omgaan met pijn Hoe ga je om met beperkingen aan het bewegingsapparaat? Pagina 10 en 11 Groeiende aandacht voor mensen met vage klachten Pagina 14

omgaan met pijn

mei 2008

Hoofdpijn en (menstruele) migraine Pagina 6 en 7

Hoe ga je om met beperkingen aan het bewegingsapparaat? Pagina 10 en 11

Groeiende aandacht voor mensen met ‘vage’ klachten Pagina 14

Voormalig atlete Nelli Cooman laat zich niet uit het veld slaan Pagina 17

De inhoud van deze bijlage valt niet onder verantwoordelijkheid van de Telegraaf-redactie

Themabijlage omgaan met PIJN

Eén op de vijf Nederlanders heeft last van chronische pijn

OMGAAN MET PIJN

MEI 2008

Iedereen heeft wel eens pijn, het is een tijdelijk ongemak. Dat geldt echter niet voor chronische pijn die altijd aanwezig is en grote invloed heeft op het dagelijks leven.

H

ilda Wieberneit-Tolman is directeur van het Nationaal PijnFonds en wordt dagelijks geconfronteerd met verhalen over pijn en de gevolgen daarvan. “Iedereen weet wat pijn is, want wie heeft nooit eens last gehad van hoofdpijn of kiespijn? Dat zijn tijdelijke pijnen, waarvan je weet dat het weer overgaat. Bij chronische pijn ligt dat anders. Veel meer mensen dan men denkt, kampen met pijn die niet verdwijnt. Op grond van enquete-onderzoeken wordt geschat dat een op de vijf Nederlanders last heeft van chronische pijn. Dat heeft nogal een impact op het sociale en maatschappelijke leven. Pijnbestrijding kan redelijk succesvol zijn, maar het helpt helaas niet altijd.” Wieberneit-Tolman stelt dat pijn uitput en een mens sloopt. “Chronische pijn kan door allerlei oorzaken en aandoeningen ontstaan. Bekende voorbeelden daarvan zijn reuma, artrose, verschillende vormen van kanker, diabetes, MS, et cetera. Er zijn echter ook veel mensen met chronische pijn zonder dat er een ziektebeeld bij hoort, denk bijvoorbeeld aan chronische hoofdpijn, nek- en schouderpijn, rugpijn of fantoompijn.” Dergelijke pijnen kunnen door een arts niet altijd goed geplaatst worden, maar dat betekent geenszins dat die pijn er niet is. “Mensen met chronische pijn hebben met elkaar gemeen dat de pijn zo ernstig is dat deze hun hele leven beheerst.” Meer aandacht In 2000 ontstond een Platform Pijn en Pijnbestrijding waarin diverse

patiëntenverenigingen en verenigingen van professionele pijnbestrijders (anesthesiologen, neurologen, en andere specialisten) elkaar ontmoetten. Hieruit volgde in 2005 een nieuw initiatief: het Nationaal PijnFonds. ”Niet omdat fondsen als bijvoorbeeld het Revalidatiefonds, Reumafonds, Diabetesfonds en Koningin Wilhelmina Fonds geen aandacht zouden hebben voor pijn en de problemen die daaruit voortvloeien. Maar pijn is bij de genoemde ziekten slechts één aspect te midden van andere. Bovendien zijn er ‘vergeten’ groepen van mensen met chronische pijn: mensen met pijnklachten die niet terug te voeren zijn op een welomschreven ziektebeeld. Meer aandacht voor chronische pijn als een eigenstandig fenomeen is noodzakelijk. Het Nationaal PijnFonds zet zich er voor in dat voor alle lijders aan chronische pijn meer en betere hulp mogelijk wordt. En vanzelfsprekend werken we met andere fondsen samen.” Het Nationaal PijnFonds wil de belangen van mensen met chronische pijn actief ondersteunen door het geven van informatie aan patiënten, professionals en andere relevante partijen, het laten verrichten van onderzoek en het creëren van een maatschappelijk veld dat nodig is om aandacht voor de problematiek van chronische pijn actueel en levend te houden. Voorlichting geven is hun belangrijkste taak. “We fungeren als informatiepunt voor talloze patiënten met vragen over hun aandoening, mogelijk behandelingen en behandelfaciliteiten.

Hoofdpijn en (menstruele) migraine Pagina 6 en 7

Hoe ga je om met beperkingen aan het bewegingsapparaat? Pagina 10 en 11

Groeiende aandacht voor mensen met ‘vage’ klachten Pagina 14

Voormalig atlete Nelli Cooman laat zich niet uit het veld slaan Pagina 17

DE INHOUD VAN DEZE BIJLAGE VALT NIET ONDER VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE TELEGRAAF-REDACTIE

°

INHOUD

Pijn heeft een functie p. 4 Verschillende soorten pijn p. 5 Hoofdpijn in soorten p. 6 Menstruele migraine p. 7 Kanker en pijn p. 9 Pijn in vele vormen p.10 Kijken naar mogelijkheden p.12

Erkenning Het Nationaal PijnFonds wil de komende jaren bereiken dat chronische pijn in Nederland als klacht, als eigenstandig fenomeen of aandoening wordt erkend. “Ik hoop dat mensen zich na het lezen van deze special over pijn realiseren dat chronische pijn ernstige vormen aan kan nemen en de kwaliteit van leven danig kan beïnvloeden. Alleen in Nederland zijn er al meer dan drie miljoen mensen die dagelijks pijn hebben. Het spreekt vanzelf dat we niet kunnen bestaan zonder giften van donateurs en samenwerkingsverbanden met sponsors. Hoe meer financiën het Natio-

Mediaplanet produceert, financiert en ontwikkelt themakranten In pers, online en via broadcasting. www.mediaplanet.com

naal PijnFonds tot haar beschikking heeft, hoe beter we ons werk kunnen doen. We hebben te maken met een groot maatschappelijk probleem. Ik heb tenslotte de vurige hoop dat wij de komende jaren via www.pijnfonds.nl veel donateurs zullen werven om onze doelstellingen blijvend te realiseren.”

Neuropathische pijn p.13 Onbegrepen leed p.14 Geestelijke pijn p.15 Pijnbestrijders p.16 Nelli Cooman: Leven met pijn p.17 Werken zonder pijn p.19

Hilda Wieberneit-Tolman Directrice Nationaal PijnFonds

omgaan met pijn - publicatie Mediaplanet publishing house B.V. Project Manager: Matthew Armitage, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 006 Production Manager: Judith Kloppenburg, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 003 Design & Repro: Thomas Rohlfs, [email protected], +31 20 7077 011 Tekst: Corry Daalhof Mediaplanet is de leidinggevende Europese uitgever van themakranten in pers, online en via broadcasting. Als u zelf een idee heeft over een onderwerp, of misschien wel een heel thema, aarzelt u dan niet om contact met ons op te nemen. Mediaplanet Publishing House, Kristiina Kansen, Country Manager Matthew Armitage

tel: +31 20 70 77001 www.mediaplanet.com Gedistribueerd met De Telegraaf, mei 2008

CHRONISCHE WONDEN?

MELDT U BIJ HET HYPERBAAR ZUURSTOF CENTRUM RIJNMOND!!

Wij zijn gespecialiseerd in state of the art wondbehandeling met behulp van hyperbare zuurstoftherapie. Zuurstof is essentieel in tal van processen in het lichaam, vooral bij het genezen van wonden. Zuurstoftekort en infecties zijn de belangrijkste oorzaken van het ontstaan van chronische wonden. Hyperbare zuurstoftherapie kan ervoor zorgen dat betreffende wonden genezen en snel minder pijnlijk worden. Het is vooral effectief bij diabeteswonden, bestralingswonden, brandwonden en verbrijzelingen. Vragen en informatie: 078 – 6106101 of [email protected]. Zie ook www.hyperbare-zuurstof.nl

WERK MEE AAN EEN GEZONDE TOEKOMST

ht te Utrec gy Unit lo o c a m ar linical Ph ut dat ksinstitu Kendle C e o z r e d lijk on ie afhanke e industr is een on ceutisch a m r fa de uwe cht van g van nie in opdra n li e k ik e ontw kt aan d en zijn meewer derzoek n o e z n O iddelen. kelijke geneesm onafhan n e e r o o eld d beoorde sie en positief scommis g n ti e o T Ethische verheid. Medisch van de o t h ic z e der to staan on

Onderzoek is noodzakelijk Er zijn ziekten en aandoeningen waartegen nog geen middel is, of waartegen nog geen middel is dat afdoende werkt om die ziekten of aandoeningen te genezen of het ziektebeeld te beheersen. De farmaceutische industrie houdt zich daarom bezig met de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. Bovendien vindt iedereen in Nederland dat geneesmiddelen goed moeten werken en veilig moeten zijn. Kendle Clinical Pharmacology Unit levert hieraan een bijdrage door te onderzoeken of een nieuw medicijn voldoende veilig is en wat de effecten zijn van dat medicijn.

Uw hulp is hard nodig Om te bepalen wat precies de effecten van het medicijn zijn en of het medicijn veilig is, wordt streng gecontroleerd onderzoek uitgevoerd onder begeleiding van onze artsen en verpleegkundigen. Dit gaat echter niet zonder de hulp van vrijwilligers. Samen met u werken wij zo aan de ontwikkeling van nieuwe medicijnen die vele mensen, en wellicht uzelf, in de toekomst kunnen helpen.

Wilt u meewerken aan betere medicijnen? Vindt u het ook belangrijk dat de medicijnen in ons land goed werken en betrouwbaar zijn? Neem dan eens contact met ons op om te bespreken welke bijdrage u hieraan kan leveren. We hebben regelmatig mensen nodig voor onze onderzoeken.

Uw medewerking wordt vergoed Uiteraard wordt uw bijdrage vergoed. De vergoeding hangt af van het soort en de duur van het onderzoek. De vergoedingen lopen uiteen van enkele honderden tot enkele duizenden euro’s. Neem contact met ons op en we vertellen u graag wat uw mogelijkheden zijn.

Wilt u meer informatie? Wilt u meewerken aan onderzoek naar medicijnen? Neem dan tijdens kantooruren contact met ons op! - Bel met 0800 - 4 53 63 53 (gratis) of 030 - 258 45 10 (normaal tarief). - Of mail naar [email protected] - Of schrijf een briefje naar Kendle, Antwoordnummer 8832, 3500 ZK Utrecht. Een postzegel is niet nodig. Alle persoongegevens worden uitsluitend met uw toestemming en in overeenstemming met de Wet Bescherming Persoonsgegevens in ons bestand opgenomen. Ook op onze website www.kendle.nl vindt u meer informatie over ons en de onderzoeken die we uitvoeren.

Gezonde mannen en vrouwen van 18 t/m 45 jaar

KNL40831: Dit onderzoek betreft een nieuw middel dat in ontwikkeling is om gewrichtsontstekingen bij de ziekte rheumatische artritis (reuma) tegen te gaan. Voor dit onderzoek komt u voor een opname van vier dagen, vier keer voor een bezoek en twee keer voor een nacontrole naar onze unit. Voorafgaand aan deelname vindt een medische keuring plaats welke uit 2 delen bestaat. Rokers mogen niet deelnemen. Voor vrouwen die deel willen nemen gelden de volgende aanvullende eisen: U bent niet zwanger of kunt niet zwanger worden (u bent gesteriliseerd of uw baarmoeder is verwijderd). De vergoeding na deelname bedraagt € 950,-.

Gezonde mannen en vrouwen van 18 t/m 50 jaar

KNL 40869: Dit onderzoek betreft een nieuw geneesmiddel dat mogelijk in de toekomst gebruikt kan worden bij de behandeling van kanker. Voor dit onderzoek komt u 1 keer voor een opname van 6 dagen en 1 keer voor een nacontrole naar onze unit. Voorafgaand aan deelname vindt een medische keuring plaats. Matige rokers mogen deelnemen. Voor vrouwen die deel willen nemen gelden de volgende aanvullen eisen: U dient reeds 1 jaar niet meer te menstrueren of u bent gesteriliseerd. De vergoeding na deelname bedraagt € 1000,-.

Real people. Real results.®


Ingezonden Mededeling Koninklijke Utermöhlen Al sinds 1880 is Koninklijke Utermöhlen NV dé naam als het gaat om de verzorging van de mens. Met onze drie merken, Utermöhlen, HeltiQ en ByeBites, geven wij bij Utermöhlen dan ook in de volle breedte invulling aan het motto ‘Zorg voor je lichaam’. Wij hebben een lange traditie in het ontwikkelen en produceren van vooruitstrevende verzorgingsproducten. Breed productaanbod Koninklijke Utermöhlen biedt de consument een uitgebreid assortiment kwaliteitsproducten op het gebied van verbanddozen, eerste hulp sets, wondverzorging, pijnverlichting, verzorgingsproducten voor sportblessures, kraamverzorging en hygiëne. Bovendien bieden we de helpende hand op het gebied van steken en beten van bijvoorbeeld insecten, kwallen en planten.

Pijn heeft een functie Er bestaan verschillende soorten pijn. Eén onderscheid valt te maken in de duur van de pijn. Er is namelijk verschil tussen acute en chronische pijn, waarbij de laatste altijd lang tot levenslang duurt.

P

ijn is er niet voor niets. Het heeft een beschermende en een waarschuwende functie. Wie zijn hand tegen een heet oppervlak houdt, trekt deze door de pijn snel terug. In het tweede geval waarschuwt de pijn dat er iets aan de hand is in het lichaam en dat u daar aandacht aan moet schenken. Pijn bestaat in allerlei vormen en soorten. Er is lichamelijke en geestelijke pijn, waarbij de lichamelijk pijn van buitenaf of binnenuit kan komen. Pijn voelt over het algemeen als een onple-

Vernieuwend De producten van Utermöhlen zijn niet alleen beproefde middelen die hun werking dagelijks in de praktijk bewijzen. Ook ontwikkelen wij innovatieve producten waarmee wij kunnen inspelen op nieuwe behoeftes en situaties. www.utermohlen.nl

zierige ervaring, zowel lichamelijk als emotioneel. Pijn wordt vaak veroorzaakt door lichamelijke oorzaken. Ergens in het lichaam is een verwonding of dreigt er één te ontstaan. Soms ontstaat pijn zónder aanwijsbare lichamelijk oorzaak. Bij lichamelijk pijn komen stoffen vrij die de pijnreceptoren van de gevoelszenuwen prikkelen. Enkele van deze hormoonachtige stoffen zijn histamine, bradykinine, serotonine en prostaglandine. De pijn zoals we die voelen, begint bij de zenuwuiteinden die geprikkeld worden of beschadigd zijn. Die

prikkels gaan als elektrische signalen via de zenuwbanen naar het ruggenmerg. Van het ruggenmerg gaan de prikkels door naar de hersenen. Reflex Soms geeft uw lichaam al een reactie voordat het pijnsignaal de hersenen heeft bereikt. Dan geeft het ruggenmerg via de motorische zenuwen een signaal af waardoor de spieren op de plaats van de pijn zich samentrekken. Dit staat bekend als een ‘reflex’. Denk daarbij aan het voorbeeld van aanraking van een heet voorwerp. De reflex zorgt voor een snelle reactie door de hand terug te trekken en voorkomt daarmee een pijnlijke brandwond. Pas als het pijnsignaal de hersenen heeft bereikt, voelt u de pijn. Pijn kan vele oorzaken hebben. Een plotselinge verwonding, een blessure of een ziekte veroorzaken allemaal pijn die in hevigheid kan verschillen. Het is logisch dat als iemand valt en een schaafwond oploopt, dit een andere en minder intensieve pijn veroorzaakt dan wanneer iemand bij een val zijn heup breekt. Er is ook een verschil tussen primaire en secundaire pijn. Primaire pijn wordt direct gevoeld na bijvoorbeeld een val. Deze pijn is sterk en trekt na korte tijd weer weg. Secundaire pijn komt direct na de primaire pijn en heeft een ‘zeurender’ effect. Bij primaire pijn kunt u precies aanwijzen waar de pijn zit, bij secundaire pijn is dit niet altijd het geval. Waarneming Pijn wordt niet overal in het lichaam hetzelfde gevoeld. De huid en daar net onder bevat veel pijnreceptoren. Daardoor kunnen de hersenen meestal nauwkeurig en snel bepalen waar de verwon-

ding is en om welk soort letsel het gaat. U voelt meteen of het een scherpe of doffe pijn is, veroorzaakt door een mes of stomp voorwerp, of dat u in aanraking komt met een koud of heet voorwerp. Op andere plaatsen in het lichaam is de pijnwaarneming minder nauwkeurig. U heeft buikpijn, maar weet niet waar het precies zit en wat de oorzaak is. Sommige organen in ons lichaam kunnen geen pijn doen. Een voorbeeld daarvan zijn de hersenen. Onderzoek Vanuit het onderzoeksinstituut TI Pharma, een samenwerking tussen verschillende universiteiten en bedrijven, wordt onderzoek gedaan naar de effecten van pijn op de hersenen. Onder invloed van pijnprikkels, wordt er bij gezonde mensen met behulp van een hersenscan gekeken wat er in de verschillende hersengebieden gebeurt. Dat wordt vergeleken met de hersenactiviteit van mensen met pijnklachten. Ook wordt op die manier gekeken welke effecten bestaande pijnstillers hebben op de betrokken hersengebieden en kan kennis vergaard worden over de gewenste effecten van ideale pijnbestrijding. “Een van de doelen van het onderzoek is een methode te ontwikkelen waarbij je zo objectief mogelijk pijn kunt meten”, vertelt Wia Timmerman, onderzoeker bij PRA International. “Met die methode kun je in de toekomst nieuwe medicijnen testen in een vroeg stadium van ontwikkeling.”

Meer informatie: www.pijnstartpagina.nl

Take good care... travel safe. Je reist graag want de wereld is groot. De zon achterna op zoek naar nieuwe bestemmingen Verre landen met vreemde mensen. Vreemde landen met bijzondere dieren. Bijzondere landen met eigen risico’s. Wees zuinig op je gezondheid en zorg voor een goede voorbereiding. En daarna? Onbezorgd genieten omdat je weet dat je de beste medische uitrusting van TravelSafe bij je hebt. Eenvoudig mee te nemen. Take good care!

Check: www.travelsafe-healthcare.com www.traveldeet.eu

Themabijlage OMGAAN MET PIJN

zoals een botbreuk zorgen vanzelfsprekend voor acute pijn, maar ook verrekkingen, ontstekingen, een ongelukkige val, of een operatie, zijn daar voorbeelden van. De behandeling van acute pijn kan op verschillende manieren gebeuren. Het wegnemen van de oorzaak ligt het meest voor de hand. Toch is dat natuurlijk niet altijd mogelijk. In dat geval helpen pijnstillers vaak de ergste pijn te verzachten.

Verschillende soorten pijn Er bestaan verschillende soorten pijn. Eén onderscheid valt te maken in de duur van de pijn. Er is namelijk verschil tussen acute en chronische pijn, waarbij de laatste altijd lang tot levenslang duurt.

A

cute pijn is pijn die plotseling ontstaat en in feite maar kort duurt. Denk daarbij aan enkele uren. Zelfs pijn die dagen of weken aanhoudt, valt nog onder de noemer acute

pijn. Voorbeelden zijn buikpijn, gewrichtspijn, pijn bij een ontsteking, slijtage of reuma, hoofdpijn, kiespijn, menstruatiepijn, spierpijn of weefselpijn. Deze lijst is nog verder uit te brei-

den en omvat alle pijn die niet langer dan een paar weken blijft. De oorzaken van acute pijn kunnen erg verschillend zijn. Directe verwondingen

Altijd pijn Men spreekt van chronische pijn als deze lang duurt. Sommige artsen vinden pijn al chronisch als deze langer dan zes weken aanhoudt, anderen gaan uit van een termijn tussen drie en zes maanden. Chronische pijn kan allerlei oorzaken hebben en lang, tot zelfs levenslang, blijven duren. Chronische pijn is een van de ergste dingen die iemand kan overkomen, want de pijn gaat namelijk nooit weg. Het is een slopende kwaal die de kwaliteit van leven ernstig kan beïnvloeden. Chronische pijn kan leiden tot vermoeidheid, slapeloosheid, depressiviteit, eenzaamheid en uitzichtloosheid. Pijn heeft altijd een waarschuwingsfunctie, maar bij chronische pijn is daar echter geen sprake meer van. Een op de vijf volwassenen lijdt aan chronische pijn en meer dan twee miljoen mensen hebben dit al minstens zeven jaar. Chronische pijn blijkt niet zo makkelijk te verhelpen omdat de oorzaak niet of niet meer duidelijk is. Pijnstillers werken vaak niet afdoende zodat naar andere

middelen gezocht moet worden. Soms zijn eenvoudige middelen of behandelingen zinvol zoals fysiotherapie of een gesprek met een psycholoog. Niet omdat de pijn niet bestaat, maar omdat acceptatie van de situatie belangrijk is om verder te kunnen met het leven en de beperkingen daarin door de pijn. Het Nationaal PijnFonds strijdt al jaren voor het onder de aandacht brengen van chronische pijn. Zij doet dat vooral door het geven van voorlichting en om mensen met chronische pijn te laten weten er niet alleen voor te staan. Verder financiert het fonds onderzoek naar oorzaak en gevolg van chronische pijn. Het Platform Pijn en Pijnbestrijding wordt ook gefinancierd door het Nationale PijnFonds. Door het hele land zijn er afdelingen van patientenverenigingen die tot doel hebben elkaar vooral te steunen (www.pijn-hoop.nl). Leven met chronische pijn beïnvloedt de kwaliteit van leven en wordt door de omgeving vaak niet goed begrepen. Want patiënten hebben niet elk moment van de dag dezelfde pijn. Soms is het erger, soms valt het mee. Dat wekt onbegrip en daarmee frustratie bij de patiënt en omgeving.

Meer informatie: www.consumed.nl, www.pijnfonds.nl www.pijnplatform.nl

MIGRAINE ROND DE MENSTRUATIE? VAAK IS ER WAT AAN TE DOEN! Wist u dat: r Ongeveer 1 op de 6 vrouwen in Nederland lijdt aan migraine1

r Bij 60% van deze vrouwen er een verband is tussen de migraine aanvallen en de menstruatie2

r Menstruele migraine in veel gevallen goed kan worden behandeld

Heeft u last van menstruele migraine?

Doe de Menstruele Migraine Zelftest

Poster Frominex.indd

1

r Doe de Menstruele Migraine Zelftest op: www.levenmetmigraine.nl r In 30 seconden weet u of u mogelijk Menstruele Migraine heeft r Meer informatie over migraine rond de menstruatie vindt u op www.levenmetmigraine.nl 1. E.G.M. Couturier, het hoofdpijn en migraine formularium, 2e editie, p9, 2006. 2. Howard A. Zacur, Headache 2006; 46 [suppl 2]: S49-S54

18-04-2008

13:38:57


Hoofdpijn in soorten Iedereen heeft wel eens hoofdpijn en meestal gaat dat vanzelf weer over. Hoofdpijn bestaat in verschillende vormen en heeft dus ook diverse oorzaken.

S

panningshoofdpijn is een verzamelnaam voor verschillende hoofdpijnvormen. De kenmerken zijn niet voor elke patiënt hetzelfde, er zijn echter wel overeenkomsten. Bij

spanningshoofdpijn zit de pijn aan beide zijden van het hoofd en is dof en drukkend. Het voelt alsof er een strakke band om het hoofd zit. De pijn straalt vaak vanuit de nek naar het hoofd. De

nek en schouders zijn stijf en pijnlijk. De hevigheid van de pijn wisselt gedurende de dag, rust nemen of minder werken heeft geen invloed op de mate van pijn. Spanningshoofdpijn kan af en toe optreden of chronisch zijn. Lang aanhoudende spanningshoofdpijn leidt soms tot depressiviteit. De oorzaak van spanningshoofdpijn is niet bekend. Er zijn wel theorieën over maar deze zijn niet bewezen. Een van die theorieën zegt dat de oorzaak van spanningshoofdpijn een combinatie is van pijn in de nek en de aangezichtsspieren met een verlaagde pijndrempel in de hersenen. Clusterhoofdpijn Dit type hoofdpijn komt in Nederland weinig voor. Het bestaat in twee vor-

men: de chronische en de niet-chronische vorm. Clusterhoofdpijn komt voor in clusters. Dat wil zeggen dat de pijn gedurende een bepaalde periode actief is. Deze periode bestaat uit aanvallen die elkaar in een bepaald ritme opvolgen. In de tussenliggende perioden is de patiënt vrij van hoofdpijn. De duur van een cluster loopt erg uiteen: van acht dagen tot een half jaar. De aanvallen binnen een cluster kunnen verschillen van een kwartier tot drie uur. De meeste patiënten hebben twee clusters per jaar. De heftigheid van de aanvallen kan binnen een cluster oplopen en de hoofdpijn kan zelfs tijdens de slaap optreden. Het verschil tussen de chronische en de niet-chronische vorm is dat bij de eerste vorm de clusters elkaar in een sneller tempo opvolgen en dat de tussenliggende periodes worden opgevuld met

een zeurende pijn. Clusterhoofdpijn komt meestal maar aan één kant van het gezicht voor en gaat gepaard met een stekende felle pijn in het hoofd en de nek, neusverstopping, tranend oog, zweetaanvallen van gezicht en hoofd, een toenemende druk en zwelling van een ooglid. Een duidelijke oorzaak voor deze hoofdpijnvorm is nog niet gevonden. Er is veel onderzoek gedaan naar de invloed van medicijnen, eten, stress en andere mogelijke oorzaken, maar tot nu toe echter zonder resultaat.

Meer informatie: Vereniging van Nederlandse Hoofdpijncentra

Tandenknarsen oorzaak van veel (pijn)klachten ( advertorial )

“Nooit geweten dat bruxisme de oorzaak kan zijn van mijn hoofdpijn”

Meer dan een half miljoen Nederlanders heeft – vaak zonder dat ze het weten – ’s nachts last van tandenknarsen of tandklemmen. In medische termen heet dit bruxisme, een aandoening die niet alleen kan leiden tot ernstige gebitsschade, maar ook tot tal van andere klachten als hoofdpijn, pijnlijke kaken, tanden kiespijn, vermoeidheid en nek- en schouderklachten.

Bruxisme is (nachtelijk) tandenknarsen en/of tandklemmen.

B

ruxeren is eigenlijk een overmatige activiteit van de kauwspieren tijdens de nacht, iets dat bij circa  van de bevolking voorkomt. Op zich is bruxeren niet zo ernstig, zolang de gebitsschade en de (pijn)klachten beperkt blijven. De noodzaak bruxisme te behandelen ontstaat op het moment dat het gebit zichtbaar schade oploopt, zoals het afslijten van

Media planet adv Bruxstop 1504.i1 1

tanden en kiezen, of wanneer er pijnklachten ontstaan. De reguliere behandeling bestaat momenteel vaak alleen uit een opbeetplaat of een hard kunststof bitje dat tussen de tanden en kiezen op het onder- of bovengebit wordt geplaatst. Op deze manier wordt weliswaar het gebit beschermd, maar niet de oorzaak weggenomen. Gelukkig is er nu een effectieve oplossing: BruxStop®.

BruxStop® is een revolutionaire vinding die ervoor zorgt dat de kauwspieren tijdens de slaap niet meer langdurig aanspannen. Meestal is er al na korte tijd een duidelijke vermindering van de klachten. Gebruikservaringen wijzen zelfs in de richting van het afleren van bruxisme. BruxStop® gaat dus verder dan alleen het bestrijden van de symptomen! 15-04-2008 15:19:56


Menstruele migraine Migraine is een aanvalgewijs optredende vorm van hoofdpijn die vaak gepaard gaat met misselijkheid en braken, met overgevoeligheid voor geluid en licht. Patiënten zijn er vaak ziek van en moeten naar bed.

M

enstruele migraine treedt op voor of tijdens de menstruatie. Over het voorkomen, de oorzaak en de behandelingsmethoden voor deze vorm van migraine is nog veel onduidelijkheid omdat patiënten, behandelaars en onderzoekers niet dezelfde definitie gebruiken. Neuroloog Emile Couturier is verbonden aan de Boerhaavekliniek in Amsterdam en is specialist op dit gebied. “Kenmerkend voor menstruele migraine zijn ernstige, langdurige en lastig behandelbare aanvallen die vaak gepaard gaan met misselijkheid en braken. Meestal zijn het aanvallen zonder de voorverschijnselen die we aura noemen. Migraineaanvallen met aura of met halfzijdige verlamming kunnen ook voorkomen. Het merendeel van de aanvallen treedt op in de twee dagen voorafgaande aan het begin van de menstruatie of op de eerste dag van de menstruatie. Typerend is ook dat het begintijdstip bij dezelfde vrouw gewoonlijk hetzelfde is. Bij sommige vrouwen leiden de aanvallen iedere maand tot exact hetzelfde aanvalspatroon, terwijl bij anderen de aanvallen slechts soms optreden tijdens de menstruatie.” Onduidelijk “Omdat er geen algemeen aanvaarde definitie voor menstruele migraine is, zijn er grote verschillen in de percentages van vrouwen die last hebben van menstruele migraine. Die percentages lopen uiteen van vier tot drieënzeventig procent. De pure menstruele migraine komt bij acht tot tien procent van de vrouwen voor, terwijl de meeste vrouwen met migraine ook tijdens de menstruatie een aanval krijgen (zestig procent). Afwezigheid van aanvallen tijdens de menstruatie komt echter ook voor

(25 procent), evenals het optreden van aanvallen die niets te maken hebben met het moment in de menstruele cyclus (33 procent).” Hoe menstruele migraine ontstaat is nog niet helemaal duidelijk. Een vermoedelijke oorzaak is een verhoogde gevoeligheid voor de normale schommelingen in de hormoonhuishouding. Er zijn door verschillende onderzoekers nogal wat lichamelijke oorzaken voor menstruele migraine genoemd zoals een verlaagde concentratie magnesium, een verstoorde werking van bepaalde bloed-

Pure menstruele migraine komt bij acht tot tien procent van de vrouwen voor plaatjes, verstoring van de afgifte van serotonine en prostaglandine, twee chemische stoffen die door het lichaam worden aanmaakt. “Oestrogeen en progesteron zijn de belangrijkste hormonen die betrokken

zijn bij de menstruele cyclus. Er zijn echter nooit verschillen in concentraties van deze twee hormonen aangetoond bij migrainepatiënten met of zonder menstruele aanvallen. Onderzoek richtte zich vooral op de afnemende concentraties van deze hormonen in de periode tussen de eisprong en de volgende menstruatie.” Dat hormonen een belangrijke rol spelen bij het ontstaan of uitlokken van migraine is duidelijk. Vóór de puberteit komt migraine vrijwel even vaak voor bij jongens als bij meisjes. Na de puberteit neemt het aantal aanvallen bij vrou-

wen echter sterk toe. Na de overgang neemt de migraine vaak sterk af en verdwijnt bij een groot deel van de vrouwen helemaal. “Menstruele migraine moet anders behandeld worden dan gewone migraine omdat er belangrijke verschillen zijn. Menstruele migraineaanvallen blijken zeer moeilijk te behandelen en dat kan ook alleen maar in een korte periode rond de menstruatie. Bekende uitlokkers van migraine, zoals stress of bepaalde voeding, blijken weinig tot geen invloed te hebben bij menstruele migraine.”

Achter deze pil staat een mensenmanager die continu verbetert.

Binnen strakke lead-times geneesmiddelen produceren, verpakken en verzenden naar 140 landen. In verschillende verpakkingen en volgens de hoogste kwaliteitsnormen. Die kunst beheersen wij bij MSD in Haarlem. Bij ons vind je korte lijnen en zelfsturende teams. Aan een van die teams ga jij leiding geven.

Operational Coach (hbo, 3-5 jaar ervaring) Als Operational Coach ben je verantwoordelijk voor onze nieuwe productielijn voor Gardasil, het vaccin tegen baar moederhalskanker. Deze productiefaciliteit is gloednieuw en voorzien van een steriele ruimte, de meest geavanceerde machines en unieke inspectieapparatuur. Samen met twee collega operational coaches stuur je een team aan van veer tig professionals. Aan jou de taak om ervoor te zorgen dat dit team soepel kan blijven draaien. Van het beheer van het gebouw tot de aanvoer van benodigdheden: alles regelen jullie zelf. Jij en je team runnen als het ware een ‘onderneming bin nen de onderneming’. Dat gebeurt in drieploegendienst (alleen doordeweeks, niet in het weekend). De drie ploegen worden

elk geleid door een Operational Coach. Met zijn drieën plan nen jullie de werkzaamheden, analyseren jullie de processen en zijn jullie continu op zoek naar verbeteringen. Je zorgt voor voldoende roulatie in het werk, bewaakt de kwaliteit en stemt voortdurend af met planners en leveranciers van supplies. We werken via de Leanmethode en beginnen dus elke ochtend met walk throughs. Je loopt langs de productielijn en bespreekt met je team de knelpunten. Visueel management levert de stuurinformatie die je nodig hebt, en desgewenst roep je er specialisten bij om ter plekke de knopen door te hakken. Een hele directe en effectieve methode om beslissingen te nemen en continu te verbeteren.

Voor deze functie zoeken we manager/coach met hbo en drie tot vijf jaar relevante leidinggevende werkervaring. Als geen ander ben jij in staat een groep professionals te coachen richting toenemende zelfstandigheid. Je hakt gemakkelijk knopen door en presteert goed onder tijdsdruk. Mondeling en schriftelijk communiceer je uitstekend, zowel in het Nederlands als in het Engels. Nynke Hessels, Human Resources, vertelt je graag meer over de functie: 023 5153766. Bekijk de volledige vacaturetekst op onze website www.werkenbijmsd.nl. Hier kun je direct online solliciteren.

Where patients come first Acquisitie naar aanleiding van deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.


voel je van de kanker zelf heel lang niets. “Neem borstkanker, daar voel je in het begin helemaal niets van, net zoals van een gezwel in de buik. Als je ergens in je hals of rug een groeiend gezwel hebt, veroorzaakt dat natuurlijk sneller pijn omdat het tegen andere organen of zenuwen gaat drukken. Ook na operaties kan pijn blijven bestaan door littekenweefsel. Bij het afnemen van de weerstand kan gordelroos ontstaan die veel pijn kan veroorzaken.” “Chemotherapie kan pijn veroorzaken, het hangt van de soort chemo af. Soms krijgen patiënten zenuwpijnen in handen en voeten. Dat is wel zuur voor de patiënten, ben je van je kanker af, maar heb je nog steeds verschrikkelijk veel pijn. Gelukkig gaat het meestal wel langzamerhand beter.”

Hoogwaardige en continue zorgverlening

H

et Integraal Kankercentrum Rotterdam (IKR) is één van de acht integrale kankercentra in Nederland. Het is een netwerk voor kennis en kwaliteit op het gebied van kanker en palliatieve zorg, zorg die gericht is op verzachting en verlichting. In dit netwerk werken organisaties die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met kanker nauw samen. “Het doel van de kankercentra is de kwaliteit van de oncologische zorg in al haar aspecten verbeteren, zodat iedere patiënt met kanker kan rekenen op een hoogwaardige en continue zorgverlening, zowel in het

ziekenhuis als thuis”, zegt Maureen de Boer, senior coördinator Organisatie Oncologische Zorg van het IKR. “Tot voor kort bestond er geen landelijke richtlijn pijn. Omdat pijn een belangrijk onderwerp is in de oncologie, startten de verschillende integrale kankercentra diverse activiteiten voor de behandeling van pijn. Zo werd de pijnregistratie geïntroduceerd: patiënten geven de pijn een cijfer. Het loopt van nul (geen pijn) tot tien (ergst denkbare pijn). Het effect van pijnbehandeling kan hierdoor gemeten worden.”

Overzicht Ook is er een pijnkaart die een overzicht bevat van medicijnen ter behandeling van misselijkheid, braken en verstopping, de voornaamste bijwerkingen van pijnmedicatie. Onlangs verscheen een landelijke richtlijn. “Voor ons was dit een aanleiding om de IKR-pijnkaart voor volwassenen te herzien. Eind van dit jaar wordt ook de pijnkaart voor kinderen herzien.” Een nieuwe richtlijn en een nieuwe pijnkaart resulteren niet vanzelf in betere behandeling van pijn. “In de afgelopen vier jaar werd al in alle ziekenhuizen

Nycomed wil de behandeling van pijn bij kanker doorbreken. Pijn bij kanker is voor de patiënt zeer heftig. Nycomed ontwikkelt en produceert specifieke geneesmiddelen voor de behandeling van deze pijn. Nycomed wil als farmaceutische organisatie met haar resultaat gerichte aanpak graag uw 'preferred partner' worden bij de behandeling van pijn!

www.nycomed.nl

in de IKR-regio pijnregistratie ingevoerd. Het blijven stimuleren van het behoud van deze resultaten tot het routine wordt in de ziekenhuizen, vergt verdere inspanning. Ook het uitwerken van de richtlijn tot een goed pijnprotocol in de ziekenhuizen en het maken van afspraken over de organisatie van zorg krijgen de komende twee jaar volop aandacht.” Genetisch bepaald Ans Vielvoye-Kerkmeer is anesthesioloog en pijnspecialist. Ze stelt dat pijn bij kanker afhankelijk is van verschillende factoren. In sommige gevallen

Vielvoye-Kerkmeer stelt dat mensen niet te bang voor pijn moeten zijn. “We hebben tegenwoordig zo veel medicijnen tot onze beschikking en we weten zo veel meer dan vroeger over een goede pijnbestrijding. Dat niemand pijn hoeft te lijden is niet waar. Bij 98 procent van de patiënten is de pijnbestrijding redelijk afdoende, vaak door de huisarts, soms in samenwerking met een (pijn)specialist. Bij de resterende twee procent kost het wat meer moeite. Daar moeten we combinaties van middelen proberen en net zo lang blijven zoeken tot het goed gaat. Ik vergelijk het altijd met eten, als je geen spinazie lust, dan probeer je andijvie. Zo werkt het ook met medicatie, wat bij de een goed werkt, heeft bij een ander niet het gewenste resultaat.” Ze vertelt dat het genetisch bepaald is voor welke morfineachtige medicatie men wel of niet gevoelig is. “We weten daar nog lang niet alles van en ik zie het als een grote uitdaging dat dit verder wordt uitgezocht.”

Meer informatie: www.ikcnet.nl

10


Pijn in vele vormen Duizenden mensen hebben dagelijks pijn, chronische pijn die niet zomaar verdwijnt. Deze pijn kan overal optreden en heeft vele oorzaken. Soms is zelfs geen oorzaak bekend en dat bemoeilijkt de eventuele behandeling.

P

ijn, en met name chronische pijn, krijgt de laatste jaren steeds meer aandacht. In verschillende ziekenhuizen zijn er speciale afdelingen voor pijnbehandeling. Deze heten pijnpoli’s of pijncentra, ze zijn gespecialiseerd in de behandeling ervan. Het is meestal een multidisciplinaire afdeling waar anesthesiologie, neurologie, revalidatiegeneeskunde, klinische psychologie en fysiotherapie samenwerken. Bij de bestrijding van pijn kunnen verschillende methodes gebruikt worden, zoals medicijnen, zenuwblokkades, door TENS (elektrische schokjes op de pijnlijke plaats met een klein apparaatje) en door pijnprogramma’s. Een pijnprogramma is gericht op het leren omgaan met pijn en onderdelen van het programma zijn het werken aan de lichamelijke conditie, het ervaren van spierspanning, lessen over pijn, bewegen in warm water en oefeningen voor thuis. Soorten pijn Onder rugpijn wordt over het algemeen pijn in het onderste deel van de rug verstaan. Het komt zeer vaak in chronische vorm voor, maar in slechts heel weinig gevallen is er een specifieke oorzaak voor aan te wijzen. Chronische rugpijn heeft een ongunstige prognose. De kans is erg groot dat de pijn langdurig aan-

wezig blijft. Fysiotherapie biedt soms uitkomst. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat gebrek aan beweging en te veel bedrust het verloop van rugpijn ongunstig beïnvloeden. Een whiplash ontstaat meestal na een kopstaartbotsing waarbij een snelle voor- en achterwaartse beweging van het hoofd optreedt. Andere oorzaken zijn echter ook mogelijk. De klachten uiten zich voornamelijk als hoofdpijn, nekpijn, pijn in de schouders en de rug. Een whiplash kan chronisch worden waarbij slapeloosheid, een slecht geheugen en een overgevoeligheid voor licht en geluid op kunnen treden. Overheersend Marein Kolkmeijer heeft MS en ze vindt het moeilijk te zeggen wanneer de chronische pijn begon. “Het ging sluipend en op een dag bedenk je dat pijn je leven overheerst en energie vreet. Dat je alleen nog maar aan het overleven bent en je nergens meer echt van kunt genieten. Dat alles eindeloos veel moeite kost, vanaf het moment dat je wakker wordt tot het moment dat je uitgeput rond vijven op bed neerstort.” Ze zocht op internet naar de oorzaak omdat haar revalidatiearts vertelde dat haar pijn niets met de MS te maken had. “De pijn zit in mijn rechter SI-gewricht (achterste bekkengewricht). Het is een soort bekkeninstabiliteit. Er is niets aan te doen, wat de oorzaak ook is. Op foto’s/scans zien ze weinig, een hele lichte slijtage.” Als Marein bukt of iets zwaars tilt, schiet het gewricht van zijn plaats met heftige pijn. “Er is echter ook een continue pijn, zeurend, dof en soms uitstralend via mijn lies naar mijn knie of aan de achterkant in mijn bil.”

Marein probeerde allerlei soorten pijnstillers. Nu heeft ze er een met vertraagde afgifte en een gelijkmatige dosering in het bloed. “De pijn gaat er niet mee weg, maar het is leefbaar. Ik kan weer auto rijden en werken. Hoewel ik ervan overtuigd ben dat de pijnstillers bijwerkingen hebben, vind ik het belangrijk dat ik nog wat lol heb in de jaren dat ik leef. Liever wat korter met minder pijn dan een lang leven met ondraaglijke pijn.” Yoga Lizet Kruyff heeft pijn in haar nek en schouder door een whiplash die ze vorig jaar zomer opliep omdat een puber met een verstandelijke beperking haar hoofd hardhandig verdraaide. Ze gebruikt geen medicijnen maar doet oefeningen om de bloeddoorstroming te bevorderen. Daarnaast gaat ze regelmatig naar een chiropraktiker. “Yoga, meditatie en ademhalingstechnieken helpen ook voor mij”, zegt ze. “Soft tissue damage is niet ‘hot’, de tijden van het koesteren van whiplashpatiënt zijn voorbij. Mijn omgeving kijkt zo’n beetje van: gut, heb je daar nou nóg last van. Behalve mijn echtgenoot, die veel begrip heeft en ziet dat ik mijn best doe om er alles uit te halen wat er in zit. Maar mijn dagen zijn hierdoor veel korter dan voorheen. Een avond naar de film, volgende dag rust houden. Een dagje naar Amsterdam? Volgende twee dagen rust houden. Chronische pijn kost ook chronisch energie die ik liever ergens anders aan zou besteden.” Fysiotherapie Ingrid Jaape is fysiotherapeute en werkte zes jaar in het in 1996 opgerichte Whiplash Centrum Nederland, naast haar werk in de particuliere prak-

tijk. “Dit gaf een enorme impuls aan mijn ervaring op het gebied van de behandeling van whiplashpatiënten.” Ingrid zegt dat fysio- of manueeltherapeuten samen met de huisarts degenen zijn die whiplashpatiënten het best kunnen behandelen en begeleiden. “Twintig procent van de mensen met een whiplash herstelt niet uit zichzelf. Het is dus altijd zinvol de huisarts te bezoeken na een auto-ongeval. Hij weet of het (natuurlijk) herstel vertraagd verloopt of stagneert. Blijkt dat zo te zijn dan is de interventie van fysio- of manuele therapie noodzakelijk

om het herstel van de nekklachten weer op de rails te krijgen.” Patiënten hebben volgens Ingrid vaak veel vragen zoals welke klachten zijn normaal na een ongeval? Moet ik rust houden? Moet ik me niet aanstellen en gewoon naar mijn werk gaan? Mag ik alles gewoon doen? Hoe lang gaat het duren? “Na ongeveer een week beginnen we met het mobiliseren van de nek. Bij deze behandeling wordt de beweeglijkheid van de nek weer hersteld. Hiermee neemt de nek- en hoofdpijn af. Als een patiënt angst heeft om de nek te bewegen, pro-

Grünenthal pijnstillers van huis uit Grünenthal is een van oorsprong Duits bedrijf, gevestigd in Aken, dat voortkomt uit een in 1845 gestichte zeepfabriek. De zeepfabriek bestaat nu nog als cosmeticabedrijf Mäurer & Wirtz, onder andere bekend van het merk Tabac. Uit deze fabriek ontstond in 1946 het farmaceutische bedrijf Grünenthal. Aanvankelijk worden medicinale producten op basis van plantenextracten en schimmels bereid zoals penicilline en digitalis. Vandaag de dag is pijnbestrijding het belangrijkste aandachtsgebied Grünenthal is één van de weinige farmaceutische bedrijven die verschillende nieuwe pijnstillers in ontwikkeling heeft. Grünenthal verwacht binnen twee jaar een nieuwe pijnstiller aan het assortiment te kunnen toevoegen.

Grünenthal heeft eigen vestigingen in ZuidAmerika, Mexico, West & Midden Europa en China. Wereldwijd werken bij Grünenthal ca. 5000 mensen. De strategie van Grünenthal is om een zelfstandig, onafhankelijk familiebedrijf te blijven met oog voor de lange termijn. Ongeveer 20% van de omzet wordt gestoken in eigen Research & Development. Pijnbestrijding blijft het belangrijkste aandachtsgebied.

Voor nadere informatie Grünenthal B.V. Kosterijland 70-78, 3981 AJ Bunnik Tel 030 6046370

Fax 030 6046912 [email protected] www.grunenthal.nl

11


Ingezonden Mededeling Pijn! Je staat er niet alleen voor. Meer dan drie miljoen Nederlanders hebben last van chronische pijn, waarvan twee miljoen al langer dan zeven jaar. Het Nationaal PijnFonds is opgericht om de problemen rond chronische pijn in Nederland onder de aandacht te brengen en om pijnlijders te laten weten dat ze er niet alleen voor staan. Het Nationaal PijnFonds komt op voor iedereen die pijn heeft, geeft informatie over pijn en pijnbestrijding en zet zich in voor onderzoek en preventie van pijn in Nederland. Om het voortbestaan van al deze activiteiten te kunnen garanderen is veel geld nodig. U kunt het Nationaal PijnFonds steunen door uw bijdrage over te maken naar giro 304050 te Leiden of via de website www.pijnfonds.nl donateur te worden. Uw hulp is hard nodig, want pijn schreeuwt om een oplossing!

beren we die weg te nemen met oefentherapie. Dat herstel van de beweeglijkheid van de nek is cruciaal, want patiënten die een stijve nek houden maken een grotere kans op chronische nekpijn. Een andere belangrijke oorzaak van klachten is de instabiliteit van de nek die na het ongeluk aanwezig is. Patiënten hebben vaak een ‘vermoeide’ nek, ze hebben de behoefte hun nek te ondersteunen. In de meeste gevallen kunnen we dit door stabiliteitstraining weer herstellen.” Nadat de mobiliteit en stabiliteit van de nek hersteld zijn, wordt de patiënt begeleid in het opbouwen van de belasting.

“Samen met de patiënt maken we een schema hoe activiteiten hervat worden in de thuissituatie, op het werk en bij de sport. Bij patiënten die pas in een later stadium (na drie maanden) onder behandeling komen, is het herstel van de mobiliteit veel moeilijker. Het accent van de behandeling ligt dan meer op het leren omgaan met de klachten. We leren de patiënten inzicht te krijgen hoe belastend dagelijkse activiteiten zijn voor de nek en hoe ze daar in hun situatie het best mee kunnen leven. Dit betekent niet dat ze veel activiteiten niet meer kunnen doen, maar door deze anders of meer verspreid

uit te voeren, komen ze vaak de dag door met minder pijn. We hopen daarmee de kwaliteit van leven voor de patiënt te verbeteren.” Niet alleen whiplash “Deze benadering van chronische pijn is niet specifiek voor whiplashpatiënten, ze worden ook toegepast bij vele andere chronische pijnen zoals bij fybromyalgie of chronische lage rugklachten. Een patiënt komt nooit te vroeg. De fysiotherapeut start alleen een behandeling als dat noodzakelijk is. Het kan zijn dat iemand voldoende heeft aan een advies en geen

vervolgafspraak meer hoeft te maken. “Te laat naar een fysiotherapeut gaan heeft wel duidelijk gevolgen voor het herstel. Resultaat van de behandeling is dan niet optimaal omdat er al weefselveranderingen in de nek hebben plaatsgevonden die moeilijk beïnvloedbaar zijn. De kans op het ontwikkelen van chronische nekpijn wordt dan aanzienlijk groter.”

Giro 304050 www.pijnfonds.nl

Meer informatie: www.pijn.com www.pijn-hoop.nl

Nieuw. Aleve Intense 550. De kracht van een langdurige werking. Aleve Intense 550 is een effectieve langwerkende pijnstiller speciaal tegen spierpijn, rugpijn en gewrichtspijn. Eén tablet werkt maar liefst tot wel 12 uur lang, en werkt dus langer dan paracetamol of ibuprofen. De hooggedoseerde pijnstiller is geschikt voor stevigere pijnen. Aleve komt tegemoet aan de wensen van mannen en vrouwen die vooral last hebben van een zeurderige lichaamspijn: een effectieve langdurige verlichting van de pijn, maar niet te veel pillen slikken.

Aleve Intense 550. Eén tablet werkt tot wel 12 uur lang. Lees voor gebruik de bijsluiter. Aleve Intense 550 mg, naproxennatrium: niet te gebruiken bij maag-, darm- en andere bloedingen, maagpijn, gelijktijdig gebruik van antistollingsmiddelen, ernstig hartfalen en wanneer u ouder bent dan 65 jaar.

KOAG-nr. 80-0408-0442

Zo kan je weer ongehinderd je dagelijkse bezigheden doen.

12


Kijken naar mogelijkheden Pijn veroorzaakt vaak meer dan alleen lichamelijke klachten. Er is vaak angst, verdriet of boosheid om de pijn, om wat er allemaal niet meer kan. Mensen kunnen op verschillende plaatsen terecht om daar wat aan te doen.

I

n de meeste revalidatiecentra en op veel afdelingen Revalidatie van algemene ziekenhuizen worden pijnprogramma’s aangeboden. In veel gevallen vergoedt de ziektekostenverzekeraar de kosten. Ook Riagg’s en het Groene Kruis bieden soms dergelijke programma’s. Een pijnprogramma is bedoeld om ondanks de pijn, zo goed mogelijk te functioneren en om te kunnen gaan met de pijn. Bij chronische pijn spelen zowel lichamelijke als sociale factoren een rol. Tijdens het programma wordt aan een aantal belangrijke gevolgen van het hebben van langdurige pijn gewerkt. Meestal laat de lichamelijke conditie van mensen met chronische pijn te wensen over. Vanwege de pijn gaat men steeds minder bewegen, activiteiten uitvoeren. Dit leidt uiteindelijk tot een verslechterde conditie. Daardoor wordt men nog meer beperkt in het dagelijks functioneren. Pijn vertaalt zich lichamelijk in gespannen spieren. Tijdens een pijnprogramma leert u te ontspannen, ook in moeilijke situaties. Ontspannen mensen met een goede conditie voelen zich beter.

ZENUWPIJN?

Meestal laat de lichamelijke conditie van mensen met chronische pijn te wensen over

Jonker stelt dat zij patiënten willen ‘verleiden’ anders te gaan denken. “Niet meer denken aan wat er allemaal niet meer kan vanwege de pijn, maar denken aan wat ze willen. We willen ze laten focussen op wat ze nog willen bereiken, ondanks hun pijn.” Hij zegt dat de beleving van pijn anders kan worden, afhankelijk van hoe men ermee omgaat. “We kunnen niet alle pijn laten verdwijnen, maar we kunnen mensen wel leren hoe ze die pijn kunnen hanteren om zo veel mogelijk kwaliteit van leven te behouden.” Kosse Jonker hoopt dat er in de toekomst meer samenwerking komt tussen centra’s, huisartsen en fysiotherapeuten. “Als er tussen deze drie groepen een systematische samenwerking komt, is dat alleen maar goed voor mensen die met pijn moeten leven.”

Meer informatie: www.pijn.com

Doe de test op www.stopdepijn.nl Bind de strijd aan met pijn Heeft u last van branderige pijn, een gevoel van koude voeten of benen en/of pijn met elektrische schokken? Ga naar www.stopdepijn.nl, vul de zenuwpijntest in en neem deze mee naar uw arts.

LYR-07-055

Anders denken Kosse Jonker, klinisch psycholoog en psychotherapeut, stelt dat pijn naast de lichamelijke ongemakken tot grote emotionele of psychische problemen kan leiden. “Angst, verdriet of boosheid spelen vaak een rol. We helpen de patiënten vooral met het verwerken van de invloed die pijn op hun leven heeft. Denk daarbij aan de omgeving, sociale contacten, werk, hobby’s, sport. Mensen met pijn zijn daarnaast geneigd zich terug te trekken, zichzelf te isoleren omdat er vaak onbegrip vanuit hun omgeving is. Daar willen wij iets aan doen door individuele of groepsbijeenkomsten waar we dieper op dergelijke dingen in gaan. Vast onderdeel is fysiofitness omdat mensen met pijn ook geneigd zijn zichzelf te ontzien, terwijl lichaamsbeweging altijd goed is. We stimuleren daarom om actief te blijven.”

13


Neuropathische pijn Er bestaan twee vormen van chronische pijn, namelijk nociceptive pijn en neuropathische pijn. Het eerste is chronische pijn als direct gevolg van weefselschade en het tweede is een chronische pijn die veroorzaakt wordt door afwijkingen in het zenuwstelsel zelf.

M

et die afwijkingen in het zenuwstelsel wordt bedoeld: alles van zenuwuiteinden via zenuwen, ruggenmerg tot in de hersenen toe. Kees Vos is huisarts en gespecialiseerd in neuropathische pijn en neuropathie bij diabetes. Hij vertelt: “Neuropathische pijn is een relatief onbekend woord, het werd vroeger ook wel zenuwpijn genoemd. Het heeft een vage definitie omdat de oorzaak nog niet is vastgesteld. Er zijn vele verschij-

ningsvormen van en het kan bij meerdere ziektebeelden voor komen.” Neuropathische pijn wordt veroorzaakt door een abnormale, te sterke reactie van het zenuwstelsel op pijn. Verschillende kenmerken zijn een chronisch brandende of pijnlijk koude, soms stekende pijn. Dit voelt als elektrische schokken of het prikken met naalden. Er is een bovenmatige reactie op pijnprikkels en zelfs op een pijnloze prikkel.

In dat laatste geval wordt licht aaien over de huid al als pijnlijk ervaren. Neuropathische pijn gaat ook gepaard met kriebelingen, tintelingen, gevoelloosheid en/of jeuk. In procenten Neuropathische pijn kan, zoals gezegd, allerlei oorzaken hebben. Het treedt eigenlijk nooit zomaar zonder onderliggende oorzaak op. “Bij diabetes mellitus (suikerziekte) hebben naar schatting

twintig tot vierentwintig procent van de patiënten er last van en na gordelroos is de schatting dat twaalf tot twintig procent van de patiënten neuropathische pijn krijgt.” Bij pijn door een vorm van kanker is het percentage nog hoger, daar heeft vijfentwintig tot dertig procent van de patiënten er last van. “Toch zijn dit niet alle oorzaken. Bij multiple sclerose, aangezichtspijn, posttraumatische dystrofie, na amputatie, een botbreuk, een rugoperatie of een verbranding komt ook neuropathische pijn voor.” Symmetrische pijn Over het ontstaan van neuropathische pijn bij diabetes is nog niet veel bekend, wel staat vast dat het in verschillende vormen voorkomt. “Er zijn twee vormen”, aldus dokter Vos. “Er is een acute vorm die snel ontstaat, vooral bij recente suikerziekte of ontregelde patiënten en er is een vorm die geleidelijker ontstaat. Daarbij hebben patiënten symmetrische pijn in vooral de onderbenen en voeten. Het gaat vaak gepaard met gevoelsuitval in die lichaamsdelen.” Acceptatie Neuropathische pijnen bij diabetes zijn moeilijk te behandelen. “Pijnstillers werken vaak niet goed. Soms helpt morfine, maar we gebruiken liever een of meer van de andere middelen tegen deze specifieke pijn. Bij diabetes staat het omlaag brengen van de glucosewaarden voorop. Daarnaast moeten we zorgen voor een scherpe instelling daarvan.” Veel mensen met neuropathische pijnen voelen zich onbegrepen. Het kost hen vaak jaren om de situatie te accepteren en ermee om te gaan. Elke dag is anders

voor een chronische pijnpatiënt, dat maakt het voor de omgeving des te moeilijker te begrijpen. “Voor de partners van patiënten is vooral acceptatie van het bestaan van de chronische pijn heel belangrijk”, besluit Vos. Onbekend Ook het Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS) is een neuropathische pijn. Het is een vrij onbekende aandoening die aan ledematen kan ontstaan na letsel. De kenmerken van CRPS zijn pijn en veranderingen in kleur en temperatuur van de huid. Ook is er vaak sprake van zwelling. Andere mogelijke symptomen zijn bewegingsbeperkingen, verandering in het zweetpatroon, verkramping van handen en voeten, veranderingen in huid, haar- en nagelgroei. CRPS ontstaat het vaakst na een botbreuk, maar kan ook optreden na een ander ongeval zoals een verstuiking of operatie. Soms is er echter geen duidelijke aanleiding te vinden. Meestal is de arm of het been aangedaan, maar CRPS kan ook op andere plaatsen of zelfs op meerdere plaatsen tegelijk voorkomen. Vrouwen hebben vaker CRPS dan mannen, gemiddeld 3,4 keer zo vaak. Er bestaat geen definitieve test om CRPS vast te stellen. Een arts baseert zijn diagnose op de klachten van de patiënt en op afwijkingen tijdens het lichamelijk onderzoek.

Meer informatie: www.pijnplatform.nl

( advertorial ) GEZOCHT: VRIJWILLIGERS M/V 18 - 88 JAAR HELP INFECTIEZIEKTEN VOORKOMEN De werking van vaccins tegen infectieziekten zoals longontsteking en influenza die al uitgebreid getest zijn, moet verder worden onderzocht. VAXINOSTICS zoekt vrijwilligers die willen meehelpen om vaccins verder te ontwikkelen. Het tijdsbeslag is minimaal. Voor uw medewerking krijgt u een vergoeding. Daarnaast levert u een maatschappelijke bijdrage. Hebt u interesse of wilt u meer weten, bel ons op 010 20 555 66, of kijk op www.vaccinonderzoek.nl is het Universitair Vaccin Centrum Rotterdam Nijmegen

Whiplash - Artrose - Reuma - Stress - RSI - MS - ME - Astma - Artritis - Burnout - Migraine Hoofdpijn - Osteoporose - Fibromyalgie - Slapeloosheid - Sportblessures - Etcetera...

Fijn leven!

www.apstherapy.nl Wat is APS therapie?

Er wordt met behulp van kleefelektroden een hele lichte en aangename microstroom aan het lichaam afgegeven in een specifieke vorm. Het lichaam herkent deze prikkel en start vervolgens met de aanmaak van onder andere pijnstillers, ontstekingsremmers en energie dragers (ATP). Deze stoffen zijn van groot belang bij het herstellen van allerlei klachten. Ook hebben deze stoffen een positief effect op het prettig voelen van de Daarnaast stimuleert de prikkel de Prof. Christiaan Barnard: doorbloeding en de afvoer van afvalstoffen. “Ik begon mezelf te Dit alles samen zorgt ervoor dat een betere behandelen met APS kwaliteit van leven voor nagenoeg iedereen Therapy en binnen enkele binnen handbereik is. dagen was de pijn

Helpt bij het versneld herstellen van klachten Comfortabele manier van behandelen Pijnloze behandeling zonder extra medicatie Meer vrije energie Wereldwijd toegepast en onderzocht

voor een betere kwaliteit van leven!

Voor wie is APS therapie?

v.a. € 3

95,-

Doordat APS therapie gebruik maakt van de kracht van het eigen lichaam, is het zeer breed toepasbaar. O.a. voor topsporters (verhogen van prestaties). Chronische pijn patiënten (minder pijn en meer mobiliteit). Stress gerelateerde klachten (voor betere concentratie en meer energie). Kortom APS kan een grote rol spelen bij uw gezondheid.

voor meer informatie bel! 026-4790900

The Chris Barnard Division of Cardiothoracic Surgery

verdwenen. En het opmerkelijke is dat de pijn niet terug kwam. Men zou denken dat na een dergelijke behandeling de pijn terug zou komen maar ik ben volledig vrij van pijn in mijn nek en in mijn schouder.”

APS-Therapy

geef bij de bestelling van uw APS apparaat de volgende actiecode voor een gratis APS handdoek Actiecode: tlg0408

APS Therapy BV Ressenerbroek 20A 6666 MR Heteren Telefoon: 026-4790900

14


Onbegrepen leed Volgens grove schattingen telt Nederland zo’n half miljoen mensen met klachten die door geen enkele arts verklaard kunnen worden. ‘Onverklaarbare klachten’ worden die genoemd.

M

ensen met klachten die niet te herleiden zijn naar een bepaalde aandoening worden veelvuldig van het kastje naar de muur gestuurd. Alles is na enige tijd grondig onderzocht, maar een oorzaak voor de klachten is niet gevonden. Als arts ben je dan in principe klaar, maar als patiënt blijf je ermee zitten. Vaak begint dan de lange weg van specialist naar specialist in de hoop toch nog ergens een bevestiging te krijgen van die klachten. Het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam heeft sinds 2005 een polikliniek voor mensen met onverklaarbare neurologische klachten zoals verlammingsverschijnselen, hoofdpijn, tintelingen in armen en benen. Het is erg druk in de polikliniek en daaruit blijkt dat mensen met onverklaarbare klachten toch graag een oorzaak willen weten van die klachten. Het VU Medisch Centrum en de instelling voor geestelijke gezondheidszorg De Geestgronden in Amsterdam opent deze zomer een nieuwe polikliniek, speciaal voor mensen met onver-

klaarbare klachten. Die poli is dan niet alleen voor onverklaarbare klachten op neurologisch gebied, maar voor alle gebieden. Het VUMC en De Geestgronden gaan klachten in samenhang bekijken en behandelen. De instellingen zijn van plan om te beginnen met honderd nieuwe patiënten per jaar, maar er worden al meer aanmeldingen verwacht. Omgeving Mensen die last hebben van onverklaarbare pijn voelen zich vaak niet serieus genomen door hun omgeving. Ze hebben wel klachten, maar kunnen er geen aanwijsbare oorzaak bij geven. De omgeving reageert veelal vol ongeloof en roept al snel dat ‘het tussen de oren zit’. Het is dan ook een gegeven dat mensen met onverklaarbare klachten na enige tijd ook psychische klachten kunnen ontwikkelen als reactie op het onbegrip uit hun omgeving. Onverklaarbare klachten kunnen overal optreden. Bekend zijn rugpijn, hoofdpijn en pijn op de borst. Ook kiespijn, buikpijn en moeheid komen veel voor.

Epi-no, voor een betere bevalling en een sneller herstel Epi-no betekent letterlijk: geen knip. Epi-no is een hulpmiddel dat de kans vergroot op een bevalling waarbij een dergelijke medische ingreep niet nodig is. Het oefenen met Epi-no doet echter meer. Epi-no is ontwikkeld naar een oud en beproefd voorbeeld

Wat vindt de verloskundige van Epi-no?

uit Afrika. Vrouwen uit verschillende Afrikaanse landen

„Het is van groot belang voor het verloop van de

oefenen voor de bevalling met gedroogde kalebassen om

bevalling dat de zwangere vrouw goed contact heeft

complicaties na de bevalling te verkleinen.

met haar onderlichaam. In deze drukke tijd is het niet voor iedereen vanzelf-

Epi-no wordt al in meer dan 20 landen gebruikt. Ook in

sprekend dat dit aspect van het lichaamsbewustzijn is

Nederland wordt deze vorm van voorbereiding op de

ontwikkeld.

bevalling, op advies van de verloskundige, steeds vaker

De Epi-no is een goede methode om heel concreet het

gebruikt.

lichaamsgevoel in dit gebied te vergroten en bewust de

Vrouwen die voor de bevalling oefenen met Epi-no

spieren te gebruiken. Door dit bewustzijn te vergroten in

hebben meer zelfvertrouwen en minder last van angstige

de bekkenbodem en de geboorte-uitgang op te rekken, krijgt

gevoelens. Wie minder stress heeft, maakt minder adre-

de aanstaande moeder meer zelfvertrouwen.

naline aan en kan zo beter pijn verdragen.

Dit geeft haar de kracht om haar eigen aandeel in de bevalling vol vertrouwen tegemoet te zien en vaak ook als

Voordelen van training met de Epi-no: minder kans op een knip en/of inscheuring geoefende bekkenbodemspieren

positief te ervaren.” Desiree Lesscher, verloskundige, van de Astrid Limburg praktijk in Amsterdam.

kortere persfase meer zelfvertrouwen vlotter herstel van moeder en kind

Meer lezen over de voordelen van het gebruik van de Epi-no? Bezoek onze website voor meer informatie www.epino.nl

Constante pijn De 37-jarige Edwin heeft al zeven jaar last van pijn in zijn linkerbovenkaak. Soms maanden nauwelijks merkbaar, soms zijn elke dag pijnstillers nodig. De oorzaak was lang onduidelijk, maar nu denkt een tandarts de oplossing gevonden te hebben. “Een speciale wortelkanaalbehandeling met microscoop om een ontsteking te verhelpen. Daar is echter een wachtlijst voor en als ik pech heb, moet ik tot juli wachten.” Edwin gebruikt elke dag pijnstillers, soms gaat hij sporten om de aandacht van de pijn af te leiden. “Ik heb vaak hoofdpijn en een slecht humeur. Dat leidt logischerwijs wel tot wat onbegrip van mijn omgeving. Vage kennissen denken waarschijnlijk dat ik gewoon een chagrijn ben.” De constante pijn heeft ook invloed op zijn werk. “Ik werk zo’n vijf uur per dag, meer is niet te doen. Omdat ik zelfstandig ben en thuis werk, heeft niemand behalve ikzelf daar last van. Ik vertel niets tegen klanten, neem gewoon minder klanten aan.” Edwin ziet echter ook positieve kanten aan zijn chronische pijn: “Ik ben besluitvaardiger en zakelijker geworden.”

15


orde dan lichamelijke pijn na bijvoorbeeld een operatie. Het zou mij niet verbazen dat in veel gevallen fysieke pijn relatief gemakkelijker te accepteren is dan psychische pijn. Overigens is het belangrijk om te weten dat door ingrijpende gebeurtenissen een periode van stress kan ontstaan die bij de een kan leiden tot psychische problemen en bij een ander tot lichamelijke problemen zoals een hartinfarct, maagzweer, hoofdpijn of lage rugpijn.” Een van de behandelmethoden van een depressie is ‘mindfulness’. “Een aspect uit het Boeddhisme dat mensen leert in het hier en nu te leven en niet steeds te focussen op slechte ervaringen uit het verleden. Gedachten daarover mogen er gerust zijn, maar geleerd wordt er zo weinig mogelijk aandacht aan te schenken. Het leert mensen zo optimaal mogelijk te genieten van wat er nu is en van wat allemaal wél goed gaat. Het blijkt dat juist mensen met steeds terugkerende depressies veel baat hebben bij mindfulness en het wordt tegenwoordig steeds meer toegepast binnen de cognitieve therapie met uitstekende resultaten.”

Geestelijke pijn Geestelijke pijn, veroorzaakt door stress, spanning en emoties uit zich vaak in lichamelijke klachten. De uitdrukking ‘een gebroken hart’ kent iedereen, maar niemand weet waar dergelijke pijn precies zit.

M

ensen met een depressie lijden ook geestelijk pijn. Een depressie is een stemmingsstoornis met als kenmerken een verlies van levenslust of een zwaar terneergeslagen stemming die minstens twee weken aanhoudt. Mensen met een depressie kunnen niet meer genieten van leuke dingen en vaak zijn er aanhoudende lichamelijke klachten zoals slecht slapen, geen eetlust en allerlei vage pijnklachten. Aly van Geleuken, psycholoog en hoofd van het Depressie Centrum van het Fonds Psychische Gezondheid, zegt dat depressies bijna altijd gepaard gaan met

lichamelijke klachten. “Jammer genoeg vraagt nog lang niet iedere huisarts naar mogelijke stemmingsklachten als patiënten zich met lichamelijke klachten op het spreekuur melden. Gezondheid en ziek zijn liggen nog steeds vooral in de lichamelijke sfeer, terwijl lichaam en geest natuurlijk onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn.” Puberteit Ze heeft de indruk dat depressieklachten bij jongeren en adolescenten vroeger gezien werden als verschijnselen die bij de puberteit hoorden en nu als uitingen van

depressies worden gezien. “Het is overigens lastig om verschijnselen die horen bij de puberteit en verschijnselen die horen bij depressie goed van elkaar te onderscheiden. Het is wel zo dat jongeren die op het punt staan een nieuwe fase in te gaan zoals van basisschool naar middelbare school of van middelbare school naar vervolgonderwijs een verhoogd risico lopen op het ontwikkelen van depressieve gevoelens of zelfs een echte depressie. De reden daarvan is vaak faalangst of een gebrek aan zelfvertrouwen. Ze voelen zich niet voldoende toegerust om de nieuwe fase in hun leven

vol vertrouwen en open in te gaan. Bij jongeren zijn er vaak vage klachten van aanhoudende buikpijn of hoofdpijn. Ook vertonen met name depressieve jongens vaak onaangepast of zelfs agressief gedrag. Meisjes daarentegen trekken zich terug in zichzelf en worden stil.” Pijn Op de vraag of geestelijke pijn erger is dan lichamelijke pijn, moet Van Geleuken het antwoord schuldig blijven. “Pijn is een uiterst subjectief begrip. Het leven kan pijn doen om uiteenlopende redenen, maar dat lijkt mij van een andere

Trainingen Psychiater-epidemioloog Christina van der Feltz is verbonden aan het Trimbos Instituut. Zij leidt het landelijke Depressie Initiatief, gericht op verbeteren van de zorg voor depressieve patiënten. “Ongeveer zeventig procent van de patiënten komt binnen met alleen lichamelijke klachten. Huisartsen herkennen maar 22 procent van deze groep als depressief. Die herkenning kan dus veel beter want bij de criteria voor herkenning van een depressie horen zeker lichamelijke klachten.” Huisartsen krijgen trainingen aangeboden over dit onderwerp en het Trimbos Instituut maakte een dvd die de huisarts kan gebruiken in gesprek met een patiënt. “De dvd maakt duidelijk dat een goede behandeling mogelijk is en helpt huisartsen ook het gesprek daarover aan te gaan.”

Meer informatie: www.depressiecentrum.nl

2ESULTAATGERICHTEHULPBIJ

Brain Balancing Institute "RAIN3TATE#ONDITIONING.EUROFEEDBACK

3TRESSBURN OUT

3LAAPPROBLEMEN

$EPRESSIE

-IGRAINE

!NGSTPANIEK

#HRONISCHE 0IJN

6ERSLAVING

!$$!$($

#HRONISCHE 6ERMOEIDHEID

&IBROMYALGIEENMEER¨

:ONDERSTRESSDOORHETLEVEN KANDAT

+IJKOPWWW!LPHA 5PNL

7EHEBBENHETONGELOO¾IJKDRUKMETZŃALLEN7EMOETENPRESTERENOPHETWERK HEBBENEENINTENS SOCIAALLEVEN STAANEIGENLIJKPERMANENTONDERDRUK$EGEVOLGENDAARVANKUNNENNIET UITBLIJVEN7EKRIJGENREGELMATIGALLERLEIMENTALEENSOMSVAGE LICHAMELIJKEKLACHTEN $EDIRECTEOORZAAKDAARVANISDENEGATIEVEBEtNVLOEDINGDOORSTRESSENTRAUMAOPDE REGULERENDEFUNCTIEVANHERSENENENZENUWSTELSEL

-AARERISEENOPLOSSINGHERSENTRAINING/F½CIEELGEHETEN"RAIN3TATE#ONDITIONING NEUROFEEDBACK$ITVERBETERTDEFUNCTIEVANDEHERSENENENHETZENUWSTELSEL WAARDOORKLACHTENVAAKBLIJVEND VERMINDERENOFVERDWIJNEN4ERUGBLIKKENOPHET VERLEDENISOVERBODIG7EHELPENJESNELENEFFECTIEFVOORUITNAAREENONTSPANNEN TOEKOMST/OKVOORMENSENWAARBIJEENREGULIEREBEHANDELINGONVOLDOENDEWERKT -EERWETENOFEENGRATISPROEFSESSIEMEEMAKEN+IJKOPWWW!LPHA 5PNL

NATUURLIJK SNELENBLIJVENDRESULTAAT :ONDERGESPREKSTHERAPIEOFMEDICATIE

WWWALPHA UPNL INFO ALPHA UPNL

"LIJVENDRESULTAATMITSVOLDOENDETRAININGSESSIESZIJNGEVOLGD"RAIN3TATE#ONDITIONING.EUROFEEDBACKISEFFECTIEFBIJEENRUIMEMEERDERHEIDVANDEMENSEN

16


Pijnbestrijders Er bestaan honderden soorten medicijnen en soms lijkt het alsof er voor elk pijntje wel een pilletje is. Ook voor chronische pijn bestaan diverse medicijnen, van licht tot zwaar.

A

ls de lichte pijnstillers niet (meer) helpen, is er een groep opioïden. Dit zijn pijnstillers, gebaseerd op stoffen die afkomstig zijn uit opium. Morfine is daarvan wel de meest bekende vorm. Het middel is effectief maar kent nogal wat bijwerkingen, zoals obstipatie, verslaving, slaperigheid, ademhalingsdepressie en gewenning.

Maurice Giezeman is anesthesioloog en pijnbehandelaar in het Diakonessenhuis in Utrecht en Zeist. Hij stelt dat er een toename is in het voorschrijven van sterke pijnstillers zoals opioïden. “Voorheen gebruikten we die alleen om pijn bij kanker te verzachten, maar nu schrijven we het ook voor bij chronische pijnen. Dat komt ook omdat de angst voor verslaving afgenomen is en omdat opioïden in pleistervorm beschikbaar zijn.

Mensen plakken liever een pleister dan dat ze een pil slikken. De belangrijkste bijwerkingen zoals obstipatie en misselijkheid zijn bij een pleister minder aanwezig.” Giezeman zegt dat de meningen over het voorschrijven van dergelijke sterke medicatie bij chronische pijn wel verdeeld zijn. “Er is discussie over, want opioïden hebben zeker verslavingspo-

tentieel als je ze voorschrijft bij patiënten die daarvoor gevoelig zijn. Niet als het gebruikt wordt na een operatie, wel als medicatie bij chronische pijn omdat mensen met dergelijke pijn psychologisch gezien anders kunnen reageren. De kans op verslaving is, mits goed voorgeschreven, gering, maar wel aanwezig.” De arts benadrukt dat er een groot verschil is tussen tolerantie en verslaving. “Bij tolerantie went het lichaam aan de hoeveelheid werkzame stof in een medicijn en dan is er meer van nodig om hetzelfde pijnstillende effect te krijgen. Bij verslaving draait het vooral om de snelle ‘kick’ van de werkzame stof, je lichaam schreeuwt er als het ware om. Verslaafden willen ook geen medicatie met langzame afgifte, zij hebben liever een snelwerkend middel. Het onderscheid tussen verslaving en tolerantie (gewenning) is soms best lastig vast te stellen.” Er komen niet zo veel nieuwe middelen op de markt als men soms denkt. “De ontwikkeling van nieuwe medicijnen is een lang traject. En de ‘chronischepijnmarkt’ was maar klein, dat is een com-

mercieel verhaal. We weten ook nog lang niet alles over chronische pijn en zolang we niet weten waar het precies door veroorzaakt wordt, is het ook moeilijk er een medicijn voor te ontwikkelen.” Giezeman zegt dat er twee soorten pijn zijn: pijn door weefselschade en pijn door een beschadiging of niet goed functioneren van de zenuwen. “Bij pijn veroorzaakt door de zenuwen, kan adjuvante medicatie verstrekt worden. Dat zijn medicijnen die werken op de prikkels van de zenuwen en die proberen de pijnprikkels te dempen. Het wordt ook ruimer toegepast. Bij psychologische effecten van lichamelijke klachten zoals slecht slapen, rusteloosheid en dergelijke wil adjuvante medicatie nog wel eens helpen.” Niet elke pijnstiller is even effectief bij weefselbeschadigingen. Giezeman: “Pijn is bij iedereen anders en iedereen heeft dus zijn of haar eigen medicatie nodig. De laatste jaren is daar meer inzicht in gekomen, individuele pijnbestrijding geeft goede resultaten.”

( advertorial )

ChronisChe wonden en pijn: patiënten lijden in stilte Miljoenen Europeanen lijden aan chronische wonden. Deze wonden gaan gepaard met zeer onplezierige bijverschijnselen en problemen die een grote invloed hebben op het dagelijks leven van de patiënt. Denk aan afscheiding van het onprettig ruikende wondvocht, zeer hevige pijn en infecties. Alleen al in het Verenigd Koninkrijk, ervaren 380.000 mensen pijn als gevolg van langdurige chronische wonden, zoals open beenwonden en doorligwonden. Verbazingwekkend genoeg is pijn als gevolg van chronische wonden een ondergeschoven kindje binnen de gezondheidszorg en de research. In veel gevallen is behandeling inadequaat gebleken, met als gevolg dat patiënten in stilte lijden en het idee krijgen dat er niks voor hen gedaan kan worden. Net als iedere vorm van intense pijn, kan chronische wondpijn zo hevig zijn dat het fysieke en psychologische schade aanricht. Niet alleen belemmert het het dagelijks functioneren van de patiënt, maar ook kan het bij ongeveer 63% van alle patiënten met chronische open beenwonden lijden tot een depressie. Mentaal en fysiek verzwakt, gaan veel patiënten ervan uit dat er niets aan hun situatie gedaan kan worden. Als traditionele orale medicijnen geen effect hebben, denken zorgverleners dat pijn een onvermijdelijk onderdeel vormt van een chronische wond. Zowel de zorgverlener als de patiënt raken zo gewend aan de situatie, dat ze het gewoon accepteren. Het is een vicieuze cirkel.

Sommige wonden genezen nooit Een chronische wond gaat vaak gepaard met pijn. Wonden worden gedefinieerd als ‘chronisch’ als het meer dan drie maanden duurt voordat ze genezen. Dit leidt tot een aanzienlijk verlies van de buitenste lagen van de huid (de epidermis en dermis). Chronische wonden verschillen in grootte en soort; sommige genezen binnen zes maanden, terwijl andere nooit genezen of frequent terugkeren. Er zijn zelfs patiënten die deze wonden al meer dan twintig jaar hebben. Vooral ouderen lijden

aan chronische wonden – meer dan tweederde van alle patiënten met chronische wonden is 70 jaar of ouder. Maar eenieder met diabetes, een slechte bloedsomloop of lichamelijke handicap kan hierdoor getroffen worden.

Wat is chronische wondpijn? Er bestaan twee soorten pijn: ten eerste, pijn als gevolg van weefselbeschadiging. Deze pijn noemt men nociceptieve pijn en is de meest gangbare van de twee. Een voorbeeld is een snee van een mes. Deze nociceptieve pijn wordt vaak beschreven als branderige, zeurende of kloppende pijn. Gangbare pijnstillers zoals orale paracetamol, NSAIDs, plaatselijke verdovingen en opiaten kunnen verzachting bieden. Biatain – Ibu is een uniek schuimverband dat zorgt voor vochtige wondgenezing en een continue afgifte van het pijnstillend middel ibuprofen en vermijdt op deze manier de systemische bijwerkingen van orale pijnstillers. Als het verband in contact komt met wondvocht wordt constant ibuprofen afgegeven, waarbij de hoeveelheid afhangt van de mate van wondvocht.

stekende pijnen, wordt behandeld met antidepressiva of antiseptica.

De kosten van chronische wondpijn Pijn als gevolg van een chronische wond heeft enorme lichamelijke en financiële gevolgen voor een patiënt en legt een grote druk op zorgaanbieders en verpleegkundigen. Wond-gerelateerde pijn vraagt extra tijd en aandacht van verpleegkundigen, vertraagt het herstel en kan tot verdere complicaties leiden, zoals depressie, slaapgebrek, eetstoornissen en sociale isolatie. Coloplast BV , fabrikant van Biatain Ibu schuimverbanden met ibuprofen.

Indien u belangstelling heeft voor de wondbehandeling met Biatain Ibu kunt u dit aangeven bij uw arts of gespecialiseerd verpleegkundige. Deze kan dit bestellen via een wondmachtiging bij CombiCare Medische Hulpmiddelen. Zorgadvieslijn 0800-6226226.

De tweede soort pijn heet neuropathische pijn en wordt veroorzaakt door zenuwbeschadiging. Dit kan het gevolg zijn van langdurige nociceptieve pijn en blessures. Neuropathische pijn, gekarakteriseerd door scherpe,

www.coloplast.nl

www.combicare.nl

17


Leven met pijn

in het kort

Nelli Cooman is voormalig Nederlands atlete met Wereld-, Europese en Nederlandse kampioenschappen op haar naam. Daarnaast is zij ambassadeur van het Nationaal Pijnfonds. In 1996 stopte ze met haar atletiekloopbaan.

E

nkele jaren later kreeg ze binnen één week twee keer een auto-ongeluk en daar hield ze een whiplash aan over. “De ongelukken vonden kort achter elkaar plaats, maart 1998”, vertelt ze. “Bij het eerste ongeluk dacht ik alleen aan de auto en ging ik direct naar de garage om vervangend vervoer te regelen. Ik had wel een ontzettend stijve nek en pijn in mijn handen, maar ik schonk er niet veel aandacht aan.” Het tweede ongeluk, een week later, was veel ernstiger. “Ik had geen zichtbaar letsel zoals grote wonden, maar ik werd wel door de ambulance naar het ziekenhuis gebracht. Ik had opnieuw ontzettende pijn in mijn nek en ik was hartstikke bang. Met kraag om mijn nek kwam ik in het ziekenhuis aan waar foto’s zijn gemaakt en toen mocht ik weer naar huis.” Een whiplash is toen niet vastgesteld, dat blijkt niet zo makkelijk te zijn. “Eenmaal thuis bleef ik last houden van ontzettende hoofdpijnen en die zere nek. Uiteindelijk bleek de diagnose dus ‘whiplash’. Dat uit zich bij mij in veel hoofdpijn en alles vergeten. Ik moet echt overal briefjes, mailtjes en geheugensteuntjes voor gebruiken. Leven met

chronische pijn heeft een grote impact op mijn leven, het ergste vond ik het toen mijn dochter nog klein was. Hoe leg je een kindje van twee uit dat mama hoofdpijn heeft, haar niet op kan tillen en niet mee kan spelen? Die hoofdpijn gaat vaak over in migraine en dan kan ik echt helemaal niets meer doen.” Fysiotherapie Nelli gebruikt wel medicijnen tegen de pijn, maar dat helpt lang niet altijd afdoende. “Na enige tijd kwam ik in contact met dokter Kees Vos, specialist op dit gebied. De medicijnen die hij voorschrijft werken wel, maar die neem ik alleen als het echt nodig is. Hij verwees me ook naar een goede fysiotherapeut met een specialisatie in whiplashes, maar het bleek al te laat te zijn. Als ik eerder bij de fysiotherapeut terecht was gekomen, had deze het kunnen stabiliseren. Nu leerde ik vooral van haar om op tijd rust te nemen, soms een stapje terug te doen en de pijn te accepteren.”

Ha^`àVX]iZc

&

' *

EaVhàVX]iZc

Dcgjhi^\ZbdZYZgkaZ``Zc

(

Spierpijn is er in verschillende soorten, maar komt meestal door overmatige inspanning. U voelt dan de pijnlijke spier vooral bij inspanning of beweging.

kneuzing veroorzaakt ook spierpijn. Het is een spierbeschadiging waardoor een bloeduitstorting ontstaat waar de spier van zwelt en minder makkelijk beweegt. Soms wordt spierpijn door een spierscheurtje veroorzaakt. Dit gebeurt meestal in de kuit door een onverhoedse beweging. Het scheuren voelt als een korte, plotselinge pijn.

De pijn uit zich als stekend en scherp en wordt later dof. De spier voelt hard en stijf en is pijnlijk als u erop drukt. Een stijve nek is de meest voorkomende vorm van spierpijn. Een spier-

ventien. Artsen kunnen niet veel meer doen dan de pijn die iemand voelt serieus nemen. Om toch enige vorm van houvast te hebben, hanteren artsen soms de Visuele Analoge Schaal (VAS) waarbij op een schaal van een tot tien de pijn aangegeven wordt. Daarbij staat een voor ‘geen pijn’ en tien voor ‘ondraaglijke pijn’.

7a^_kZcYZ]ZZh]Z^Yd[]dZhi

)

EaZ`_ZdeYZ]j^Y EaZ`_ZdeYZ]j^Y

.

@ZcYZ.h^\cVaZc#

, +

kan ook veroorzaakt worden door overbelasting van de keel. Roken of een rokerige omgeving, veel praten en schreeuwen zijn dingen die deze overbelasting kunnen veroorzaken. Over het algemeen verdwijnt keelpijn vanzelf binnen een week. Bij voortdurende overbelasting blijft de keelpijn aanhouden.

Pijn is een zuiver persoonlijke beleving, een ander kan niet of nauwelijks beoordelen hoeveel pijn iemand voelt. Uit een Canadees onderzoek van 2006 blijkt wel dat vrouwen pijn intensiever voelen dan mannen. De onderzoekers ontdekten dat vrouwen gemiddeld vierendertig zenuwen per vierkante centimeter hebben, mannen hebben er ze-

@cdWWZai_Z

-

OVVYWVaàVX]iZc

Nelli werkt in de sporten recreatiebranche als sportschoolconsulent. Ze ondervond nogal wat onbegrip op haar werk. “Als ik zelf mijn tempo kan bepalen, is er niets aan de hand maar sommigen dachten wel ‘als je niet kunt, dan rot je maar op’. Ik raad iedereen met een whiplash aan om direct een goede fysiotherapeut te zoeken en vooral te accepteren wat je is overkomen.”

Iedereen heeft wel eens keelpijn. Soms is het alleen een vervelend gevoel en soms is het zo pijnlijk dat u moeilijk kunt praten of slikken. Keelpijn gaat vaak samen met een verkoudheid. Soms gaat keelpijn gepaard met koorts. De keelpijn kan verschillende oorzaken hebben. Er kan sprake zijn van een ontsteking, maar de pijn

=dZZZgYZg`Vc`ZgldgYidciYZì! HidZa\Vc\àVX]iZc

]dZ\gdiZgYZ`Vchde\ZcZo^c\# 9VVgdb^h]ZiWZaVc\g^_`YVijYZ.h^\cVaZc `ZciY^ZodjYZc`jccZcl^_oZcdeZZckdgb kVc`Vc`Zg#9jhaZideVVc]djYZcYZ kZgVcYZg^c\ZckVcjla^X]VVbZc\Vdei^_Y cVVgYZ]j^hVgihVahj^ZihbZgì#=Zi]dZ[ic^Zi bZiZZcZgchi^\iZo^_c#BVVg]dZZZgYZgjZgW^_ WZci!]dZWZiZg#@^_`kddgYZ.h^\cVaZcde lll#`l[àVX]iVYk^Zh#cad[cZZbkddgbZZg ^c[dgbVi^ZXdciVXidebZiYZ@L;@Vc`Zg >c[da^_c/%-%%"%''++''\gVi^h#

Portugal - Rondreis Diverse hotels

Italië - Montecatini Terme Hotel Florio Trinacria Vertrekdata 11 apr 25 apr 2, 16, 23, 30 mei 6, 13, 20 juni 4, 18, 25 juli 8, 22, 29 aug 12 sept 19, 26 sept 10 okt 17 okt

©Disney

Vertrekdata 4 apr 18 apr 2, 16, 30 mei 13 juni 27 juni 11, 25 juli 8, 22 aug 5 sept 19 sept 3 okt 17 okt

10d. 469 499 529 529 529 539 539 529 529 499

17d. 759 799 829 839 849 849 849 829 819 799 769

©Disney

©Disney

PLH_TG19_v4_LC.indd 1

14-04-2008 15:49:23

19


Werken zonder pijn Ongevallen op het werk komen, ondanks alle regels en voorschriften, nog steeds voor. Maar ook zonder ongeval kan een werknemer, al dan niet tijdelijk, arbeidsongeschikt raken.

D

e ongevallen met slechte of zelfs dodelijke afloop op de werkvloer halen de media. ‘Bouwvakker van steiger gevallen’, ‘hand geamputeerd door machine’ – dergelijke ongelukken blijken gewoonweg niet te voorkomen, zelfs niet onder de strengste veiligheidseisen. Want waar mensen werken, worden fouten gemaakt en soms zijn die fataal. Een werkgever is verplicht te zorgen voor een veilige werkplek en dat is voor elk bedrijf weer anders. De werkvloer van een fabriek moet aan andere eisen voldoen dan de werkvloer van een kantoor. En zelfs als de werkplek voldoet aan alle eisen is dat geen garantie dat werknemers altijd gezond blijven. Rugklachten door overbelasting of verkeerd tillen is een sprekend voorbeeld. Schouder- en nekpijn door constant werken met een verkeerde lichaamshouding is een andere. Ook RSI is een werkgerelateerde klacht. Het staat voor Repetitive Strain Injury. RSI is een verzamelnaam voor klachten, symptomen en syndromen die voorkomen in de bovenrug, de nek en het schoudergebied, armen, ellebogen, polsen, handen en vingers. De klachten worden meestal veroorzaakt door steeds

terugkerende bewegingen, een langdurige statische houding of een combinatie van deze twee. RSI komt in veel beroepsgroepen voor en dus zeker niet alleen bij mensen die met een computer werken. Training Als lichamelijke klachten werken onmogelijk maken of ernstig belemmeren, kan een werknemer naar een revalidatiecentrum. Loes Swaan werkt als revalidatiearts/arbeidsrevalidatiearts bij Revalidatiecentrum De Trappenberg in Huizen. “Wij zijn er niet alleen voor werknemers met klachten opgelopen tijdens het werk. Ook mensen met pijn aan het bewegingsapparaat, waardoor werken bemoeilijkt wordt, kunnen bij ons terecht.” Elke patiënt krijgt eerst een ‘quickscan’, uitgevoerd door een revalidatiearts, een fysiotherapeut, een ergotherapeut en een psycholoog. “Zij geven een advies en dat kan echt van alles zijn. Van fysiotherapie tot een arbeidstraining.” De arbeidstraining duurt negen of achttien weken, afhankelijk van het advies. “We werken tijdens die training aan conditie, verbeteren fysieke belastbaarheid, stresshantering en om-

gaan met pijn.” De quickscan wordt vergoed door de zorgverzekeraar, de arbeidstraining moet betaald worden door de werkgever en dat lukt niet altijd. “Het gebeurt wel eens dat een werkgever dat niet wil, hij snijdt zichzelf daarmee in de vingers want ziekteverzuim kost meestal veel meer dan zo’n training.” Werknemers die tussen de zes weken en zes maanden niet werken vanwege bovengenoemde klachten, komen in aanmerking voor een dergelijke training. Trends Ook in ziektebeelden en aandoeningen bestaan trends. “Bekkeninstabiliteit is geen trend meer en de RSI-hausse is inmiddels ook over het hoogtepunt heen.” Swaan denkt dat aandacht in de media en de opstelling van de hulpverlener een grote rol speelt bij dergelijke trends. “Het nieuwste is ‘Rust Roest’. Bij klachten van het bewegingsapparaat werd voorheen vooral rust voorgeschreven. Men is er nu echter van overtuigd dat beweging echt beter is. Dat geldt ook voor aan het werk blijven. Sommigen zien werk als de boosdoener, maar werk verschaft structuur en sociale contacten

en vaak zijn er mogelijkheden om het werk of de werksituatie wat aan te passen zodat werknemers toch aan het werk kunnen blijven.”

Meer informatie: www.rsi-vereniging.nl

( advertorial )

Myofasciale Triggerpoints: onbekende oorzaak van pijnklachten Heeft u last van kuitkramp, tintelingen in de handen, of klachten die doen denken aan hernia of een tenniselleboog? Voelen bepaalde spieren stijf aan en is het pijnlijk als u erop drukt? Maakt u voor beroep of sport vaak dezelfde beweging die steeds meer pijn gaat doen, of heeft u al jaren last van dezelfde pijnklachten? Grote kans dat u last heeft van myofasciale triggerpoints (MTPs). Door: Tilly Slangen en Rob Beenker

Een myofasciaal triggerpoint - is een plaatselijke kramp in een spier (spierknoopje). - voelt aan als een (pijnlijke) harde plek in een spier. - houdt de spier gespannen, ook in rust. - geeft pijn als je erop drukt, waardoor je een bekend pijngevoel kunt oproepen. - zit vaak op een vaste plek in een spier. Gevolg Velen denken dat de oorzaak van een klacht ligt op de plek waar de pijn is. De pijn trekt de aandacht en vaak kijkt men niet verder, waardoor de oorzaak niet achterhaald wordt. Kenmerkend voor een MTP is dat het niet alleen pijn kan veroorzaken op de plek zelf, maar ook op andere plaatsen. Bij ieder MTP komt deze afgeleide pijn telkens voor in karakteristieke patronen. Zo kan bijvoorbeeld spanningshoofdpijn veroorzaakt worden door MTPs in de nekspieren. Pijn in de onderrug kan voort-komen uit de billen, de buikspieren en zelfs de kuiten. De oorzaak moet dus niet alleen worden gezocht op de plaats waar het pijn doet.

De gevolgen van triggerpoints - Pijn: bij de meeste pijn klachten spelen MTPs een rol. Vaak zijn ze zelfs de voornaamste oorzaak ervan. - Problemen met bewegen, zoals stijfheid, krachtverlies en beperkte beweeglijkheid. - Diverse symptomen, zoals evenwichtsstoornissen, wazig of dubbel zien, hangende oogleden, maar ook jeuk, verdoofdheid en een brandend gevoel.

triggerpoint en bijbehorend pijnpatroon bij CANS (RSI)

Het ontstaan van triggerpoints De oorzaak ligt veelal in verkeerd gebruik van spieren, zoals kan gebeuren bij: - (te) zware inspanning - verkeerde (werk)houding - acuut trauma (val of ongeluk) - inactiviteit (bv. gips, brace) - stress

een keten van verstoringen, waarbij hele ledematen of zelfs een hele lichaamszijde betrokken kan raken. Denk hierbij aan beenlengteverschil, gewrichtsaandoeningen en scoliose.

Ook pijnvermijdingsgedrag, om een pijnlijke spier te ontzien, kan MTPs veroorzaken. Ze ontstaan dan in spieren die de taak van de verzwakte spier overnemen. Zo vormt zich

Naast deze oorzaken kunnen factoren als knellende kleding, ongezonde voeding, ziekte en slaapgebrek eenmaal ontstane triggerpoints en hun klachten in stand houden.

Behandeling van triggerpoints Klachten die door MTPs worden veroorzaakt, zijn vaak goed te behandelen. Tijdens het onderzoek wordt vastgesteld of er triggerpoints in de spieren zijn en of deze de klachten veroorzaken. Als dit het geval is, kunnen we behandelen. Hierbij is het van belang om te ontdekken hoe de MTPs zijn ontstaan, en door welke factoren ze in stand worden gehouden. De therapie is erop gericht triggerpoints te deactiveren (uit te schakelen), zodat de spier tot rust kan komen en de klacht kan verminderen. Het aantal behandelingen Het is niet goed te voorspellen hoe lang een behandeltraject duurt, omdat het ene triggerpoint meer tijd vergt dan het andere. Daarnaast hebben we de factoren die de MTPs hebben doen ontstaan en die ze laten voortbestaan. Ook die moeten we uitschakelen Over het algemeen geldt dat pas ontstane MTPs sneller te deactiveren zijn dan reeds lang bestaande. Bij

deze laatste is vaak een hele reeks trigger-points ontstaan, die stuk voor stuk moeten worden opgespoord en gedeactiveerd.

Hoe u zelf kunt meehelpen MTPs reageren goed op korte behandelingen die regelmatig worden toegepast. Zelfbehandeling maakt daarom deel uit van de therapie. Het is eenvoudig te leren en makkelijk thuis toe te passen –zelfs bij rugklachten-, en neemt per keer hooguit enkele minuten. Zo kunt u daadwerkelijk een bijdrage leveren aan het herwinnen van uw gezondheid. Wetenschappelijke basis De kennis over MTPs is in kaart gebracht door de Amerikaanse artsen Janet Travell en David Simons, in hun medische standaardwerk ‘the Trigger Point Manual’. De methode van zelfbehandeling die u leert, is gebaseerd op deze kennis, en staat beschreven in het nederlandstalige Handboek Triggerpoint-therapie.

Meer info over het boek en behandelaars bij u in de buurt vindt u op:

www.triggerpointboek.nl

Drie kabels

Twee luidsprekers

Eén compleet systeem

“Een geweldige surroundsound ervaring uit slechts twee kleine luidsprekers... Typisch een uitvinding die je van Bose mag verwachten.” April 2007

Overtuig uzelf. Vraag om een demonstratie van een 3·2·1 DVD home entertainment-systeem. ®

ieuwe Het n systeem GSXL-apaciteit en rs 1 · 2 · 3 pslagc umme ®

o n Ruime selecteerde ur. e k g r r o o o e 321 vo or ieders v vo

Ruime opslagcapaciteit en voorgeselecteerde muziek voor ieders voorkeur. Het innovatieve intelligente weergavesysteem uMusic leert uw muziekvoorkeuren kennen en speelt de muziek af die u leuk vindt. Bovendien kan het ongeveer 300 muziek-cd’s opslaan. Voor uw luisterplezier hebben wij al 321 zorgvuldig voorgeselecteerde nummers op het 3·2·1 GSXL-systeem opgeslagen, verdeeld in drie standaardcategorieën. De sensatie van home cinema, eenvoudiger dan ooit... Een revolutionaire technologie voor muziekweergave. Het nieuwe 3·2·1 GSXL-systeem is de complete entertainmentoplossing voor het hele gezin. ®

®

®

Voor een demonstratie bezoekt u een geautoriseerde Bose-dealer. Voor dealer-adressen bel +31 (0)299 - 390 290, e-mail [email protected] of bezoek www.bose321.nl Uit het zicht te plaatsen ACOUSTIMASS -module niet afgebeeld. Quote gebruikt met toestemming, HiFi Test TV, 04/2007. ®

omgaan met pijn Hoe ga je om met beperkingen aan het bewegingsapparaat? Pagina 10 en 11 Groeiende aandacht voor mensen met vage klachten Pagina 14

Recommend Documents