnodiging voor de dag stond een afbeelding van een pet. Symbool voor: ‘We nemen ons petje voor jullie af’. De vrijwilligers hebben samen met de bewoners een speurtocht door de wijk gedaan. Langs de route hingen pictogrammen/plaatjes van dingen die de bewoners leuk vinden om te doen. Samen met de bewoners de buurt in.
44
3.17 Nieuwe inzichten Tijdens de maandelijkse BPU bijeenkomsten werd besproken welke stappen er de afgelopen tijd waren gezet, voor bijvoorbeeld de matching, ‘Hoenderberg op de kaart’ en/of inventarisatie van wensen van de cliënten. Ook werden de resultaten hiervan besproken. Er werd nadrukkelijk stilgestaan bij motieven van de professional voor bepaalde genomen stappen, bij gerezen twijfels en bij factoren die tot succes of teleurstelling hadden geleid. Het doel hiervan was tweeledig: • De professional ondersteunen om tot het gewenste resultaat bij een bepaalde prestatie te komen • Verkrijgen van nieuwe, prestatieoverstijgende, inzichten om ‘meedoen en erbij horen’ in meerdere situaties te kunnen realiseren én aan collega’s te kunnen overdragen. Nieuwe inzichten zijn niet zomaar zichtbaar. Vaak wordt iets door iemand gezegd, soms ook terloops, en daarna wordt (meteen) weer iets anders gezegd. De waarde van de voorgaande opmerking - en dus een mogelijk belangrijk inzicht - verdwijnt zodoende in het gesprek. Er wordt niet van elkaar geleerd op zo’n moment. Tijdens de BPU bijeenkomsten werden nieuwe inzichten zichtbaar doordat bepaalde deelnemers: • aangaven dat ze een opmerking of een vraag van een ander als nieuw inzicht voor zichzelf of de BPU zagen • aan de andere gespreksdeelnemers vroegen of een bepaalde opmerking of vraag als nieuw inzicht gezien zou kunnen worden of ertoe zou kunnen leiden. Wat mag van elkaar verwacht worden? Meedoen er bij horen is een samenspel van verschillende actoren. In het mogelijk maken ervan heeft ieder zijn eigen positie en rol en van daaruit weer een verbinding naar anderen. Om dit systeem goed te laten functioneren, is duidelijkheid en eensgezindheid over wat de actoren ten opzichte van elkaar mogen verwachten, een voorwaarde. Het helpt een ieder in zijn rol te groeien en de samenwerking met de ander goed vorm te geven. In de BPU zijn deze verwachtingen ten opzichte van elkaar in kaart gebracht. Het is een eerste, nog onvolledige en dus voorlopige opsomming. Hij beschrijft alleen de verwachtingen ten aanzien van de professional en de vrijwilliger in relatie tot anderen. Ook moeten bepaalde verwachtingen al doende nog meer invulling krijgen. Als gaandeweg de verwanten meer betrokken zijn en er meer structurele verbindingen met partijen in de buitenwereld zijn, zullen hiervoor de verwachtingen ook in beeld gebracht worden, samen met hen. Van het team Hoenderberg als geheel zijn verwachtingen genoemd die vooral tot doel hebben om ‘meedoen en erbij horen’ na afloop van de BPU een breder en blijvend draagvlak te geven. En tenslotte, maar niet in het minst: ook de verwachtingen ten aanzien van de cliënt moeten onderwerp van gesprek worden. Actoren moeten niet verschillende dingen verwachten van een en dezelfde cliënt. De actoren: • De professional/het team • De cliënt • De vrijwilliger • De familie/verwanten • De buurt/buitenwereld
45
Voor verwachtingen t.a.v. de professional om ‘meedoen er erbij horen’ mogelijk te maken verwijzen we naar 5.4: Kwaliteiten- en competentieprofiel van de supportprofessional Wat verwachten we van een vrijwilliger om mee doen en erbij horen van de cliënt mogelijk te maken? T.o.v. de professional: • De vrijwilliger is duidelijk over zijn verwachtingen: wat wel/wat niet, proeftijd, omvang van de inzet. • De vrijwilliger ziet zijn/haar ervaringen en ideeën als waardevol en bespreekt ze. • De vrijwilliger draagt goed over naar de professional. • De vrijwilliger trekt op tijd aan de bel als er wat is. • De vrijwilliger toont interesse in ervaringen van andere vrijwilligers. T.o.v. de verwanten: • De vrijwilliger maakt bouwt contact op met de cliënt en maakt kennis met verwanten van de cliënt. • De vrijwilliger bouwt een vertrouwensband op met de verwanten. T.o.v. de cliënt: • De vrijwilliger houdt zich aan gemaakte afspraken. • De vrijwilliger beleeft plezier aan het contact en de activiteit met cliënt en als dit niet meer zo is, geeft hij/zij dit aan. • De vrijwilliger heeft oprechte interesse/inlevingsvermogen in de cliënt. T.o.v. buitenwereld: • De vrijwilliger is zich, net als de professional, bewust van zijn/haar rol tijdens het buiten zijn met de cliënt: waar mogelijk en voor de cliënt wenselijk, contact tussen de cliënt en anderen mogelijk maken. • De vrijwilliger bewaakt de privacy van de cliënt en bespreekt gevoelige informatie niet met anderen dan de cliënt, professional en/of verwanten. • De vrijwilliger is zich bewust van zijn/haar verantwoordelijkheid voor de veiligheid van de cliënt. Wat verwachten we van het team Hoenderberg om meedoen en erbij horen mogelijk te maken? • Het team herkent en erkent de behoeften bij de cliënt. • Het team heeft de "wil" dat cliënten meedoen en erbij horen • Het team speelt een (pro)actieve rol. • Het team ziet en pakt kansen. • Het team weet en vindt dat het hoort bij het werk • Het team agendeert meedoen en erbij horen als vast terugkerend agenda- of evaluatiepunt. • Het team wil investeren om beren te schieten. Obstakels zijn er altijd en die moeten uit de weg geruimd worden. • Het team weet dat weerstand mag, maar maakt het bespreekbaar. • Het team weet dat de professionals fungeren als bruggenbouwer tussen verwanten, vrijwilligers en professionals. • Het team werkt nieuwe medewerkers in en brengt hen de nieuwe cultuur bij.
46
3.18 Beginnen en vasthouden De BPU heeft zichtbaar gemaakt dat de basis voor succes zit in: 1. De drijfveer die je als professional hebt: vinden dat meedoen en erbij horen van cliënten een normaal recht is, niet meer en niet minder 2. Gewoon beginnen en (durven) leren van de ervaringen Het hebben van een drijfveer leidt tot geloven in mogelijkheden en het zien van kansen. Wat deze mogelijkheden en kansen waren, was vooraf niet zo duidelijk. Ze werden gaandeweg steeds meer zichtbaar. De drijfveer was er volop. Maar er waren ook de vooroordelen over hoe bewoners in de wijk zouden reageren op initiatieven om ze te betrekken bij cliënten van Hoenderberg. Ze bleken de eerste tijd als een blokkade te werken om contact met buurtbewoners te zoeken. Onzekerheid en zelfs enige angst over hoe ze zouden (kunnen) reageren bij het eerste contact, bleken ook een remmende werking te hebben. Maar toen er uiteindelijk met buurtbewoners contact was gelegd - op basis van het eerdere studentenonderzoek - en dit eigenlijk heel eenvoudig was gegaan en zelfs ook tot eerste resultaten had geleid, was de ban gebroken. De buurt wilde dus ook wel! Er was lang tegen iets op gekeken dat achteraf heel eenvoudig bleek. Koud watervrees: je weet dat als je ‘door’ bent, dat het meevalt. Maar om erin te springen ….. Dit was een cruciaal moment. Daarna ging alles in een stroomversnelling. Er was sprake van handelingsverlegenheid: niet weten hoe je de mensen moet benaderen, wat je moet zeggen en hoe te reageren, als ze onverwachte dingen zeggen ….. Van deze ervaring is geleerd dat handelingsverlegenheid niet erg is en erbij hoort, maar wel besproken moet worden. De een kan dit en de ander kan dat beter. En dat mag! Het maakt duidelijk wie welke kwaliteiten heeft en kan inzetten. Professionals kunnen zo aanvullend op elkaar werken. Wie het niet lastig vindt om de deuren langs te gaan, doet dat. En wie al wat verder is in de matching van cliënt en vrijwilliger doet dat. De fase om het echte contact te leggen met de buurt heeft langer geduurd dan achteraf bezien nodig was. Het hoorde bij het leerproces. Omdat de drijfveer in sterke mate aanwezig was en is en de ervaring is opgedaan dat contact leggen met de buurt niet moeilijk is, ligt er een goede en vertrouwenwekkende basis om nu verder te gaan met de teamleden die niet actief waren in de BPU en de opgedane ervaringen te verspreiden binnen de hele organisatie van Amerpoort.
47
48
Hoofdstuk 4
Ambulante dienstverlening Abrona
Trudy Dankers, Nici van ’t End, Carla van Slagmaat
4.1 Inleiding Abrona is een christelijke organisatie voor dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beperking. Het zorgaanbod is bijzonder breed en de dienstverlening is flexibel. Zowel kinderen als volwassenen kunnen bij Abrona terecht voor onder meer wonen, logeren, dagopvang, naschoolse opvang, noodopvang, maaltijden, training en thuiszorg. Ongeveer 1800 mensen met een verstandelijke beperking maken gebruik van deze diensten. Daarnaast heeft Abrona een aantal bedrijfsmatige projecten waar mensen met een verstandelijke beperking werken, zoals een hotel, een eetcafé, een winkel en een kunstatelier en een kunstuitleen. De functie van deze projecten is om te voorzien in arbeidsplaatsen en de ontmoeting tussen mensen met en zonder verstandelijke beperking te bevorderen. Ambulante begeleiding Abrona Ambulante Begeleiding (AAB) levert in allerlei plaatsen in de provincie Utrecht ondersteuning aan zelfstandig wonende cliënten. Er is een team AAB Zeist, AAB Amersfoort en een AAB Veenendaal. De ambulante begeleiding is ontstaan uit de noodzaak om niet residentiële hulpvragers te kunnen ondersteunen. Aan het team dat een pilot vormde binnen het project 'Ondersteuning en Participatie' namen vier professionals van Abrona deel ( twee uit het team Zeist en twee uit het team Veenendaal) en één professional van MEE Utrecht & Gooi en Vecht. De doelgroep voor ambulante begeleiding bestaat uit mensen met een licht verstandelijke beperking, vaak in combinatie met complexe problemen van uiteenlopende aard. Hierbij is sprake van een dubbele diagnose (een licht verstandelijke beperking en psychiatrische ziektebeelden) en zelfs van een driedubbele diagnose:een licht verstandelijke beperking, psychiatrische ziektebeelden en een verslaving en of justitiële maatregel. Cliënten willen over het algemeen zelf niet met de doelgroep ‘verstandelijk beperkt' geassocieerd worden. Hun wens is volwaardig en op eigen wijze deel te nemen aan de maatschappij. De problemen die zij hierbij ondervinden zijn meestal niet eenvoudig op te lossen. Vaak kunnen cliënten geen concrete hulpvraag stellen. Gedurende het proces van begeleiding wordt duidelijk waar zij tegenaan lopen bij het deelnemen aan het maatschappelijke verkeer. De begeleidingsstijl is erop gericht, de cliënten die ondersteuning te geven die nodig is, om hen tevreden te laten zijn met het eigen bestaan waarbij gestreefd wordt de autonomie van de cliënten zoveel mogelijk te behouden c.q. te vergroten (www.abrona.nl). Op dit moment woont het grootste deel van de cliënten in een door hen zelf gehuurde woning. Heeft een cliënt echter geen woonruimte dan kan hij gebruik maken van een aantal flats die door Stichting Abrona worden gehuurd en ter beschikking zijn voor de cliënten. In een flat kunnen 3 tot 4 cliënten wonen, die ieder een eigen kamer huren. Enkele flats hebben een gemeenschappelijke huiskamer. Keuken en sanitaire voorzieningen zijn in alle gevallen voor gemeenschappelijk gebruik. De cliënten werken bij een sociale werkplaats of hebben een betaalde baan in het vrije bedrijf al of niet met ondersteuning van een jobcoach van Abrona of een re-integratiebureau vanuit UWV. Andere cliënten maken gebruik van dagbestedingplekken of doen vrijwilligerswerk. Werkwijzen/begeleiding De ambulante begeleiders bieden ondersteuning bij het zelfstandig wonen en leven. Zij hebben in principe wekelijks contact met de cliënt op zijn /haar eigen huisadres. Er zijn echter ook variaties mogelijk in de frequentie van het contact, bijvoorbeeld twee maal per week of één maal per twee 49
weken, afhankelijk van de zorgvraag en de daaraan verbonden indicatie. De begeleiders komen op een, van te voren met de cliënt, afgesproken tijd en begeleiden hoofdzakelijk individueel. Iedere cliënt heeft één tot maximaal twee eigen begeleider(s). Men werkt met zogenaamde ondersteuningsplannen. Dit is een plan waarin wordt vastgelegd wanneer de begeleiding langskomt en waar de cliënt ondersteuning bij wenst. Deze ondersteuningsplannen worden eens in de twee jaar samen met de cliënt opgesteld. Hierna wordt het plan besproken en vastgesteld met de cliënt; in aanwezigheid van de begeleiders(s), de coördinator, de orthopedagoog en eventuele andere betrokkenen bij de cliënt. De cliënt mag naast genoemde personen zijn/haar partner familieleden of andere voor hem/haar belangrijke personen uitnodigen bij deze bespreking aanwezig te zijn. Jaarlijks worden de ondersteuningsplannen geëvalueerd en zo nodig ook tussendoor bijgesteld door cliënt en begeleider(s). Bij het stellen van doelen blijft het proces er naartoe voorop staan en niet het halen van het doel. Hier vloeit ook uit voort dat men doelen soms moet laten rusten om ze later weer op te pakken, op een voor de cliënt gunstiger moment. Dit alles vraagt van de begeleiders naast deskundigheid en ervarenheid met de doelgroep, ook flexibiliteit, creativiteit, onvoorwaardelijke acceptatie en een goed overzicht over het gehele proces van ondersteuning. Er wordt zoveel mogelijk gewerkt via de stappen van het methodisch werken: aandachtspunt, analyse, diagnose, doelstelling, middelen, evaluatie. Het team van de AAB-Oost en de coördinator komen iedere maandagochtend bij elkaar om gezamenlijk de afgelopen week te bespreken en vooruit te blikken op de voorliggende week. Tijdens deze bijeenkomsten worden werkwijzen vergeleken en geprobeerd gezamenlijk oplossingen te vinden voor problemen. Eén keer per maand wordt met elkaar een casus besproken om dieper op een bepaalde problematiek in te kunnen gaan. Hierbij zijn alle teamleden, de coördinator en de orthopedagoog aanwezig. De teams AAB Zeist, Amersfoort en Veenendaal werken vanuit een visie die voortkomt uit de zogenaamde presentiebenadering, welke gebaseerd is op onderzoek en jarenlange ervaring met deze doelgroep (Baart, 2001). • • • •
• •
De begeleider ziet de zorgvrager als mens en niet als probleemgeval; Ongehaastheid is een belangrijke voorwaarde; De begeleider bepaalt niet wat goed is voor de cliënt, maar gaat samen met de cliënt op zoek naar een manier van leven die acceptabel is voor de cliënt en zijn omgeving; De omgangsvormen zijn los en sluiten aan bij het dagelijkse leven: problemen worden “tussendoor” besproken. Er wordt vooral ingehaakt op wat de cliënt doet of vertelt, daar waar de gelegenheid zich voordoet. De agenda wordt bepaald door de cliënt Nabijheid, wederzijds respect; aandacht en het nemen van eigen verantwoordelijkheid zijn de belangrijke sleutelwoorden.
Deze visie geeft ruimte om met de cliënten mee te gaan in hun levensritme. Je wordt niet gehinderd door doelen die op korte termijn gehaald moeten worden. Er is ruimte voor ontmoeting, waarbij de cliënt en de relatie met de cliënt centraal staan. Dit vraagt van de werkers een open en flexibele houding. Soms is er dan ook behoefte aan meer houvast in de vorm van middelen, structuren, etc. die ondersteunend kunnen zijn voor de werker en die in te passen zijn bij de visie.
50
Verschillende deelnemers van dit projectteam hebben de cursus Systematisch Supportgericht Handelen (SSH) gevolgd. Zij geven aan in deze cursus hulpmiddelen gekregen te hebben die inzetbaar zouden kunnen zijn bij het werken binnen het ambulante team. We beschrijven nu de start en het verloop van de pilot. 4.2 Het eerste projectjaar Anders dan in de andere twee pilots werken de ambulante begeleiders sterk solistisch met voornamelijk zelfstandig wonende individuele cliënten, ieder met een eigen specifieke problematiek en hulpvragen. Het was dan ook niet eenvoudig om bij de start een gezamenlijk thema te vinden voor het project. Daarom werd er eerst voor gekozen om iedere professional voor één van hun cliënten een plan van aanpak te laten maken, waarbinnen samen met de cliënt en uitgaand van zijn of haar wensen een doel werd geformuleerd, waaraan men samen kon gaan werken. Vervolgens werd de uitvoering van deze plannen als casuïstiek ingebracht en binnen de projectteambijeenkomsten besproken, waarmee het proces van begeleiden gevolgd kon worden. Tegelijkertijd werd er in een van de eerste bijeenkomsten een probleem aan de orde gesteld, waar alle professionals regelmatig mee te maken hebben. Om een realistisch aantal uren begeleiding voor een cliënt toegekend te krijgen bij instanties als het CIZ en UWV dient de professional de noodzaak hiervan te verantwoorden. Sommigen hebben het gevoel dat de presentiebenadering en de supportbenadering onvoldoende handvatten bieden om de begeleidingsbehoefte hard te maken. Deze benaderingen gaan vooral uit van de mogelijkheden van de cliënten, terwijl de indicatiestelling gebaseerd wordt op wat cliënten niet kunnen en hun beperkingen. Ook de cliënten worden bij een indicatieaanvraag niet graag geconfronteerd met hun beperkingen. Aangetoond moet worden, dat cliënten weliswaar een redelijk zelfstandig leven kunnen leiden, maar dat voldoende ondersteuning en begeleiding hierbij noodzakelijk is en blijft. Door verschuivingen in de financiering van de AWBZ naar de WMO is de zorg rondom een juiste indicatie actueler dan ooit. Drie van de vier ambulante begeleiders van Abrona hadden al eens een cursus gevolgd over Systematisch Supportbericht Handelen (SSH) (Wilken, 2007). Omdat de organisatie-eenheid besloten had de presentiebenadering als basismethodiek in te voeren, is er verder niet zo veel aandacht meer besteed aan SSH. Door een aantal professionals werd dit als een gemiste kans ervaren en binnen het projectteam werd daarom voorgesteld om te onderzoeken of (elementen uit) de methodiek SSH een goede aanvulling zouden kunnen zijn op de presentiebenadering. Terwijl de presentiebenadering als belangrijkste uitgangspunten heeft aan te sluiten bij het (dagelijks) leven van de cliënt en het eigen tempo van de cliënt te volgen, is de supportbenadering sterker gericht op ontwikkeling, groei en participatie in de samenleving. Bovendien beschikt het SHH over een aantal instrumenten die bruikbaar zijn om de wensen en begeleidingsbehoeften van de cliënt in kaart te brengen. Tenslotte is besloten om de mogelijkheden van SSH als aanvulling op de presentiebenadering te onderzoeken en dit doel als zodanig op te nemen in het gezamenlijke Plan van Aanpak van het projectteam. Al snel werd tevens duidelijk dat deze professionals veelvuldig geconfronteerd worden met dilemma’s. Het gaat hierbij steeds weer om het maken van ethische en normatieve afwegingen in het handelen, waarbij de professionals enerzijds rekening willen houden met de eigen keuzes en regie van de cliënt en zich anderzijds ook vaak bekommeren om de gezondheid en veiligheid van cliënt en omgeving. Zo zijn bijvoorbeeld de sociale netwerken van cliënten soms eerder destructief dan constructief. Veel van de (via het invullen van logboeken) ingebrachte casuïstiek handelt dan ook over deze dilemma’s en de vraag hoe hiermee om te gaan. Na enige tijd bleek dat er in het Plan van Aanpak te weinig aandacht was voor participatie in de samenleving, terwijl dit expliciet de doelstelling is van het project. Het Plan van Aanpak is vervolgens aangevuld met doelstellingen rond het bevorderen van- en ondersteunen bij participatie. 51
De doelstelling voor het eerste jaar werd als volgt geformuleerd: Het in kaart brengen van bij de professionals aanwezige kennis, theorieën, attituden, werkwijzen en methoden, specifiek gericht op presentiegericht en supportgericht handelen, en de manier waarop de professionals dit binnen de ambulante begeleiding laten zien en gebruiken bij het ondersteunen van hun cliënten bij het participeren in de samenleving. 4.3 Het logboek Van begin af aan is veel aandacht besteed aan het gebruik van de logboeken. De professionals beschrijven voor elke bijeenkomst een casus, met als doel het handelen van de professional in relatie tot de eigen cliënten te bespreken en te bevragen. In aansluiting op de doelstellingen van de individuele en gezamenlijke plannen van aanpak is het logboek een aantal keren aangepast. Een eerste aanpassing betrof het onderzoeken van de relatie tussen de presentiebenadering en de supportbenadering (SSH) dat als gezamenlijk doelstelling voor het eerste jaar werd vastgesteld. Het aangepaste logboek gaf de professional de gelegenheid om hun handelen te analyseren in termen van presentiegericht- en supportgericht handelen. Een tweede aanpassing van het logboek heeft plaatsgevonden toen bleek dat de aspecten participatie en sociale netwerken te weinig aan bod kwamen. Het logboek werd zo ingericht dat de professionals gerichte casuïstiek in kunnen brengen rond beide bovengenoemde aspecten, de dilemma’s die ze daarbij ervaren en mogelijke handelingsstrategieën (presentiegericht en supportgericht) om daarmee om te gaan. Tevens werd besloten om de casuïstiek niet te beperken tot een enkele cliënt (uit de individuele plannen van aanpak), maar deze uit te breiden naar meer cliënten, bij wie participatie en sociale netwerken een rol speelt in hun leven. Hoewel er geprobeerd wordt om tijdens de projectteam-bijeenkomsten recht te doen aan alle logboeken van de professionals, lukte dat in verband met de tijd niet altijd. Besloten werd om tijdens de bijeenkomsten steeds 2 of 3 logboeken te bespreken, waarvan van tevoren vastgesteld werd welke dat zouden zijn. Zo kon iedereen zich goed kon inlezen en voorbereiden op aanvullende vragen aan de betreffende professional en vast nadenken over mogelijke handelingsalternatieven. 4.4 Uitkomsten eerste projectjaar In de bijeenkomsten en andere ontmoetingen met de professionals ( w.o. gezamenlijke werkbezoeken en interviews) is uitgebreid stilgestaan bij participatie van de cliënten in de samenleving. . Daar kwam uit naar voren dat de professionals over het algemeen sterk uitgaan van de vraag van de cliënt om te bepalen in hoeverre hierbij ondersteuning geboden moet worden. De professionals vervullen vooral de functie van ‘bruggenbouwer’. Zij zijn vaak de schakel tussen de cliënt en de samenleving. Ook zijn ze vormend bezig en zijn ze zelf een voorbeeld en rolmodel voor de cliënt. De professionals laten bijvoorbeeld regelmatig aan de cliënten zien hoe je gedraagt in een bepaalde situatie of ze gaan een gesprekje met de cliënt aan n.a.v. een tv-programma, waaruit dan een vraag voort kan komen: ‘Zou je het ook niet leuk vinden om een biertje te gaan drinken op het terras? ‘ Soms sturen de professionals expliciet aan op participatie: dagbesteding, werken en sociale contacten komen regelmatig aan de orde. Maar uiteindelijk laten ze aan de cliënt over wat hij/zij hiermee doet. De professionals werken vanuit de uitgangspunten van de presentiebenadering en laten dit in hun handelen en denken ook zien. De professionals sluiten aan bij de cliënten en stemmen hun ondersteuning af op de vragen en wensen van de cliënt. Ook houden de professionals duidelijk rekening met het tempo van de cliënt. Door zo veel mogelijk aan te sluiten bij de behoeften van de cliënten en de gebeurtenissen van alle dag kan de presentiebenadering soms als een passieve benadering worden opgevat, waarbij weinig interventies plaatsvinden. Maar dat is niet het geval. 52
De professionals doen erg veel ‘tussen neus en lippen door’ en tijdens het ‘er zijn’ gebeurt er ontzettend veel. De professionals haken in op actuele gebeurtenissen in het leven van de cliënten en ze zetten hen vaak aan het denken door ergens een vraag over te stellen of er een opmerking over te maken. Ze bouwen aan een stevige, solide relatie, waarmee er een goede basis van vertrouwen ontstaat. In deze relatie durft de cliënt zijn kwetsbaarheden te tonen en vragen te stellen, waardoor de professionals in staat worden gesteld de cliënt adequaat te ondersteunen. Soms echter is de houding van de professionals ook voorzichtig en lijken zij overwegingen te hebben om bepaalde dingen niet te zeggen. Een belangrijke overweging is de angst van een professional om de vertrouwensrelatie zodanig te verstoren, dat deze niet meer welkom is bij de cliënt. Aangezien de begeleiding op vrijwillige basis is en de cliënt op elk moment kan beslissen van verdere begeleiding af te zien, worden professionals vaak geconfronteerd met het dilemma: ergens wel of geen opmerking over te maken; wel of geen actie te ondernemen in een bepaalde situatie, etc. Hoewel de professionals zich altijd bewust zijn van een dergelijke precaire relatie met de cliënt, zijn ze ook vaak goed in staat om ‘lastige zaken en situaties’ met de cliënt bespreekbaar te maken, duidelijk te maken wat ze wel en niet willen en verwachten en duidelijke grenzen te stellen voor zichzelf en voor de cliënt. In de supportbenadering staan groei en ontwikkeling, tezamen met kwaliteit van leven centraal. Sommige professionals maken expliciet gebruik van de supportbenadering, terwijl andere professionals dit minder doen, omdat ze het teveel als methode beschouwen waar niet van afgeweken zou kunnen worden. De professionals die expliciet gebruik maken van de supportbenadering vinden methodische handvatten in de SSH-methode. Zij gebruiken deze methode om meer doelgericht en vraaggericht te kunnen werken en hun werken als professional methodisch te kunnen ondersteunen, verantwoorden en legitimeren, zowel naar zichzelf, naar de organisatie als naar het CIZ. Zij willen zich hier verder in ontwikkelen. Werken aan kwaliteit van leven uit zich bij de professionals van Abrona uitdrukkelijk in het naast de cliënt gaan staan, met de cliënt mee bewegen in al zijn kwetsbaarheid en lijden (bv. crisissituaties) en het benoemen van de lichtpuntjes en hoop, die er te zien zijn. Vervolgens geven de professionals samen met de cliënten vorm aan de vragen en wensen van die cliënten, waarbij deze cliënten zo veel mogelijk (afhankelijk van draagkracht) de eigen regie in handen krijgt. Hierbij gaat het minder of vaak niet om het zo snel mogelijk behalen van een doel of resultaat, maar meer op de voorgrond staat de cliënt en haar/zijn proces, de cliënt die zijn eigen leven wil leiden, en de relatie tussen de cliënt en de professional. Een aantal kenmerken van de supportbenadering komen sterk overeen met de presentiebenadering. Deze worden door alle professionals toegepast. Voorbeelden hiervan zijn: uitgaan van de vragen en wensen van de cliënt en de eigen regie van de cliënt. De kenmerken van de supportbenadering die echter niet overeenkomen met de presentiebenadering komen in het professioneel handelen minder tot uitdrukking. Een voorbeeld hiervan is het ‘doel- en resultaatgericht werken’, waarbij de focus ligt op het toetsen van de uitkomsten van de begeleiding in termen van de impact op de resultaten voor de cliënt. De professionals lijken niet gericht te zijn op uitkomsten of het behalen van doelen, voor zover zij deze vanuit een professioneel perspectief van belang zouden vinden voor de cliënt en zelf initiatief zouden moeten nemen deze aan de cliënt ter bespreking voor te leggen. De professionals hebben meermalen ervaren dat cliënten weestanden hebben bij de termen ‘plan‘ of ‘doel’. Het werken aan doelen is pas aan de orde als de cliënt iets wil bereiken en een wens of een vraag heeft. Maar ook dan sluit de professional bij de activiteiten van de cliënt aan en is het behalen van (door de cliënt gestelde) doel ondergeschikt aan de beslissing van de cliënt het doel niet langer na te willen streven. 53
Verder vinden de professionals het belangrijk om veel structuur bieden aan hun cliënten. Ook passen zij positief bekrachtigen veelvuldig toe. De professionals motiveren en bemoedigen de cliënt en hopen dat dit zal leiden tot meer zelfvertrouwen en zelfwaardering. De professionals handelen veel vanuit impliciete kennis. Ze maken gebruik van elkaars inzichten en geven aan te leren van casusbesprekingen en praktijkvoorbeelden. Een deel van deze impliciete kennis is expliciet te maken, door aan het handelen woorden te geven en erover na te denken. Tevens kan onderzocht worden welke betekenissen professionals toekennen aan dit handelen. Hiervoor is het bespreken van de logboeken een geschikte werkwijze. Het tweede projectjaar willen de professionals gebruiken om hun eigen handelen verder te onderzoeken en onderbouwen. Hierdoor denkt men bij te dragen aan het optimaliseren van de ondersteuning die zij aan de cliënten willen bieden. 4.5 Het tweede projectjaar Terwijl in het eerst projectjaar de aandacht vooral is uitgegaan naar de wijze waarop professional cliënten begeleiden met behulp van de presentiebenadering en elementen uit andere methodieken, zoals SSH (Systematisch Supportgericht Handelen). Gebleken is dat professionals het lastig vonden om hun handelen voor zichzelf en derden te verantwoorden. Hiervoor is het nodig dat de professionals het eigen handelen nader leren analyseren op genomen en te nemen stappen en de overwegingen die daarbij gemaakt kunnen worden. Het doel hierbij is om de aanwezige Impliciete kennis, zoals die door ervaring is opgedaan, om te zetten naar meer expliciete kennis. Daarbij zijn steeds de volgende vragen aan de orde: Wie is de cliënt? Wat is de situatie die ik aantref bij mijn bezoek? Wat is de vraag/het probleem van de cliënt? Hoe kan deze vraag worden beantwoord/hoe kan het probleem worden opgelost? Wie neemt hierbij de regie: de cliënt, de professional of beide? Voor het tweede projectjaar stonden voor de professionals van het projectteam de volgende doelstelling centraal: Leren meer en beter verantwoording af te leggen van het eigen handelen, zowel naar zichzelf, naar de organisatie, naar de collegae en naar het indicatieorgaan, specifiek gericht op participatie van cliënten in de samenleving en kwaliteit van leven. 4.6 Van logboek naar werkdocument Zoals eerder vermeld werden de casuïstiekbesprekingen in het eerste projectjaar ondersteund door de logboeken van de professionals, waarin zij reflecteerden op hun handelen m.b.t. een specifieke cliënt. Naast deze besprekingen in het kader van het project ´Ondersteuning en Participatie´ vonden ook maandelijkse teambesprekingen plaats onder leiding van de leidinggevende ambulante begeleiding Abrona. Hierin komt ook in breder collegiaal verband aan de orde wat de professional in de dagelijkse praktijk tegenkomen en hoe zij daarop (zouden kunnen) handelen. Deze teambesprekingen zijn op te vatten als cliëntbesprekingen met het doel dat de professionals elkaar bij de begeleiding van de cliënten tot steun kunnen zijn. Ten behoeve van deze besprekingen brengen de professionals mondeling casuïstiek in. Gedurende het tweede projectjaar ontstond de wens om het logboek te gebruiken als materiaal voor de casuïstiekbesprekingen binnen de brede teams (Veenendaal en Zeist). Inmiddels hadden zij het werken met de logboeken als een belangrijk instrument ervaren bij het onder woorden brengen en verantwoorden van hun handelen.
54
Zij zouden deze werkwijze graag delen met de andere collega’s, vooral met die collega’s waarmee zij t.b.v. de ondersteuning van eenzelfde cliënt nauw samenwerken. Om dit te realiseren is de projectgroep samengekomen met het management va Abrona, waarbij werd afgesproken mogelijkheden te onderzoeken voor een breder gebruik van het logboek binnen de organisatie ( de ambulante teams). Daarbij werd nadrukkelijk uitgesproken dat dit instrument een andere functie zou hebben dan het gebruikelijke cliëntrapportagesysteem van de instelling, waarbinnen de cliënt (en zijn/haar ondersteuningsplan) centraal staat. Binnen het logboek moet juist de nadruk liggen op het professionele handelen en uitdrukkelijk opgevat worden als instrument tot reflectie op- en verbetering van dat handelen. Om dit doel goed tot uitdrukking te laten komen werd de naam van het instrument veranderd van ‘logboek’ in ‘werkdocument’. Gedurende het jaar is vorm en inhoud van dit werkdocument nogmaals bijgesteld: • Het document is gesplitst in een informatief deel over de cliënt en zijn/haar situatie en een deel dat alleen betrekking heeft op het handelen van de professionals • Er is een differentiatie aangebracht in de verschillende leefgebieden, waarbinnen steeds dezelfde aandachtspunten aan de orde komen • Het instrument is geschikt gemaakt voor digitaal gebruik, waarbij de verschillende leefgebieden ook als aparte documenten kunnen worden gehanteerd. Hierdoor wordt het werken met het instrument handzamer. Het werkdocument is opgenomen in bijlage 2. Straks wordt beschreven wat het de professionals hebben geleerd omtrent het handelen in de praktijk. 4.7 Sociale netwerken Een andere vraag die zich voordeed was hoe men om kon gaan met de sociale netwerken van cliënten, die vaak eerder destructief dan constructief bleken te zijn. Een sociaal netwerk is van groot belang voor cliënten. Door de krappere indicaties voor ondersteuning kunnen de begeleiders steeds minder tijd aan hun cliënten besteden. In deze situatie kan een sociaal netwerk als vangnet fungeren. De professionals hadden behoefte aan meer informatie over de wijze waarop een sociaal netwerk (familie, vrienden en anderen) betrokken kan worden bij de ondersteuning van de cliënten. Na een training over sociale netwerken in het eerste projectjaar voor alle pilotteams, is voor de professionals van het projectteam Abrona/MEE een extra bijeenkomst georganiseerd, waarin zij met behulp van informatie uit de cursus “Natuurlijk een netwerk!” , hebben geoefend met het in kaart brengen van een sociaal netwerk van een van de eigen cliënten. De professionals zijn zich meer bewust van het belang van een sociaal netwerk voor hun cliënten en hebben nu heldere handvatten om de mogelijkheden samen met de cliënt te onderzoeken. Het ‘sociaal netwerk’ is als aandachtspunt bij de verschillende leefgebieden van de cliënt opgenomen in het werkdocument, met de bedoeling dat bij elk leefgebied wordt nagedacht over de wijze waarop mensen uit het bestaande sociaal netwerk of anderen, die daarvoor benaderd kunnen worden, ondersteunend kunnen zijn in het leven van de cliënt. 4.8 Presentiegericht werken Andries Baart, bijzonder hoogleraar in Tilburg, is met zijn boek ‘Een theorie van presentie’ (2001) de grondlegger van de presentiebenadering. Hij schreef zijn theorie op basis van een zevenjarig onderzoek naar de praktijk van pastores binnen achterstandswijken. Wat hij zag was dat beroepskrachten zich met liefde en aandacht betrokken voelden bij de bewoners van de buurt. Hij kwam tot een aantal kenmerken, die maken dat bewoners zich erkend voelden als mens. Deze kenmerken zijn:
55
• Beweging, plaats en tijd. De presentiebeoefenaar werkt niet vanachter een bureau maar gaat naar de ander toe. De ontmoeting vindt plaats in de wereld van de bewoner. De presentiebeoefenaar werkt ‘vanaf de stoep’ waarbij het ritme van werken is afgestemd op de leefwereld van anderen. Hij is ongehaast en gemakkelijk te bereiken. • Ruimte en begrenzing. De beoefenaar is niet louter aanspreekbaar op een type probleem of hulpvraag, maar is breed inzetbaar, werkt domeinoverschrijdend en biedt zich onvoorwaardelijk aan om datgene te doen wat ‘de hand vindt te doen’. Naast de omgang met individuen, beweegt de beoefenaar zich ook binnen en tussen groepen: families, verzamelingen van buurtbewoners en andere sociale constructies. • Aansluiting. De beoefenaar sluit aan bij de leefwereld en levensloop van de ander en hij deelt in het leven van de ander. De omgang is hartelijk, informeel en alledaags. Er is sprake van vriendschapsrelaties, waarin betrokkenheid bij- en trouw zijn aan het ander centraal staan. Presentiewerkers zijn relatiespecialisten. • Afstemming en openheid De agenda van de presentiewerker is open en transparant. De benadering is ook open: het oordeel en handelen worden opgeschort. Er is wel sprake van doelrichting bij het handelen, maar niet van te bereiken doelen. Het handelen van de presentiebeoefenaar wordt niet gestuurd door eigen (professionele) goede bedoelingen, maar de wensen en keuzes van het ander staan centraal. • Betekenis. De presentiebeoefenaar helpt bij het geven van betekenis en zin aan het leven van mensen die zichzelf als sociaal overbodig ervaren. Zo is iemand ten minste bij één ander in tel en kan men zich erkend voelen in een relatie. Onder invloed van de democratiseringsgolf en de emancipatiebeweging begon men zich eind jaren zeventig van de twintigste eeuw af te zetten tegen het bevoogdende karakter van de hulpverlening. Er ontstond een negatief imago van de sociale sector. Eveneens groeide een economisch denkende stroming waarin het welzijnswerk als kostenpost werd gezien waarop bezuinigd moest gaan worden. De ontwikkelingen werden daardoor in snel tempo voortgezet, in de nieuwe zogenaamde cultuur van de zakelijkheid. Hulpverleningsprocessen werden vastgelegd in protocollen, begeleidingsplannen, zorgplannen en andersoortige gestandaardiseerde en geformaliseerde procedures. Baart zet zich af tegen het doorgeschoten interventionisme zoals dit de laatste decennia zich heeft ontwikkeld binnen de hulpverlening. Hij legt de nadruk op het ‘er zijn’ voor de ander. Baart meent dat men te doelgericht bezig is met het ‘scoren’ zonder de mens werkelijk te zien. De presentiebenadering gaat voornamelijk over aandacht. Aandacht voor de ander. Zoals Baart zegt in zijn boek ‘Aandacht, etudes in presentie’: ‘In mijn boek komt het woord ‘aandacht’, inclusief zijn varianten ‘aandachtig(e)’ en ‘aandachtigheid’, 334 keer voor en dat is geen toeval. De presentietheorie heeft aandacht als kernstuk…’ (Baart, 2005). Bij alle omschreven kenmerken van de presentiebenadering is oprechte aandacht de sleutel tot succes. Bij de totstandkoming van de afdeling ambulante woonbegeleiding bij Abrona dacht men te maken te krijgen met een groep mensen die, in het kader van hun ontwikkeling naar verzelfstandiging, er aan toe waren begeleid zelfstandig te wonen. Het zou een relatief makkelijke doelgroep zijn: langsgaan voor een praatje, ’s avonds om samen te eten, of voor het gezamenlijk kijken van een televisieprogramma en tussen neus en lippen door eventueel vormingswerk te verrichten. De werkelijkheid bleek anders. Men kreeg door instellingen mensen toegewezen waar men aldaar geen raad mee wist, zodat de enige mogelijkheid gezien werd om ze in een kleine setting begeleid te laten 56
wonen. De ambulant begeleiders van Abrona kregen te maken met een doelgroep waarbij sommigen voor een driedubbele diagnose waren geïndiceerd. De werkers merkten ook snel dat met het bekende systeem van probleemgericht- en doelgericht werken in het verleden niet veel resultaat was bereikt. De manier waarop de werkers contact met de cliënt onderhielden werd door de cliënten als prettig ervaren: de cliënten hoefden niet gelijk iets, ze mochten eerst tot rust komen. De werkers constateerden met elkaar dat ze heel voorzichtig moesten omgaan met deze doelgroep wilden zij überhaupt iets bereiken. Door het bijwonen van een conferentie kwamen zij in contact met de presentiebenadering waarin zij veel herkenningspunten vonden met de manier waarop zij de mensen uit hun doelgroep benaderden. Vanaf de werkvloer is de presentiebenadering omarmd en zijn pogingen ondernomen om deze bottom-up te verankeren in het beleid. 4.9 Presentie in de praktijk Binnen het project Ondersteuning & Participatie is onderzocht wat ambulante begeleiders onder de presentiebenadering verstaan en hoe zij deze in de praktijk tot uitdrukking brengen in hun handelen. De professionals definiëren de presentiebenadering veelal als een grondhouding: een Fingerspitzengefühl, een aanvoelen, levenservaring, gevoel, talent, authentiek zijn. Een van hen zegt niet goed te kunnen uitleggen aan anderen wat hij doet en formuleert het als ‘een reparateur ’ en ‘een wegwijzer’ zijn. Sommige begeleiders geven aan op metaniveau te moeten kunnen denken en de regie bij de mensen te moeten laten want (zegt een van hen): ‘Ik ben er maar een stukje per week’. Daarnaast geeft het merendeel van de begeleiders aan dat het een kwestie is van een band opbouwen door: de ander te nemen zoals die is, geen verwachtingen te hebben maar omgaan met de cliënten zoals met familie en vrienden, investeren in emoties omdat dat de taal is die zij spreken en hanteren en als begeleider ‘pluspunten verdienen’. Zo zegt een respondent over een cliënt waar zij minstens twintig keer voor een gesloten deur had gestaan: ‘En langzaam aan voelde ik dat er vertrouwen kwam. […] Dus heb je heel lang nodig voor bandopbouw. […] Hij gaf aan: Dat huis. Daar ben ik mee aan de slag gegaan. Weet je, ik dacht: ik heb iets…want je moet ook ergens pluspunten mee verdienen.’ Enkele begeleiders vinden dat er ook grenzen aangegeven moeten worden, want anders houd je het niet vol. Een respondent vertelt: ‘Ik heb iemand, die is doof. Ik moet alles sms’en en dus is dat heel lastig. En toen had hij…Hij moet iets heel snel invullen, maar aan het eind van de week ga ik een paar dagen weg dus dan kan ik niet. En toen was ik daar en zag ik daar die envelop liggen. Toen sms’te ik: zie ik je vanavond nog, anders moet ik iets anders regelen? En toen zei hij: heb je in mijn spullen zitten snuffelen? Toen was ik echt boos […] Ik hoef me niet als een sloofje te laten gebruiken. Er zijn ook wel grenzen.’ Enkele respondenten zeggen dat de presentie goed werkt totdat er echt gehandeld moet worden. Zo zegt een respondent: ‘Alleen wanneer je zegt dat als je in de behandelingsfeer komt dan, ja, dan ga je handelen. Dat vraagt toch een iets andere houding.’ Of een andere respondent: ‘Ja kijk, ik kan niet altijd present zijn. Ze moeten ook wel. Ik heb nu iemand die is een tijd opgenomen geweest. Die komt nu terug naar huis en eigenlijk kan dat niet. Die vereenzaamt en dan gaat ze drinken en dat gaat weer mis. Dat weten we allemaal, maar we kunnen geen goeie woonvorm vinden die zij ook wil. Dus dan zegt ze: “Ik wil iedere dag begeleiding hebben.” Nou dat kunnen wij niet bieden. A: werken wij in het weekend niet. En B: dat is ook niet meer ambulant wonen…’
57
Het uitstellen van de hulpvraag wordt ook door andere ambulant begeleiders aangegeven als een vereiste om ambulant begeleid te kunnen worden. Een enkeling geeft aan dat het toch anders is dan de pastores die belangeloos de wijk in gaan, de professionele begeleiders van Abrona hebben te maken met een organisatie waar ze in dienst zijn. En dat maakt dat de presentiebenadering soms als conflicterend wordt ervaren, want zij ‘moeten iets’ met de cliënt en hebben hiervoor ook een beperkt aantal uren beschikbaar. Een gemeenschappelijke deler van de professionals is dat zij met behulp van de presentiebenadering het leven voor de cliënten zo aangenaam mogelijk willen maken: door er te zijn, door ze steun te bieden, door hulp te bieden op de gebieden die de cliënt aangeeft. Om te beschrijven hoe de ambulante begeleiders de presentiebenadering in de praktijk brengen worden de vijf kenmerken van de theorie van Baart (2001) als referentie genomen. 1. Beweging, plaats en tijd De professionals geven een vrij concrete invulling aan dit kenmerk. Omdat het belangrijk is om aan te sluiten bij de leefwereld van de cliënten en zo min mogelijk drempels in het contact op te werpen, bezoeken ze de cliënten bij voorkeur in hun eigen woning. Ook de tijdstippen waarop de bezoeken plaatsvinden variëren en zijn veelal afhankelijk van wat de cliënt wil. Zo zegt een respondent: ‘Kijk, als er iemand op die dag geen begeleiding wil, dan steken we onze neus om de hoek en dan zien we: dit gaat echt niet lukken, die man wil helemaal niet…dan gaan we ook gewoon weer want dat heeft geen zin. We gaan niet onze uren vol zitten maken. Er komt wel weer een dag dat je dubbel werk moet doen.’ Het op deze wijze afstemmen op- en ontmoeten in de leefwereld van de cliënt geeft de professional een duidelijker beeld geeft van de ander, waardoor deze zich dan sneller kan ‘aanpassen’. Hoewel men niet altijd strikt vasthoudt aan het aantal uren begeleiding zijn de afgegeven indicaties over het algemeen leidraad voor het aantal uren dat men investeert in de cliënt. Men past de eigen agenda aan de momenten waarop het voor de cliënt het beste uitkomt en komt daarvoor desnoods op een vrije dag terug. De weekenden worden in principe vrijgehouden voor privébezigheden. De mobiele telefoon blijkt een belangrijk middel tot contact te zijn. De meeste begeleiders zijn onder werktijd wel altijd beschikbaar, maar sommigen zijn van mening dat de hulpvraag uitgesteld zou moeten kunnen worden en nemen niet altijd of selectief de telefoon aan. Soms worden er met de cliënt heldere afspraken gemaakt over wanneer er gebeld kan worden: als er iets heel leuks is, iets heel vervelends of als een gemaakte afspraak verzet moet worden. Alle cliënten zijn op de hoogte van de procedure over wat er moet gebeuren als een begeleider niet bereikbaar is: het kantoor bellen, de coördinator of de achtervang (het hoofdkantoor van de organisatie). Een belangrijke voorwaarde voor het contact en het leggen van een relatie is een zekere mate van rust en ‘ongehaastheid’. Vanaf het eerste contactmoment tijdens het intakegesprek, gaat het er niet om meteen alle vragen op tafel te krijgen en doelen te stellen, maar probeert de begeleider eerst een vertrouwensband met de cliënt op te bouwen en een relatie aan te gaan. De professionals merken dat dit door de cliënt vaak als ‘opluchting’ wordt ervaren . Vaak hebben de cliënten al zoveel hulpverlening gehad, dat ze allergisch zijn voor ‘plannen’, omdat ze hier al hun hele leven me zijn overspoeld. Een professional: ‘Als je voor het eerst binnenkomt, moet je niet beginnen met allemaal moeilijk gedoe. We moeten eerst maar eens zeggen dat het gezellig is en leuk is. Dan zie je mensen gewoon heel makkelijk inzakken en die hebben dan ook zoiets van: oh, fijn, wanneer kom je weer? Terwijl ze eerst zoiets hadden van: geen begeleiding hoor. Dus door dingen te benoemen als: het is jouw huis, jouw leven en we gaan absoluut niet zeggen wat jij moet gaan doen, dat mag je lekker zelf weten, heb je eigenlijk al een heleboel gewonnen’. Vaak bewegen de begeleiders met de cliënt en het tempo dat deze aangeeft. 58
Een begeleider : ‘Soms gaat dit heel snel’: ‘ik dacht rustig aan, maar de cliënt ging als een trein.’ Het kan echter ook heel langzaam gaan of stil komen te vallen, doordat er iets anders tussendoor komt of als het niet goed gaat met de cliënt. Op dat moment beweegt de professional ook met de cliënt mee, ook al is dat een paar stappen terug, om vervolgens weer stapsgewijs vooruit te kunnen. Een voorbeeld hiervan is dat een professional drugs in de magnetron van een cliënt vond, terwijl het juist zo goed met hem ging. Soms betrappen de professionals zich er wel op dat ze zelf te snel willen. Op het moment dat ze zich hiervan bewust worden passen ze zich weer aan het tempo van de cliënt aan. Een professional: ‘Soms wil ik te veel en te snel, op die manier raak ik echter het ontspannen contact kwijt, ik moet dus in de gaten houden dat ik niet te snel ga.’ 2. Ruimte en begrenzing De professionals laten hun handelen op een bepaald moment bepalen door de vraag van de cliënt. ‘Wat de hand vindt te doen’ kan gaan over het invullen van formulieren, maar ook meegaan naar Ikea om spulletjes te kopen of meehelpen een vakantiebestemming uit te zoeken. En ook, terwijl ze aangeven dat het volgens de richtlijnen niet mag, met de cliënt meegaan naar het ziekenhuis. Het kan gaan over het meehelpen met verhuizen met een zelf geregelde privéauto tot het brengen van geld bij een louche schuldeiser. Zo zegt een respondent: ‘Dus ik denk: Tsja, hoe moet ik dat nou regelen? Ik wil hem niet bij haar in de buurt hebben want dan heeft zij geen leven… daar is zij bang voor. Ik ben er met die flappen naar toe gegaan. Maar eigenlijk is dat, dat ik denk, dat is van de zotte natuurlijk. Dat ik daar met 900 euro loop. Voor hetzelfde geld zegt hij: “Ik heb het nooit van haar gehad”, weet je?! Maar dan denk ik: gewoon doen. Het was ook op vrijdag…ik kon niemand te pakken krijgen die met me mee zou kunnen gaan. Ik denk dan: zij moet dit afsluiten voor het weekend, dat zal haar rust geven. Ze schiet dadelijk in een psychose van angst. Dus dan ga je eigenlijk over je grens heen, je doet het gewoon. Achteraf denk ik: Jezus…’ Eigenlijk blijkt uit hun verhalen dat men alle acties onderneemt die in het teken staan van bestendiging en continuïteit van de relatie. Dit blijkt wel uit de bereidheid om zo veel mogelijk voor de cliënt te willen doen, tenzij het strafbare feiten zijn: ‘Bij een hoop dingen zeg ik…: “Ik help bij een hoop dingen mee, behalve bij dingen die strafbaar zijn. Dat ga ik echt niet doen.” En dat beamen ze ook wel…’ In de begeleiding en ondersteuning van de cliënt geeft men aan te werken binnen het netwerk van de cliënt. Dit gebeurt naar gelang de behoefte van de cliënt. Dat kan gaan van een afspraak maken met de huisarts tot en met contact zoeken met een onderwijsinstelling. Sommigen nemen de partner van de cliënt mee in de begeleiding. De reden hiervoor is dat de cliënt onlosmakelijk is verbonden met de partner. De professionals stellen zich over het algemeen erg open op en laten de cliënt grotendeels bepalen waar de ondersteuning op gericht zal zijn. Zo vragen ze bij binnenkomst wat de cliënt graag wil doen of bespreken. Voorbeelden hiervan zijn dat een cliënt vertelde dat ze een klachtenbrief over de buren wilde schrijven naar de woningbouwvereniging en een andere cliënt moest de situatie over haar zoon van het hart. De professionals vinden het belangrijk dit soort wensen en behoeften serieus en ter plekke op te pakken, goed te luisteren , door te vragen, te helpen en advies te geven . 3. Aansluiting Nabijheid, wederzijds respect en aandacht zijn sleutelbegrippen in de presentiebenadering. De ambulante begeleiders laten dit in hun manier van werken tot uitdrukking komen. Men is ‘nabij’ door naast de cliënt te gaan staan en er ‘te zijn’ als de cliënt bijvoorbeeld iets spannend of moeilijk vindt. De begeleiders laten de cliënten weten en merken dat ze altijd bij hen terecht kunnen en dat de 59
begeleiders ‘trouw en betrouwbaar ‘ zijn. De professionals noemen zichzelf meermalen ‘het ankerpunt’ voor de cliënt. Een professional vertelde: Een cliënt belde me omdat ze naar de bedrijfsarts moest, omdat ze last had van haar vinger, die in het verband zat. Ze kon nog niet werken, maar wist niet goed wat ze tegen de bedrijfsarts moest zeggen, want ze wilde wel aangeven dat ze graag wilde maar het gewoon niet kon. De professional heeft haar toen geholpen en door de telefoon met haar besproken wat ze dan moest zeggen. De omgangsvormen zijn los en sluiten aan bij het dagelijkse leven: problemen worden ‘tussendoor’ besproken. Er wordt vooral ingehaakt op wat de cliënt doet of vertelt, daar waar de gelegenheid zich voordoet. Zoals hierboven al beschreven bouwt de professional aan een vertrouwensband met de cliënt, zonder allerlei eisen of doelen te stellen. De cliënten van Abrona hebben weliswaar een ondersteuningsplan , maar dat is helemaal vanuit de cliënt geschreven en omvat maar een beperkt aantal stappen. Binnen dit ondersteuningsplan wordt ook niet strak in omschreven wanneer en hoe iets moet plaatsvinden en wanneer iets bereikt moet zijn. De professionals sluiten aan bij de cliënt en waar de cliënt op dat moment mee bezig is. Een professional : We waren bezig met het zoeken naar werk voor een cliënt, toen bleek dat een vriendin van die cliënt in de problemen zat en dat dit eerst moest worden aangepakt. Een andere begeleider : Als de cliënt vertelt een tv-programma te hebben gezien of iets in de krant heeft gelezen, dan probeer ik daar een gesprekje aan vast te knopen. Zo kan ik af en toe ook ‘vormend’ bezig zijn. Sommige professionals vertelden echter wel dat ze ook zelf meestal een aantal punten hebben die ze aan de orde willen laten komen. Ze werken echter geen lijstje af, maar verweven het tussen de bezigheden door. Aan de ene kant vinden de professionals dat men nooit ‘familie’ zou willen zijn of kunnen worden, maar aan de andere kant voelt men toch de behoefte de relatie verder te laten ontwikkelen dan alleen een professionele werkrelatie. Zo blijkt een van de begeleiders, nadat begeleiding met enkele cliënten al jaren geleden is beëindigd, nog steeds jaarlijks contact te hebben, minimaal door het sturen van een verjaardagskaartje en het plegen van een telefoontje. Een professional: ‘…en dan gaan we kijken en dan vraagt hij of ik mee ga. Dat vind ik fantastisch. Ik zeg nooit wat hij van me is, dus dan denken ze dat hij mijn zoon is. Daar zeg ik dan niets van.’ De professionals geven de cliënt aandacht op het moment dat ze samen met de cliënt zijn en tonen oprechte interesse in de cliënt. De cliënt voelt zich dan gehoord en gerespecteerd. Eén van de professionals belde haar cliënt bijvoorbeeld op na een voor de cliënt spannende gebeurtenis om te vragen hoe het was gegaan, omdat ze wist dat de cliënt er graag over wilde vertellen. 4. Afstemming en openheid Contact blijven houden blijft leidend voor het handelen van de meeste ambulante begeleiders. Als er doelen gesteld moeten worden (omdat de aanmaningen blijven komen bijvoorbeeld) maken zij dit bespreekbaar. Als er dan andere, in de ogen van de werker verkeerde, keuzes worden gemaakt dan proberen zij dit te respecteren. Zo vertelt een begeleider : 60
‘ Daarbij gebruikt hij ook speed, weet je. Dan kom ik binnen en dan heeft hij het hele weekend gebruikt en dan is het zo’n ander mannetje. En dan zeg ik: “Het lijkt me niet handig als we samen wat gaan doornemen…jij bent zo hieperdepiep….het gaat toch allemaal langs je heen.” Dat zeg ik dan ook rechtstreeks. En dan zegt hij ook: “Je hebt gelijk, ik wil alleen maar gamen of springen op mijn bed.”’ Aan de ene kant zeggen de begeleiders niet met doelen te werken, maar aan de andere kant voelen ze daar de druk van de organisatie die ondersteuningsplannen ingevuld zou willen zien. Zo zegt een begeleider: ‘ We werken niet met doelen. Ja, we hebben het doel ‘welzijn voor onze cliënt’. Maar dat is zo ingebed in ons handelen. In feite zit dat in ons dagelijks handelen met de cliënten. En als het nodig is dan is het heel doelgericht handelen. Dat moet zo ingebed zijn dat het heel natuurlijk is. Nou peuter dat er maar uit en zet het in een plan. En soms zijn het doelen waar je jaren mee bezig bent…’ De professionals overleggen altijd met de cliënt welke acties ze zullen ondernemen en zo mogelijk is de cliënt hierbij aanwezig. Zo werd bijvoorbeeld een telefoongesprek met de speaker aan gevoerd, zodat de cliënt mee kon luisteren. Een professional vertelt: ‘Ik heb altijd de speaker aan, omdat sommige zaken, zoals geldzaken ook een hele verantwoordelijkheid zijn.’ De begeleider bepaalt niet wat goed is voor de cliënt, maar gaat samen met de cliënt op zoek naar een manier van leven die acceptabel is voor de cliënt en zijn omgeving. De cliënten willen hun eigen keuzes maken en op het moment dat ze iets tegen hun zin moeten doen of hen iets wordt opgedragen , geven ze veel weerstand. Ook hebben de professionals duidelijk de mening dat de cliënten zelf moeten beslissen wat ze doen. Zo vertelde een professional dat een cliënt de hele avond voor de tv wilde zitten, half Nederland doet dat, dus waarom zou een cliënt dan allerlei activiteiten moeten doen. Soms echter moeten er wel keuzes gemaakt worden door de professional, maar dit is echt in het uiterste noodgeval. Een voorbeeld: Een cliënt woont in een zeer onveilige situatie; hij moet verhuizen omwille van de veiligheid, maar heeft hier erg veel moeite mee. De professional doet dit zo veel mogelijk in overleg, maar moet soms knopen doorhakken ondanks veel verzet van de cliënt. Verschillende begeleiders vinden het lastig de ‘eigen (professionele) goede bedoeling’ altijd los te laten. Op dat punt vinden ze dat er ook nog veel valt te leren van de cliënten. 5. Betekenis Het tonen van respect, eerlijk zijn, transparant zijn en afspraken nakomen wordt door de begeleiders gezien als een belangrijke basis voor een vertrouwensrelatie waarbinnen de cliënt zich erkend voelt. Een begeleider: ‘Dus ze zit daar met de fles drank…kijkt me aan en lacht. Betrapt. Ik kijk haar aan en pak die fles drank en zeg: “Dit wilde je toch niet?” En ik pak zo die fles en goot ‘um leeg. En ik doe dat en ik denk: Owwwww, wat doe ik nou? En ik keek haar aan en zij keek mij aan en ze pakt haar kopje en ze drinkt hem zo leeg en ze zegt: “Deze heb ik nog.” We keken elkaar aan en we schoten in de lach. Dat vertelde ze ook tegen onze orthopedagoog bij de ondersteuningsplanbespreking. En toen zei ze: “Ik zou het van een ander niet gepikt hebben. Maar K. doet dat zo eerlijk en met respect dat we er samen om gelachen hebben…’ Ze laat zien dat ze betrouwbaar is en hoopt dat de cliënt ervaart hierdoor betekenis te hebben. 61
De begeleiders zien de cliënt als mens en niet als probleemgeval. De cliënten zijn soms door de maatschappij afgeschreven, maar de professionals ondersteunen hen om hun eigen leven te kunnen leiden. Een professional over een cliënt die veel mensen niet sympathiek vinden: ‘Ik vind het een leuke kerel, een leuke man hoor, maar niemand wilde hem zo graag begeleiden; er is toch een beetje antipathie tegen de cliënt.’ De professionals proberen ook op de omgeving over te brengen, dat cliënten als ‘mens moeten worden benaderd’. Hiermee wordt beoogd dat er meer begrip voor de cliënten komt en dat ze ook door de omgeving niet als probleemgeval worden gezien. De professionals zien echter wel de problemen die de cliënt heeft. Een professional : ‘Ik heb cliënten die best eens geluidsoverlast veroorzaken. Dan ga ik bemiddelen van joh, niet gelijk naar de politie, maar klop even aan en vraag of het wat zachter kan. Als je dan uitlegt hoe het zit met die cliënt dan is er meer begrip. Voorheen was het, daar heb je dat nare joch met zijn vervelende vrienden. Ik merk dat als je meer uitleg geeft er ook meer begrip komt en dat ze dan ook zelf aan de bel trekken als hij weer eens wat overlast veroorzaakt.’ De professionals geven de cliënt aandacht op het moment dat ze samen met de cliënt zijn en tonen oprechte interesse in de cliënt. De cliënt voelt zich dan gehoord en gerespecteerd. Eén van de professionals belde haar cliënt bijvoorbeeld op na een voor de cliënt spannende gebeurtenis om te vragen hoe het was gegaan, omdat ze wist dat de cliënt er graag over wilde vertellen. Zo zei een professional: ‘Ik ben altijd benieuwd waar hij nu weer mee komt, maar dat vind ik een uitdaging.’ Deze problemen worden soms ook wel als frustrerend ervaren, lijkt het goed te gaan, komt er weer iets tussendoor wat een cliënt onderuit haalt.’ Uit de voorbeelden blijkt wel dat de ambulante begeleiders veel principes van de presentiebenadering in hun manier van werken hebben geïntegreerd. Wanneer ze bij de cliënten op bezoek zijn, zijn ze in staat om goed te luisteren, gevoelig te zijn voor actuele gebeurtenissen en situatie waarin de cliënt zich ‘hier en nu’ bevindt en in te spelen op de vragen en behoeften. Ook buiten de bezoektijden proberen ze zo veel mogelijk present te zijn, door hun mobiel nummer beschikbaar te stellen in geval van dringende zaken. Tegelijkertijd is in het onderzoek (gesprekken en interviews) ook gebleken dat deze manier van werken nogal wat vraagt van deze professionals ; de theorie is betrekkelijk normatief en voorschrijvend wat betreft het gedrag en attitude van de hulpverlener. De professionals worstelen veelvuldig en in verschillende situaties , met het maken van keuzes tussen ‘ingrijpen’ (interventies) versus ‘presentie’. Dit blijkt in de praktijk steeds weer lastig te zijn. Regelmatig worden professionals geconfronteerd met verschillen in waarden en normen van henzelf en de cliënt. Dan rijzen vragen als: mag (moet) ik me hiermee bemoeien, want dit is toch het leven van de cliënt? Wanneer ben je als presentiewerker oprecht en waarlijk aangesloten bij de leefwereld van de cliënt als je de aandacht vestigt op dat wat jij zelf op dat moment belangrijk vindt? Voor jezelf, maar zeker ook in het belang van de cliënt? In de praktijk van de ambulant begeleiders brengen deze vragen regelmatig dilemma’s met zich mee. Hieronder wordt hier verder op ingegaan.
62
4.10 Omgaan met spanningsvelden Gedurende de eerste periode heeft de BPU Abrona zich globaal bezig gehouden met de volgende vier thema’s in relatie tot participeren van cliënten in de samenleving en kwaliteit van leven. 1. Verantwoording van het professionele handelen 2. Legitimatie van het professionele handelen. 3. Overdraagbaarheid van methodieken/benaderingen 4. Deskundigheidsbevordering. Hierbij kwamen diverse spanningsvelden en dilemma’s naar voren. In deze paragraaf worden die spanningsvelden per thema eerst in een groter kader uiteengezet, vervolgens worden de dilemma’s op concreter niveau benoemd zoals ze zich bij de professionals aandienden. Daarna wordt beschreven hoe de professionals met een aantal spanningsvelden en dilemma’s zijn omgegaan en hoe zij zich verder in hun vak geprofessionaliseerd hebben. Dit onderdeel wordt beschreven aan de hand van de volgende invalshoeken: 1. regie bij de cliënt, 2. sociale netwerk, 3. reflectie en omgaan met dilemma’s, 4. team en 5. organisatie Thema 1: Verantwoording van het professionele handelen De professionals kregen met allerlei dilemma’s te maken, die zij lastig te verwoorden vonden. Dit kwam onder andere doordat zij vaak midden in de crisissituatie met hun kwetsbare en gekwetste cliënten stonden en op dat moment gingen voor wat zij meenden dat nodig was.. Ze werden in hun werk meer aangesproken op het resultaat dat ze met de cliënten boekten dan op de reflectie die zij vooraf, tijdens of vanuit geformuleerde (morele) dilemma’s benoemden. Zij gaven echter in de BPU-bijeenkomsten en in gesprekken aan veel behoefte te hebben - om hun handelen te leren verwoorden en te verantwoorden, zowel naar zichzelf, naar hun cliënten, naar hun collegae, naar de organisatie, naar het indicatieorgaan als naar de maatschappij. We zijn hier binnen de BPU mee bezig gegaan via logboekbeschrijvingen en casuïstiekbespreking. Deze wijze van werken werd zeer gewaardeerd, zowel door de BPU-leden zelf als door de leidinggevend coördinator en de manager, die met name het enthousiasme en de inzet van de professionals voor deze BPU expliciet positief waardeerden. Uit de gevoerde gesprekken kwam naar voren dat professionals op operationeel niveau een enorme kracht lieten zien. Zij vroegen direct of indirect om ondersteuning bij het inzetten van deze krachten om ten behoeve van hun cliënten het goede te doen en zich flexibel in te zetten waar nodig. Indirect vroegen zij om ondersteuning bij het verwoorden van en reflecteren op wat zij deden. Zij wilden leren om dit proces van impliciet of onbewust handelen woorden, handen en voeten te geven. Hierbij was het voor de facilitator binnen de BPU van belang deze mensen en hun werkwijzen te zien en te waarderen, onderling vertrouwen te creëren en deze (nog) niet te benoemen processen ook binnen de organisatie stem en body te geven. Om het bovenstaande in een moreel kader te plaatsen kunnen we refereren aan een citaat van Van Doorn (2009): “Hulpverleners zijn over het algemeen doeners. De praktijk vraagt om snel handelen. Ze zien een probleem en zoeken meteen een oplossing. Er is weinig bedenktijd. De fase van het analyseren schiet er dan gemakkelijk bij in. Die slagvaardigheid is hun kracht, maar het is ook een valkuil als het gaat om het ethische aspect van hun werk. Want vaak is dan juist reflectie nodig, een moment van bezinning, van afwegen van de belangen, overdenken van de keuzes die gemaakt kunnen worden. Een moment om weloverwogen besluiten te nemen en deze te kunnen beargumenteren en te verantwoorden,voor zichzelf, voor de cliënt en zijn of haar sociale omgeving, binnen de eigen organisatie en tegenover de buitenwereld.”
63
Thema 2: Legitimatie van het professionele handelen Er is grote behoefte om de gemaakte keuzes aan de hand van de vele (morele) dilemma’s die men tegenkomt met elkaar te delen en op deze wijze het eigen handelen te toetsen en te legitimeren. Is het juist en legitiem om te handelen zoals ik gedaan heb of kan ik dit in een volgende situatie toch beter anders doen? Alle professionals laten hierbij een grote bevlogenheid en passie zien en zijn zeer begaan met het wel en wee van hun cliënten. Zij zetten zich tot het uiterste in om binnen hun eigen persoonlijke en professionele vermogens en binnen de tijd die hen gegeven is via de indicatiestelling de kwaliteit van bestaan3 en kwaliteit van leven4 van hun cliënten te behouden of te bevorderen. Strategisch en tactisch denk- en handelingskader Uit één van de gesprekken kwam naar voren dat op het strategisch en tactisch niveau zorgorganisaties tegenwoordig in hun systematiek gedwongen worden volgens vastomlijnde voorschriften te werk te gaan. Zij worden uitgelokt verantwoording af te leggen over calculeerbare verrichtingen die op effect meetbaar zijn en die dus vanuit die effecten en kosten verantwoord kunnen worden naar derden, waardoor de externe verantwoording zo’n grote druk legt op wat er intern gebeurt dat eigenlijk alles wat buiten de kaders van die externe verantwoording valt ook binnen organisaties steeds meer weggedrukt en bijna onzichtbaar wordt. De vrije ruimte waar Herman Meininger (2007) over spreekt is eigenlijk steeds krapper geworden en is in sommige organisaties al helemaal verdwenen. Verstatelijking Sinds de invoering van de AWBZ in 1968 is een proces gaande van een voortgaande ‘verstatelijking’ van de zorg. De manager of professional wordt steeds meer een ambtenaar, d.w.z. voert steeds meer uit wat er van bovenaf aan visie en financieringssystematiek aan hen opgelegd wordt. Alleen enkele kleine organisaties zoeken de grenzen daarvan op of gaan er heel creatief mee om. Het gros van de organisaties echter is gevangen in die klem. Er is op strategisch en tactisch niveau een mate van lijdzaamheid en een volgende houding ontstaan ten aanzien van de overheid en de financieringssystematiek. De bestuurder van Abrona reageert gelukkig wel met brieven naar ‘Den Haag’ om duidelijk te maken dat het zo niet langer kan. Olievlekwerking Als een olievlek spreidt zich die lijdzame houding naar onderen uit. Professionals nemen dit over. Over de vragen die over de inhoud van het werk gaan praat je niet meer op het werk zelf , maar hoogstens privé. En daardoor is een heel stuk innovatie van het werk uit handen gegeven aan een aantal specialisten, die iets bedenken en dat vervolgens geïmplementeerd moet worden. Soms kunnen de professionals hier wel enthousiast voor worden, maar soms krijgen ze deze innovaties ook wel ‘tegen heug en meug door de strot geduwd’, omdat het management dat noodzakelijk vindt of een innovatieve doelstelling heeft. Hierbij wordt geen of te weinig beroep gedaan op de reflectie- en innovatieve mogelijkheden van de professionals zelf op hun werk , maar slechts op hun 3
VGN (2007) p. 1 “De Vereniging Gehandicapten Nederland verwoordt kwaliteit van bestaan in haar Visiedocument van het Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg als volgt: Het centrale doel van zorg en ondersteuning in de gehandicaptenzorg is om mensen met een beperking te ondersteunen bij het zo goed mogelijk en zo zelfstandig mogelijk vormgeven van hun leven. De individuele persoon en de beoogde kwaliteit van diens bestaan zijn vertrekpunt voor het vormgeven van zorg en ondersteuning. De kwaliteit van de zorg en ondersteuning wordt bepaald door de mate waarin de gemaakte zorgafspraken gehaald worden. Dit vertaalt zich in twee uitgangspunten die voortvloeien uit de hiervoor geschetste visie op de kwaliteit van professionele zorg en ondersteuning en de gehandicaptenzorg: 1.Zorg en ondersteuning zijn gericht op het bevorderen dan wel in stand houden van de kwaliteit van bestaan van mensen met een beperking. 2. Eigen regie van mensen met een beperking is een centrale waarde in zorg en ondersteuning. Internationaal is deze aandacht voor kwaliteit van bestaan te terug te vinden in het concept ‘Quality of Life’, dat vooral in landen als de Verenigde Staten, Australië, NieuwZeeland en Noorwegen opnieuw in de aandacht is.” 4 Hollander en Wilken in Ravelli e. a. (2009) p. 95: “Kwaliteit van leven heeft te maken met zin- en betekenisgeving: het zijn mensen, omgevingen, activiteiten en dingen die ons leven zin geven en het waard maken om te leven. Veel, zo niet alle levenswensen van cliënten hebben te maken met het gewone leven en de gewone rollen die ze daarin vervullen, net als ieder van ons: familielid zijn, vriend, groepsgenoot, buurtgenoot, lotgenoot enzovoort. Participatie betekent dan ook concreet: gewone gewenste sociale rollen kunnen vervullen. Dát geeft zin aan ieders leven.”
64
organisatorische volgzaamheid, op hun positie als werknemer die een baas heeft die hen vertelt wat hij/zij moet doen. Dit soort spanningen zijn zichtbaar in allerlei zorgorganisaties, ook in Abrona. Financiering In de huidige financieringssystematiek worden de professionals zelf afgerekend en wordt bekeken of zij die ZZP-score (zorgzwaartepakket) goed kunnen inschatten; naar een eigen rol wordt gevraagd. Binnen allerlei financieringssystematieken zijn zorgverleners niets anders dan radertjes in een groot systeem die niet geacht worden buiten de van bovenaf gestelde kaders te denken. Je ziet dan dat mensen innerlijk al zo veel afstand genomen hebben van wat ze dag in dag uit doen, dat die reflectie heel moeilijk op gang te krijgen is. Op dit niveau wordt professionalisering in de zorg als een soort voortgeschreden verzelfstandiging gezien. Er wordt heel snel gedacht: die professionals kunnen het zelf wel, terwijl belangrijke aspecten van professionaliteit vooral ook zijn: het over je schouder mee laten kijken door collega’s , het kunnen overleggen en kunnen toetsen wat je doet. Aandacht voor het werk van de professional In de zorg wordt vaak heel instrumenteel over professionaliteit gedacht : hoe professioneler je bent, hoe minder je eigenlijk met een ander te maken hoeft te hebben. Het zou omgekeerd moeten zijn, want vooral deze ambulant werkende professionals hebben voornamelijk één-op-één contacten met hun cliënten. Daarom is het juist in zo’n setting heel belangrijk dat werkwijzen ontwikkeld worden waarbij professionals elkaar voortdurend bevragen. Niet alleen als er een probleem is, maar juist als er geen probleem is: hoe doe je dat nou, wat vind je leuk, waar loop je tegen aan, wat zijn de vragen die blijven malen en die steeds terugkomen? Dit type professioneel overleg, dat vaak zonder agenda is en zonder agenda moet zijn, is er eigenlijk veel te weinig, terwijl de professionals daar wel zelf om vragen. Op tactisch en strategisch niveau worden de goede dingen in de zorg te weinig gezien of leeft vaak de gedachte: horen we niets dan is het goed. Er is heel weinig interesse voor wat de professionals doen, zelfs binnen de eigen organisatie. Spagaat De uitvoering van het werk op operationeel niveau vraagt echter de legitimering van het loyaal zijn aan cliënten, zien en doen wat cliënten nodig hebben, naast hen gaan staan, hun vragen en hun verhalen horen en erbij zijn. Dat is echter bijna tegengesteld aan de huidige ontwikkelingen op meer strategisch en tactisch niveau, waardoor professionals in een soort spagaat of dichotomie terecht zijn komen. Die spagaat is heel ingewikkeld voor de professionals als beroepsgroep, maar ook voor de professionals individueel. Thema 3: Overdraagbaarheid van methodieken Er is een spanning tussen het methodisch handelen dat van diverse kanten gevraagd wordt en de meer presentiegerichte benadering van waaruit deze professionals hun werk (willen) vormgeven. Zij willen er zijn voor hun cliënten, investeren veel in de relatie en gebruiken methodische aspecten, maar noemen dit geen methodiek. Hun cliënten zijn wars van plannen en doelen en zij zelf eigenlijk ook. Bovendien zien zij de cliënten maar een uur of enkele uren per week of per veertien dagen en dat betekent dat het lastig is om een methodiek stapsgewijs te volgen. De afdeling Abrona Ambulant werkt volgens de visie van de presentiebenadering, waarbinnen: “(…) de doelen niet vastliggen, zeker niet van te voren. Het gaat hierbij eerder om een doelrichting. De presentiebenadering concentreert zich op de betrekking, de relatie tussen cliënt en hulpverlener.” (Baart, 2001, p. 735 e.v.) “Er wordt allereerst moeite gedaan om de mens te leren kennen, bij de persoon in kwestie betrokken te raken en van daaruit te leren zien wat iemand wil of nodig heeft.” (Mol & Neutel, 2005, p 72 e.v.)
65
“Vragen kent zoveel verschijningsvormen en de expliciete, goed geformuleerde hulpvraag hoort ergens in het rijtje thuis waarvan ook het appèl, de smeekbede en het stilzwijgende verlangen deel uitmaken.” (Baart, 2006, p. 59) Van de professionals van Abrona wordt daarnaast ook verwacht dat ze geschoold zijn in de eerder genoemde Systematisch Support gericht Handelen-(SSH)methodiek, zoals eerder genoemd in de Beleidsnota Structuur Abrona 2008-2012. In het project ‘Ondersteuning & Participatie’ werd van hen een werkzame bijdrage aan de supportgerichte methodiek gevraagd. Sommigen geven aan methodiek te missen in hun huidige manier van werken met de presentiegerichte benadering; ook wilden zij de SSH-methode meer gaan toepassen. De begeleidingsvraag ligt met name op het gebied van het verwoorden van de methodische stappen in het handelen, in het omgaan met dilemma’s, het gezamenlijk reflecteren hierop en vanuit deze reflectie zo mogelijk komen tot bijstelling van het handelen. Op basis van de pilot concluderen we dat de presentiegerichte benadering niet haaks staat op de supportgerichte benadering. Integendeel, de benaderingen kunnen elkaar juist wederzijds positief beïnvloeden. Het present zijn maakt deel uit van de supportgerichte benadering. Het combineren van beide benaderingen en weten wanneer wat ingezet kan worden past bij uitstek bij het werk van een moderne reflectieve professional. Thema 4: Deskundigheidsbevordering Er is grote behoefte om tijd te nemen om werkwijzen en gemaakte keuzes aan de hand van professionele (morele) dilemma’s met elkaar te delen en zicht te krijgen op de eigen werkwijze en de werkwijzen van de collegae. Hiervoor is veiligheid en vertrouwen nodig in de groep waarin men dit met elkaar deelt, én legitimatie om zich (weer) met reflecteren en innovatie van het handelen bezig te houden. In de periode van januari tot september 2009 is gezamenlijk veel aandacht besteed aan het creëren van veiligheid en vertrouwen en zijn de elementen die de werkers lieten zien in hun handelen met betrekking tot presentiegericht handelen én supportgericht handelen langzamerhand onder woorden gebracht. Tevens is met elkaar geformuleerd welke betekenis men wilde geven aan het begrip ‘participatie’ en wat, volgens hen, hun cliënten hieronder verstaan. In deze periode is tijd genomen om aan elkaar te wennen, elkaar te leren vertrouwen en elkaar te waarderen in de positieve aspecten van ieders werk, die voor zover mogelijk woorden kregen. Kortsluiting en aansluiting Wat daarbij opviel m.b.t. tot het thema ‘participeren in de samenleving’ dat het juist voor de groep cliënten met wie deze professionals werken zo ontzettend lastig is de aansluiting met de samenleving, die tot participatie leidt, te maken. Welke kortsluiting zit er in de relatie tussen welvaartsstaat, risicomaatschappij en de kansarme medemens? Wat kan er gebeuren opdat die aansluiting er kan komen? Professionals krijgen niet de ondersteuning die zij nodig hebben en verdienen Bij de professionals viel het op dat zij heel veel investeren in de relatie met hun cliënten, die zo’n moeite hebben met het aangaan hiervan. Zij laten via aandachtige betrokkenheid hun cliënten langzaamaan vertrouwen ervaren. De professionals konden hun eigen handelen in zeer beperkte mate verwoorden en verantwoorden, noch vragen stellen. Dat had o.a. te maken met de eerder genoemde ontwikkelingen op meer tactisch en strategisch niveau. Hierdoor leek het alsof de professionals onvoldoende waardering kregen , hun handelswijze weinig legitiem was en zij niet de juiste ondersteuning kregen.
66
4.11 Dilemma’s in de praktijk Met welke dilemma’s worden professionals geconfronteerd op het gebied van ondersteuning bij participatie en welke strategieën hanteren de professionals om hiermee om te gaan? Een dilemma betekent gewoonlijk een keuze uit twee of meer alternatieven, die als even (on)aantrekkelijk worden ervaren. Onder een professioneel dilemma wordt in hier verstaan, een kritische beroepssituatie waarin de ambulant werker zich gesteld ziet voor een probleem of vraagstuk, waarbij hij niet louter op routine of volgens eenduidige richtlijnen kan handelen, maar bewuste afwegingen moet maken omtrent de aanpak van de situatie gelet op de beoogde effecten. De cliënten en professionals komen beiden veel dilemma’s tegen. Hieronder zijn een aantal van de dilemma’s t.a.v. participatie beschreven. Deze zijn geclusterd in dilemma’s die meer vanuit de cliënten ervaren worden, dilemma’s die meer ervaren worden vanuit de rol van de professionals en dilemma’s die vooral te maken hebben met maatschappelijke factoren. Onderstaande indeling is niet absoluut; sommige dilemma’s die bij I beschreven zijn, kunnen ook onder II of III worden beschreven en andersom.
I . Dilemma’s die door professionals meer vanuit de cliënten ervaren worden Cliënten hebben de wens te participeren, maar de mogelijkheden zijn er niet, of te ver weg. Een professional gaf het voorbeeld: ‘Ik werk in de regio Zeist en Wijk bij Duurstede. In Wijk bij Duurstede hebben we best een groot aantal cliënten, maar als je het dan hebt over het volgen van een cursus of club, kookclub of wat dan ook, dan moet je toch weer naar Zeist of Utrecht. En dat is gewoon net te ver om met openbaar vervoer te doen. Je kan wel incidenteel een vrijwilliger vragen om je te rijden, maar als het gewoon iedere week is, dan merk je gewoon dat de koek gauw op is. Er is ook een gebrek aan vrijwilligers die dat elke week zouden willen doen.’ • Soms is er sprake van moeilijk te realiseren randvoorwaarden, die nodig zijn waardoor een cliënt kan participeren. Zo vertelde een professional een cliënt te hebben die epilepsie heeft, maar op de plek waar hij heen wil is er niemand die daarmee om kan gaan. • De cliënt heeft een netwerk en participeert hierin, maar dit netwerk is destructief. Een professional vertelde : ‘Mijn cliënten willen meedoen en naar bijvoorbeeld een gewone voetbalclub, maar daar gaat het echter vaak mis. Dat is binnen het netwerk ook, er moet dan bijvoorbeeld iets illegaals verkocht worden en die leuke buurman weet altijd weer mijn cliënt te vinden. Op het werk handelt mijn cliënt bijvoorbeeld in telefoons en dat houdt elkaar allemaal in stand, bijna niet te doorbreken. Ik denk dan, moet ik het maar laten gebeuren? Net doen of ik het niet zie? Ik heb wel meldingsplicht. Dat vind ik gewoon lastig. II Dilemma’s die meer ervaren worden vanuit de rol van de professional • De professional heeft te weinig tijd om een cliënt te ondersteunen bij participatie en er is een gebrek aan vrijwilligers.
67
• Een cliënt kan in een ‘systeem’ zitten waar hij steun ervaart en in participeert, maar dit systeem kan hem ook ‘klein’ houden en hem kansen ontnemen. Zo vertelde een professional: ‘Ik had een cliënt waarbij OTS werd tegengehouden en dat meisje is nu vijf of zesentwintig en ze kan niet lezen en schrijven en haar hele sociale netwerk bestaat uit vader en moeder die inmiddels in de 60 zijn en die op een gegeven moment wegvallen. Dan zit daar een heel onaangepast individu. Dat maakt het dubbel. Je wil het systeem in stand houden, maar je wil ook wel dat er toch iets gaat veranderen in dat systeem.’ • Veel professionals wonen en werken in dezelfde plaats. Grenzen stellen in privécontact wordt soms als moeilijk ervaren. Professionals hebben hun eigen netwerk en willen hier geen inmenging van de cliënt in. Een professional zei: ‘Ik heb er voor mezelf moeite mee om mijn hele sociale netwerk aan vrienden en mensen om mij heen in te gaan zetten voor mijn cliënten, want dan komt het voor mij wel wat te dichtbij, daar zit ik niet altijd op te wachten.’ • Wonen en werken in dezelfde plaats kan ook betekenen dat de professional bijvoorbeeld dezelfde huisarts heeft als de cliënt. Als de professional meegaat met de cliënt naar de huisarts zit de professional daar als zijnde professional, maar een dag later kan de professional daar als patiënt zitten. Dit wordt soms als dilemma ervaren. • Soms heeft de professionals meer informatie over een cliënt, dan de cliënt zelf heeft. Gezien de beperkte draagkracht van een cliënt is het niet altijd zinvol al deze informatie met de betreffende cliënt te bespreken. Wat bespreek je wel en wat niet, welke keuzes maak je hierin en wat beweegt je om deze keuzes te maken. • Aansluiten bij de cliënt en doen wat er nodig is in een crisissituatie, versus omgaan met eigen frustraties (bv. bij het opnieuw gebruiken van drugs door een cliënt, terwijl hij nou juist zo lekker in de lift zat) • Ingaan op seksueel getinte opmerkingen bij een zedendelinquent versus negeren van dit gedrag. • Uitgaan van mogelijkheden van cliënten versus overschatting van cliënten door maatschappelijke vertegenwoordiger, bv werkgevers. III Dilemma’s die meer te maken hebben met maatschappelijke factoren Onderdeel zijn van de maatschappij is moeilijk, de maatschappij is bijvoorbeeld gehaast, waardoor het tempo niet meer past bij het tempo van de cliënt. Een professional zegt: ‘Het moet van twee kanten komen, cliënten kunnen heel veel willen, maar het moet ook van de andere kant komen en dat mis ik wel eens. Dat is ook de tijd waarin we leven. Iedereen is druk en heeft haast en heeft bijna nergens tijd voor. En die cliënt moet mee kunnen in die gehaastheid en dat kan het merendeel niet.’ (Eenzijdige integratie) • Cliënten hebben moeite aansluiting te vinden bij reguliere voorzieningen, omdat de omgeving geen rekening houdt met de beperkingen van die cliënt. Zo werd een cliënt die in het reguliere bedrijfsleven werkte bijvoorbeeld steeds door verschillende collega’s gevraagd iets te doen. Zij beseften echter niet dat hij dat niet kon 68
overzien en pas iets nieuws kon beginnen als hij klaar was met wat hij op dat moment aan het doen was. • CIZ: het CIZ wil graag horen wat mensen niet kunnen om de zorgindicatie te kunnen bepalen. De cliënt vindt het lastig te horen wat hij/zij niet kan. De professional benadrukt juist de mogelijkheden. Dit staat haaks op elkaar. Welke strategieën hanteren professionals om met deze dilemma’s om te gaan? De professionals hebben niet op ieder dilemma een antwoord. Toch gaan ze wel met al deze dilemma’s om. Zeker de dilemma’s waar ze zelf tegenaan lopen roepen veel vragen op en vragen om uitwisseling met collega’s. Voor de dilemma’s waar cliënten tegenaan lopen hebben de professionals een aantal strategieën: • De professionals verduidelijken veel voor de cliënten. De maatschappij zit ingewikkeld in elkaar en hier ligt een grote taak om cliënten te ondersteunen bij het vinden en bewandelen van de juiste wegen. Vaak kennen de cliënten die wegen niet. Zo wilde een cliënt met de trein van Zeist naar Bunnik, maar dit had ze nog nooit gedaan. De professional heeft met de cliënt een heel stappenplan doorgenomen en haar uitgelegd hoe dit moest. Van het kopen van een kaartje tot op de borden kijken waar de trein vertrekt en het daadwerkelijk in de trein stappen en naar de plaats van bestemming gaan. De professional is ook met haar mee geweest om te oefenen. Zij heeft de cliënt dus letterlijk de weg gewezen om op haar bestemming te komen. • De professionals spiegelen dingen en spiegelen de cliënten dingen voor die juist wel of niet wenselijk zijn. Ze zeggen dus niet direct: ‘dit mag wel’ of ‘dit mag niet’, maar laten door te spiegelen de cliënt zelf tot dat inzicht komen. Er was bijvoorbeeld een cliënt die tweestrijd had over het feit of ze haar zus moest laten vallen of juist steunen, omdat ze vaak zo negatief was. De professional vertelde dat ze haar vraag in dit soort kwesties spiegelde op zo’n manier, dat de cliënt zelf tot een antwoord kon komen. • Bij dilemma’s die de cliënten tegenkomen blijven de professionals benadrukken dat ze dezelfde rechten hebben als ieder ander en door minuscule aspecten te waarderen wordt een meer positieve kijk op participeren in de samenleving bevorderd. 4.12 Wat de professionals geleerd hebben De BPU heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de ontwikkeling van de ambulant werker als reflectieve praktijkwerker met betrekking tot participatie van cliënten. De professionals van Abrona werden en worden geconfronteerd met de spanningen en dilemma’s, die eerder zijn benoemd. Dit zorgt voor een weerbarstige praktijk van alle dag, waarin onder soms grote werkdruk, de juiste keuzes gemaakt moesten en moeten worden. Binnen de BPU (en later ook hier buiten) is met elkaar een sfeer en ruimte van vertrouwen gecreëerd waar mensen met elkaar in staat bleken diverse (ethische) dilemma’s ten aanzien het ondersteunen van cliënten bij participeren in samenleving te bespreken, de vragen hierover aan elkaar voor te leggen en met elkaar te zoeken naar nieuwe wegen. De ontwikkeling hier naar toe is tussen september 2009 tot juni 2010 vorm gegeven en wordt hieronder aan de hand van de volgende onderwerpen toegelicht: • Regie bij de cliënt 69
• Sociale netwerk • Reflectie en dilemma’s De professionals waren niet gewend te praten over hun eigen handelen, ze spraken vooral over de cliënt en over de oplossingen, die nodig waren voor de acute problemen, die zich op dat moment aandienden. De BPU leidde tot een omslag naar een houding waarbij het niet gelijk ging om het vinden van oplossingen maar tot het goed nadenken over en reflecteren op de praktijk. Een professional: Voordat we werkten met de werkdocumenten, hadden we 1 formeel overleg met elkaar in het team. Het enige moment van de week dat we elkaar troffen was de maandagochtend, dan zien we onze collega’s. Daarin kun jij je verhaal kwijt, als er iets gebeurd is. En heel specifiek komt dit naar voren bij de casuïstiekbespreking, één keer in de maand. Iemand van ons brengt dan een casus in en stelt daarbij een vraag. Ik vind niet dat het eigen handelen daar toen voldoende in naar voren kwam. Alle aandacht ging naar de cliënt en niet naar jouw specifieke rol daarin. Je kon dan een casus inbrengen, maar de vragen werden niet specifiek gericht op jouw handelen. Nu gebeurt dat wel en dat heeft veel meerwaarde. Je handelen wordt er bewuster en beter van. 4.13 Vraag van de client/regie bij de client/kwaliteit van leven Bij de afronding van het project en het werken in de BPU bijeenkomsten gaven de professionals aan veel meer dan voorheen stil te staan bij de vraag van de cliënt. Zij stellen zichzelf nu de vraag wat deze cliënt op dit moment eigenlijk van hen vraagt, zonder gelijk aan de slag te gaan en te doen wat zíj denken dat nodig is. Door aan de cliënt te vragen wat zij willen is het mogelijk de regie ook bij deze cliënten zelf te leggen en bewuster stil te staan bij wat er op dit moment nodig is. Mensen hebben geleerd meer te focussen en zich minder mee te laten nemen door de (crisis) situatie die er op dat moment aan de orde is. Hierbij wordt tevens meer overlegd met collega’s en de leidinggevende, het eigen handelen wordt meer getoetst en men is in staat lastige thema’s te formuleren in dilemma’s. Eveneens heeft men geleerd meer te rapporteren, waardoor de werkwijze en bijbehorende denkwerk overdraagbaar geworden is en men het werk gemakkelijker los laat bij het naar huis gaan. Ten slotte geeft men aan hierdoor steviger in de schoenen te staan, zodat men uit kan leggen waarom men gehandeld heeft zoals men gehandeld heeft. Een professional: Ik denk heel bewust na over de vraag van de cliënt. Wat wordt er van mij verwacht en wat kan ik bieden? Dat geeft me rust. ‘Je ziet toch verandering bij de cliënt’. Op een gegeven moment had ik een cliënt, samen met een collega. Die collega kent hem al heel lang en ik pas een jaar. Ik stond er zo anders in, ik ken die man veel minder goed. En ik dacht: wat een betutteling, waar maken we ons druk om? Via het werkdocument heb ik ons handelen een keer ingebracht in de BPU. Toen kwamen we erop uit dat als zijn keuzes zo zijn, dat we dit moeten respecteren. En dat heeft er in geresulteerd dat er een hele andere vorm van begeleiding is ontstaan. Op een heel andere manier, waardoor de cliënt voltijd is gaan werken. Dat is echt heel groot resultaat! Op een gegeven moment heeft hij ontslag genomen bij zijn vrijwilligerswerk op Abrona en heeft hij zelf ander werk gezocht, in een magazijn. Hij was de begeleiding die we gaven ook ontgroeid. Het was heel gek om dit te doorbreken. Vooral ten opzichte van die collega, die allemaal ellende met hem heeft meegemaakt en als de dood is dat hij weer terugvalt. Ik heb al die ellende niet meegemaakt, dus ik dacht: dit kan hij allemaal best aan. Daar hebben het schrijven van dit werkdocument en de gesprekken die hierna volgden 70
echt aan bijgedragen. Ik heb deze man echt zijn eigen regie terug kunnen geven. En sommige dingen zullen vast misgaan lopen, maar ik respecteer zijn keuzes. Bij dilemma’s die de cliënten tegenkomen ten aanzien van participeren in de samenleving en deelnemen als volwaardig burger, blijven de professionals benadrukken dat ze dezelfde rechten hebben als ieder ander. Door minuscule aspecten te waarderen wordt een meer positieve kijk op participeren in de samenleving bevorderd. 4.14 Sociale netwerk Het samen maken van een sociale netwerkkaart met een cliënt, maakt inzichtelijk voor zowel de cliënt als de begeleider hoe het huidige netwerk eruitziet en welke wensen de cliënt ten aanzien van zijn netwerk heeft. De indicaties voor de cliënten worden steeds krapper dus ondersteuning van familie, kerken etc. zijn zeer waardevol. Ook de vergroting van de leefwereld is een belangrijk punt waardoor cliënten meer in gelegenheid komen om andere mensen te ontmoeten. De cliënten waar binnen Abrona ambulant mee gewerkt wordt zijn niet altijd toe aan uitbreiding van hun netwerk. Vaak is de begeleider heel lang een spin in het web om het vaak destructieve netwerk van de cliënt langzaam te ontwarren en samen met de cliënt te zoeken naar iets meer sociale stevigheid waardoor een destructief contact ietsje minder noodzakelijk wordt. Langzaamaan kan dan samen gezocht worden naar wat meer constructievere contacten. De resultaten die geboekt moeten dan ook in heel kleine stapjes gezet en gewaardeerd worden. Een professional: Ik heb wel echt iets bereikt hierin vind ik. Bij P. heb ik het voor elkaar gekregen dat zij nu reist met het openbaar vervoer, naar buiten gaat met haar hond, met mensen praat, één dag per week werkt, in de winkel met mensen praat, er groeit nu een vriendschap tussen haar en haar werkgeefster, ze praat met vreemden, ze wordt naar huis gebracht vanuit haar werk door andere mensen. Dat is echt een heel stuk vergroting van het sociale netwerk. Een andere cliënt heb ik aan vrijwilligerswerk geholpen. Buiten zat ze helemaal te stralen en zei ze: Ze hebben me zomaar aangenomen! Haar hele leven is zij afgewezen, op van alles. En dat doen ze nog. En hier vonden ze haar leuk en dachten ze dat ze het wél kon. Dat vind ik echt zo machtig om aan mee te werken. Daar doe ik het allemaal voor. Voor weer een andere cliënt heb ik een vrijwilliger geregeld, die naar hem toekomt. Eerst dacht ik: ik ben hier helemaal niet met sociale netwerken bezig, maar toen kwam ik erachter dat ik hier juist wel echt ontzettend veel mee bezig ben geweest. Een ander voorbeeld: Zo wilde een cliënt met de trein van G. naar K., maar dit had ze nog nooit gedaan. De professional heeft met de cliënt een stappenplan doorgenomen en haar uitgelegd hoe dit moest. Van het kopen van een kaartje tot op de borden kijken waar de trein vertrekt en het daadwerkelijk in de trein stappen en naar de plaats van bestemming gaan. De professional is ook met haar mee geweest om te oefenen. Zij heeft de cliënt dus letterlijk de weg gewezen om op haar bestemming te komen. Tijdens dit proces hebben zich allerlei min of meer complexe situaties afgespeeld, waar de professional samen met de cliënt een weg in gevonden heeft. Een professional Mensen met een verstandelijke beperking missen een stuk vermogen om iets op te bouwen, om iets aan te gaan. Als professional moet je hier een buffer in zijn. En soms iemand die het pad even effent of het pad sowieso een keer aankaart. Ik heb een cliënt, een dametje van 70. Ik ben met haar bezig zodat zij bij een breiclubje gaat en ergens gaat eten. Ze zit dan met een strak en 71
chagrijnig gezicht voor zich uit te kijken en zegt dan: Niemand wou met mij praten. Dan zeg ik voor de grap: vind je het gek als je zo kijkt, dan zou ik ook niet met je praten. Ik heb een goede band met haar dus kan ik dat zeggen. Bij een ander krijg je een klap voor je kop, maar bij haar heb je dan contact. Zij heeft je dan zo nodig. Want dan zie je haar lachen en dan zien de andere mensen: Goh dat is toch een aardige mevrouw. Je ziet dat de interactie met de omgeving dan anders wordt. Dat duwtje hebben ze dan net even nodig. Dus dan ga je desnoods de eerste paar keren gewoon mee. Die ondersteuning is dan zo belangrijk om iets te bieden. 4.15 Bespreken van dilemma’s en reflectie Reflecteren en gericht professioneel handelen draagt bij aan ondersteuning en participatie van cliënten in de samenleving. Dit gebeurt door vaak naar het eigen handelen te kijken. Door te beschrijven hoe dit handelen er uit zag ontstaat bewustwording en ontdekken professionals of ze inderdaad die professionele bril op hadden of dat ze eerder een eigen bril op hadden. Een professional: Ik riep altijd dat een bepaalde cliënt niet voor zijn kindje kon zorgen, maar het kind woont er nog steeds. Misschien heb ik wel teveel gekeken naar mijn eigen normen en waarden over opvoeding. Professionals hebben geleerd bewust te zijn dat cliënten zelf bepalend zijn! Soms denk ik: waarom doe ik dit? Hij kan het zelf ook. Sommige cliënten leggen de regie ook bij jou. Nu kan ik vragen van cliënten ook uitstellen, voorheen had ik het al opgelost voor zij ergens om vroegen. Ondertussen kijk ik dan of er andere mensen zijn die iets kunnen (bijv. Vrijwilligerscentrale) Professionals hebben geleerd hun handelen met betrekking tot presentiegericht werken te verwoorden en hierop te reflecteren, waarbij ze eveneens de koppeling hebben gemaakt met supportgericht werken. Een professional: Ik ben veel positiever geworden, ik vond het heerlijk dat ik zo kan werken en mag werken als ik nu doe. Het viel voor mij zo op zijn plaats. Dat de visie over de participatie van cliënten zo aansloot op mij. Dat had ik nooit zo snel doorgehad als ik niet bij de BPU was geweest. Dit was voor mij zo’n groot pluspunt. Juist door de verdieping in de presentiebenadering, vond ik dit echt geweldig. De regie bij de cliënt laten is meestal niet moeilijk, maar soms heel moeilijk. Dit heeft te maken met de draagkracht van de cliënt en zijn niveaus van functioneren. Lukt het niet, dan stap je er toch zelf in. De cliënten stellen hun vragen meestal niet concreet. Professionals moeten deze vaak zelf invullen en of hier samen in het proces langzaamaan woorden aan geven. Dit is soms ook een ethisch dilemma: mag ik dat wel zelf doen? Eén van de professionals heeft hier de volgende manier van werken op gevonden: Ik heb geleerd hoe belangrijk het is dat mensen met beperkingen voor vol aangezien worden en dat ze recht hebben op ondersteuning. Dat de indicaties verminderen is nog niet zo slecht. De cliënten krijgen zo meer rollen in de samenleving, ze worden zelfstandiger en kunnen meer ‘gewoon meedoen’. Daar ben ik met de cliënten mee bezig: De regie: wat kun je zelf? Wat doe ik? Ik maak een top 10 van vragen van de cliënt en dan vraag ik: Wat doe jij? Wat doe ik? Wat doen we samen? 72
Reflectie tijdens het werk Door het bewustwordingsproces, dat op gang is gebracht wordt ook tijdens het werk al veel meer gereflecteerd en nagedacht hoe de regie zoveel mogelijk bij de cliënt gelegd kan worden. Een professional: Ik ben er wel echt veel bewuster mee bezig. Wanneer ik bijvoorbeeld bij een cliënt wegga en ik loop de trap af, dan ben ik eigenlijk in mijn gedachten al bezig met het invullen van het werkdocument over mijn eigen handelen. Dan is het wel jammer dat ik het niet meteen ter plekke kan doen, omdat we geen computer tot onze beschikking hebben. Dat wordt dan vaak pas een paar dagen later. De essentie hou je vaak wel vast, dat scheelt. Over mijn handelen heb ik geleerd dat handelen op mijn gevoel, zeker wel een onderbouwing en achterliggende gedachte heeft. Ik denk dat het heus in je zit en het is veel te makkelijk gezegd dat ik iets op intuïtie doe. In die intuïtie zit heel veel professionaliteit. En dat durf ik nu ook, ik durf hier nu op te vertrouwen. Ik durf hier nu over na te denken. Daarin heb ik echt een enorme sprong gemaakt. Ik vind dit ook nog steeds echt machtig werk. Ik heb ook geleerd om minder gehaast te zijn, want dat was ik eerst wel. Ik heb geleerd dat sommige dingen tijd nodig hebben. Ik vind het nog steeds leuk om dingen te organiseren en te regelen en ik ben hier heel creatief in merk ik. Maar gewoon even rustig bij een cliënt zitten vind ik ook investering. Die rust had ik vroeger niet. Een andere professional: Van de BPU heb ik het meest geleerd over de manier waarop op dingen ingegaan werd, het doorvragen. Dat zie ik vorige week nog gebeuren bij het achterhalen van de vraag van de cliënt. Ik weet het echt wel, maar als het gevraagd wordt dan weet je het even niet concreet. Je bent uit het systeem hoe je dat op papier zet. Dat is bij de BPU soms dan net een beetje of ik weer op school zit. In het echte leven gaat het wel iets anders. Maar het heeft er toe gedragen dat je die verdieping heel snel te pakken hebt.
73
74
Hoofdstuk 5
Hoe participatie ondersteund kan worden
Opbrengsten van de drie pilots Jean Pierre Wilken, Trudy Dankers en Carla van Slagmaat
5.1 Inleiding In dit laatste hoofdstuk geven we de resultaten weer van een analyse van de opbrengsten van de drie best practice units tezamen, zoals die uit het onderzoek naar voren komen. De redelijk vrije opdracht om binnen de projectdoelstellingen aanpakken te ontwikkelen die leiden tot inzichten hoe sociale participatie het best ondersteund kan worden, leidde tot een grote variatie. De ‘vrije’ onderzoeksopzet kende, terugkijkend, voor- en nadelen. Een voordeel was dat er een rijkdom aan ervaringen en aanpakken ontstond. Hoewel dit een veelheid aan inzichten opleverde, betekende dit ook dat er weinig eenduidigheid was. Het nadeel hiervan is dat het niet mogelijk blijkt als opbrengst een afgeronde ‘body of knowledge’ te presenteren. Wel zijn er een aantal waardevolle inzichten, aanpakken en methoden naar voren gekomen. Deze kunnen beschouwd worden als bouwstenen van een ondersteuningsmethodiek die door professionals gehanteerd kan worden om mensen met een verstandelijke beperking te helpen bij participatie. Het project heeft geresulteerd in onderdelen van een gereedschapskist die gebruikt kan worden om ondersteuning bij participatie handen en voeten te geven. Het is geen kant en klare handleiding. Een duidelijke conclusie uit het onderzoek is dat ieder team anders is en dat nauw aangesloten moet worden op waar het team zich bevindt in termen van een oriëntatie op participatie. Het onderzoek bevestigt dat veel zorgteams hoofdzakelijk georiënteerd zijn op het zo goed en aangenaam mogelijk laten verlopen van het dagelijks leven van de cliënten, maar zich nauwelijks bezig houden met deelname van cliënten aan het maatschappelijk leven. Als een team verandert ontstaan er andere verhoudingen met cliënten en hun omgeving. Met name in het tweede jaar van het project, nadat de teams zich een nieuwe waardeoriëntatie hadden eigengemaakt, werd de meerwaarde voor cliënten zichtbaar. Cliënten kregen gerichte ondersteuning bij hun wensen op het gebied van deelname aan de samenleving, gingen activiteiten ondernemen zoals vrijetijds besteding en vrijwilligerswerk, en kregen nieuwe sociale contacten. Een belangrijke conclusie is dat als hulpverleners hun handelingsverlegenheid m.b.t. participatie van cliënten achter zich weten te laten, er nieuwe mogelijkheden voor cliënten ontstaan. Een veelgehoorde vrees was dat de omgeving, zoals buurtbewoners, zich niet in wilde laten met de cliënten. Dit blijkt erg mee te vallen. Zo blijkt het goed mogelijk te zijn om, als er eenmaal contact is met de buurt, zonder veel moeite vrijwilligers te krijgen om met cliënten activiteiten te ondernemen. 5.2 Leren professionaliseren Het project heeft bij de drie teams een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een visie op participatie en tegelijkertijd handvatten opgeleverd om deze visie in praktijk te brengen. Het maken van een omslag van een oriëntatie op het individuele leven van cliënten naar het sociale leven van cliënten blijkt echter geen eenvoudige opgave. Professionals in de zorg blijken nogal gevangen te zijn in het oude ‘beheersings- en verzorgingsparadigma’ en hoewel het burgerschapsparadigma al zo’n 10 jaar zijn intrede deed (Van Gennep, 2000) blijkt dit in de praktijk van de gehandicaptenzorg nog niet doorgedrongen te zijn. Uit het onderzoek blijkt dat professionals grote moeite hebben om over te schakelen naar een nieuwe waardeoriëntatie. Deze omschakeling kostte bij alle teams in de pilot ongeveer een jaar, 75
ondanks het feit dat alle medewerkers een introductietraining kregen en zij in het kader van het project intensief begeleid werden door een facilitator die tevens een expert was op het gebied van support en participatie. Een ander, nogal opvallende constatering was, dat professionals moeite hebben met reflecteren. Leren reflecteren gaat immers vooraf aan het je eigen maken van een nieuwe waardeoriëntatie. Bij ondersteuning en participatie hoort een nieuwe manier van werken. Deze manier is er niet zo maar, maar vraagt om nadenken over bestaande manieren van werken. Deze manier van werken moet tegen het licht gehouden worden van de nieuwe oriëntatie. Dit vraagt om reflectie: wat blijft hetzelfde, wat vraagt om verandering? Reflecteren vraag niet alleen reflectievermogen maar ook reflectieruimte. Aan beide bleek het nogal te schorten. Sommige professionals bleken grote moeite te hebben het werk van alledag te overstijgen. Bij alle teams bleek er weinig georganiseerde ruimte te zijn om even stil te staan bij het werk, het eigen en het gezamenlijke handelen. Als er een teamoverleg is dan gaat die al gauw op aan praktische regelzaken of problematische cliënten. De drie teams waren door de instellingen geselecteerd als teams die graag aan het project mee wilden doen om te experimenteren met een zorginnovatie. Het waren dus teams van een goed niveau. Een belangrijke conclusie van het onderzoek is dan ook dat er, om gewenste professionalisering richting support en participatie te bereiken, er door instellingen eerst veel geïnvesteerd zal moeten worden om het lerend vermogen van medewerkers te vergroten. Het loslaten van een bestaande werkwijze gaat niet vanzelf. De teams in het project maakten een proces door waarbij het moeite kostte om door weerstanden heen te gaan. Het duurde lang voordat ogenschijnlijk eenvoudige dingen zoals het contact maken met buren of het in beeld brengen van het sociaal netwerk van een cliënt in gang werden gezet. Een facilitator blijkt hierbij een belangrijke katalysator te zijn. Zonder deze stimulerende en ondersteunende inzet waren veranderingen waarschijnlijk niet tot stand te komen. In het kader van kwaliteitszorg lijkt het tegenwoordig vanzelfsprekend dat iedere professional en ieder team continu werkt aan professionalisering. Dit is het proces waarin op methodische wijze de kwaliteit van het handelen voortdurend getoetst en verbeterd wordt. Richtinggevend hiervoor zijn kwaliteitscriteria, waarbij het in het kader van participatie gaat om de begeleiding die de cliënt nodig heeft om zinvolle activiteiten en sociale rollen te vervullen. Professionalisering vraagt lerend vermogen, en om te leren zijn evaluatie en reflectie nodig. Uit het onderzoek blijkt dat het belangrijk is om hier eerst veel aandacht aan te besteden. Daar waar professionals niet (meer) gewend zijn te leren, moet dit vermogen eerst weer aangeleerd of aangesproken worden. We bevelen instellingen aan om binnen hun organisatie de nodige aandacht te geven aan professionalisering. Wat goed blijkt te werken is een persoon die het team helpt te professionaliseren. Dit kan een praktijkbegeleider zijn, een trainer of een coach. Stappen bij professionalisering en vernieuwing Uit de drie pilots kunnen we globaal de volgende stappen in het innovatieproces naar voren halen: 1. Werken aan een gezamenlijk referentiekader. In het project ging het om het ontwikkelen van een nieuwe visie: ‘ondersteuning bij participatie’. Het bleek dat het hierbij van belang is om eerst bestaande visies uit te wisselen. Het was opvallend dat veel teamleden van elkaar niet wisten wat hun visie op begeleiding is. Zo bestonden verschillende visies en de daarop gebaseerde begeleidingsstijlen naast elkaar. Een team bestaat dan uit individuele werkers die ieder hun eigen ideeën hebben over begeleiding. Het met elkaar 76
stilstaan bij visie werkt erg verhelderend. Soms is het ook onthullend: begeleiders blijken dan hele verschillende ideeën er op na te houden, bijvoorbeeld over wat ze belangrijk vinden voor een cliënt. Een goede begripsbepaling is belangrijk om op één lijn te komen. Je hoeft niet overal hetzelfde over te denken maar als je het over ‘ondersteuning’ en ‘participatie’ hebt dan moet je wel weten wat je er als team onder verstaat. Het blijkt handig om praten over het koppenen van een visie aan het concrete handelen in de praktijk. Bij Abrona gebeurde dit door middel van het invullen en bespreken van een reflectiedocument (zie bijlage 2). 2. Definiëren van doelen en acties. Een tweede stap is om doelen en acties te bepalen. Deze dienen invulling te geven aan ‘ondersteuning’ en ‘participatie’. In Amersfoort omschreef het team de doelen als ‘prestaties’. De activiteiten staan dan in het teken van ‘werken aan prestaties’. De acties worden bedacht door het team. Van belang is ook om goed te bepalen wie wat doet. Het is belangrijk dat het team eigenaar is en blijft van de acties en het veranderingsproces. Externe ondersteuning, input van kennis en inspiratie van buiten zijn waardevol, maar uiteindelijk bepaalt het team wat er gebeurt. Alleen met voortdurend gevoede eigen motivatie kan echte verandering tot stand komen. 3. Uitvoeren en leren van acties. De bedachte acties worden uitgevoerd en van de ervaringen die daar mee worden opgedaan wordt geleerd. Dit gebeurt door ervaringen te bespreken in teambijeenkomsten. Ook acties die niet zo goed lukken zijn waardevol omdat zo geleerd wordt wat wel en niet lukt. Het leren krijgt meerwaarde als ook cliënten, familieleden en/of vrijwilligers bij betrokken worden. 5.3 Vormen van participatie In het project is uitgebreid stilgestaan bij het begrip ‘sociale participatie’. Dit gebeurde zowel in gezamenlijke bijeenkomsten van alle drie de best practice units als in iedere BPU afzonderlijk. Naast de ontwikkeling van ‘sociale participatie’ als zorgvisie bleek het belangrijk om voor iedere cliënt opnieuw te definiëren wat onder sociale participatie verstaan moest worden. Een algemeen gedeelde opvatting was dat participatie zowel meedoen als meetellen omvat. Het gaat dus om activiteiten ondernemen met anderen, maar ook om het ontvangen van sociale waardering voor wie men is. Bij iedere cliënt gaat het om het vaststellen van wensen en behoeftes op het gebied van sociale participatie. Hoe concreter participatie gemaakt kan worden, hoe gemakkelijker het wordt stappen te ondernemen om wensen op het gebied van participatie te vervullen. Een hulpmiddel hierbij is te kijken naar de levensdomeinen van wonen, werken, leren en vrije tijdsbesteding. Daarnaast gaat het om het domein van familierelaties. Sociale participatie kan beschouwd worden als het deelnemen aan en deel uitmaken van sociale verbanden. Een woongroep, een buurt, een familie; deze kunnen alle beschouwd worden als sociale verbanden. Een andere notie van participatie staat dichter bij de dagelijkse praktijk van begeleiders en dat is deelname aan het leven in de woonvorm en aan besluitvormingsprocessen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de zeggenschap die een cliënt heeft bij het begeleidingsplan. Een sleutelbegrip bij participatie is keuzemogelijkheid. Werken aan sociale participatie gaat niet zonder participatie van de cliënt in besluitvormingsprocessen die hem of haar zelf aangaan. Daar waar begeleiders gewend zijn om beslissingen te nemen zonder overleg met de cliënt of zijn vertegenwoordigers, moeten zij wennen aan een model dat gebaseerd is op dialoog en afstemming. Participatie heeft verschillende vormen. We onderscheiden meedenken, meebeslissen en meedoen. Al deze vormen zeggen nog niets over de waardering die je krijgt met betrekking tot je participatie. Daarom hebben we nog een belangrijk element toegevoegd, namelijk meetellen. Als je gewaardeerd wordt voor je inzet (je aanwezigheid, jouw inbreng, jouw talenten), vergroot of bevestigt dit je 77
motivatie voor participatie. Mensen met een verstandelijke en soms ook een lichamelijke beperking zitten vaak uitsluitend in een ontvangende rol. Zij lijken afhankelijk van wat anderen hen geven (zoals verzorging, begeleiding en aandacht). Bij participatie kijken we ook naar de rol van de persoon als gever. Het gaat om diens betekenis als persoon en de betekenis van interesses en talenten. In het project leidde deze nieuwe blik tot verrassende ontdekkingen en veranderingen. Zo werd een bewoner lid van het plaatselijke shantykoor, en ontwikkelde een ander zich tot d.j. Ook blijken buurtbewoners het leuk te vinden om met cliënten op stap te gaan, en ontstaan mooie vriendschappen. Participatie is er niet in een keer, maar ontwikkelt zich vaak gaandeweg. Zowel een cliënt, een hulpverlener als een familielid moeten wennen aan deze nieuwe manier van werken. We beschouwen het als een deel van de deskundigheid van de professional om te werken aan participatie. Dialoog gaat vaak niet vanzelf maar moet geleerd worden. Het gaat om het afstemmen van verwachtingen en ideeën. Het gaat om het ondersteunen van de cliënt bij het verkennen van wensen en interesses en het maken van keuzes. 5.4 Vorm en inhoud geven aan het supportmodel We hebben de visie volgens de VGN als uitgangspunt genomen voor het vorm gegeven aan supportmodel in de praktijk. De visie volgens het kwaliteitskader van de VGN luidt: “Mensen met een beperking zijn burgers als ieder ander. Zij verdienen dezelfde kansen op een kwalitatief goed bestaan als mensen zonder beperking. Een kwalitatief goed bestaan betreft voor mensen met een beperking dezelfde soort zaken als voor elke burger, zoals gewaardeerd worden om wie je bent, zeggenschap hebben over je leven, verbonden zijn met andere mensen, vrienden hebben, deel hebben aan wat er in je omgeving gebeurt, van betekenis zijn voor anderen, bijdragen aan de samenleving. Deel uitmaken van de samenleving moet vanzelfsprekend zijn in het denken en handelen.” Het centrale doel van zorg en ondersteuning in de gehandicaptenzorg is om mensen met een beperking te ondersteunen bij het zo goed mogelijk en zo zelfstandig mogelijk vormgeven van hun leven. De individuele persoon en de beoogde kwaliteit van diens bestaan zijn vertrekpunt voor het vormgeven van zorg en ondersteuning. Aan deze visie liggen twee uitgangspunten ten grondslag: • Zorg en ondersteuning zijn gericht op het bevorderen dan wel in stand houden van de kwaliteit van bestaan van mensen met een beperking. • Eigen regie van mensen met een beperking is een centrale waarde in zorg en ondersteuning. De kwaliteit van de gehandicaptenzorg wordt primair afgemeten aan de mate waarin deze bijdraagt aan de kwaliteit van bestaan van de cliënt, die door Schalock & Verdugo (2002) via 8 domeinen worden vormgegeven: 1: Lichamelijk welbevinden 2: Psychisch welbevinden 3: Interpersoonlijke relaties 4: Deelname aan de samenleving 5: Persoonlijke ontwikkeling 6: Materieel welzijn 7: Zelfbepaling 8: Belangen en rechten Uitdagingen voor de professional zijn: • Omzetten van kwaliteitscriteria naar de praktijk van alledag
78
• Kwaliteit van medewerkers: voortdurend investeren in ‘kleine innovaties’: kennis ontwikkelen, kennis naar binnen halen, kennis borgen Dit laatste hebben we volop gedaan door het toe leren passen van (diverse onderdelen van) het supportmodel en het reflecteren op het eigen professioneel handelen. Het supportmodel kan schematisch als volgt weergegeven worden (Wilken, 2007):
Elementen van het supportmodel zijn: • Presentie • Uitgaan van vragen en wensen van cliënten • Uitgaan van krachten en mogelijkheden: eigen competenties in stand houden en versterken (empowerment faciliteren: ontwikkelingsgericht werken) • Optimaal gebruik maken van mogelijkheden, natuurlijke hulpbronnen (sociale netwerk, samenleving) • Steun geven waar self-support en natural support ontoereikend zijn • Kenmerken van professioneel handelen: • Procesattitude • gunnen van ‘ontwikkelingstijd’ • samenwerkingsproces • Ingebed in sociale contexten • sociale netwerken • buurt, wijk, school • netwerk van professionals • Sociale inclusie bestaat niet met een geëxcludeerde professional • Principe van complementariteit • Professional als hulpbron • Bepaling type steun: moreel, sociaal, praktisch • Procesondersteuning • Steun aan individu versus steunen van sociaal netwerk • Steun bij kwetsbaarheid • Bepaling dosering steun • Met de juiste steun / hulpbronnen ontstaat ontwikkeling vanzelf • Support versterkt empowerment: • regie , autonomie eigenwaarde en participatie 79
5.5 Resultaten Om te volgen of de deelnemers aan de Best Practice Units gedurende de tweejarige projectperiode een ontwikkeling hebben doorgemaakt in hun visie op- en het hanteren van de supportbenadering hebben we gebruik gemaakt van de Quick Scan voor support (Drost, Van Hout & Jansen, 2007). Binnen ons onderzoek hebben we dit instrument gebruikt om bij aanvang van een interventie (in dit geval deelname aan de BPU Participatie & Ondersteuning) te meten hoe de deelnemers op dat moment stonden in hun ontwikkeling naar supportgericht werken. Aan het eind van de projectperiode is de meting opnieuw uitgevoerd om te zien of er gedurende de projectperiode ook echt sprake is geweest van verdere ontwikkeling. Om een zo breed mogelijk beeld te krijgen van de ontwikkeling van de professionals is de Quick Scan Support zowel ingevuld door de professionals zelf als door hun direct leidinggevenden, die redelijk goed zicht hebben op de wijze waarop de professionals nieuwe ervaringen en kennis toepasten in de praktijk. De Quick Scan omvat 5 pijlers, waarin de professionals kunnen aangeven hoever zij zijn in hun mogelijkheden tot ondersteuning van de cliënt bij het: 1. Zelf invulling geven aan het leven 2. Deelnemen aan de samenleving 3. Ontplooien, leren en ontwikkelen van vaardigheden 4. Relaties onderhouden met personen van eigen keuze 5. Gerespecteerd worden als volwaardig persoon. In iedere pijler staan steeds drie aspecten van Kennis, Vaardigheden en Attitudes beschreven (samen 9 onderwerpen) waarop met de waarden 0 tot en met 3 gescoord kan worden. De waarde 0 wordt gegeven aan een item dat niet relevant of niet van toepassing wordt geacht. Hoewel er zeker 15 professionals aan het project hebben deelgenomen hebben uiteindelijk slechts 9 professionals ( n=9) zowel een beginmeting als een eindmeting ingevuld. Dit geringere aantal had te maken met het feit dat er veel wisselingen zijn geweest in de teams van deelnemende professionals. Verwerking en analyse van de gegevens Verwerking De gegevens uit de ingevulde Quick Scans zijn verwerkt met het programma SPSS. Voor de verwerking en analyse zijn er twee databestanden aangemaakt: - Eén voor de scores van de professionals zelf - Eén voor de scores van de direct leidinggevenden, die hun oordeel gaven over de ontwikkeling van hun medewerkers op het gebied van de supportbenadering Analyse Omdat wij geïnteresseerd zijn in de ontwikkeling van de professionals op het gebied van visie op- en toepassing van de supportbenadering in de praktijk zijn de gegevens van de eerste meting vergeleken met de gegevens van de tweede meting. De analyse is daarom bedoeld om te kunnen vaststellen of: - de professionals aan het einde van de projectperiode enige ontwikkeling laten zien op de 5 pijlers van de Quick Scan - deze ontwikkeling binnen de thema's van de 5 pijlers ook significant is. Hiervoor is binnen het programma SPSS gebruik gemaakt van de Wilcoxon Signed-rankstoets. De toets wordt uitgevoerd op de totalen van de begin- en eindscores van de 5 pijlers.
80
Kritische Z-waarden bij p=0,05 voor: - 9 professionals: Z = <8 - 7 leidinggevenden : Z = <3 Uitkomsten Onderstaande tabellen zijn een weergave van op de opgetelde scores van de professionals en de leidinggevenden voor alle items binnen de 5 pijlers. Per pijler wordt vermeld wat de begin- en eindscores waren en de verschillen hiertussen. Omdat 9 professionals en 7 leidinggevenden aan dit onderzoek hebben deelgenomen bedraagt de maximale (opgetelde) score voor alle items, respectievelijk voor de professionals en de leidinggevenden, 27 en 21.
Pijler 1 Zelf invulling geven aan het leven Uitspraken over Kennis, vaardigheden en attitude Beginmeting
Totalen Professionals (n=9) EindVerschil meting
Totalen Leidinggevenden (n=7) BeginEindVerschil meting meting
1. Ik weet welke beperkingen in het functioneren de handicap voor de cliënt met zich meebrengt
23
25
2
18
21
3
2. Ik ken de kwaliteiten en mogelijkheden van de cliënt om zelf keuzes te maken
22
25
3
17
21
4
3. Ik heb kennis van totale communicatie
21
23
2
16
20
4
4. Ik bedenk vanuit belangen van cliënt mogelijkheden voor ondersteuning
25
26
1
20
21
1
5. Ik kan mijn handelen bewust en systematisch uitvoeren door methodisch te werk te gaan
22
24
2
16
21
5
6. Ik kan cliënt stimuleren tot nemen van verantwoordelijkheid
23
26
3
16
21
5
7. De waarden en normen van de cliënt zijn zo veel mogelijk leidend
23
27
4
19
21
2
8. Ik laat zien dat ik me kan verplaatsten in (situatie van ) de cliënt en schakel hier wanneer ik dat moeilijk vind, anderen in
26
26
0
20
20
0
9. Ik laat cliënt ruimte om eigen leven in te vullen en accepteer fouten
26
26
0
20
20
0
Totalen Pijler 1
211
228
17
162
186
24
Op pijler 1 scoorden de professionals bij de beginmeting al betrekkelijk hoog, zodat de verschillen met de eindmeting weliswaar aanwezig zijn, maar niet opvallend groot. Voor de totalen van pijler 1 is het verschil niet significant ( Z= -1,548 ; p = 0,78) Ook bij de leidinggevenden zijn tussen de begin- en eindscores maar een paar verschillen te zien. De scores lijken uit te wijzen dat zij vinden dat de professionals zich meer bewust zijn geworden van hun handelen en hun cliënten meer stimuleren tot het nemen van verantwoordelijkheid. Dit laatste kan
81
mogelijk verklaard worden uit het feit dat professionals veel in gesprek zijn gegaan over de eigen regie van de cliënt t.a.v. zijn eigen (manier van) leven. De vergroting van de mogelijkheid tot het maken van eigen keuzes door de cliënt vraagt (soms) ook meer eigen verantwoordelijkheid voor die keuzes. Dit geldt vooral voor de zelfstandig wonende cliënten van Abrona. Voor de totalen van pijler 1 is het verschil significant ( Z = - 2,232; p = 0,016)
Pijler 2 Deelnemen aan de samenleving Uitspraken over Kennis, vaardigheden en attitude Beginmeting
Totalen Professionals (n=9) EindVerschil meting
Totalen Leidinggevenden (n=7) BeginEindVerschil meting meting
1.
Ik heb kennis van support- en inclusiemogelijkheden binnen de regio
16
24
8
14
18
4
2.
Ik heb kennis van de huidige ontwikkelingen ondersteunde arbeid
14
22
8
15
17
2
3.
Ik heb kennis van wederzijdse afhankelijkheid volgens Stephen Covey
9
9
0
4
6
2
4.
Ik kan mensen in de samenleving enthousiasmeren voor supportactiviteiten
17
25
8
15
19
4
5.
Ik kan behoeften en ontwikkelingen in omgeving omzetten in supportkanen voor de cliënt
17
23
6
14
20
6
6.
Ik kan verschillende oplossingen combineren tot een originele, nieuwe aanpak
20
21
1
17
20
2
7.
Ik ben ook buiten werktijd alert op support- en inclusiekansen
21
24
3
14
20
6
8.
Ik vertel met trots en bezieling over mijn werk
24
26
2
18
21
3
9.
Ik maak zaken binnen mijn werkeenheid bespreekbaar, waarvan ik vind dat ze vooral de organisatie dienen en niet de cliënt
21
20
-1
17
20
3
159
94
35
128
161
33
Totalen Pijler 2
Op pijler 2 is een duidelijke ontwikkeling te zien van de professionals. Dit geldt vooral voor de twee eerste uitspraken over kennis van support- en conclusiemogelijkheden binnen de regio en kennis van ondersteunde arbeid. Deze toename is toe te schrijven aan het feit dat professionals zich binnen de BPU verdiept hebben in de sociale kaart en ervaring hebben opgedaan met het zoeken en vinden van mogelijkheden tot participatie.
82
Een derde punt waar de professionals volgens zichzelf vooruitgang hebben geboekt is het enthousiasmeren van mensen in de samenleving voor het omgaan en supportactiviteiten met cliënten. Binnen de BPU’s waren verschillende pogingen hiertoe succesvol en is er bereikt dat mensen in de buurt zich als vrijwilligers hebben aangemeld om iets met een cliënt te ondernemen. Voor de totalen van pijler 2 is het verschil significant ( Z= -2,527; p = 0,004) De leidinggevenden zijn van oordeel dat de professionals een sterkere ontwikkeling hebben doorgemaakt dan de professionals dat van zichzelf vinden. Wat vooral opvalt, is dat zij bij hun medewerkers een grote vooruitgang zien op het gebied van kennis over en toepassing van de supportbenadering, zoals te zien is bij de items 1, 5 en 7. Bij zowel de professionals als bij de leidinggevenden scoort het onderwerp ‘kennis van wederzijdse afhankelijkheid volgens Covey’ (3) laag. Dit zou mogelijk te maken kunnen hebben met het feit dat ze dit thema binnen hun werk met cliënten niet goed konden plaatsen. Voor de totalen van pijler 2 is het verschil significant ( Z= -2,384; p = 0,008)
Pijler 3 Ontplooien, leren en ontwikkelen van vaardigheden Uitspraken over Kennis, vaardigheden en attitude Beginmeting
Totalen Professionals (n=9) EindVerschil meting
Totalen Leidinggevenden (n=7) BeginEindVerschil meting meting
1. Ik heb kennis van huidige ontwikkelingen en mogelijkheden binnen het (inclusief) onderwijs
12
20
8
15
16
1
2. Ik heb kennis van verschillende op ontwikkeling gerichte methodieken die recht doen aan supportprincipes
16
22
6
14
18
4
3. Ik weet wat de cliënt in de meest brede zin wil leren
19
23
4
16
21
5
4. Ik weet welke kwaliteiten de cliënt heeft en wat hij kan, en ik kan dit onder woorden brengen
21
24
3
19
21
2
5. Ik zoek leersituaties voor en met de cliënt en maak daar gebruik van
21
24
3
16
21
5
6. Ik stem (leer)situaties af op de mogelijkheden van de cliënt en respecteer zijn beperkingen
25
27
2
18
21
3
7. Ik laat de cliënt leren en kiezen op een manier die bij hem past
25
27
2
18
21
3
8. Ik straal uit en stimuleer dat de cliënt altijd eigen oplossingen kan bedenken 9. Ik heb geduld om de cliënt na te laten denken over eigen oplossingen en ben daarbij ondersteunend
21
24
3
19
20
1
22
25
3
18
20
2
Totalen Pijler 3
182
216
34
153
179
26
83
Binnen deze pijler is vooruitgang te zien op de aspecten ‘kennis huidige mogelijkheden van (inclusief) onderwijs’ en van ‘methodieken die recht doen aan supportprincipes’. Vooral het laatstgenoemde kennisgebied is binnen de BPU’s veel onder de aandacht gebracht, zowel in cursusverband als via de methode van ‘learning on the job’. De volgende twee kennisaspecten (3 en 4)die betrekking hebben op het ‘kennen’ van de cliënt laten ook een groei zien. Professionals zijn zich gedurende de projectperiode nog meer bewust geworden van het belang om een goed inzicht te krijgen in de wensen en mogelijkheden van de cliënt. Voor de totalen van pijler 3 is het verschil significant (Z= -1,973 ; p = 0,031) Eenzelfde vooruitgang wordt onderkend door het leidinggevenden; zij vinden dat de professionals meer aandacht hebben voor de mogelijkheden van de cliënt en wat deze zelf wil leren. Hoewel de professionals vinden dat zij vooruit zijn gegaan in hun kennis over de mogelijkheden van (inclusief) onderwijs, zien hun leidinggevenden dat niet zo zeer. Bij hen zijn zowel de begin- als eindscores weliswaar niet laag ( gem. een 2) maar zij zien daarin geen vooruitgang. Waarom het oordeel van de professionals zelf en hun leidinggevenden zo sterk uiteen lopen, is niet goed verklaarbaar. Voor de totalen van pijler 3 is het verschil significant (Z= -2,375; p = 0,008)
Pijler 4 Relaties onderhouden met personen van eigen keuze Uitspraken over Kennis, vaardigheden en attitude Beginmeting
Totalen Professionals (n=9) EindVerschil meting
Totalen Leidinggevenden (n=7) BeginEindVerschil meting meting
1.
Ik ken het huidige netwerk van de cliënt
18
20
2
17
19
2
2.
Ik weet hoe ik een sociale kaart van de omgeving moet maken
18
24
6
12
20
8
3. Ik ken diverse methodieken om het netwerk te versterken, uit te breiden en/of in stand te houden
15
22
7
15
20
5
4. Ik kan het huidige netwerk en de sociale met de cliënt en zo nodig anderen in kaart brengen
19
22
3
14
21
7
5. Ik betrek de cliënt en het bestaande netwerk bij beantwoording van vraag cliënt
20
23
3
17
21
4
6. Ik kan benoem en over welke sociale vaardigheden, eigenschappen, interesses en kwaliteiten de cliënt beschikt
22
25
3
18
21
3
7. Ik ben, in het kader van netwerken, initiatiefrijk in het aanreiken van of zoeken naar nieuwe of andere werkwijzen, voorstellen, oplossingen of zienswijzen
20
21
1
16
21
5
8. Ik ben bereid mijn eigen netwerk te benaderen t.b.v. de cliënt
14
18
4
5
15
10
9. Ik blijf altijd zoeken naar passende e creatieve (netwerk)oplossingen
22
21
-1
17
19
2
Totalen Pijler 4
168
196
28
131
176
45
84
Hoewel veel aandacht is besteed aan het leren kennen van het sociale netwerk van de cliënt (1), is op dit aspect niet veel groei te constateren. Gemiddeld scoren de professionals hierop zowel bij de beginmeting als bij de eindmeting 2 punten, terwijl dat er meer zouden kunnen zijn, gezien de aandacht die hieraan binnen het project is besteed. Ook hier is de grootste vooruitgang te zien bij de kennisaspecten: ‘kennis van de sociale kaart ‘( zie ook bij de opmerkingen bij pijler 2) en ‘kennis van manieren om het netwerk te versterken’. Echter in de praktijk vinden professionals het blijkbaar nog steeds lastig om de mogelijkheden van het sociale netwerk van cliënten te zien en te benutten. Opvallend is wel dat professionals meer bereid zijn om hun eigen netwerk te benaderen t.b.v. de cliënt. Binnen de BPU’ s is dit ook verschillende keren voorgekomen. Voor de totalen van pijler 4 is het verschil niet significant ( Z= -1,304; p = 0,11) Ook het leidinggevenden vinden dat de professionals grote vorderingen hebben gemaakt op het gebied van kennis van- en benutten van het sociaal netwerk van de cliënten. Dit geldt ook in het bijzonder voor de bereidheid het eigen netwerk te benutten. In tegenstelling tot de professionals zelf vinden de leidinggevenden dat de professionals bij de eindmeting beert is staat zijn tot het in kaart brengen van het sociale netwerk van de cliënt. Voor de totalen van pijler 4 is het verschil significant ( Z= -2,371; p = 0,008)
Pijler 5 Gerespecteerd worden als volwaardig persoon. Uitspraken over Kennis, vaardigheden en attitude Beginmeting
Totalen Professionals (n=9) EindVerschil meting
Totalen Leidinggevenden (n=7) BeginEindVerschil meting meting
1. Ik heb kennis van de acht dimensies van Schalock
24
24
0
18
20
2
2. Ik heb kennis van de behoeftepiramide van Maslow
22
25
3
17
19
2
3. Ik heb kennis van meldingsprocedures en protocollen en weet deze te gebruiken wanneer respectvolle bejegening van de cliënt in het geding is
21
24
3
12
20
8
4. Ik kan omgaan met het geven, ontvangen en vragen van feedback in verband met mijn omgang met de cliënt
20
26
6
19
19
0
5. Ik reageer snel en adequaat op vragen, verzoeken en klachten van cliënt
21
26
5
20
21
1
6. Ik bedenk vanuit belangen van en in samenspraak m et cliënt mogelijkheden om hem van dienst te zijn
21
24
3
20
21
1
7. ik laat zien opbouwend kritisch te kijken naar de kwaliteit van het leven van cliënt en de daarbij geleverde ondersteuning
23
25
2
19
21
2
8. Ik schakel collega's en/of anderen in bij persoonlijke vragen of dilemma’s bij respectvolle bejegening
24
26
2
18
20
2
85
9. Ik neem adviezen van collega's, cliënt en verwanten over respectvolle bejegening serieus en laat me daar zo nodig door leiden.
25
25
0
19
19
0
Totalen Pijler 5
195
225
30
162
180
18
Ook bij deze laatste pijler is bij de professionals een toename te zien binnen de meeste items. ‘Meer aandacht voor de cliënt’ komt tot uitdrukking in de items 4 en 5, waaruit blijkt dat ze het belangrijker vinden om te communiceren met cliënten en sneller ‘reageren op vragen, verzoek en klachten van cliënten’. Ook vinden de professionals zelf dat ze beter kunnen omgaan met het geven en ontvangen van feedback betreffende hun handelen met de cliënten. Deze ontwikkeling zou gezien kunnen worden als een ‘side-effect’ van het project, omdat de manier van samenwerken binnen de BPU’s bijgedragen kan hebben aan het elkaar beter leren kennen, waardoor een sfeer van vertrouwen en veiligheid is gegroeid. Voor het overige scoorden de professionals vrij hoog op de meeste onderwerpen binnen deze pijler, zowel bij de beginmeting als eindmeting. Voor de totalen van pijler 5 is het verschil significant ( Z= -2,176 p = 0,016) Hoge scores zijn eveneens te zien bij de leidinggevenden, behalve bij item 3. Niet duidelijk is waarom de leidinggevenden eerst vonden dat de professionals weinig kennis hadden van ‘meldingsprocedures en protocollen en deze respectvol wisten te gebruiken’ en dat dit bij de eindmeting sterk verbeterd is. Voor de totalen van pijler 5 is het verschil significant ( Z= -2,375 p = 0,008) Conclusie Voor de negen professionals die hebben deelgenomen aan het onderzoek met de Quick Scan Support kan geconcludeerd worden dat zij gedurende de twee jaar dat zij deelgenomen hebben aan het project Ondersteuning& Participatie ontwikkelingen hebben doorgemaakt op alle vijf pijlers. Dit komt zowel tot uitdrukking in de scores van de professionals zelf als in de scores van de leidinggevenden, die daarin een waardering uitspreken over de groei die zij bij hun eigen medewerkers hebben geconstateerd. De meeste vooruitgang is geboekt op de kennisaspecten, en weliswaar minder, maar zeker ook op vaardigheden en attitude. Dit rechtvaardigt de gedachte dat zij door deelname aan gezamenlijke trainingen en aan de BPU’s, waarbinnen veel ruimte was voor het uitwisselen van informatie en ideeën, veel nieuwe inzichten hebben verworven. De verschillen tussen de totalen van de 5 pijlers op begin- en eindmetingen zijn niet alleen goed waarneembaar, maar deze zijn ook voor de meeste significant. Dit geldt voor de scores van de pijlers 2,3 en 5 van de professionals zelf en voor de scores op alle 5 pijlers van de metingen onder de leidinggevenden. 5.6 Kwaliteiten Gedurende het project hebben de professionals ontwikkelingen doorgemaakt op het gebied van kennis, vaardigheden en attitude ten behoeve van supportgericht werken. Tijdens de BPU- bijeenkomsten is het thema ‘kwaliteiten van de supportprofessional’ regelmatig aan bod gekomen. Samen werd besproken wat zo’n professional zou moeten weten en kunnen om de cliënten adequaat te kunnen ondersteunen bij participatie in de samenleving. Zo is in de loop der tijd (een begin van) een kwaliteitenprofiel van de supportprofessional ontstaan. Dit kwaliteitenprofiel staat natuurlijk niet los van de functies en taken die professionals in hun dagelijkse werk in de gehandicaptenzorg vervullen. Daarom is ervoor gekozen om een verbinding te 86
leggen met een aantal kerntaken en competentiegebeden, zoals die uitgewerkt zijn in de beroepscompetentieprofielen voor beroepskrachten in de gehandicaptenzorg (VGN, 2009), die specifiek betrekking hebben op het ondersteunen van de cliënt bij zijn kleine en grotere stappen in de samenleving. Relevant zijn de volgende competentiegebieden: A. Vraaggericht werken: vraag verhelderen en aansluiten bij de behoefte van de cliënt B. Communiceren/contact E. Ondersteunen van de cliënt F. ontwikkelingsgericht begeleiden G. Regie en coördinatie H. Werken als professional in een professionele organisatie
Kwaliteiten- en competentieprofiel van de supportprofessional Competentiegebieden
Kwaliteiten/competenties De professional:
Vraaggericht werken: Vraag verhelderen en aansluiten bij de behoefte van de cliënt
Communiceren/contact: • met de cliënt
• Observeert de cliënt • Luistert naar de cliënt • Helpt de cliënt om zijn behoeften en wensen t.a.v. participatie onder woorden te brengen
• Kan zich verplaatsen in de situatie van de cliënt en zijn wensen en behoeften tot participatie • Kan aansluiten op het niveau van communiceren • Weet wat belangrijk is voor de cliënt • Is bereikbaar en toegankelijk (present) • Toont oprechte belangstelling voor de wensen van de cliënt
•
In relatie tot de omgeving/anderen
• Zorgt ervoor dat de cliënt een gezicht krijgt buiten de instelling/woning; hij/zij laat de cliënt zien in/aan de buitenwereld. • Is zich ervan bewust dat hij/zij ambassadeur is van de (woon)voorziening/instelling en van de kans op meedoen en erbij horen van de cliënten. • Legt contacten in de buurt voor opbouw van een netwerk en is bruggenbouwer tussen bewoners en cliënten, individueel of als groep.
•
In relatie tot vrijwilligers
• Communiceert goed over het achterliggende doel. Hij/zij legt goed uit wat meedoen & erbij horen betekent en hoort goed hoe de vrijwilliger dat ziet • Achterhaalt de verwachtingen van de vrijwilliger. • Neemt tijd voor de vrijwilliger en brengt vrijwilligers met elkaar in contact voor uitwisseling en leren van elkaar • Straalt openheid en vertrouwen uit naar de vrijwilliger.
87
Kwaliteiten- en competentieprofiel van de supportprofessional Competentiegebieden
Kwaliteiten/competenties De professional: • Toont interesse in de vrijwilliger, zoals een verjaardagskaartje sturen. • Is een luisterend oor als zaken misgelopen zijn.
Ondersteunen van de cliënt bij participatie: • in relatie tot de cliënt
• Weet welke behoeftes en wensen cliënten hebben tot ’meedoen’ en ‘erbij horen’ • Heeft inzicht in de mogelijkheden van de cliënt zelf en in wat er aan ondersteuning nodig is ( door professional of anderen) • Neemt de tijd om de (juiste) activiteit te vinden • Legt zo veel mogelijk de regie bij de cliënt
Ontwikkelingsgericht begeleiden
• Stimuleert de cliënt om zelf initiatieven te nemen tot participatie • Probeert samen met de cliënt realistische plannen/activiteiten te bedenken • Laat cliënten zelf nieuwe dingen ervaren en ontdekken wat zijn (on)mogelijkheden zijn • Moedigt de cliënt aan om vertrouwen in zichzelf te krijgen • Evalueert met de cliënt en controleert regelmatig of de behoeften en wensen van de cliënt nog hetzelfde zijn of bijgesteld worden
Regie en coördinatie
• Kan draagvlak creëren bij cliënt, familie en andere betrokkenen voor participatiewensen van de cliënt • Kan samen werken met collega’s en andere betrokkenen rond de ondersteuning van de cliënt • Heeft de coördinatie en regie over activiteiten, die door betrokkenen voor de cliënt worden georganiseerd en stemt de verschillende vormen va ondersteuning op elkaar af. • Spreekt anderen aan op hun verantwoordelijkheden
Werken als professional in een professionele organisatie
• Volgt nieuwe ontwikkelingen op het gebied van supportgericht werken • Is op de hoogte van geschikte methodieken van support • Onderzoekt actief nieuwe mogelijkheden en kansen voor participatie van cliënten • Is bereid nieuwe activiteiten uit te proberen • Kijkt buiten geijkte patronen (is creatief) wat betreft mogelijkheden tot participatie van de cliënt; idem wat betreft mogelijkheden tot ondersteuning • Geeft bij teleurstellende resultaten van pogingen tot participatie niet op, maar blijft zoeken naar nieuwe/andere mogelijkheden
88
Essentieel in het benoemen van kwaliteiten van supportprofessionals is dat zij in staat zijn het hun taakopvatting te verbreden van zorgprofessional naar ondersteunende begeleider. Het gaat hier om een professional die zich als faciliterende kracht ook in de sociale context van cliënten beweegt. Daarmee verandert de nadruk van het voorzien in fysieke basisbehoeften, naar welbevinden van cliënten. Een andere kwaliteit betreft het duidelijk durven neerzetten en onderbouwen van een op empowerment geënte visie en in de uitvoering zowel familie/vrienden als buurtbewoners te betrekken. Aanvullend schetste Bellemakers in Tijdschrift voor Sociale Interventie (2007), dat zorgprofessionals die de empowerment van mensen met beperkingen op de snijvlakken van het dagelijks leven en sociale arrangementen willen ondersteunen, niet zonder meer kunnen volstaan met het bestuderen van regelgeving, een cliëntvriendelijke bejegening, het inbrengen van eigen (wetenschappelijke) expertise, het invullen van een formulierenset of het aanreiken van een inspraak- of bezwaarmogelijkheid. Het inzetten van een professionele gereedschapskist werkt niet per definitie ondersteunend in de eigen regie van cliënten. Wat een hulpbehoevende burger als empowerend ervaart, kan behoorlijk verschillen. Volgens Bellemakers is een vaste en langdurige relatie nodig en de intentie om een bondgenoot te willen zijn in de strijd om als mens overeind te blijven en om een eigen leven te kunnen leiden. Dit bondgenootschap betekent voor de (nieuwe) professional: • Mensen met beperkingen vertrouwen geven, laten merken dat het ertoe doet wie en wat zij zijn, hoe zij in het leven staan en wat hen drijft. • Mensen met beperkingen en intimi in hun eigen woorden, beelden, ervaringen, emoties en gedachten waarnemen; niet hun verhaal overnemen en afnemen, maar in gesprek blijven over hoe dit te verruimen. • Mensen met beperkingen aanspreken op hun kwaliteiten en hun kracht en hen ondersteunen in het gebruik ervan, waarbij ook de omgeving ertoe doet. • Voortdurend bezig zijn met (zelf)reflectie. • Ook buiten de één-op-één hulprelatie om interveniëren: ‘maatschappelijk actief zijn.’ • Zoeken, bestuderen en benutten van ervaringsdeskundige kennisbronnen. • Systematisch onderzoek (laten) verrichten naar sociale ervaringen van mensen met beperkingen en intimi, respectievelijk naar betekenissen die zij eraan geven. • Beleid voor chronisch zieke en functiebeperkte burgers volgen en bestuderen op effecten voor dagelijks leven en sociale positie. • (Mede) verantwoordelijkheid dragen en afleggen voor bereikte resultaten. Voor een supportprofessional is het de belangrijkste opgave om ervoor te zorg dat cliënten gehoord worden in het wensen en behoeften om, ieder naar eigen mogelijkheden en draagkracht, om te kunnen meedoen in de samenleving. Hierbij moet steeds worden nagegaan, in hoeverre de cliënt de eigen regie kan nemen tot het initiëren en ondernemen van activiteiten (versterking van de zelfstandigheid ofwel empowerment), en wat er nodig is om hem hierbij de te ondersteunen. De taak van de professional is vervolgens om deze ondersteuning te bieden, dan wel te organiseren, ook in samenwerking met andere bij de cliënt betrokken personen, zoals het sociaal netwerk van de cliënt, vrijwilligers en collega-professionals (binnen en buiten de eigen voorziening). Om deze manier van werken met en t.b.v. cliënten te realiseren is het verwerven van voldoende kennis, vaardigheden en de juiste attitude, zoals opgenomen in het hierboven gepresenteerde kwaliteiten- en competentieprofiel , van essentieel belang. 89
5.7 Voorwaarden Verandering van werken vereist een aantal (rand)voorwaarden. Zo bleek uit het onderzoek dat de nieuwe kwaliteiten die in de vorige paragraaf genoemd worden ‘professionaliseringscompetenties’ vragen. We hebben dit beschreven in paragraaf 5.2. Hier hebben we ook een aantal randvoorwaarden genoemd zoals voldoende tijd en ruimte om individueel en als team te leren, en goede ondersteuning hierbij. We noemden dat een praktijkbegeleider of coach, die voldoende inhoudsdeskundigheid heeft over de supportbenadering, een belangrijke rol kan vervullen. Uit het onderzoek blijkt ook dat leidinggevenden en management belangrijk zijn. Zij moeten niet alleen achter de support & participatievisie staan maar moeten het leer- en experimenteerproces van het team adequaat faciliteren. Hulpverleners die in dienstrooster werken en de nodige groepsgerichte taken hebben, kunnen niet zomaar buitenshuis met de cliënt op stap. Er zijn dan aanpassingen in het rooster nodig. Een andere formule is om een persoon uit het team aan te stellen als ‘kwartiermaker’ om de nodige contacten buitenshuis op te bouwen. Deze rol kan ook vervuld worden door andere mensen uit de organisatie, zoals medewerkers die zich bezighouden met dagbesteding en arbeidsreïntegratie. De stichting Perspectief concludeert na een 10-tal jaren evaluatieonderzoek bij diverse organisaties in de sector dat bijvoorbeeld het opbouwen van een vrijwilligersbestand niet iets dat medewerkers er zo even bij kunnen doen (Schuurman & Van der Zwan, 2009). Dat heeft niet alleen te maken met tijdgebrek, maar ook omdat het hier gaat om meer dan simpelweg een vrijwilliger te zoeken met wie iemand een activiteit kan doen. Het gaat om sociale netwerkvorming in bredere zin, een sociaal netwerk waar buurtbewoners, vrijwilligers, collega’s en familieleden deel van uitmaken, en ook de medewerker zelf. Het gaat hier niet alleen om de vraag hoe je een specifieke keuze van een cliënt ondersteunt maar hoe je een persoon op basis van zijn persoonlijke behoeften en wensen ondersteunt bij een leven in al zijn aspecten in de samenleving. Dan komt de vraag naar vriendschap veel breder te liggen en verandert de rol van persoonlijk begeleider fundamenteel. Volgens diverse auteurs van werken over inclusie en sociale netwerken zijn een aantal kritische succesfactoren en valkuilen op te merken. Wibaut (2006) schrijft hierover: • Het bouwen aan en in standhouden van netwerken is een zaak van lange adem, vraagt ook dat het onderdeel is van de reguliere manier van werken. Tijdelijke projecten mislukken altijd, als een jaar na afloop is er vaak nog maar weinig over van de goede resultaten die bereikt zijn. • Begin met een project gewoon binnen je eigen huis of afdeling. Streven naar een breed draagvlak binnen de organisatie is een obstakel voor succes. Als je eerst een breed draagvlak wilt creëren kom je niet ver. • Het is effectiever om uitvoerende professionals te coachen aan de hand van eigen praktijk. Vooraf training aanbieden op netwerken aan veel medewerkers binnen de organisatie werkt niet. • Een eenvoudige opzet werkt beter; klein beginnen, richten op een aantal mensen en werken met weinig professionals. Het project ‘Ondersteuning en Participatie’ bevestigt het bovenstaande. We kunnen hier echter aan toevoegen dat het draagvlak binnen de organisatie wel degelijk van belang is. Hierbij doelen we met name op de steun van het management en de directie. Hulpverleners moeten minimaal gelegitimeerd worden om zich met hun cliënten in de samenleving te bewegen. Tijdens een van de pilots bleek dit een obstakel te zijn dat overwonnen moest worden. Het management vroeg zich op 90
een bepaald moment af of het wel tot de taak van begeleiders behoorde om contacten met de buurt te leggen. Als een instelling zich puur laat leiden door de beperkingen van CIZ-indicaties dan zal zorg beperkt blijven tot de traditionele individuele of groepsgerichte begeleiding en verzorging. Ondersteuning bij participatie dient beschouwd te worden als noodzaak, niet alleen vanuit het ideële oogpunt van burgerschap en sociale inclusie, maar ook vanuit het pragmatische oogpunt van inkrimping van de AWBZ, waardoor professionele zorg steeds beperkter beschikbaar zal zijn en er een steeds groter beroep zal moeten worden gedaan op sociale netwerken.
91
92
Bronnen Aelbers e.a., (2010). Minicahier Fluweelmos 2011. Portretten in een nieuwbouwwijk van Houten. Reinaerde. de
Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie (3 druk). Den Haag: Boom uitgevers. Baart, A. (2005). Aandacht. Etudes in presentie. Utrecht: Uitgeverij LEMMA BV. Bellemakers, C. (2007). Nieuwe professionals in de zorg welkom, als bondgenoot in empowerment. Discussiebijdrage. Tijdschrift Sociale Interventie. Jaargang 16, nummer 3. P 39-47. Brettschneider, E. & J.P. Wilken (2007). Hoezo, een netwerk? Onderzoek naar de aandacht voor sociale netwerken in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Amsterdam: SWP. Buiting T. ea. (2009). Onderzoek de Hoenderberg. Intern verslag studentenonderzoek. Dankers T. (red.), Sibranda H. e.a. (2008). Kies (voor je) zelf!! Vooronderzoek in het kader van project Participatie en Ondersteuning. Interne publicatie Kenniscentrum Sociale Innovatie-HU. Den Besten Chr. & Van Vulpen A. (2001). De Visiemeter. Nunspeet: Stichting Philadelphia Zorg. Doorn, Lia van (2009). Essay Young professional, morele dilemma’s en morele oordeelsvorming. Verkorte versie. Amsterdam: Volkskrant 24-8-2009. Drost, A., Van Hout F. & T. Jansen (2007). Quickscan voor Support. Www.spagaat.com Felce, D., Jones, E., & Lowe, K. (2002). Active support: Planning daily activities and support for people with severe mental retardation. In S. Holburn, PM Vietze (Eds) Person-centered planning: Research, practice and future directions. Baltimore: Paul Brookes Publishing. Gennep, A.T.G. van (1997). Paradigmaverschuiving in de visie op zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 36, 189-201. Van Gennep, A. (2000). Emancipatie van de zwaksten in de samenleving. Over paradigma's van verstandelijke handicap. Amsterdam: Boom. Gennep, A. Th. & Steman G. van (2001). Beperkte burgers: over volwaardig burgerschap voor mensen met verstandelijke beperkingen. Utrecht: NIZW. Gennep A.T.G., G. van Hove en J. van Loon (2003). Voor & Tegen, vernieuwingen in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Antwerpen, Apeldoorn, Garant Holsbrink-Engels G. (2004). Onderzoek draagt bij aan professionalisering. Best Practice Units in de SPH. SPH, nr. 61, p. 31-33. Jaarplan Fluweelmos (2009). Intern document. Houten: Reinaerde. Jones, E., Perry, J., Lowe, K., Allen, D., Toogood, S. and Felce, D. (1996) Active Support: A Handbook for Planning Daily Activities and Support Arrangements for People with Learning Disabilities. Cardiff: Welsh Centre for Learning Disabilities Applied Research Unit. Loon J. van (2006). Arduin. Van zorg naar ondersteuning. Kiezen voor kwaliteit leidt tot ontmanteling van instituutszorg. Antwerpen-Apeldoorn: Uitgeverij Garant. Lustgraaf M. van de (2004). Natuurlijk, een netwerk! Van A naar Beter in 10 stappen. Werkmap; Utrecht: Federatie van Ouderverenigingen.
93
Meininger H.P. (2007). Verhalen verbinden. Een narratief-ethisch perspectief op sociale integratie van mensen met een verstandelijke handicap. Amsterdam: VU. Mol , R. en Neutel, A. (2005). De straat als thuis. Utrecht: Lemma. Reinaerde (2002). Zorg- en visiedocument 2002. Zorg- en organisatievisie, missie en kernwaarden Reinaerde. Intern document. Houten: Reinaerde. Reinaerde (2005). Zorg- en visiedocument 2005. Dienstverlening aan mensen met een lichamelijke beperking en mensen met niet-aangeboren hersenletsel. Intern document. Houten: Reinaerde. Schuurman, M. & Zwan, A. van der (2009). Inclusie, zeggenschap, support. Op weg naar een samenleving waarin iedereen welkom is. Antwerpen/Apeldoorn: Garant Uitgevers. Stichting Regie over Eigen Leven (2006). Discussienota ‘Verdieping van de visie op Regie over Eigen Leven voor mensen met een verstandelijke beperking’ uitgegeven door Stichting Regie over Eigen Leven en het bureau van de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg. ’s-Hertogenbosch, maart 2006. Timmer, J.T., Dekker K.A. en H. Voortman (2003). Eigen Initiatief Model. theorie en toepassing. Utrecht: NIZW; LKNG. VGN (2009). Landelijk competentieprofiel voor beroepskrachten (niveau ABC) in het primaire proces van de gehandicaptenzorg. Utrecht: Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland. VGN (2009); Beroepscompetentieprofiel voor beroepskrachten met een hogere functie (niveau D) in het primaire proces van de gehandicaptenzorg. Utrecht: Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland. Vreeke G.J., Janssen C.G.C., Resnick S. & Stolk J. (1998). Kwaliteit van bestaan van mensen met een verstandelijke handicap. Ontwikkeling van een meetinstrument voor woonvoorzieningen en de stand van zaken in Nederlandse instituten. Amsterdam: Vrije Universiteit. Wibaut, A. (2006). Spin in het web, Faal- en succesfactoren bij het bevorderen van sociale netwerken van mensen met beperkingen door professionals. Utrecht: LKNG Landelijk kennisnetwerk Gehandicaptenzorg/ Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn. Wilken J.P. (2004). Vermaatschappelijking: op weg naar community care. Lezing op Studiedag Vereniging Gehandicaptenzorg Utrecht op 28 januari 2004 in Zeist. Wilken, J.P. (2007). Systematisch Supportgericht Handelen. Utrecht: RINO groep. Centrum Opleidingen Langdurige & Complexe Zorg. Wilken, J.P. (2009). Een beter begrip van participatie. Werkdocument in het kader van het project Ondersteuning en Participatie. Utrecht, Kenniscentrum Sociale Innovatie.
94
Bijlage 1
VISIEMETER
Den Besten & Van Vulpen (2001) Chris den Besten en Audry van Vulpen ontwikkelden de Visiemeter in opdracht van Stichting Philadelphia Zorg. Het boekje bestaat uit een uitneembare vragenlijst en een handleiding voor de leidinggevende of gedragsdeskundige, met tal van tips voor gebruik van de Visiemeter. De Visiemeter is te bestellen bij Philadelphia Zorg. De Visiemeter is een instrument voor begeleiders van mensen met een (verstandelijke) beperking. De Visiemeter is bedoeld om inzicht te krijgen op de accenten die iemand legt in zijn of haar visie op het begeleiden van mensen met een (verstandelijke) beperking. De uitkomst, het visieprofiel, is geen absolute beoordeling: de score is geen rapportcijfer. Aan de hand van de door de invuller gekozen items kan een visieprofiel worden gemaakt. Dat geeft een beeld van de accenten die iemand in zijn visie, en daarmee in het dagelijks werk, legt. De Visiemeter kan een individuele begeleider een spiegel voorhouden, maar krijgt nog meer waarde wanneer hij wordt gebruikt als uitgangspunt voor gesprekken in teams. Werkwijze De Visiemeter is een lijst met een aantal uitspraken. Deze gaan over situaties die (kunnen) voorkomen in het leven van mensen met een (verstandelijke) beperking. Je ziet zeven zinnen die moeten worden afgemaakt. Kies de uitspraken die jou het meest aanspreken. Natuurlijk is er op elke situatie een uitzondering te bedenken, maar daar gaat het niet om. Probeer niet teveel aan één persoon of aan één groep te denken. Het gaat erom dat je die uitspraken kiest, die jou in verreweg de meeste gevallen aanspreken. Ken daarna aan de uitspraken punten toe. • Lees per item de zeven uitspraken eerst aandachtig door. • De uitspraak die het meest bij jouw visie past, geef je 4 punten. • De uitspraak die jou daarna het meest aanspreekt, krijgt 3 punten. • De daaropvolgende twee uitspraken krijgen respectievelijk 2 punten en 1 punt. • De drie overgebleven uitspraken krijgen elk 0 punten en spreken jou dus minder aan • Pas dit bij alle zeven items toe Denk niet te lang na. Je kunt in een kwartier klaar zijn. Probeer eerlijk te zijn in je antwoorden. Veel succes bij het invullen!
1. a b c d e f g
Het fijne van mijn beroep vind ik dat ik … mij erop kan toeleggen cliënten zo zelfstandig mogelijk te laten functioneren vaak kan zorgen voor een prettige sfeer in de groep, doordat ik goed in staat ben conflicten te voorkomen of op te lossen ervoor kan zorgen dat cliënten dingen kunnen ondernemen in de buurt of in de stad cliënten zó keuzes kan aanbieden dat ze daadwerkelijk zelf tot een keuze kunnen komen veel voldoening haal uit het zorgen voor cliënten de kans krijg op zoek te gaan naar wat cliënten met hun gedrag zeggen veel kan investeren in contacten met familie, vrienden en vrijwilligers, zodat een cliënt daar profijt van heeft 95
Punten
2. a b c d e f g 3. a b c d e f g 4. a b c d e f 5. a b c d e f g
Ik vind het belangrijk dat … wij cliënten behoeden voor het maken van verkeerde keuzes iedere cliënt een sleutel van zijn voordeur heeft ook oudere cliënten zich kunnen ontwikkelen in elk ondersteuningsplan medische zaken rondom een persoon aan de orde komen mensen met en zonder beperking samen aan activiteiten deelnemen een cliënt zelf belangrijke keuzes maakt een cliënt meer mensen kent dan alleen zijn huisgenoten, collega´s en familie Ik zou het aan de kaak stellen als … cliënten standaard gebruik maken van speciaal vervoer een cliënt die volgens de dokter te zwaar is, mag blijven dooreten als hij dat wil een collega homoseksuele gevoelens van een cliënt uit zijn hoofd praat een collega cliënten dingen uit handen neemt omdat dat praktischer is familie alleen op bezoek mag komen als dat eerst aan begeleiders wordt aangekondigd cliënten geen inspraak hebben in wat ze ´s avonds eten cliënten zelf mogen bepalen hoe laat ze naar bed gaan Ik verwacht van mijn collega´s dat zij van een cliënt weten .. hoe hij het liefst benaderd wil worden wat voor capaciteiten hij heeft welke ziekten hij heeft gehad op welke plaatsen in de samenleving hij komt hoe zijn netwerk eruit ziet hoe je met hem moet omgaan, zonder daarbij het overwicht te verliezen Ik spreek een collega erop aan als hij of zij … zegt dat vrijwilligers tegenwoordig bijna alle leuke activiteiten met cliënten van begeleiders afnemen in een ondersteuningsplan weinig aandacht besteedt aan de mogelijkheden van een cliënt twee cliënten die elkaar in de haren vliegen niet bestraft een cliënt op een doordeweekse avond drie pilsjes laat drinken cliënten nogal beïnvloedt als zij nieuwe spullen voor hun huiskamer uitzoeken zegt dat alle cliënten die thuis zijn ´s avonds in de groep moeten koffiedrinken tegen een cliënt zegt dat ´gewone´ dansles niet leuk is voor mensen met een beperking
96
Punten
Punten
Punten
Punten
6. a b c d e f g 7. a b c d e f g
Met de volgende stelling ben ik het eens: Je kunt als begeleider beter niet als politieagent optreden. Mensen met een verstandelijke beperking hebben de maatschappij veel te bieden. Cliënten hebben vaak geen inzicht in wat goed voor hen is. Het is niet goed als cliënten mij als hun beste vriend zien. Iedereen heeft het recht te kiezen, ook als hij of zij de gevolgen niet goed kan overzien. Cliënten kunnen het best regelmatig worden gewogen. Een cliënt aan iets laten werken wat in jouw ogen onbereikbaar is, kan voor die persoon toch een goede ervaring zijn. Ik zou het geweldig vinden als ik er in slaag … een vriendennetwerk met een cliënt op te zetten met een cliënt ervoor te zorgen dat hij een baan in een leuk bedrijf krijgt cliënten een gezond leven te laten leiden een cliënt te leren geheel zelfstandig te koken iedere cliënt zo te begeleiden dat hij zich gerespecteerd voelt dat een cliënt ervoor kiest om tegen zijn familie te vertellen wat hij werkelijk wil tijd vrij te maken om met een cliënt door te brengen, zodat hij minder eenzaam is
97
Punten
Punten
98
Bijlage 2
Werkdocument Methodisch Werken en Reflectie
Ondersteuning bij Participeren Werkdocument ten behoeve van reflectie op en de verantwoording van het professionele handelen (BPU Abrona) Naam professional: Naam cliënt:
Algemeen welbevinden Datum
Korte beschrijving van mate van beperking en eventuele psychische stoornis
(als je op meerdere data in hetzelfde blad verder schrijft, per keer de datum vermelden)
99
Leefgebieden Datum:
Relaties en (sociale)netwerken (Nieuwe) situatie: Situatie:
In hoeverre ondersteunend?: In hoeverre destructief?:
(Nieuwe) vraag/probleem cliënt:
Dilemma voor mij was:
De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar eigen regie:
Ik neem (nu) als volgt de regie over:
Ik heb als volgt gehandeld:
Mijn overwegingen hierbij waren:
Reflectie op mijn handelen: Wat deed ik goed; wat deed ik minder goed; wat zijn mijn twijfels?
Hoe heb ik het netwerk erbij betrokken?
Wat is mijn plan/doel voor het vervolg?
100
Datum:
Wonen (Nieuwe) situatie:
(Nieuwe) vraag/probleem cliënt:
Dilemma voor mij was:
De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar eigen regie:
Ik neem (nu) als volgt de regie over:
Ik heb als volgt gehandeld:
Mijn overwegingen hierbij waren:
Reflectie op mijn handelen: Wat deed ik goed; wat deed ik minder goed; wat zijn mijn twijfels?
Hoe heb ik het netwerk erbij betrokken?
Wat is mijn plan/doel voor het vervolg?
101
Datum:
Werken (Nieuwe) situatie:
(Nieuwe) vraag/probleem cliënt:
Dilemma voor mij was:
De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar eigen regie:
Ik neem (nu) als volgt de regie over:
Ik heb als volgt gehandeld:
Mijn overwegingen hierbij waren:
Reflectie op mijn handelen: Wat deed ik goed; wat deed ik minder goed; wat zijn mijn twijfels?
Hoe heb ik het netwerk erbij betrokken?
Wat is mijn plan/doel voor het vervolg?
102
Datum:
Leren (Nieuwe) situatie:
(Nieuwe) vraag/probleem cliënt:
Dilemma voor mij was:
De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar eigen regie:
Ik neem (nu) als volgt de regie over:
Ik heb als volgt gehandeld:
Mijn overwegingen hierbij waren:
Reflectie op mijn handelen: Wat deed ik goed; wat deed ik minder goed; wat zijn mijn twijfels?
Hoe heb ik het netwerk erbij betrokken?
Wat is mijn plan/doel voor het vervolg?
103
Datum:
Vrije tijd (Nieuwe) situatie:
(Nieuwe) vraag/probleem cliënt:
Dilemma voor mij was:
De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar eigen regie:
Ik neem (nu) als volgt de regie over:
Ik heb als volgt gehandeld:
Mijn overwegingen hierbij waren:
Reflectie op mijn handelen: Wat deed ik goed; wat deed ik minder goed; wat zijn mijn twijfels?
Hoe heb ik het netwerk erbij betrokken?
Wat is mijn plan/doel voor het vervolg?
104
Datum:
Regelzaken (Nieuwe) situatie:
(Nieuwe) vraag/probleem cliënt:
Dilemma voor mij was:
De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar eigen regie:
Ik neem (nu) als volgt de regie over:
Ik heb als volgt gehandeld:
Mijn overwegingen hierbij waren:
Reflectie op mijn handelen: Wat deed ik goed; wat deed ik minder goed; wat zijn mijn twijfels?
Hoe heb ik het netwerk erbij betrokken?
Wat is mijn plan/doel voor het vervolg?
105
Handleiding Werkdocument Methodisch Werken en Reflectie Inleiding Deze handleiding is ontworpen voor de professionals van Abrona team Veenendaal, die met het werkdocument willen gaan werken. Deze handleiding is ontwikkeld door studentonderzoekers van Hogeschool Utrecht in samenwerking met het Kenniscentrum Sociale Innovatie van Hogeschool Utrecht. Met deze handleiding kun je op een gemakkelijke manier het werkdocument invullen. Op die manier kun je jouw handelen actief verantwoorden naar jezelf, naar collegae, maar ook naar het indicatieorgaan. Voor het invullen van het werkdocument is een reflecterend vermogen naar je eigen handelen een vereiste. Je kijkt hierbij terug naar de context van je functioneren en handelen en de invloed hiervan op de cliënt. Doel Op een korte en bondige manier zal deze handleiding informatie geven over het invullen van het werkdocument Abrona Veenendaal. De bedoeling van dit werkdocument is het kritisch kijken naar het eigen handelen, het actief reflecteren hierbij en het signaleren van knelpunten en/of dilemma´s. Dit voornamelijk gericht op de ondersteuning en participatie van cliënten. Op manier kun je dit op een professionele manier bekijken, uitdiepen en hier een nieuw plan voor opzetten. Je eigen handelen en de verantwoording hiervan staan hierin centraal. Je inzicht zal hiermee verrijkt worden en dit zal een positieve invloed hebben op de cliënten. Wanneer je niet wil dat dit inzichtelijk is voor de gehele organisatie, kun je deze documenten opslaan in een map die alleen inzichtelijk is voor je team, waardoor de privacy gewaarborgd zal blijven.
106
Gebruiksaanwijzing Het werkdocument bestaat uit een korte beschrijving van de cliënt en zeven leefgebieden uit het ondersteuningsplan, namelijk: Algemeen welbevinden, sociale netwerken, wonen, werken, leren, vrije tijd en regelzaken. Je maakt veel mee met een cliënt. Ook veel situaties waarna je achteraf denkt, heb ik wel goed gehandeld? Hoe komt het dat ik zo heb gehandeld? Hoe komt het dat de cliënt zo op mij reageerde? Waarom greep deze situatie mij zo aan? Als een van deze en/of andere vragen in je hoofd hebt aan de hand van een situatie met een cliënt, kun je goed een werkdocument invullen. Om te beginnen pak je een van de leefgebieden erbij waarin de situatie zich voor heeft gedaan. Binnen deze leefgebieden kun je zelf reflecteren over je handelen.
Korte beschrijving van de cliënt - Beschrijf in het kort wie de cliënt is. Leeftijd, achtergrond, beperking, benadering, lichamelijk welbevinden, psychisch welbevinden, sociaal welbevinden etc. Leefgebieden Algemeen welbevinden - Vul dit werkdocument in als het gaat om het algemeen welbevinden van de cliënt. Denk aan: Gezondheid, lichamelijk, psychisch, hygiëne etc. Relaties en sociale netwerken - Vul dit werkdocument in als het gaat om relaties en sociale netwerken. Denk aan: Netwerk van de cliënt; Vrienden, familie, kennissen en andere contacten. Wonen Vul dit werkdocument in als het gaat over wonen. Denk aan: De woning van de cliënt, functioneren in de woning etc. Werken - Vul dit werkdocument in als het gaat over werken. Denk aan: Het werk van de cliënt en alles wat daar te maken mee heeft. Leren -
Vul dit werkdocument in als het gaat over leren. Denk aan: dagelijkse handeling leren, activiteiten leren, etc.
Vrije tijd - Vul dit werkdocument in als het gaat over vrije tijd. Denk aan: Hobby’s van de cliënt, daginvulling van de cliënt, etc. Regelzaken - Vul dit werkdocument in als het gaat over regelzaken. Denk aan: Het maken van afspraken bij bijv. de huisarts, het invullen van belangrijke formulieren. In het document vind je een aantal vragen die je kunt beantwoorden om jezelf (nog meer) bewust te maken van jouw handelen tegenover de cliënt en de situatie die je met hen mee hebt gemaakt.
107
De vragen (Nieuwe) Situatie: - Beschrijf in het kort de situatie. (Nieuwe) vraag/probleem cliënt: - Wat is de vraag/probleem van de cliënt? Dilemma voor mij was: - Wat was je dilemma? De cliënt neemt hierbij als volgt zijn/haar regie: - Waar neemt de cliënt zelf over? Ik neem (nu) als volgt de regie over: - Waar heb jij de regie overgenomen en waarom? Ik heb als gevolgd gehandeld: - Beschrijf je handelingen. Mijn overwegingen hierbij waren: - Waarom heb ik zo gehandeld zoals ik handelde? Reflectie op mijn handelen: - Wat deed ik goed, wat deed ik minder goed en wat zijn mijn twijfels. Hoe heb ik het netwerk van de cliënt erbij betrokken? - Heb ik het netwerk van de cliënt erbij betrokken? En hoe heb ik dit gedaan? Wat waren mijn overwegingen? Onder elke vraag binnen het werkdocument is een hokje geplaatst. Hierin kun jij je verhaal, jouw eigen handelen typen. Zo krijg je als je klaar bent met reflecteren een overzichtelijk blad. Die je zelf kunt nalezen en je een duidelijk zicht geeft over hoe je nou hebt gehandeld en wat je overwegingen hierbij waren.
108
Bijlage 3
Medewerkers
Programmaleiding: Jean Pierre Wilken Projectleiding: Trudy Dankers en Carla van Slagmaat Begeleidingscommissie Prof. dr. Herman Meininger (voorzitter) Liesbeth Zaayer (Abrona) Jan Groen, Gea Sijpkes, Rick Schepers (Amerpoort) Hans Voogt, Hans van de Mispel, Lena Tamboer (Reinaerde) Carla Schütt (MEE Utrecht G&V) Greetje ten Hoeve, Martin v.d. Lustgraaf (Philadelphia Support) Marjolein Poot (Rino Groep) Liane Ermstrang (Cliëntenbelang Utrecht) Gerrit van Arkel; Alje Drost (ROC Midden-Nederland) Jean Pierre Wilken (Kenniscentrum Sociale Innovatie HU) Pilot Ambulante teams Zeist en Veenendaal (Abrona) Cecile van Manen Wilma Veenendaal Arjenne Schep Sonja Verheijen Silva Casas-Druppers (MEE Utrecht G&V) Facilitator: Carla van Slagmaat Onderzoeker: Trudy Dankers Pilot Fluweelmos Houten (Reinaerde) Liesbeth de Koning Jacqueline Spanjaard Arko Langendoen Robbert Aelbers Chantal Mandersloot Yolanda van Groot Batave Frank de Jong Martje Geerts (MEE Utrecht G&V) Facilitator: Martin van de Lustgraaf Onderzoeker: Simona Karbouniaris Pilot Hoenderberg Amersfoort (Amerpoort) Marloes Uffen Sabrina Vermaas Nanon Elzinga Annemieke Hamersveld Miriam Leeman (vriendin) Johanna Huizinga (MEE) Tineke Hagenouw (moeder) Johanna Huizinga Joice Dekker Els de Wit Hanneke van der Pol 109
Jolanda Schotsman Leonie Manenschijn Mirjam van Veen Facilitator: Alje Drost Onderzoeker: Madelief Oosterink Student-onderzoekers Leoni Heijnen Rhodé van den Ham Linda van der Veer Lianne Zijtveld Lyotte Lammers Tim van Schaaik Tessa Buiting Fransien in ’t Veld Mariska de Bruin Kristy Verkerk Rachel van Beem Aline Oosterveld Marijn van Loon Pauline Plomp Stephanie Hoogeboom Secretariële en administratieve ondersteuning Carla Entrop Karen Schoenmaker
110
