Olympos. Kastraki. Igoumenitsa. Delphi. Parga. Loukas. Athene. Patras Sounion. Epidauros. Mykene. Olympia. Nafplio

Olympos

Kastraki Igoumenitsa Delphi Parga

Loukas Athene

Patras

Sounion Olympia

Epidauros

Mykene Nafplio

2

INHOUD Voorwoord rector ...............................................

5

Voorwoord reisleiding ..........................................

6

Deelnemerslijst .................................................

7

Bagagelijst ......................................................

8

Campings ......................................................... 10 Reisoverzicht ....................................................

12

De reis van dag tot dag ........................................ 15 Dinsdag 14 en Woensdag 15 juli ......................... 15 Donderdag 16 juli

Olympia ............................. 16

Vrijdag 17 juli

Olympia ............................... 18

Zaterdag 18 juli

Delphi ................................ 23

Zondag 19 juli

Hosios Loukas ………..............

31

Isthmos ............................ 32 Maandag 20 juli

Mykene .............................. 33

Dinsdag 21 juli

Varen vanaf Tolon ..............

37

Nafplio ............................

38

Woensdag 22 juli

Epidauros ............................ 39

Donderdag 23 en vrijdag 24 juli Athene .................. 44 Zaterdag 25 juli

Athene en Sounion ................

56

Zondag 26 juli

Thermopylai .....................

58

Maandag 27 juli

Meteora .........................

60

Dinsdag 28 juli

Metsovo en Parga..................

63

Woensdag 29 juli en Donderdag 30 juli ................. 3

64

Overzicht Griekse Geschiedenis ................................ 65 Griekse tempelbouw ............................................. 70 Griekse beeldhouwkunst ......................................... 73 Griekse vazen .................................................... 75 Toneel in Athene ................................................ 78 Grieks-orthodoxe kerk .........................................

82

Nieuw-Grieks .................................................... 85 Eten in een restaurant .......................................... 90 Griekse recepten ................................................ 92

4

VOORWOORD RECTOR Op het moment dat ik dit schrijf is Griekenland in deplorabele toestand: de werkloosheid is er ongekend hoog, murw ligt het aan een financieel EU-infuus, en de Duitsers geven in een opiniepeiling aan voor een ‘Grexit’ te zijn. De stoere minister van Financiën Varoufakis zingt inmiddels een toontje lager en bezweert de EU aan de verplichtingen te voldoen en het benodigde terug te betalen geld desnoods als ‘bloed uit een steen’ te persen. Het ooit zo trotse land, bakermat van de westerse beschaving, is de paria van Europa geworden. Beschavingen komen en gaan. Egypte kan erover meepraten, net als Italië, Mexico, Irak en Groot Brittannië en volgens velen wacht de Verenigde Staten hetzelfde lot, als het verval niet al heeft ingezet. Desondanks, al bladerend door deze gids: wat een prachtige reis heb je in het verschiet. Een reis naar heden en verleden, zon en zee, cultuur en natuur, en nuttig en aangenaam. Een reis van lange dagen en korte nachten op het breukvlak van schooljaar en vakantie, met 52 leerlingen en zes docenten. Zes docenten, dat wil ik hier nog eens benadrukken, die ook in de zomervakantie bereid zijn om een door de school georganiseerde reis te leiden. Ik ben dankbaar daarvoor. Jij toch ook? Als wij ons hoofd nog bij rapportvergaderingen hebben, zul jij per bus op 14 juli a.s. op onze parkeerplaats afscheid nemen van je familie. Ook ik zal je komen uitzwaaien en je een ‘behouden vaart’ wensen. Tijdens de reis volgen we aan het thuisfront je avonturen via de sociale media. Een fantastische, ontspannen en leerzame reis wens ik je. Geniet en keer terug in goede gezondheid! Dick te Boekhorst rector

5

VOORWOORD REISLEIDING Beste leerlingen, Dit schooljaar heeft het Koning Willem II College het 50-jarig bestaan van het gymnasium gevierd. De Griekenlandreis vormt een mooie bekroning van dat jubileum. De reis kent al een bijna even lange traditie. De heer Polman, legendarisch oud-docent klassieke talen van onze school, heeft deze traditie al snel na de oprichting van het gymnasium in gang gezet. Hij maakte met een Volkswagenbusje volgepakt met leerlingen en bagage een rondreis door Griekenland langs de belangrijkste bezienswaardigheden uit de klassieke oudheid. De reis is traditioneel een mengeling van lering en vermaak, van inspanning en ontspanning, van hoogtepunt en af en toe een dipje, van ontberingen en chillen, van zweten en zwemmen. Prettig reizen met een grote groep veronderstelt een positieve, coöperatieve opstelling van de deelnemers. Dat houdt in dat je vriendelijk en begripvol bent tegenover elkaar, dat je een bijdrage levert aan het in- en uitpakken van de bus en het inrichten en opruimen van de slaapplaatsen op de campings, dat je de ambitie hebt een mooie, waardevolle rondleiding te verzorgen voor je reisgenoten, dat je enthousiast je corveetaken uitvoert, dat je de bus - onze huiskamer - netjes houdt, dat je afgesproken tijdstippen goed in acht neemt, kortom dat je van de reis samen met anderen iets moois wilt maken waarop je later met veel plezier kunt terugkijken. Nog enkele weken wachten en dan is het zover. Deze reisgids helpt je om in de stemming te komen. Zorg dat je hem straks ook meeneemt op reis. Voor de thuisblijvers verschijnt een digitale versie van de reisgids op de website van de school. De reisleiding heeft er al zin. Jullie ook? Hartelijke groet, Caroline de Bekker, Peter Boekhort, Tom Borsten, Anke van Esch, Karin van der Lee, Peter van der Pasch P.S. Dank aan Alieske voor de vele mooie tekeningen die zij speciaal voor deze reisgids heeft gemaakt. 6

DEELNEMERS GRIEKENLANDREIS 2015 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52.

Leerlingen 1. Freek van Alst 2. Ghislaine Aouragh 3. Nina Becx 4. Amy van Bijsterveldt 5. Milan Bogers 6. Willem van Boxtel 7. Youri van Boxtel 8. Fenne Broers 9. Britt Damhuis 10. Niels Derksen 11. Sabine van Dijk 12. Gijs van den Dries 13. Bart Gerritsen 14. Jens van Griensven 15. Max Hertogs 16. Jens van den Hout 17. Gilles Houtepen 18. Sacha van Iperen 19. Mathieu van den Kerkhof 20. Alieske Kleeven 21. Bram van der Kleij 22. Max Koebrugge 23. Luc Koenen 24. Evelien Kolen 25. Cees de Kort 26. Giel de Laat 27. Michelle Lammers 28. Laura Maas 29. Rens de Man 30. Bram Meijer

Noa Mes Neesha van Mierle Irene Mommers Michèlle Pals Wies Pruijn Rick Remery Luna-Elise Schernthaner Kim Smits Thijmen Staps Matthijs Sweekhorst Meike Tacken Rick Thijssen Babette van Tilborg Fatih Uguz Sander Uijtendaal Pleun Vekemans Inge van de Ven Maud Vennix Liselotte Verbeek Iris Verhoeven Job Vermeulen Michiel de Wit

Leraren 1. Caroline de Bekker 2. Peter Boekhort 3. Tom Borsten 4. Anke van Esch 5. Karin van der Lee 6. Peter van der Pasch

7

DE BAGAGELIJST 1. 2. 3. 4. 5. 6.

PASPOORT of IDENTITEITSKAART Schoolpas Reisgids + gegevens voor je rondleiding Slaapzak + lakenzak + kussensloop Luchtbed of matje Bagagelabels met je naam aan ieder bagagestuk (ook aan dagrugzakje); geen sticker, want die laat los. 7. Enige kleding (ook trui en regenjasje; meisjes ook lange rok /omslagdoek voor bezoek aan kloosters) 8. Stevig schoeisel 9. Badkleding 10. Badslippers 11. Waterschoentjes of surfschoentjes 12. Toiletartikelen 13. Rol toiletpapier 14. Twee handdoeken 15. Plastic zakken (voor vuile of natte was) 16. Veldfles (of petfles) 17. Zaklantaarn 18. Zonnebril 19. Pet/hoed (verplicht i.v.m. risico zonnesteek) 20. Oordopjes (helpen ook tegen zeeziekte!) 21. Muggenstift 22. Norit (of iets dergelijks) 23. Zonnebrandwerende middelen 24. Reservebril / lenzen (eventueel afschrift recept) 25. Eigen medicijnen + recept van medicijnen 26. Grote mok, lepeltje, plastic bord, lepel en (zak)mes 27. Gezelschapsspelletjes (kaarten, bal) 28. Verantwoorde literatuur 29. Goede bewaarplaats voor geld 30. Pen en papier 31. Aantekeningen voor rondleiding 32. Adressen voor versturen kaarten 33. Fototoestel 34. Wasmiddel, knijpers, waslijn 35. Muziek (voor op je hoofd) 36. Theedoek (voor afdrogen bij corvee) 8

De reisleiding zal zorgen voor een uitgebreide verbandkist. Neem zelf wat pleisters en paracetamol mee. De bagage dient verpakt te zijn in een bescheiden weekendtas, rugzak (zonder buisframe) of koffer (geen harde!). Eén per persoon. De bagageruimte van de bus is niet zo groot. Bovendien zijn leven en dracht in Griekenland tamelijk luchtig. Je slaapzak en -matje moet je gescheiden van je andere bagage niet dus! inleveren op dinsdagmorgen voor vertrek. We laden deze in in een apart gedeelte van de bus i.v.m. de nacht op de boot. Een overlevingspakket: Tijdens de heenreis moet je voedsel voor de lunch op dinsdag meenemen. Frisdrank, fruit e.d. zowel voor dinsdag als woensdag. Vanaf woensdagochtend zorgen wij voor ontbijt en lunch. Zorg dat in je reisrugzakje dat je bij je hebt in de bus en op de boot, ook alles zit wat je nodig hebt voor de twee overnachtingen tijdens de reis (bijv. een aantal toiletspullen; als je wilt zwemmen tijdens de bootreis ook je zwemspullen niet vergeten!). Bedenk dat het 's nachts op het dek van de veerboot koud is. Ook 's nachts in de bus koel je af. Dus zorg voor iets warms. Realiseer je goed dat de bagage in de bagageruimte onder in de bus niet beschikbaar is vóór donderdag. Het terrein in Griekenland is vaak oneffen en rotsig. Draag een paar stevige schoenen. Waterschoentjes zijn onmisbaar bij het zwemmen in zee: je haalt je voeten snel open aan scherpe rotsen en er zitten vaak zeeëgels met zeer gemene stekels. Overbodig te zeggen, toch maar gemeld: het bezit van verdovende middelen wordt in het buitenland zeer zwaar bestraft. Wie op het bezit ervan betrapt wordt, kan geenszins rekenen op clementie van de plaatselijke autoriteiten, noch van de reisleiding. We rijden door!!! Als er gedurende de reis schade ontstaat aan je bagage of je raakt iets kwijt, verwittig dan zo snel mogelijk de reisleiding. Er is een verzekering, maar die kent wel een eigen risico.

9

DE CAMPINGS N.B. De eerstgenoemde datum is steeds de dag waarop we (meestal 's middags) op de camping arriveren, de laatste de dag waarop we (meestal 's ochtends) vertrekken.

16-17 juli CampingAlphios Ancient Olympia 27065 Ilia Tel. 0030-2624022952 Fax 0030-262402295 e-mail: [email protected]

www.eurocampings.net/nl/europa/griek enland/peloponnesos/camping-alphios106216/

17-18-19 juli Camping Apollon Delphi 33054 Fokis Tel. 0030-2265082762 of 0030-2265082750 Fax 0030-2265082888 e-mail: [email protected]

www.apolloncamping.gr/ www.eurocampings.net/nl/europa/griek enland/centraal/camping-apollon106249/

19-20-21 juli Camping Atreus Mykines 21200 Argolis Tel. 0030-2751076221 Fax. 0030-2751076760e-mail: [email protected]

www.tggr.com/camping-atreus/

21-22 juli Camping Nicolas I Palia Epidauros 21052 Argolis Tel. 0030-2753041297 Fax 0030-2753041492 e-mail: [email protected] [email protected] www.nicolasgikas.gr 22-23-24-25 juli Camping Nea Kifissia Potamou Adames Nea Kifissia Tel. 0030-2108075579 e-mail: [email protected] www.camping-neakifissia.gr 26-27-28 juli Camping Vrachos Kastraki 42200 Kalambaka Tel. 0030-2432022293 of 0030-2432023744 Fax 0030-2432023134 e-mail: [email protected]

www.eurocampings.net/nl/europa/griek enland/thessalie-sporades/campingvrachos-kastraki-100896/

10

11

12

14

13

16 15

11

3 4

1 Patras 2 Olympia 3 Delphi 4 Stiris (Hosios Loukas) 5 Isthmos 6 Mykene 7 Nafplion 8 Epidauros 9 Athene 10 Sounion 11 Thermopylai 12 Olympos 13 Kastraki (Meteoren) 14 Metsovo 15 Parga 16 Igoumenitsa

1 9 5 6

2 7

8

Reis door Griekenland 2015 12

10

HET REISOVERZICHT Dag 1 Dinsdag 14 juli

Dag

Dag

Dag

Dag

Dag

Dag Dag

Dag

Dag

Dag

Dag

Vertrek. Reistijd: hele dag. Overnachting in de bus. 2 Woensdag 15 juli Ontbijt aan Adriatische kust. Inschepen Ancona (vertrek 13.30 u.) Overnachting op de veerboot. 3 Donderdag 16 juli Aankomst veerboot in Patras (ca. 11.30 u.) Busreis naar Olympia (115 km, 2,5 u.) Overnachting op camping in Olympia. 4 Vrijdag 17 juli Bezoek aan opgraving Olympia. Busreis naar Delphi (235 km, 5 u.) Overnachting op camping in Delphi. 5 Zaterdag 18 juli Bezichtiging opgraving en museum Delphi. ’s Middags voor liefhebbers bergwandeltocht. Overnachting op camping in Delphi. 6 Zondag 19 juli Busreis naar Mykene (235 km, 5 u.) Onderweg bezoek aan klooster van Hosios Loukas en de Isthmos. Overnachting op camping in Mykene. 7 Maandag 20 juli Bezoek aan opgraving en museum Mykene. Overnachting op camping in Mykene. 8 Dinsdag 21 juli Varen met privé-boot vanuit Tolon. ’s Avonds happen & stappen in Nafplion. Totale bustijd ca. 3 u. Overnachting op camping in Mykene. 9 Woensdag 22 juli Busreis naar Palia Epidauros (60 km, 1,5 u.) Onderweg bezoek aan opgraving en museum Epidauros. Overnachting in Palia Epidauros. 10 Donderdag 23 juli Busreis naar Athene (125 km, 2,5 u.) Bezoek aan Akropolis-museum. ’s Avonds eten in Athene. Overnachting op camping in Athene. 11 Vrijdag 24 juli Bezoek aan Akropolis en Agora. Stadswandeling (o.a. oude Olympisch Stadion) Overnachting op camping in Athene. 12 Zaterdag 25 juli Bezoek aan Nationaal Archeologisch Museum Athene. Bezoek aan Sounion. ’s Avonds eten en shoppen in Athene. Overnachting op camping in Athene. 13

Dag 13 Zondag 26 juli

Dag Dag

Dag

Dag

Busreis naar Kastraki (350 km, 7 u.) Onderweg bezoek aan slagveld van Thermopylai. Overnachting op camping in Kastraki. 14 Maandag 27 juli Bezoek aan Meteora-kloosters. Overnachting op camping in Kastraki. 15 Dinsdag 28 juli Busreis naar Metsovo en Parga (190 km, 3.30 u.) Busreis naar Igoumenitsa (46 km, 1 u.) Inschepen in Igoumenitsa (vertrek 20.00 u.) Overnachting op veerboot. 16 Woensdag 29 juli Aankomst veerboot in Ancona (10.30 u.) Busreis. Overnachting in bus. 17 Donderdag 30 juli Thuiskomst (in loop van ochtend)

14

DE REIS VAN DAG TOT DAG Dinsdag 14 juli Busdag. We reizen richting het zonnige zuiden. Aan het einde van de middag maken we een wat langere stop voor het avondeten. ' s Nachts doorkruisen we Zwitserland. Zorg dat je je paspoort, overlevingspakket, dagrugzakje met toiletspullen, eventueel 'n opblaasbaar kussentje, spelletjes e.d. en iets warms voor de nacht (trui) bij je hebt in de bus.

Woensdag 15 juli Als het licht wordt, zijn we in Noord-Italië. Ontbijten doen we aan de Adriatische zee. We rijden naar de haven van Ancona waar de Super Fast Ferry op ons wacht. Bereid je voor op een cruise van 21 uur.

15

Donderdag 16 juli In de vroege ochtend meert de boot aan in Noord-Griekenland (ter hoogte van het eiland Corfu) in de haven van de plaats Igoumenitsa. Daarna varen we verder tussen de eilanden Lefkas en Kefallonia door en langs Ithaka, het beroemde eiland van Odysseus. Aan het einde van de ochtend (Griekse tijd, één uur later dan in Nederland!) gaan we aan wal in Patras, een drukke havenstad op de Peloponnesos. Met de bus reizen we naar onze eerste bestemming: Olympia.

Klaar voor de start!

Af!

16

Kaartje van de Peloponnesos

17

VRIJDAG 17 juli OLYMPIA Olympia werd in de oudheid slechts druk bezocht tijdens de Olympische Spelen die iedere vier jaar tussen 776 v. Chr. en 393 na Chr. zijn gehouden ter ere van Zeus Olympios. Olympia was geen stad, maar een heilig gebied, zoals het Apolloheiligdom in Delphi en het Asklepios-heiligdom in Epidauros, andere complexen die we gaan bezoeken. Tijdens de Olympische Spelen werden oorlogen opgeschort om deelnemers uit alle Griekse (en later ook Romeinse gebieden) de gelegenheid te geven om veilig naar Olympia te reizen. Voor de officials en hoge gasten was er een hotel, het Leonidaion, de rest kampeerde in de omgeving.

Voorzijde tempel van Zeus

Zeus-beeld van Pheidias

Centraal op de altis, het heilige terrein, liggen de brokstukken van de tempel van Zeus. Door aardbevingen is het gebouw in elkaar gestort. In deze tempel stond oorspronkelijk het 13 m. hoge beeld van Zeus. Pheidias, de maker, daarvan was eerder betrokken geweest bij de bouw van de Parthenon in Athene en had voor die tempel een vergelijkbaar cultusbeeld van Athena gemaakt. De werkplaats waar Pheidias het gigantische Zeus-beeld van goud en ivoor heeft gemaakt, ligt bij de tempel, maar verkeert niet in de oorspronkelijke staat, omdat het later werd omgebouwd tot een Byzantijnse kerk.

18

De ingang van het complex bevond zich in de oudheid aan de andere kant van het complex dan nu, namelijk ter hoogte van het Bouleuterion (zie onder aan reconstructietekening). In dit gebouw meldden de atleten zich en legden ze de Olympische eed af. Voordat de Spelen begonnen, konden de atleten trainen in de Palaistra, het gebouw dat grenst aan de werkplaats van Pheidias, en in het Gymnasion dat in later tijd voor het grootste deel is bedekt met slib dat de rivier de Kladeios aanvoerde.

Overal op het terrein prijkten standbeelden van winnaars (zie de sokkels met de voetafdrukken). Aan de noordrand verrees een serie schathuisjes van verschillende stadstaten die hierin hun geschenken aan Zeus lieten opbergen. Vanaf de altis leidde een tunnel naar het stadion. Het looptraject is 192 m. lang. De marmeren startdrempel is nog aanwezig. Er liep een watergoot om de renbaan heen. De toeschouwerscapaciteit op de grashellingen bedroeg 40.000 personen. Halverwege het parcours is een speciaal vak gecreëerd waar de juryleden konden zitten en daartegenover staat een altaar. De hippodroom (paardenrenbaan) lag oorspronkelijk hier nog achter, maar is niet bewaard gebleven. Keizer Nero is wellicht de beruchtste winnaar bij het wagenrennen. Bij zijn toernee door Griekenland eiste hij dat alle vier de Spelen van de Ronde (= de Pythische, de Isthmische, de Nemeïsche en de Olympische Spelen) die elkaar normaal jaarlijks afwisselden, in hetzelfde jaar gehouden 19

zouden worden, zodat hij aan alle kon deelnemen. Overal ging Nero natuurlijk met de overwinning strijken, maar in Olympia viel dat nog niet zo mee, want hij viel tweemaal uit de wagenbak en de andere deelnemers moesten flink de teugels inhouden om Nero als eerste over de meet te laten komen. Terug op de altis treffen we nog een tweede tempel aan, namelijk die van Hera. Deze tempel is duidelijk ouder (ca 600 v. Chr.) dan die van Zeus (ca 460). Vóór de Hera-tempel ligt het altaar waar sinds het begin van de moderne Olympische Spelen altijd het Olympisch vuur wordt ontstoken. Opzij daarvan tegen de voet van de Kronos-heuvel is in de Romeinse tijd een groot halfrond fonteingebouw met beelden in nissen opgetrokken dat het gehele complex van water voorzag. Aan de andere kant van de Hera-tempel staat het Philippeion, een rond gebouwtje dat koning Philippos van Macedonië daar heeft laten neerzetten na de verovering van Griekenland. In het gebouw stonden beelden van zijn hele familie opgesteld, uiteraard ook een van zijn zoon Alexander de Grote. Het Olympisch programma Bij de Olympische Spelen denk je onvermijdelijk aan sport. De sportactiviteiten in Olympia werden gehouden in het kader van een religieus feest dat vijf dagen duurde. Op de eerste dag van de Spelen werd er een speciale ceremonie gehouden waarbij de sporters in een lange rij naar het beeld van Zeus gingen. Daar aangekomen moesten ze de eed afleggen dat ze zich aan de regels zouden houden. Op de tweede dag werden juniorenwedstrijden gehouden. Op de derde dag vonden er wedstrijden plaats in de hippodroom en in het stadion. Een zwarte ram werd geofferd aan Pelops, die als grondlegger van de Olympische Spelen werd beschouwd. De Spelen werden zo gepland dat het op de vierde dag volle maan was. Op deze heilige dag werden er 's morgens ter ere van Zeus wel honderd ossen geslacht en symbolisch aan hem geofferd. Het vlees nuttigde men 's avonds tijdens de grote openbare maaltijd die werd gehouden voor alle deelnemers, hoogwaardigheidsbekleders en toeschouwers. 's Middags werden er

20

sportwedstrijden gehouden. De laatste dag stond in het teken van de huldiging van de winnaars die met olijfkransen werden getooid. Er volgde daarop een uitbundig feest. De volgende sporten stonden bij de Olympische Spelen op het programma: Hardlopen: Er waren drie verschillende onderdelen: de stadionloop over 192 m., de diaulos over de dubbele afstand en over een lange afstand van 4614 m. in wapenuitrusting (hoplitodromos) Verspringen: De Griekse atleten sprongen met gewichten in hun handen. Speerwerpen: Hierbij maakte men gebruik van een lichte speer van vlierhout. Aan de speer was een werpkoord bevestigd. De bedoeling was dat de speer als deze weggeworpen werd, door het leren werpkoord ging roteren, dus rond zijn as ging draaien. De speer werd daardoor stabieler in de lucht en kon dus verder gegooid worden. Er werden waarschijnlijk net zulke afstanden als tegenwoordig geworpen, dus tussen de 80 en de 100 meter. Discuswerpen: Voor dit onderdeel waren er verschillende disci, die verschilden van materiaal en van gewicht. De disci werden gemaakt van marmer, lood of brons, hadden een doorsnede van 17 tot 36 cm en wogen tussen de 1,5 en 6,5 kilogram. Worstelen: Het doel van het worstelen was om de tegenstander met drie worpen zo op de grond te krijgen dat hij of op de heup of op de rug plat op de grond kwam te liggen. Pentathlon (vijfkamp) Bovenstaande vijf sporten (stadionloop, verspringen, speerwerpen, discuswerpen en worstelen) waren ook onderdelen van de vijfkamp. Boksen: Aanvankelijk gebeurde het boksen met blote handen. In latere eeuwen wikkelden de boksers lieten leren banden om hun handen en in de Romeinse tijd werden deze banden zelfs nog voorzien van ijzeren punten. Op hun hoofd droegen ze een leren of bronzen helm. De twee tegenstanders vochten tot een van hen zich niet meer kon verdedigen, knock-out werd geslagen of de rechter wijsvinger opstak ten teken van opgave.

21

Pankration: Bij deze combinatie van worstelen en boksen ging het er heftig aan toe. De enige regel was dat het verboden was je vingers in elkaars ogen te steken en daardoor de tegenstander blind te maken, dus zelfs het doden van je tegenstander was toegestaan. De wedstrijd kon alleen beëindigd worden als een van beiden opgaf. Wagenrennen: Er werd geracet met twee- en vierspannen. De paardensporten werden in de hippodroom gehouden, dat was niet meer dan een open vlakte met tribunes. Paardenrace: De paarden werden bereden door kleine jockeys.

In het museum bij het opgravingsterrein bevinden zich o.a. de prachtige gevelsculpturen van de Zeus-tempel: Pelops' wagenrace en Apollo als scheidsrechter tussen vechtende Lapithen en Centauren (zie afbeelding hierboven). Bijzonder zijn verder een terracottabeeld van Zeus en Ganymedes en een marmeren beeld van Hermes met de baby Dionysos op zijn arm. Het beeld van de gevleugelde Overwinningsgodin Nikè van de beeldhouwer Paionios stond ooit op een hoge zuil opgesteld voor de tempel van Zeus. Het was het monument ter herinnering aan een militaire nederlaag van de Spartanen in de Peloponnesische oorlog.

De Nikè van Paionios sierde de medailles van de Olympische Spelen van Athene in 2004.

22

We verlaten Olympia en steken via de imposante hagelnieuwe brug tussen Rio en Antirio over van de Peloponnesos naar het Griekse vasteland. Vanaf de kust gaan we landinwaarts en bereiken we over een weg met haarspeldbochten tenslotte onze camping in Delphi waar we een mooi uitzicht hebben over een dal vol olijfbomen.

ZATERDAG 18 juli DELPHI

Vandaag gaan we naar de prachtig gelegen orakelplaats van Apollo. Het orakel van Delphi is het bekendste orakel van Griekenland. De naam Delphi wordt wel in verband gebracht met het woord delphis = dolfijn, omdat de god in die gedaante al kort na zijn geboorte op het eilandje Delos naar het Griekse vasteland was gereisd. De stad werd ook vaak Pytho genoemd naar de draak Python die Apollo daar gedood zou hebben. Deze draak bewaakte een heiligdom van Moeder Aarde, Gaia, die in de tijd vóór Apollo het orakel beheerde. De herder Kauretas zou op deze plek voor het eerst voorspellingen hebben gedaan. Het was hem opgevallen dat zijn geiten, wanneer ze in de buurt van een bepaalde kloof kwamen, rare bokkensprongen gingen maken. De herder ging kijken en werd eveneens bedwelmd door de gassen die uit de kloof kwamen. Onder invloed daarvan ging hij allerlei voorspellingen doen en steeds meer mensen hoorden ervan. Later werd er een tempel boven de aardspleet gebouwd en daarin zette men een drievoet neer, een soort kruk op drie metalen poten. Hierop ging een priesteres, de Pythia, zitten en zij raakte zo bedwelmd door de gassen die uit de kloof opstegen. De drievoet van de Pythia bevond zich in het heiligste gedeelte van de tempel, het adyton. Om het in trance raken te bevorderen kauwde de Pythia op laurierbladeren. Naast de drievoet stond een heilige steen, die het middelpunt van de aarde symboliseerde. Deze steen werd dan ook de 'navel van de wereld' genoemd. Volgens een mythe liet Zeus eens twee arenden los, één in het oosten en één in het westen. Ze kwamen elkaar bij Delphi tegen, dus was dat het midden van de wereld.

23

In de vroegste tijden was de Pythia altijd een jonge maagd, maar nadat een bezoeker eens een Pythia uit de tempel had geroofd, moest zij voortaan minstens vijftig jaar zijn. Een Pythia kwam altijd uit de plaats zelf, mocht geen seksueel contact hebben en leefde in afzondering. De orakels werden altijd op de 7de dag van de maand gegeven. De Pythia ging zich dan eerst in de Kastaliabron wassen. Daarna liep ze naar de tempel, waarna ze kauwend op laurierblad en zittend op de drievoet de De Pythia gezeten op haar drievoet orakeluitspraken deed. Door de laurierbladeren en de gassen uit de kloof raakte zij in trance, de god nam bezit van haar en kon door haar mond zijn wil duidelijk maken. Als zij in trance raakte, veranderde de kleur van haar gezicht en trilde ze over haar hele lichaam. Ook fonkelden haar ogen en schuimde haar mond. Zij sloeg dan allerlei vage kreten uit, die door aanwezige priesters in begrijpelijke taal werden omgezet. Niettemin waren de orakels vaak inhoudelijk duister of dubbelzinnig. In de bloeitijd van het orakel (6de en 5de eeuw v. Chr.) werden de uitspraken meestal in de vorm van gedichten opgeschreven, later was dat bijna altijd gewoon in proza. De pelgrims mochten de tempel van Apollo te Delphi pas betreden, als zij zich gewassen hadden met het kristalheldere water van de Kastalia-bron. Daarna werd er op het grote altaar voor het heiligdom geofferd. Een geit werd bijvoorbeeld met heilig water besprenkeld en als hij bibberde kon hij geofferd worden. Een bezoeker kon ook een honingkoek kopen (die voor veel geld bij de priesters te koop waren) om te offeren. Het lot bepaalde de volgorde waarin de bezoekers hun vraag aan de god mochten stellen, maar koningen en staten gingen voor. In de voorhal van de tempel stonden wijze spreuken, in gouden schrift, op de wand. Deze teksten riepen op tot beheersing en gematigdheid (Ken U zelve, Houdt maat bij alles).

24

1 wachtkamer voor de vragers; 2 omphalos (navel) onder baldakijn; 3 gouden standbeeld van Apollo; 4 graf van Dionysos; 5 orakelopening met drievoet; 6 heilige laurierboom Het opgravingsterrein Al voor de ingang passeren we de Kastalia-bron. Helaas is de bron niet meer toegankelijk, maar er is nog wel een kraantje waaruit hetzelfde water komt. Het water komt door een kloof naar beneden tussen de twee bergtoppen van de Phaidriaden, die deel uitmaken van het Parnassosgebergte. Daarop wonen, zo wil de overlevering, de Muzen. Geen wonder dat het water dichterlijke inspiratie geeft. Neem dus snel een slok! Voor de ingang van het heiligdom waren er winkeltjes. Zij zijn, zoals je kunt zien, gedeeltelijk uit baksteen opgetrokken en moeten daarom uit de Romeinse tijd dateren; de Grieken gebruikten namelijk uitsluitend natuursteen.

25

Na het winkelplein betreden we het heilige terrein -temenos- dat door een muur omgeven is. De orakelplaats ligt gedrapeerd tegen een steile helling. Een pad met haarspeldbochten voert ons omhoog. In de oudheid stonden langs dit pad - de Heilige Weg - rijen monumenten: kleine tempelachtige gebouwtjes, die de schathuizen waren waarin wijgeschenken van afzonderlijke steden waren opgesteld, en een woud aan bronzen standbeelden in nissen of zuilengangen. Veel is in de loop der tijd verloren gegaan door plunderingen en aardbevingen. Bovendien heeft er op deze plaats tot het begin van de Franse opgravingen aan het einde van de 19de eeuw een dorp gelegen. De Griek Pausanias ( 2de eeuw na Chr. ) somt alle monumenten op in zijn reisgids. Daarom weten we nu nog wat er allemaal gestaan heeft en ter ere waarvan alles gewijd was. Maar ook in de tijd van Pausanias was het orakel niet meer wat het geweest was. Nero had bijvoorbeeld al zo'n 500 standbeelden laten afvoeren naar zijn Villa Aurea in Rome. Aan het einde van de 19de eeuw kregen de Fransen na zware onderhandelingen van de Grieken het recht om hier opgravingen te doen op voorwaarde dat zij, de Fransen, het onderzoek financierden en hun krenten voortaan alleen in Griekenland kochten. De Fransen waren niet krenterig en gooiden er heel wat francs tegen aan. Ze begonnen met het verplaatsen van het dorp Kastri dat boven op de opgravingssite lag. Daarna werden er spoorlijntjes aangelegd, waarmee de afgegraven grond werd afgevoerd (het materieel was kort daarvoor gebruikt bij de aanleg van het Kanaal van Korinthe). Na 10 jaar staakten de Fransen het project (in 1903), nadat ze vele gebouwen, beelden en inscripties (zo'n 10.000) hadden gevonden. Later zijn er door de Grieken nog meer vondsten gedaan (bijv. in 1938 een grote kuil vol ivoor, goud en zilver). Meteen na de ingang rechts is het voetstuk te zien van de beroemde stier van Corfu (2). Op het verhoog daarnaast (4) stonden maar liefst 37 bronzen beelden die de Spartanen daar hadden neergezet na hun overwinning op Athene in de Peloponnesische Oorlog (in 404 v. Chr.). Voor de eerste haarspeldbocht liggen links de spaarzame resten van de twee oudste schathuizen van twee onbeduidende poleis, Sifnos en Sikyon (9 en 10); het fraaie beeldhouwwerk hiervan is in het museum te zien. Na de haarspeldbocht zie je het schathuis van Athene (14) dat weer in volle glorie is hersteld. Als je goed kijkt, kun je op de muur inscripties zien (en ingegraveerde lauwerkransen). De teksten bezingen de god Apollo. Bijzonder is dat er ook een soort notenschrift bij staat. Je ziet dat het gebouwtje uit een mooie witte marmersoort is opgetrokken. Op de metopen zijn Herakles en Theseus bezig dappere daden te verrichten (zie ook weer het museum).

26

27

Net voorbij dit schathuis ligt voor de terrasmuur de plek waar de aardgodin Gaia oorspronkelijk werd vereerd (16), voordat ze door Apollo werd verdrongen. Om een platform te maken voor de Apollo-tempel, is er een terrasmuur van 80 meter lengte gebouwd (21). De constructie van de muur is bijzonder: geen rechthoekige blokken, maar veelhoekige (polygonale) stukken steen die niettemin perfect tegen elkaar aansluiten. Men vermoedt dat de makers een techniek met loden strips hebben gebruikt om de voegen tussen de stenen zo klein mogelijk te maken. De muur is voor een groot gedeelte overdekt met minuscule inscripties (vooral over vrijlatingen van slaven). Voor deze muur staat nog een deel van een oorspronkelijk tien meter hoge zuil die bekroond werd door een Sfinx (19). Dit archaïsche Sfinx-beeld van het eiland Naxos is te zien in het museum. Daarnaast was een hal waar de Atheners (20) stukken van de buit behaald op de Perzen hadden uitgestald (o.a. kabels van de scheepsbrug over de Hellespont; dat vermeldt tenminste de inscriptie). Na de bocht komen we bij de voorzijde van de Apollo-tempel. Daar staat in zwart gesteente het tempelaltaar dat is geschonken door bewoners van het eiland Chios (25), die in ruil daarvoor mochten 'voordringen ' bij het raadplegen van het orakel.

De slangenzuil van Plataiai

De sfinx van Naxos

De wagenmenner

Tegenover het altaar aan de andere kant van de heilige weg stond de beroemde Slangenzuil van Plataiai (23). Bij de plaats Plataiai hadden de Grieken het Perzische landleger in 479 definitief verslagen. Om Apollo voor deze overwinning te bedanken, hebben 31 Griekse poleis samen dit monument laten maken. De zuil bestond uit drie sierlijk in elkaar gedraaide bronzen slangen die meters de lucht 28

in staken en met hun koppen een groot bronzen bekken droegen. Op de lijven van de slangen stonden de namen van de 31 zegevierende poleis gegraveerd. Al in de late oudheid is dit monument verwijderd en overgebracht naar de renbaan van het keizerlijk paleis in Constantinopel. Daar staat het nu nog, zij het zwaar gehavend. Gaat dat zien! Lopend langs de lange noordkant van de tempel passeren we de plaats waar het beroemdste beeld van Delphi is gevonden: de bronzen wagenmenner (28). Hij was oorspronkelijk de bestuurder van een vierspan. Door een koning van Sicilië was het als wijgeschenk geofferd. Dit beeld moet je straks in het museum zeker gaan bewonderen! Kijk hem diep in de ogen! We staan nu voor de schelp van het theater (30). Delphi was namelijk niet alleen een orakelplaats, maar er werd ook om de vier jaar een groot festival gehouden, de Pythische Spelen. Sport, muziek en toneel trokken dan vele bezoekers. Als we het pad helemaal volgen komen we tenslotte bij het stadion. Links van de ingang bevindt zich een inscriptie die het toeschouwers verbiedt om wijn mee in het stadion te nemen. Een stadion is eigenlijk een lengtemaat die varieert van 178 m. (hier in Delphi) tot 192 m. (in Olympia). Dit was bij de Grieken de sprintafstand. De startdrempels zijn nog zichtbaar. Klaar voor de start?!

Terug bij de ingang ligt aan de overzijde van de weg op een lager terras het Marmaria-complex dat gewijd is aan de godin Athena Pronaia. In Delphi was zij 29

een soort charmante assistente van Apollo. Zo vertelt Herodotos dat Athena bij de nadering van de Perzen een aardbeving veroorzaakte, waardoor zij ervan afzagen om het Apollo-complex te plunderen. Op het terrein liggen de fundamenten van twee Athena-tempels uit verschillende bouwperiodes. Toen archeologen bezig waren een van de twee tempels te restaureren, vond er een aardverschuiving plaats en hebben ze hun poging maar gestaakt. Duidelijk is wel uit enkele zuilkapitelen dat hier een van de oudste Griekse tempels gestaan moet hebben. (Prijsvraag: welke zijn de oudste zuilkapitelen?) Tussen de beide Athena-tempels liggen ook hier de resten van schathuisjes. Het interessantst en het fotogeniekst is echter de tholos, een rond gebouw met 20 Dorische zuilen dat perfect volgens de gulden snede gemaakt is. Een niveau lager liggen nog de lange zuilengang van een gymnasium, een sportschool die in gebruik was bij de Pythische spelen, en een thermengebouw. Het museum In het nieuwe museum zijn behalve de al genoemde beelden nog andere belangrijke vondsten te zien: de stoere beelden van Kleobis en Biton uit de Archaïsche tijd, de navel (omphalos) die in de Apollo-tempel stond, een bronzen beeldje van Odysseus onder de ram (al uit de 7 de eeuw), een ivoren Apollo-kop met gouden hoofdband, een beeld van Antinoös (de Egyptische jongen van wie de Romeinse keizer Hadrianus zo gecharmeerd was), beeldhouwwerk uit de gevelvelden van de Apollo-tempel etc. ktl.

De omphalos: navel van de aarde

30

ZONDAG 19 juli Vandaag maken we weer een flinke lange busreis. We reizen oostwaarts in de richting van Athene en buigen dan af naar het zuiden waardoor we via de Isthmos weer op de Peloponnesos te recht komen.

KLOOSTER VAN HOSIOS LOUKAS We gaan eerst een van Griekenlands beroemdste kloosters bezichtigen. Daarom moeten we decent gekleed zijn. Het klooster bevindt zich in het dorpje Stiri en is genoemd naar de stichter ervan: Hosios

Loukas (Zalige Loukas).

Deze Loukas werd in de 9de eeuw geboren in Kastri, het dorp dat was gebouwd op de orakelplaats van Delphi. Hij trok zich terug als een kluizenaar en bouwde samen met een paar anderen een klooster in een afgelegen streek. Hij kreeg de reputatie van wonderdoener. Na zijn dood werd er een nieuw klooster gebouwd om het graf van Loukas. Het klooster wordt gedomineerd door twee kerken het Katholikon uit de 11 de eeuw en de Maria (= Panaghia)-kerk uit de 10de eeuw (zie ook pagina's 31-33). Het Katholikon is vooral beroemd door de mozaïekvoorstellingen tegen een gouden achtergrond. Waar de mozaïeken door een aardbeving in de 17 de eeuw te zwaar waren beschadigd, zijn ze vervangen door fresco's. In de narthex, de langwerpige voorhal, zijn afbeeldingen die betrekking hebben op Pasen. In de hoofdruimte onder de achthoekige koepel zijn nissen met prachtige mozaïeken o.a. van Maria met kind en Christus die de apostelen de voeten wast. Ook is hier een afbeelding van Loukas te zien. In de koepel is een fresco aangebracht van de Pantokrator, de almachtige Christus die als het ware vanuit de hemel neerkijkt. Onder de kerk is een beschilderde crypte waar Loukas is begraven. Links van de hoofdkerk staat de iets oudere Maria-kerk die versierd is met fresco's. De buitenkant van de kerken is vrij sober.

31

ISTHMOS

De Isthmos is de landengte die de Peloponnesos tot een schiereiland maakt. Van oudsher vormde deze smalle verbinding een belemmering voor de scheepvaart. Het kanaal van Korinthe werd uiteindelijk voltooid in 1893. Door gebruik te maken van het kanaal sparen de schepen 130 zeemijlen uit, omdat ze niet meer om de Peloponnesos heen hoeven varen. Al vroeg bestonden er plannen om de Isthmos te doorgraven en er een kanaal te maken. Het idee om de Ionische en Aegeïsche Zee met elkaar te verbinden werd al gelanceerd in de 6de eeuw v. Chr. door de tiran van Korinthe, Periander. Tijdens de Romeinse overheersing werd de uitvoering van het plan overwogen door Julius Caesar en keizer Caligula, maar volgens de geschiedenis was het de Romeinse keizer Nero die met het eerste graafwerk begon. Hij zou zelfs in hoogst eigen persoon de eerste slag met een gouden pikhouweel gegeven hebben en de eerste zak met aarde versjouwd hebben. Keizer Nero zette duizenden slaven in om het kanaal te graven. Het bleek helaas te hoog gegrepen. Het duurde tot 1882 voordat men weer ging graven of liever hakken in de rotsbodem. In 1893 werd het kanaal voltooid. Het is 6,3 km lang en circa 25 meter breed. De zijwanden van het kanaal steken bij de verkeersbrug 54 meter boven het water uit. Van veel belang voor de moderne scheepvaart is het kanaal van Korinthe niet meer. Het is te smal. Maar het is wel een toeristische attractie om vanaf de brug over het kanaal in de diepte te kijken.

Het scheepvaartprobleem werd in de oudheid opgelost door het aanleggen van de zogenaamde diolkos, een brede weg waarover de schepen, op wagens geladen, van de Korinthische Golf naar de Saronische Golf werden getrokken. De sporen van de karren die de schepen vervoerden, zijn hier en daar nog te onderscheiden.

32

Een deel van de diolkos

Transport van een schip over de diolkos

De Isthmos werd beheerst door de stad Korinthe die echter nog zo'n 10 km van het kanaal verwijderd is. Korinthe is tussen 750 en 550 v. Chr. de machtigste stad van Griekenland. De welvaart dankte het aan de overzeese handel. Op twee plaatsen komt bronwater opwellen binnen het stadsgebied. De Glaukèbron (19) bevindt zich in een rotsklomp vlakbij de Apollo-tempel. Om de Peirenebron (7) is een prachtig gebouw opgetrokken. Het water stroomt hier nog overvloedig in de bekkens waaruit men in de oudheid water kwam tanken. Op de agora komt de weg (5) uit die naar een van de havens van Korinthe loopt. Opzij daarvan is o.a. een Romeins openbaar toilet (4).

MAANDAG 20 juli MYKENE

Vanaf de camping kon je hem al bijna zien liggen: de burcht van Mykene. Aan de stad Mykene dankt de Mykeense tijd, de vroege cultuurperiode tussen 1600-1200 v. Chr., haar naam. Verspreid over Griekenland, maar vooral op de Peloponnesos, werden in deze periode dit soort versterkte steden gebouwd. Uit Mykene vertrok volgens Homeros koning Agamemnon als leider van het Griekse leger naar Troje (rond 1200 v. Chr.).

Het eerst zien we de imposante verdedigingsmuren van de stad die opgebouwd zijn uit reusachtige steenblokken en daarom ook wel Cyclopische vestingmuren worden genoemd. De entree van de burcht is de alom bekende en zeer 33

indrukwekkende Leeuwenpoort (afb. hierboven; nr. 1 op het kaartje op volgende pagina). De poort bestaat uit vier enorme stenen: twee staande en twee liggende. De drempel (nu bedekt met een houten vlonder) en de dwarsbalk wegen elk 20.000 kilo. De gaten in de deurposten waren scharnierpunten voor de twee poortdeuren. De driehoek boven de deur is karakteristiek voor de Mykeense architectuur. In die driehoek is het eerste monumentale beeldhouwwerk uit Europa te zien: het reliëf van twee leeuwen, uitgehouwen uit één enorme steen. Hun voorpoten steunen op een altaar en tussen hen in staat een zuil die het paleis symboliseert dat de leeuwen bewaken. Eén van de belangrijkste vondsten, grafcirkel A (zie afb. hiernaast en nr. 5 op het kaartje), ligt meteen binnen de poort. Deze grafcirkel uit de 16de eeuw v. Chr. lag oorspronkelijk buiten de ommuring. De Leeuwenpoort stamt namelijk pas uit ca 1250 v. Chr. De grafcirkel wordt omgeven door twee rijen staande stenen platen, die door liggende platen werden bedekt. In de cirkel ontdekte de Duitse archeoloog Schliemann in 1876 zes grote grafkuilen gemarkeerd met een grafzerk, die voor koninklijke doden werden gebruikt. De rijken werden gekleed begraven, beladen met gouden geschenken. Sommigen droegen een gouden dodenmasker, anderen een prachtig versierd zwaard. De negentien doden die gevonden zijn waren beladen met in totaal 15 kilo goud! De vondsten zullen we zien in het Nationaal Archeologisch Museum in Athene.

Grafcirkel A

Mykene

34

Heinrich Schliemann, de op graver van Troje en

Op een hoger niveau vinden we de restanten van het paleis (8). Je moet bedenken dat in Mykene continu gewoond is vanaf de vroege oudheid tot 1930. De gebouwen uit de Mykeense tijd hebben dus veel te lijden gehad door latere bouwwerken.Via een smalle gang kom je op een binnenplein. Hier was de vloer bedekt met kleurig pleisterwerk. Naast de smalle toegang ligt een vierkante kamer. Vanaf het binnenplein ga je via een poort met zuilen naar een voorhal. Daar kon het bezoek wachten tot het de grote zaal in mocht, waar de troon van de koning stond. In het midden van deze zaal is de plek van de ronde haard nog goed te zien, evenals de vier zuilen die de haard omringden. Aan het einde van de grote zaal, links, ligt de badkamer waar Agamemnon door zijn vrouw zou zijn vermoord.

35

Plattegrond paleis

Binnenhof paleis

In de noordoostuitbouw (4) is een poortje, waar trappen in een steile donkere tunnel afdalen. Pak nu je zaklamp! Want zo kun je tot aan het waterreservoir (3) lopen, dat via een pijpleiding werd gevoed door een bron die buiten de vesting lag en nog steeds ligt. Langs de noordelijke muur liggen fundamenten van huizen en, hoger tegen de rots, voorraadkamers, waar onder ijzeren hekken enkele kruiken bewaard zijn gebleven. Ter hoogte hiervan, maar lager gelegen, is de noordelijke poort (2) die veel lijkt op de Leeuwenpoort. Op de terugweg bezoeken we het graf van Atreus. Het is een prachtig koepelgraf dat gebouwd is rond 1250 v.C. van zorgvuldig gehakte stenen. De gang die naar de ingang loopt, is 36 meter lang en zes meter breed. De wanden zijn opgebouwd uit gigantische blokken. Boven de poort bevindt zich een zelfde driehoek als bij de Leeuwenpoort, hier echter niet opgevuld met een reliëf. Het gewicht van het blok boven de ingang wordt geschat op 120.000 kilo. Naast de deur stond aan elke kant een versierde halfzuil. De 36

koepel is 13,5 meter hoog en heeft een diameter van 14,6 meter. Aan de rechterkant is een deur die leidt naar een kleine vierkante kamer. De muren waren bekleed met gebeeldhouwde stenen. Hieruit kun je afleiden dat er zeer voorname doden lagen. Helaas is van de, ongetwijfeld rijke, inhoud niets teruggevonden.

DINSDAG 21 Juli Vandaag maken we een vaartocht voor de kust van de badplaats Tolon op de boot met de veel belovende naam Eros.

37

NAFPLIO (NAUPLION) Tegen de avond gaan we uit in het mondaine havenstadje Nafplion. In de oude stad die op een in zee stekende kaap ligt, heerst nog iets van de ouderwetse Griekse sfeer. De stad kent al een lange geschiedenis. Tijdens de overheersing van de Venetianen is er in de 17de eeuw een kolossaal fortencomplex aangelegd ter verdediging tegen de Turken, de Palamidi-burcht. Desondanks hebben de Turken de stad toch snel weer ingenomen. De door schijnwerpers fraai verlichte Palamidi-burcht torent nog hoog boven de huidige stad uit en is ook te bezoeken. Daarvoor moet je wel eerst een trap van 999 treden bedwingen. Nafplion is ook even, namelijk meteen na afloop de onafhankelijkheidsstrijd tussen 1829 en 1835 - de hoofdstad van Griekenland geweest. Het zag er zelfs een ogenblik naar uit dat Prins Frederik, broer van onze eigen Koning Willem II, toen koning van Griekenland zou worden, maar hij bedankte voor de eer en hij liet het koningschap over aan Otto van Beieren.

Schets van Nafplion (rechts) aan de voet van de hoge Palamidi-burcht (links)

38

WOENSDAG 22 Juli EPIDAUROS In de Griekse wereld waren enkele kuuroorden waar mensen massaal naar toekwamen om genezing te vinden. Ze vertrouwden daarbij op de wonderbaarlijke geneeskracht van de god Asklepios.

39

Asklepios had volgens de mythologie de functie van genezende godheid overgenomen van zijn vader Apollo die in de nabijheid van het Asklepieion in Epidauros eveneens een heiligdom bezat. Als symbool van Asklepios geldt de staf met een daaromheen gewikkelde slang, teken van eeuwig leven. Naar het sanatorium in Epidauros kwamen zoveel patiënten dat op het terrein voorzieningen gebouwd moesten worden, bijvoorbeeld een hotel (3) met 160 kamers om ze te huisvesten. Een impuls voor de ontwikkeling vormde de pestepidemie die tussen 430 en 420 voor Chr. in met name Athene woedde. Vanaf de 4de eeuw waren er in Epidauros Asklepios-feesten met atletiekwedstrijden, paardenrennen, muziek en poëzievoordrachten. Daarvoor werd o.a. het bekende theater (1) gebouwd, een stadion (6) aangelegd en een grote feesthal (5) opgetrokken. De priesters van Asklepios hadden een geheel eigen methode om de zieken te behandelen: de tempelslaap. Wanneer de patiënt bij de tempel arriveerde, moest hij eerst een aantal dagen vasten en zich wassen met gewijd tempelwater. Daarna moest hij een varken en een ram aan Asklepios offeren om de god gunstig te stemmen. Vervolgens moest men een aantal nachten in het enkoimiterion, de langgerekte slaaphal (31) bij de tempel van Asklepios (10), doorbrengen in de hoop dat de godheid zou verschijnen. Alleen al het zien van de god zou genezing brengen. De priesters voerden ook andere behandelmethodes uit. Een daarvan voltrok zich in een rond gebouw, de tholos (12). Naar verluidt waren in het centrum daarvan heilige slangen opgesloten. Na de behandeling namen de priesters geschenken in ontvangst voor de godheid. Dit waren vaak wijgeschenken die bestonden uit een afbeelding van het zieke lichaamsdeel. Genezen bezoekers lieten vaak ook een standbeeld achter. Naast de tempelslaap hanteerden de priesterartsen andere therapieën. Bijzonder is dat van verschillende bouwwerken de bouwcontracten met aannemers bewaard zijn gebleven. Ze zijn als inscripties in grote stenen platen gebeiteld (te zien in het lokale museum). Dankzij deze contracten weten we de 40

hoogte van de bouwkosten van een aantal gebouwen: het hotel 50.000 euro, de tempel van Asklepios 200.000 euro, de tholos 400.000 euro. Het beeld van goud en ivoor van Asklepios in zijn tempel kostte ook zo’n 400.000 euro.

Centrum van het heiligdom: Het ronde gebouw is de tholos (12 op plattegrond). Schuin daarvoor ligt de Asklepios-tempel (10). In de langgerekte hal (enkomiterion) (13) sliepen mensen in de hoop genezing te vinden.

De tempel van Asklepios in Epidauros

Asklepios 41

Het theater is tegenwoordig het bekendste onderdeel van het heilige complex. Het is vooral beroemd om zijn akoestiek: woorden uitgesproken onder op de ronde orchestra zijn tot op de bovenste zitplaatsen duidelijk verstaanbaar. De tribune bestaat uit twee delen. Bezoekers bereikten de plaatsen van het onderste deel via de poorten aan weerszijden van het podium. Het bovenste deel is in de Romeinse tijd toegevoegd. Dit kon men bereiken via trappen aan de buitenzijde. Sinds 1954 worden iedere zomer ’s avonds in dit theater klassieke tragedies en komedies uitgevoerd die nog steeds op grote belangstelling kunnen rekenen.

42

43

DONDERDAG 23 juli en VRIJDAG 24 juli Na een prachtige busrit langs de kust bereiken we weer de Isthmos en verlaten we de Peloponnesos voorgoed. We zetten koers naar een nieuwe bestemming waar we de komende dagen zullen vertoeven: de stad Athene.

ATHENE

De helft van de hele Griekse bevolking woont tegenwoordig in de hoofdstad. Nog geen twee eeuwen geleden bedroeg het aantal inwoners 3000, heden ten dage ligt het inwonertal rond de 5 miljoen! Na het conflict met de Turken in 1922 en tijdens de burgeroorlog na WO II stroomden nieuwe inwoners met honderdduizenden tegelijk toe. Dit heeft zijn sporen nagelaten in de stad. Van enige stadsplanning lijkt geen sprake te zijn: als een witte vlek dijt de bebouwing steeds verder uit. De kwaliteit van huizen en gebouwen is vaak bedroevend. De infrastructuur laat veel te wensen over met dagelijks langdurige verkeersopstoppingen tot gevolg. De laatste jaren is hierin wel enige verbetering gekomen. Onder druk van de Olympische Spelen van 2004 zijn er nieuwe snelwegen aangelegd en is eindelijk ook een nieuwe metrolijn geopend. Het historisch centrum is mooi opgeknapt en grotendeels tot voetgangersgebied gemaakt.

Het hoogtepunt van het bezoek aan Athene is uiteraard de Akropolis. Het woord akropolis betekent eigenlijk niet meer dan hoge stad. In de Mykeense tijd had iedere stad een eigen akropolis. De akropolis was ommuurd en diende als vluchtburcht voor de bevolking uit de benedenstad. Op de akropolis lag ook het 44

paleis van de lokale koning. De Atheense Akropolis heeft in de Mykeense tijd eveneens deze functie gehad. Later is de Akropolis tot zuiver religieus centrum geworden. De gebouwen die op de Akropolis staan, dateren allemaal uit de bloeitijd van Athene, de tweede helft van de 5 de eeuw voor Chr. Daarvoor, in 480, was de hele Akropolis verwoest. Na de mislukte poging van Leonidas om de Perzen bij Thermopylai tegen te houden, hebben de Perzen namelijk Athene ingenomen en op de Akropolis alles vernietigd en in brand gestoken. Na enkele decennia begon de herbouw. Athene was rijk geworden door exploitatie van zilvermijnen en door bijdragen van Griekse poleis aan de bond tegen de Perzen. De Akropolis is slechts toegankelijk vanaf de westkant. Een brede trap leidt naar de Propylaien, een monumentaal poortgebouw. Op een vooruitspringend bastion naast het poortgebouw staat het Ionische Nikè-tempeltje, gewijd aan Athena Nikè, de godin van de overwinning. Het tempeltje herinnert door het beeldhouwwerk aan de beslissende overwinning van de Grieken op de Perzen bij Plataiai 479 v. Chr.

De Akropolis wordt gedomineerd door de Parthenon, gewijd aan Athena Parthenos, de maagd Athena. In 447 v. Chr. begon men aan de bouw van de Parthenon. Het werk heeft 15 jaar geduurd en het is volgens velen de mooiste en bijzonderste tempel geworden die de Grieken ooit hebben gebouwd. De bouw van de tempel werd gestimuleerd door de Atheense politicus Perikles. Het ontwerp van de tempel De beeldhouwer Phidias was door Perikles aangesteld als bouwmeester; dat wil 45

zeggen dat hij de leiding had over de bouw. Hij lette overal op, in bijzonder op de decoraties waaraan, behalve hijzelf, de beste kunstenaars van Athene werkten. De architecten Iktinos en Kallicrates werkten met hem samen. De tempel werd volledig uit marmer vervaardigd, met uitzondering van de funderingen, de deuren, de plafonds en de dakbalken. Het marmer voor de bouw werd gehaald uit het ten noorden van Athene gelegen Pentelikon-gebergte, en het marmer voor de beeldhouwwerken werd per schip aangevoerd van het eiland Paros. De Parthenon is een Dorisch peripteros tempel met een rechthoekig grondplan met drie traptreden rondom en een krans van Dorische zuilen, 8 aan de korte zijden en 17 aan de lange zijden. Bij de bouw is op grote schaal de gulden snede toegepast, de ideale verhouding van 1:1,66. Bij de bestudering van de tempel zijn zeer gerafineerde details aangetroffen die vooral bedoeld lijken om optisch bedrog tegen te gaan: een lichte zwelling van de zuil, een lichte bolling van de vloer, het iets naar binnen hellen van de zuilen. In de cella van de tempel stond het 12m hoge beeld van Athena Parthenos. Dit beeld was door Phidias gemaakt van platen goud en ivoor die hij had gemonteerd op een houten geraamte. In de ene hand houdt Athena een beeld van de godin Nikè vast en in de andere hand een schild en een speer. De kleinere kamer achter de cella (de opisthodomos) met vier Ionische binnenzuilen werd gebruikt als schatkamer. De Parthenon was gebouwd om twee vroegere tempels van Athena op de Akropolis te vervangen. Een hiervan stond ten zuiden van de Parthenon (op de Akropolis tussen de Parthenon en het Erechtheion). Er zijn bijna geen overblijfselen meer van. De andere, die men nog aan het bouwen was in de tijd van de Perzische verwoestingen in 480 v. Chr., stond op dezelfde plaats als de Parthenon. De metopen De 92 metopen van de Parthenon stellen allemaal verschillende gevechten voor. Aan de westelijke kant is het mythische gevecht tussen de Grieken en de Amazones (Amazonomachie) afgebeeld. Aan de zuidelijke kant de gevechten tussen de Lapithen en de Centauren (Centauromachie). Aan de oostelijke zijde het gevecht tussen de goden en de Giganten (Gigantomachie). En aan de noordelijke zijde de Trojaanse oorlog. De best bewaarde panelen zijn die van de 46

Centaurengevechten. Al deze gevechtscènes verwijzen waarschijnlijk naar de Perzische oorlogen. De tympanons De beide tympanons, de geveldriehoeken aan de korte zijde van de tempel (ook pedimenten en frontons genoemd), waren ook gevuld met prachtige reliëfbeeldhouwwerken. Die aan het westen van de tempel beelden de strijd uit tussen Poseidon en Athena om stadsgod van Athene te worden. De oostelijke beeldhouwwerken tonen de geboorte van de godin Athena uit het hoofd van Zeus. Het fries Het fries van de Parthenon loopt rond de bovenrand van de tempelmuur. In tegenstelling tot de metopen, heeft het fries één enkel onderwerp op de vier zijden. Het toont de Panathenaiïsche processie, zoals die jaarlijks van de rand van de stad over de agora naar de Akropolis trok. Het is een optocht van ruiters, muzikanten, offerdieren en andere figuren met verscheidene rituele functies. Centraal op de voorzijde staat de scène waarop enkele meisjes het nieuwe met zorg geweven kleed aan de godin Athena aanbieden. Het Parthenon bleef vrijwel intact tot 1687, toen de Venetianen en de Turken aan het vechten waren om het bezit van de Akropolis. De Turken gebruikten de Parthenon als kruitmagazijn en een inslag van een Venetiaanse kanonskogel verwoestte daarop de tempel. Voordat dit gebeurde, bewaarde de tempel door de vele eeuwen heen haar religieuze karakter en werd het na de oudheid eerst een Byzantijnse kerk en in de tijd van de Turken een moskee. In 1799 kwam Lord Elgin als ambassadeur op de Akropolis kijken. Hij liet 56 friesplaten, 15 metopen en de frontonsculpturen naar Engeland overbrengen. Deze kan men nu bewonderen in het British Museum te Londen als de zogenoemde Elgin Marbles. Al decennia lang doet Griekenland verwoede pogingen om deze Parthenon-sculpturen terug te krijgen. In het nieuwe Akropolis-museum 47

aan de voet van de Akropolis is zelfs al ruimte gereserveerd voor de Elgin Marbles, maar het is de vraag of ze er ooit te bewonderen zullen zijn. Het Erechtheion is een Ionische tempel die ten noorden van de Parthenon ligt. Het Erechtheion is tussen 421 en 406 gebouwd en is daarmee de laatste tempel die op het Akropolis werd opgetrokken. De tempel is gebouwd op de plek waar volgens de Griekse mythologie Athena en Poseidon hun wedstrijd hielden om het bezit van de stad Athene. Athena stak haar lans in de grond waardoor er een olijfboom begon te groeien en Poseidon stak zijn drietand in de grond waardoor er een zoutwaterbron opwelde. De inwoners kozen voor Athena als beschermgodin van de stad. De tempel is genoemd naar Erechtheus. Erechtheus was geboren uit de aarde. Athena adopteerde het kindje, gaf het kindje zijn naam, Erechtheus of Erechthonios, en bracht het groot in haar tempel. Later werd Erechtheus koning van Athene en stelde ter ere van Athene het feest van de Panathenaien in. De tempel was daarom gewijd aan Athene, aan Poseidon, aan Erechtheus en ook nog aan aan de eerste mythische Atheense koning Kekrops. Hij was half mens, half slang en geboren uit de aarde. De tempel werd op meerdere niveaus aangelegd omdat de rotsbodem oneffen was. Zo werd de tempel onregelmatig en asymmetrisch. De tempel kreeg een geheel eigen uitstraling. Het doel van het Erechtheion was een aantal gewijde plaatsen, die herinnerden aan de mythische oorsprong van de stad, binnen één bouwwerk onder te brengen. Zo kwam onder andere de olijfboom van Athena die ze aan de stad schonk, binnen het heiligdom te liggen, zijn er de gaten zichtbaar in de bodem van de drietand van Poseidon en het daardoor ontstane ondergrondse zoutmeertje, de slangenkuil van Erechtheus en het graf van stamvader Kekrops.

48

Het zuidelijk portaal wordt gedragen door gebeeldhouwde vrouwenfiguren, Kariatiden, genoemd naar de knappe meisjes van Karyai op het Peloponnesos. Ze dragen het kapiteel als een mand op hun hoofd. Het Erechtheion dankt zijn faam aan deze Kariatiden en aan zijn prachtige Ionische architectuur. De opstelling van de Kariatiden komt overeen met de opstelling van de zuilen in de noordhal. De vrouwenfiguren hadden een lange, losvallende peplos aan (wollen kledingstuk gemaakt uit een rechthoekige lap). Deze was vastgespeld op de schouder en werd bijeengehouden door een gordel om het middel. Vijf Kariatiden zijn om verdere beschadiging door luchtverontreiniging te voorkomen in 1979 naar het Akropolismuseum overgebracht en in het Erechtheion vervangen door kopieën. Een van de Kariatiden is twee eeuwen geleden al door de Engelsen meegenomen en prijkt nu in het British Museum in Londen. Naast de Kariatiden beperkten de decoraties van het Erechtheion zich tot het fries, waarvan weinig overgebleven is.

Hierboven zie je een plattegrondje van het Erechtheion. De noordhal (nr. 1) wordt omsloten door zes Ionische zuilen met mooi bewerkte bases. In de hal is een holte waar het zoutmeertje zich gevormd zou hebben door de gaten van de drietand van Poseidon. Bij nummer 2 staat de olijfboom die Athena uit de grond tevoorschijn heeft laten komen. Toen de Perzen de Akropolis in brand gestoken hadden, was ook de olijfboom in vlammen opgegaan, maar er zou diezelfde dag nog een nieuwe tak aangegroeid zijn. Ook nu nog staat er op deze plek een olijfboom. Bij nummer4 staat een stenen plaat die verwijst naar het graf van koning Kekrops. Nummer 5 is het drie meter lager gelegen heiligdom van Poseidon en Erechtheus. Nummer 6 is het heiligdom van Athena, de stadsgodin. In dit heiligdom stond het heilige, uit olijfhout gesneden beeld van Athene. Van dit beeld werd verteld dat het uit de lucht was komen vallen. Voor dit beeld werd om de vier jaar een nieuwe peplos geweven. Nummer 7 is de oosthal die toegang geeft tot het Athena-heiligdom. Nummer 8 is de Kariatidenhal, het zuidportaal van het Erechtheion.

49

In de 15de eeuw verbleven de haremvrouwen van de Turkse bevelhebber in het Erechtheion. In 1827, tijdens de onafhankelijkheidsoorlog, werd het Erechtheion vrijwel geheel verwoest door een Turkse granaat. Bij de restauratie werden gaten opgevuld met nieuw marmer en werden originele elementen overgebracht naar een museum en vervangen door kopieën van kunststof. De vervangers zijn natuurgetrouw, omdat er afgietsels werden gemaakt van de originelen.

De Akropolis van Athene 1 Ingang 2 Monument van Agrippa 3 Propylaien 4 Tempeltje van Athena-Nikè 5 Tempeltje van godin Roma 6 Parthenon 7 Erechtheion 8 Athena-altaar

9 Beeld Athena Promachos 10 Tempel van Artemis Brauronia 12 Odeion van Perikles 13 Theater van Dionysos 14 Heiligdom van Asklepios 15 Stoa van Eumenes 16 Odeion van Herodes Atticus

50

Aan de voet van de Akropolis ligt het Akropolis Museum. In het prachtige nieuwe gebouw zijn veel vondsten van de Akropolis tentoongesteld. Daartoe behoren vele marmeren beelden uit de archaïsche tijd (600-480 v. Chr.) De beelden maakten oorspronkelijk deel uit van de voorgangers van de Parthenon die door de Perzen in 480 werden verwoest of ze stonden als wijgeschenken op de Akropolis opgesteld. Bij de nieuwbouw van de tempels zijn deze beelden in een grote kuil achter het Erechtheion begraven. Vele beelden bewaren verfresten, sporen van de oorspronkelijke decoratie. Bij onze rondwandeling rond de Akropolis passeren we aan de zuidzijde eerst het in de Romeinse tijd gebouwde muziektheater van Herodes Atticus, waarin ook nu nog in de zomer concerten gehouden worden. We bezoeken het grote theater van Dionysos, waar tijdens toneelfestivals talloze tragedies en komedies zijn opgevoerd. Op de noordhelling komen we door enkele nauwe straatjes met karakteristieke witte huisjes in de beroemde wijk Plaka, die tegenwoordig vooral bestaat uit souvenirswinkels en restaurants. We betreden de Agora via de achteringang (op kaartje rechtsonder). De agora was het centrale plein vanhet oude Athene. Aan alle kanten werd de agora omgeven door een langgerekte zuilengang, een stoa. Aan de oostzijde is een van deze stoa's gereconstrueerd (13). In de Romeinse tijd is er midden op de agora een grote concertzaal neergezet (12). Op de agora bevinden zich religieuze, bestuurs- en handelsgbouwen. De gebouwen die belangrijk waren voor de democratie van Athene bevinden zich aan de westkant, waar je nog de ronde vorm van het Prytaneion (3) kunt herkennen, waarin het dagelijks bestuur verbleef, en de resten van het Bouleuterion (2) waarin de Raad bijeenkwam. Voor de volksvergadering bood de agora te weinig ruimte. Die werd gehouden op de helling van de Pnyx-heuvel die niet ver van de agora ligt. Op een hoger niveau dan de regeringsgebouwen staat de best bewaarde tempel van Griekenland die aan Hefaistos of aan Theseus gewijd was (1). In de gerestaureerde Stoa van Attalos (13) (Attalos was een koning in Klein-Azië die de stad Athene deze zuilengang cadeau deed) is nu het Agora-museum gevestigd en zetelt de American School of Athens die al tientallen jaren archeologisch onderzoek doet op de agora.

51

De agora van Athene

8 Stoa Poikilè (in oudheid beroemd om schilderingen) 10 Panathenaien-weg 12 Romeins Odeion (Concertzaal) 13 Gereconstrueerde Stoa van Attalos, nu museum (toiletten!)

1 Tempel van Hefaistos 2 Bouleuterion (Raadsgebouw) 3 Prytaneion 5 Heldenmonument met muurkrant

52

Vanaf de 4de eeuw voor Chr. vonden de sportwedstrijden van het Panatheaienfeest plaats in een daarvoor aangelegd stadion. Voor de eerste moderne Olympische Spelen in Athene in 1896 is dit stadion helemaal gereconstrueerd. Ook bij de Olympische Spelen van 2004 is dit stadion gebruikt. Hier finishten de deelnemers aan de marathon die in de plaats Marathon, aan de kust ten noordoosten van Athene, waren vertrokken.

Het Stadio Panathenaiko (ook wel Kalimarmaro geheten: = Gemaakt van Mooi Marmer).

53

Kaartje van centrum Athene

54

Kaartje van Attika

55

ZATERDAG 25 Juli We brengen in de ochtend een bezoek aan het Nationaal Archeologisch Museum in Athene. Hierin zijn archeologische vondsten uit heel Griekenland verzameld. Het museum is gehuisvest in een statig neo-klassiek gebouw uit de 19de eeuw. Het is onlangs opnieuw ingericht en ziet er prachtig uit. Topstukken zijn o.a. de goudvondsten van Schliemann uit Mykene, het bronzen beeld van Poseidon (of Zeus) uit Artemision en de fresco's van het eilandjeThera.

Kop van Poseidon van Artemision

SOUNION Tenslotte balanceren we op de hoge rotspunt van Sounion en kijken we, als het weer meezit, ver weg over een rimpelloos blauwe zee. Hier stond ooit Aigeus uit te kijken naar de terugkeer van zijn zoon Theseus. Het zwarte zeil van Theseus' schip dreef zijn vader ertoe zich in zee te werpen. Die draagt nog altijd zijn naam: Egeïsche Zee. Het zien van deze kaap gaf Atheense zeevaarders in de oudheid het gevoel weer bijna thuis te zijn in veilige haven. Poseidon liet het echter vaak hevig stormen bij deze kaap. Het loonde dus de moeite om hier een tempel te wijden aan de 56

zeegod. En dat gebeurde dan ook. De Perzen maakten echter in 480 v. Chr. een puinhoop van de tempel. Net als op de Akropolis van Athene en elders in Attika liet Perikles hier opnieuw een tempel bouwen. Ook hier was Iktinos de architect. De marmeren Dorische tempel op de hoge rots was eeuwenlang een baken voor de zeelieden. Het decor van de tempelruïne is sinds mensenheugenis een zeer geliefde plaats om de zon in zee te zien zakken. Menige beroemdheid uit het verleden heeft zijn naam gegrift in een tempelzuil. Zo is ook de naam te lezen van de jonge Engelse dichter en hellenofiel Byron die hier rond 1810 tot het volgende gedicht werd geïnspireerd:

"Place me on Sunium's marbled steep, Where nothing, save the waves and I, May hear our mutual murmurs sweep; There, swan-like, let me sing and die: A land of slaves shall ne'er be mine Dash down yon cup of Samian wine!"

Door de ligging was Kaap Sounion natuurlijk een plek van strategisch belang. Al tijdens de Peloponnesische Oorlog omringden de Atheners daarom het heiligdom met een fortificatiemuur met uitspringende torens. Door een bres in deze muur betreden wij het platform waarop de tempel van Poseidon ligt. De drempel van het poortgebouw dat toegang gaf tot het tempelterrein is nog zichtbaar. Van de oorspronkelijke 42 zuilen staan er nog 15 overeind die duidelijk verweerd zijn door de elementen. Het is bekend dat in voorbije eeuwen passerende zeelieden uit Europa af en toe een zuiltrommel aan boord gehesen hebben als souvenir van deze prominente plek. In de tempel moet ooit een zes meter hoog bronzen beeld van Poseidon gestaan hebben. 57

ZONDAG 26 juli THERMOPYLAI

Vanuit Athene nemen we de E75die lange tijd de enige snelweg van Griekenland was. Deze weg verbindt de twee grootste steden van Griekenland (Thessaloniki en Athene) met elkaar. De weg passeert in de provincie Thessalië de locatie van een belangrijk slagveld uit de Griekse geschiedenis: Thermopylae.

In 480 v. Chr.blokkeerde een Grieks leger van 7000 soldaten, waarvan de kern bestond uit niet meer dan 300 Spartaanse soldaten onder leiding van hun generaal Leonidas (ja, van de bonbons!) de nauwe doorgang die hier destijds was, om het gigantische Perzische leger van koning Xerxes dat Griekenland vanuit het noorden was binnengevallen (meer dan 100.000 man), te stoppen. Dat lukte enkele dagen totdat een Griekse verrader een deel van het Perzische leger over een bergpad loodste dat achter de Spartanen uitkwam. Toen Leonidas dit merkte, stuurde hij de meeste soldaten weg, maar bleef zelf op zijn post om met zijn 300 Spartaanse elite-soldaten hier de heldendood te sterven tegen de Perzische overmacht.

58

Aan de snelweg staat een groot monument ter herinnering aan deze slag. Grieken die naar Amerika geëmigreerd zijn en daar fortuin gemaakt hebben, hebben het in de vorige eeuw laten oprichten. Onder een kolossaal bronzen beeld van een Spartaanse soldaat staan de woorden vermeld die Leonidas zou hebben gesproken, toen de Perzische koning Xerxes hem zou hebben opgeroepen de wapens neer te leggen: "Moloon labe '= "Kom ze maar halen!" In 1997 heeft de Griekse overheid er een nieuw herdenkingsmonument naast geplaatst. Dit gedenkt de 700 soldaten uit de plaats Thespiae die van Leonidas weliswaar de opdracht hadden gekregen, toen deze had gezien dat het Griekse leger op de pas in de tang genomen zou worden, om zich terug te trekken, maar tot het bittere einde hebben meegevochten tegen de Perzen.

De kustlijn is in de loop der eeuwen vele kilometers opgeschoven. De geografische situatie is drastisch veranderd sinds de oudheid. Je kunt je nu niet meer voorstellen dat er op dit punt slechts een nauwe doorgang was tussen de rotsen en de zee. De kustlijn is in de loop der tijd zover opgeschoven dat de zee van hier maar nauwelijks te zien is. Dit is veroorzaakt door slib dat door de rivier de Spercheios is meegevoerd en door de activiteiten van de warme bronnen. De letterlijke betekenis van Thermopylai ' Warme Poort ' is een verwijzing naar de nauwe doorgang en de warmwaterbronnen, waaruit ook nu nog rijkelijk zwavelhoudend water stroomt (dus als je zin hebt in een warm bad ....).

59

De heuvel aan de voet waarvan wij stoppen, is de grafheuvel die voor de Spartanen is opgericht. De geschiedschrijver Herodotos vermeldt dat hierop een aantal zuilen stond met inscripties die de gesneuvelden herdachten. Die zuilen zijn verloren gegaan, maar er ligt tegenwoordig wel een plaquette op deze heuvel waarop dezelfde beroemde dichtregels staan ter ere van Leonidas & co:

Vreemdeling, lees deze woorden en meld dan aan alle Spartanen dat wij hun laatste bevel opvolgden tot in de dood.

MAANDAG 27 Juli METEORA-KLOOSTERS Met bedekte armen en benen gaan we kloosterwaarts. Het Woud van Steen wordt dit gebied wel genoemd vanwege de honderden meters hoge rotspijlers. Op de top van 24 van deze rotsen zijn kloosters aangelegd, de Meteora-

kloosters. De kloosters werden voorafgegaan door kluizenaars die zich in holen in de wanden van de rotsen terugtrokken. Daar zaten ze hun (gedachten aan)

60

61

zonden te overdenken. Hier en daar zie je nog de sporen van zo'n verblijf hoog tegen een rotswand bungelen: een houten ladder of een houten platformpje. Athanasios, een monnik van het schiereiland Athos in noordoost Griekenland, stichtte in de 14de eeuw het eerste klooster dat hij de naam Metéoron (= Zwevend) gaf. Dit klooster was, net als de latere, zeer moeilijk bereikbaar. Mensen en materieel moesten aanvankelijk met een net aan een touw worden opgetakeld. Zoals nu nog steeds bij de Athos-kloosters geldt, waren vrouwen lange tijd taboe in het Metéoron. Op onze klim via een in de vorige eeuw aangelegde trap passeren we de rotswoning waarin Athanasios verblijf hield, voordat hij zijn klooster bouwde. Het centrale gebouw op de top is de kerk (Katholikon). In deze kerk zijn Athanasios en zijn opvolger Ioasaf begraven en afgebeeld op een wandschildering. De kerk is overdekt met muurschilderingen, waarop o.a. de marteldood van heiligen is afgebeeld. In de refter staat een groot aantal iconen opgesteld die typisch zijn voor de orthodoxe kerk. Geniet al rondlopend ook van het prachtige uitzicht dat je vanaf de rots hebt. De kloosters zijn overigens al lang op hun retour. Er functioneren er nog maar zes en het aantal monniken bedraagt niet meer dan enkele tientallen. Na een bustour langs de andere kloosters in dit unieke gebied vervolgen we onze weg.

De heilige Athanasios

Een Griekse monnik

62

DINSDAG 28 Juli Na ons vertrek uit Kastraki gaan we aan een tocht door het Pindos-gebergte beginnen. Na ongeveer 100 km bereiken we de Katara-pas op 1705 meter hoogte, het letterlijke hoogtepunt van deze reis. De Pindos-bergketen vormt een noord-zuid bergrug tussen de provincies Epiros in het westen en Thessalië in het oosten. De bergen, waarvan de hoogste toppen tot ca 2600 meter reiken, zijn dicht bebost met eiken, beuken en naaldbomen, waartussen je misschien wel wolven, beren en lynxen kunt zien opdoemen.

METSOVO en PARGA We maken een tussenstop in Metsovo, een traditioneel bergdorp. Een deel van de inwoners behoort tot een niet-Grieks nomadisch herdersvolk, de Vlachen, die oorspronkelijk uit Roemenië komen. De houten huizen en kunstig gesneden wandelstokken waarmee je de oude mannen naar de bankjes onder de reuzenplataan aan het dorpsplein ziet wandelen, wijzen nog op deze herkomst. Via de nieuwe Via Egnatia-snelweg bereiken we de westkust en gaan we naar de levendige badplaats Parga waar we nog een laatste duik nemen in de Middellandse Zee. In het stadje Igoumenitsa stappen we aan het einde van de dag op de veerboot

63

WOENSDAG 29 juli In de ochtend komen we aan in de haven van Ancona. We nemen weer plaats in de bus voor een lange reis noordwaarts. In Como, een mooi stadje in Noord-Italië, houden we een lange stop om te genieten van ons laatste vakantiemaal.

DONDERDAG 30 juli THUIS!!

.

64

OVERZICHT GRIEKSE GESCHIEDENIS 1600-1200 v. Chr. Mykeense tijd - rijke versterkte steden vooral op Peloponnesos (o.a. Mykene, Tiryns) - techniek hoog ontwikkeld (o.a. bouwkunst en edelsmeedkunst) - voor administratie ontwikkelde men een schrift (Lineair B) - aan het einde van deze periode valt de legendarische oorlog tegen Troje 1200-850 Donkere eeuwen - Dorische Grieken vernietigen Mykeense cultuur - massale vlucht naar Klein-Azië - in Griekenland groot cultureel verval - vazen beschilderd in geometrische stijl 850 Grieken nemen alfabet over; oudste geschreven werken: Ilias en Odyssee van Homeros 800-500 750-550 750-550 600 600 600-530 600-500 510 500-404 499-479 499-495 492 490

480-479

Archaïsche tijd bloeiperiode Korinthe (handel) en Sparta koloniestichtingen in heel Middellandsezeegebied. (zie kaartje) eerste stenen tempels (o.a. Hera-tempel in Olympia) eerste monumentale marmeren beelden (kouroi en korai) vazen beschilderd in zwartfigurige stijl tiran grijpt de macht in vele poleis (o.a. Athene) ontwerp Atheense democratie

Homeros

Griekse kolonies

Klassieke tijd 5de eeuw Perzische oorlogen Griekse steden in Klein-Azië komen in opstand tegen Perzen; ondanks hulp van Athene opstand neergeslagen Eerste Perzische oorlog: Noord-Griekenland veroverd door Perzen; schipbreuk Perzen Tweede Perzische oorlog: Perzische vloot steekt Aigeïsche Zee over; na landing bij Marathon door Atheners o.l.v. Miltiades verslagen Derde Perzische oorlog: Perzische koning Xerxes valt met landleger en vloot Griekenland binnen uit het noorden; heldhaftige dood van 65

Spartanen o.l.v. koning Leonidas bij de pas van Thermopylai; Athene, na evacuatie, door Perzen verwoest (incl. Akropolis); Atheners o.l.v. Themistokles verslaan Perzische vloot bij eiland Salamis; Perzisch landleger verslagen bij Plataiai 479-431 bloeiperiode Athene (De Vijftig Jaren): - Athene wordt o.l.v. Perikles supermacht in Griekenland: leiding over Attisch-Delische Zeebond (soort NAVO) - tempels op Akropolis (o.a. Parthenon) - beeldhouwkunst (bijv. bronzen Poseidon, Phidias' beelden voor Parthenon) - vaasschilderkunst in roodfigurige stijl - toneel (tragedie: Aischylos, Sofokles, Euripides; komedie: Aristofanes) - filosofie : Sokrates 431-404 Peloponnesische oorlog tussen Athene en Sparta (en hun bondgenoten); dubieuze rol Athener Alkibiades 429 30% Atheners overlijdt aan pestepidemie onder wie Perikles 415 gevoelige nederlaag van Atheense vloot bij Sicilië 404 capitulatie van Athene

Slagveld van Chaironeia (338)

404-323 399 404-355

Klassieke tijd 4de eeuw proces tegen Sokrates; Plato sticht filosofenschool Akademie Atheense democratie hersteld; 66

359-336 338 336-323

gewapende conflicten tussen o.a. Sparta en Thebe opkomst nieuwe macht in Noord-Griekenland: Makedonië Slag bij Chaironeia: Makedonië verslaat o.l.v. Philippos II de Griekse poleis veroveringstochten Alexander de Grote (zoon van Philippos II en leerling van filosoof Aristoteles): groot deel van Azië en Egypte (stichting Alexandrië)

Alexander de Grote 323-27 v. Chr Hellenistische tijd na dood van Alexander valt rijk in drie koninkrijken uiteen nieuwe filosofische stromingen: epicurisme en stoa 200-146 in aantal oorlogen treden Romeinen in Griekenland op tegen Makedonië. 146 Griekenland in Romeinse handen; Korinthe verwoest en geplunderd door Romeinen 27 v.Chr.-330 n. Chr. Romeinse Keizertijd 31 v. Chr. Octavianus verslaat in zeeslag bij Actium in West-Griekenland Antonius en Cleopatra: hij wordt de eerste Romeinse keizer: Augustus Korinthe wordt bestuurscentrum van Romeinse provincie Achaea; apostel Paulus komt hier het Christendom prediken Athene universiteitstad en cultuurstad: aanleg Romeinse agora 117-138 Keizer Hadrianus filhelleen: bouwwerken in Athene (o.a. Olympieion) rijke bankier Herodes Atticus bekostigt muziektheater (Odeion) bij Atheense akropolis 160 Pausanias schrijft eerste reisgids voor Griekenland 267 Germanen plunderen Athene 67

330-1204

529 6de-7de e. 1054 tot 11de e. 1204-1456 1262-1456

1456-1821

1801

1821-1832

1827 1829

1832

Byzantijnse tijd Constantinopel (= Byzantium) hoofdstad van Oost-Romeinse rijk; christendom staatsgodsdienst; filosofenscholen op last van keizer gesloten; nieuwe plunderingen in Griekenland Grieks-orthodoxe kerk maakt zich los van Rome (Oosters Schisma) Griekse steden belangrijk in zeehandel Franken (uit Bourgondië en Vlaanderen) en Venetianen heersen over Griekenland plaats Mistras centrum van Byzantijnse provincie in ZPeloponnesos Turkse tijd na verovering van Constantinopel (krijgt naam Istanbul) valt ook Griekenland in Turkse handen: periode van onderdrukking (onderwijs verboden!) en verwaarlozing. Venetië doet regelmatig pogingen Turken te verdrijven: - in 1687 leidt dit tot ontploffing van Turks kruitmagazijn in de Parthenon; - soms hebben ze tijdelijk succes: aanleg in Nafplio van Palamidiburcht in 1711 Turken verkopen Parthenon-sculpturen aan Britse Lord Elgin (nu in British Museum) Griekse onafhankelijkheidstrijd opstand van Grieken tegen Turken heeft sympathie van het westen (dichter Lord Byron trekt mee ten strijde) Russen, Fransen, Engelsen verslaan Turkse vloot Griekenland onafhankelijk; Nafplion hoofdstad; er ontstaat chaos Otto van Beieren wordt koning van Griekenland; 68

Bouboulina de vrijheidstrijdster

Athene de nieuwe hoofdstad (2000 inwoners!) 1896-2012 1896 1922

1941-1944 1946-1949

1967-1974 1981 2004 2010 - heden 2015

20ste en 21ste eeuw eerste moderne Olympische Spelen in Athene oorlog met Turkije: Griekenland wil ook door Grieken bewoond gebied in Klein-Azië inlijven; na mislukking ontstaat er grote volksverhuizing: miljoen Grieken vanuit Turkije naar Griekenland, half miljoen Turken van Griekenland naar Turkije; Athene krijgt er in één klap 300.000 inwoners bij. Duitse bezetting van Griekenland bloedige burgeroorlog tussen communisten en door Amerikanen gesteunde monarchisten; vluchtelingenstroom naar Athene: 200.000 migranten! militaire staatsgreep en kolonelsbewind o.l.v. Papadopoulos lidmaatschap EU Olympische Spelen van Athene Economische crisis Griekenlandreis Koning Willem II College

69

GRIEKSE TEMPELBOUW Tempelmodellen Tijdens ons bezoek aan Griekenland zullen we regelmatig tempels tegenkomen. De Grieken hebben in de oudheid veel geld geïnvesteerd in het bouwen van huizen voor hun goden en hebben daarbij bijzonder ingenieuze bouwtechnieken ontwikkeld. De eenvoudigste vorm van een tempel bestaat uit een rechthoekige ruimte (de naos of cella) en een ondiepe voorhal met twee zuilen om het dak te ondersteunen (de pronaos). Dit is het simpelste ontwerp en wordt de tempel in antis genoemd (zie Afb. 1). Een kleine variatie op de tempel in antis was een gebouw met vier zuilen aan de voorzijde: de prostylos tempel. Het ontwerp met nog eens vier zuilen aan de achterzijde heet de amphiprostylos. De tempel van Athena Nikè op de Akropolis in Athene is hier een voorbeeld van. De tempel met een zuilengang rond het basisontwerp heet de peripteros tempel (zie ook Afb. 3). Dit is het meest gebruikelijke tempeltype. Ook komen er tempels voor met een dubbele zuilenkrans (dipteros tempel).

Afb. 1 Verschillende tempelmodellen Bouworden Er zijn door de tijd heen drie bouworden ontwikkeld: Dorisch, Ionisch en Korinthisch (zie Afb. 2 en 3) - Dorisch De Dorische bouwstijl verschijnt rond 600 v. Chr. Aanvankelijk was de zuil laag en breed en het kussen van het kapiteel plat. De architraaf die bij deze stijl hoort, is relatief hoog. Een uniek kenmerk van deze stijl zijn de trigliefen en metopen die zich boven de architraaf bevinden. Op de metopen is beeldhouwwerk aangebracht. - Ionisch

70

De Ionische bouwstijl komt op vanaf 570 v. Chr. De zuil rust op een basis, is vaak lang en slank en het kapiteel is versierd met krullen (voluten). De architraaf is lager dan die van de Dorische stijl. Het balkwerk van de Ionische tempel heeft

Afb. 2 1 zuilschacht, 2 kapiteel, 3 architraaf, 4 fries, 5 triglief, 6 metoop een doorlopend fries i.p.v. trigliefen en metopen. Het fries is versierd met beeldhouwwerk. - Korinthisch De Korinthische bouwstijl komt voor het eerst rond 420 v. Chr. voor. De zuil is, evenals de Ionische, relatief lang en slank en rust ook op een basis. Het kapiteel 71

is versierd met kleine krullen en bladeren van de acanthusplant. De Korinthische stijl heeft een doorlopend fries. De Korinthische bouwstijl wordt later ook door de Romeinen op grote schaal toegepast. In tegenstelling tot andere beschavingen gebruikten de Grieken de tempel niet als een plaats voor godsdienstige ceremonies - die werden bij het altaar vóór de tempel uitgevoerd - maar als een ‘huis’ voor het beeld van de godheid. De grotere tempels hadden een ruimte achter de cella die gebruikt werd als schatkamer (de opisthodomos).

Afb. 3 boven: indeling van peripteros-tempel onder: voorgevel van Dorische tempel 4 architraaf, 5 fries met trigliefen en metopen, 6 tympanon (geveldriehoek), vaak versierd met beeldhouwwerk

72

GRIEKSE BEELDHOUWKUNST In Griekenland werden rond 650 v. Chr. de eerste grote standbeelden uit marmer gemaakt. Daarvoor kwamen wel kleine bronzen beeldjes voor. De grote godenbeelden waren oorspronkelijk van hout. De techniek van het vervaardigen van stenen beelden namen de Grieken over van Egypte. De beeldhouwers hakten hun beeld uit rechthoekige steenblokken. Dat verklaart waarom de vroegste mannenbeelden (kouroi) en vrouwenbeelden (korai) een blokkig voorkomen hebben. Naakte kouroi en geklede korai zijn kenmerkend voor de Griekse beeldhouwkunst in de Archaïsche Periode (600 tot 480 v. Chr.). De beelden hebben een pruikachtig kapsel en een typische glimlach. Eén been is licht naar voren geplaatst. In de loop van de 6 de eeuw leren de beeldhouwers het menselijk lichaam op een meer natuurlijke wijze weer te geven. En rond 500 v. Chr. zijn de kouroi bijna de perfecte weergave van jonge mannen. Twintig jaar later beheersen de beeldhouwers ook volledig de kunst om beweging weer te geven en de onderhuidse structuur van spieren en botten.

Een grote verzameling Archaïsche beelden zullen we zien in het nieuwe Akropolismuseum. Ze behoorden allemaal tot heiligdommen die in 480 v. Chr. bij de inname van Athene door de Perzen verwoest zijn. Bij vele korai zijn nog verfsporen te zien, een aanwijzing dat de beelden oorspronkelijk bont beschilderd waren.

73

In het begin van de Klassieke Periode (480-450 v. Chr.) hebben de menselijke figuren een krachtig, streng voorkomen; men spreekt wel van de Strenge Stijl. Een voorbeeld daarvan zijn de reliëfs uit de gevels van de Zeus-tempel in Olympia. De eerste beeldhouwer die erin slaagde zijn beelden compleet levensecht te maken, was Polykleitos. Je kunt zien welke spieren gespannen zijn, welke ontspannen. Zijn beeld Doryphoros (Speerdrager) (ca 445 v. Chr.) toont de door hem ontwikkelde contrapposto: het rechterbeen is gespannen, het linker ontspannen, terwijl het omgekeerde het geval is bij de armen. Grote beelden werden in de Klassieke Periode gewoonlijk gegoten in brons. Voorbeelden daarvan zijn de Wagenmenner van Delfi en het Zeus/Poseidonbeeld van Sounion. De meeste bronzen beelden zijn echter in de loop der tijd verdwenen (bijvoorbeeld omgesmolten tot kanonnen). De meeste Griekse vrijstaande beelden kennen we van Romeinse marmeren kopieën.

De Doryphoros van Polykeitos Marmeren reliëfs zijn minder zeldzaam. Tot de meest bekende behoren de reliëfs van de Parthenon-tempel in Athene (ca. 440 v. Chr.), die een harmonie laten zien tussen rust en beweging in lichaam en kleding. Het atelier van de beeldhouwer Pheidias was verantwoordelijk voor de decoratie van de Parthenontempel. Een typisch verschijnsel aan het einde van de 5de eeuw bij de weergave van vrouwen is de 'wet-look': de kleding zit tegen het lichaam geplakt, waardoor de lichaamsvormen goed uitkomen (bijv. bij het Nikè-beeld uit Olympia). In de loop van de 4de eeuw v. Chr. geven de beeldhouwers het menselijk lichaam slanker weer met meer beweging. Aan het einde van deze eeuw ondergaat de kunst door de uitbreiding van de Griekse wereld naar het oosten door de veroveringen van Alexander de Grote veel invloeden van buiten. In de Hellenistische tijd die dan aanbreekt en voortduurt tot de Romeinse tijd (30 v. Chr.) worden mensen niet langer geïdealiseerd weergegeven, maar ook jong, oud, lelijk, ziek, misvormd of stervend. Reliëfs krijgen een barokke inslag.

74

GRIEKSE VAZEN De pottenbakkers in het antieke Athene woonden en werkten in hun eigen wijk. Deze wijk droeg de naam Kerameikos en daaraan is ons woord keramiek ontleend. Hun vazen zijn in alle streken rond de Middellandse Zee teruggevonden. De Geometrische stijl ontstond in de 10de eeuw v. Chr. Op de natuurlijke rode ondergrond werden horizontale banden van geometrische motieven, meanders, zigzaglijnen en cirkels aangebracht. Beroemd zijn de tot twee meter hoge Dipylon-vazen. Deze vazen stonden als grafzerken op de graven. Op een aantal van deze grafvazen wordt de uitvaart van een dode afgebeeld (zie afbeelding hiernaast). Een bodem in de vazen ontbrak om een plengoffer van melk of wijn tot bij de dode te laten doorsijpelen. De periode van 700 tot 600 v. Chr. wordt ook wel de periode van de oosterse stijl (de oriëntaliserende periode) genoemd. Er worden namelijk oosterse versieringsmotieven overgenomen uit Azië en Egypte, zoals de lotusbloem, exotische planten en fabeldieren. Ze worden in donkere kleuren op een witte deklaag geschilderd. In de 7de eeuw v. Chr. beheersten Korintische pottenbakkers de markt. Daarna namen de Atheense pottenbakkers het heft in handen. De zwartfigurige techniek wordt geleidelijk de overheersende decoratiestijl. Deze houdt in dat er door een geraffineerde schildertechniek en bakproces een tegenstelling ontstaat tussen donkere figuren tegen een lichte achtergrond, waarbij details in de figuren worden ingekrast. Vazen in allerlei soorten en maten waren dagelijkse gebruiksvoorwerpen. Vaak werden ze ook meegegeven aan de doden of werden ze als prijsbokalen geschonken aan de winnaars van wedstrijden. In de loop van de Archaïsche Periode (600-480 v. Chr.) treedt er een ingrijpende verandering op in de vaasschilderkunst. Vanaf 530 v. Chr. werden de rode figuren uitgespaard in een zwarte achtergrond. Deze wisseling in kleurschema bracht ook een wisseling in techniek met zich mee. De details binnen de rode figuren konden nu met een fijn penseel aangebracht worden en 75

hoefden niet meer ingekerfd te worden. In de loop van de Archaïsche en Klassieke Periode streefden de vaasschilders naar een steeds realistischer weergave van het menselijk lichaam. Langzamerhand slagen zij er steeds beter in draaiingen van de romp natuurgetrouw weer te geven en driekwartaanzichten te schilderen. Sommige vaasschilders experimenteerden ook met dieptewerking door figuren op verschillende niveaus in de ruimte te plaatsen.

De voorstellingen op de vazen zijn een zeer rijke bron van informatie. Rond 620 v.C werden er nog vooral rijen met dieren afgebeeld. Vanaf 570 v.C ligt de nadruk op afbeeldingen uit de mythologie en het dagelijks leven. Favoriete goden waren Zeus, Apollo, Athene, Hermes en Dionysos. Favoriete helden waren Herakles, Theseus en Perseus. Scènes uit de Trojaanse oorlog waren zeer geliefd.

76

Vaasvormen: 1-2 amforen; 3-6 kraters (mengvaten); 7 loutrophoros (bruiloftsvaas); 8 stamnos; 9 psykter (koeler); 10 hydria (waterkruik); 13 lekythos (olieflesje); 15 oinochoë (schenkkan); 16 kantharos (drinkbeker); 17-18 kylix (drinkschaal);19 skyfos (drinkbeker); 20 aryballos (parfum/zalfflesje); 21 alabastron (zalfflacon); 22 pyxis (juwelendoosje)

77

TONEEL IN ATHENE Oorsprong van het toneel Het toneel is ontstaan in Griekenland en heeft een religieuze achtergrond. Griekse theaters maakten dan ook vaak deel uit van tempelcomplexen of lagen in de buurt van tempels. Er zijn twee soorten Grieks toneel; de tragedie en de komedie. De tragedie is ontstaan uit de dithyrambe, een verhalend lied dat door een koor van jongens of mannen gezongen werd. Het koor zong en danste op fluitmuziek. Dit deed men ter ere van Dionysos. Hij was de god van de wijn, de vruchtbaarheid en de extase: het buiten jezelf treden door je te laten meeslepen door je gevoelens. Rond 600 v. Chr. werden er al dergelijke zang- en danswedstrijden georganiseerd. De prijs was een bokje (tragos). Tragedie betekent letterlijk 'bokkenzang'. Op een gegeven moment maakte iemand zich los van het koor. Hij gaf antwoord en uitleg aan het koor. Zo werd de tragedie geboren. Later kwamen er twee acteurs bij. Het koor bestond uit 15 leden. De 5de eeuw v. Chr. was de bloeitijd van de tragedie. De rollen waren verdeeld over de drie acteurs. Dat waren altijd mannen. Ze speelden ook vrouwenrollen. Ze droegen gewaden en maskers met een vaste gezichtsuitdrukking en met een herkenbare leeftijd van dat personage. De maskers en de kleding gaven de sociale status aan. Veel kenmerken van de tragedie gelden ook voor de komedie. Ook bij de komedie is er muziek, dans, een koor en zijn er hooguit drie acteurs. Er zijn ook enkele verschillen: het koor bij de komedie is groter en bestaat uit 24 personen, die vaak als dieren werden uitgedost. De acteurs van de komedie dragen ook maskers, maar ze hebben niet de statige gewaden die bij de tragedie werden gebruikt. De vorm en inhoud van de tragedie Het onderwerp van de tragedie was altijd een mythe of een sage. Deze was bij de toeschouwers in grote lijnen bekend. De tragedie bestond uit vaste onderdelen:  Proloog (uitleg van het verhaal en het begin van de tragedie)  Het koor komt op in een processie, het zingt een parodos.  Epeisodia (bedrijven). Deze worden van elkaar gescheiden door stasima (koorliederen).  Exodos (laatste bedrijf vanaf het laatste koorlied)

78

In tragedies kwam vaak een bodeverhaal voor. Dit was een lange emotionele monoloog over iets wat elders was gebeurd (bijv. een nederlaag van het leger, want dit is moeilijk uit te beelden of te gruwelijk om uit te beelden). Het koor bestaat uit mensen die betrokken zijn bij de handeling. Het koor heeft een dubbele functie. Het geeft advies en leeft mee). Het koor zingt in de stasima een reactie op het voorafgaande epeisodion. Volgens de theorie van Aristoteles moest een tragedie drie eenheden bevatten:  Eenheid van handeling. Scènes moeten elkaar logisch opvolgen en er moet een duidelijke samenhang zijn.  Eenheid van tijd. Het verhaal beslaat één dag.  Eenheid van plaats. Wat er zichtbaar is op toneel is steeds dezelfde plek. Gebeurtenissen die zich op een andere plaats afspelen, worden verteld door een bode. Het Atheense toneelfestival van de Grote Dionysia In Athene werd in maart ongeveer een week lang feest gevierd ter ere van de komst van de lente. Hiermee werd ook de god Dionysos geëerd. Bij dit toneelfestival liet Athene zien dat het het politieke en culturele centrum van Griekenland was. Op de eerste dag van het feest werd een oeroud beeld van Dionysos in een vrolijke processie rondgedragen en in het theater gezet. Het programma voor de dagen die volgden, werd gepresenteerd. Op de tweede dag werd er geofferd aan de goden en wedijverden koren in zingen. Van de derde tot en met de vijfde dag werden er per dag van één schrijver drie tragedies en een klucht (satyrspel) uitgevoerd. Enige tijd voor het begin van het grote feest waren de manuscripten van de toneelstukken al ingeleverd bij een commissie. Ook bij deze tragedieopvoeringen was er sprake van competitie. Een speciale jury was aanwezig om de beste voorstelling te kiezen. Een rijke burger (de choregos) was eerder al aangewezen om alle kosten van de toneelvoorstellingen te betalen. De toegangsprijs bedroeg twee obolen, maar de arme burger kon dit vergoed krijgen uit een speciale kas. In het theater was de eerste rij gereserveerd voor de juryleden en andere belangrijke mensen uit Athene. De toeschouwers leefden luidruchtig mee met het verhaal dat werd opgevoerd.

79

Tijdens het festival werden ook vijf komedies opgevoerd. Die werden niet geschikt geacht voor vrouwelijke kijkers, omdat er nogal wat schuine grappen gemaakt werden. Daarna sprak de jury het oordeel uit. De beste tragedie- en de beste komediedichter kregen, evenals de beste speler, een geldprijs. De choregos, wiens koor de beste prestatie geleverd had, kreeg een drievoet (een bronzen bokaal op drie steunen). De rest van het jaar tot aan het volgende feest citeerden de mensen voortdurend verzen uit de tragedies, die ze gezien hadden, en de beste grappen uit de komedies werden heel vaak nog eens naverteld. Toneelschrijvers Voor de jaarlijkse feesten in Athene moesten steeds nieuwe tragedies en komedies geschreven worden. Dankzij deze traditie zijn er in de loop van de 5de eeuw wel duizend toneelstukken geschreven. Slechts een klein percentage hiervan is bewaard gebleven. Bij de komediedichters was Aristophanes het populairst. De beste tragedieschrijvers waren Aischylos, Sophokles en Euripides. Hun tragedies worden ook heden ten dage nog regelmatig opgevoerd. Aischylos (525-456 v.Chr.) Aischylos was het meest religieus van de drie. In zijn stukken speelden traditionele goden een grote rol. Ook het conflict tussen de macht van de goden en de mensen kwam vaak voor in zijn tragedies (hybris). Hij is de schrijver van o.a. De Perzen. Sophokles (495-406 v.C) Sophokles hield van ingewikkelde intriges en in zijn stukken vond er op het hoogtepunt een omslag plaats (peripetie). Er kwamen in zijn stukken heldhaftige personages voor, die soms misstappen begingen tegenover de goden (hamartia). Hij is de schrijver van o.a. Antigone en Oidipous. Euripides (480-406) 80

De mens staat centraal in de stukken van Euripides. Hij schildert mensen van vlees en bloed. De mensen zijn niet die heroïsche figuren als bij Sophokles. Euripides heeft kritiek op de goden, de filosofie, de religie en de politiek. Later wordt hij juist hierdoor populair. Euripides is de schrijver van o.a. Medea.

Indeling van een Grieks theater. Het koor komt via de parodos links en rechts op en danst en zingt op de ronde orchestra in het midden waarvan het altaar van Dionysos staat. De spelers betreden vanuit de skènè (het toneelgebouw) het verhoogde podium (het proskènion). De voorzijde van de skènè ziet er meestal uit als een paleisfaçade waarvoor het stuk zich afspeelt. De zitplaatsen van het publiek (het theatron) liggen als een waaier tegen een helling. De capaciteit van een theater liep op tot wel 17000 toeschouwers.Vele theaters hebben een verbluffend goede akoestiek.

81

DE GRIEKS-ORTHODOXE KERK Net als in vele landen in Oost-Europa en op de Balkan is in Griekenland het orthodoxe geloof de dominante godsdienst. De orthodoxe kerken hebben zich in de 11de eeuw losgemaakt van de kerk van Rome uit onvrede met het pauselijk gezag. De patriarchen, de leiders van de afzonderlijke orthodoxe kerken, nemen gezamenlijk beslissingen over theologische kwesties. De rituelen en de bouw en inrichting van kerken wijken in een aantal opzichten af van wat gebruikelijk is in de kerken van West-Europa.

1

1 narthex

2

2 schip met koepel

3

3 heiligdom met absiden

De traditionele indeling van een Grieks-orthodoxe kerk bestaat uit 1) een langwerpige hal (narthex) 2) een vierkant schip (met daarin een Grieks kruis) gesteund door vier zuilen en bekroond door een koepel en 3) achter een hoog houten scherm (iconostase) het heiligdom waarvan de achterwand uit drie halfronde nissen (absis, meervoud: absiden) bestaat. De buitenkant van de kerk is meestal vrij sober. De versiering bestaat voornamelijk uit baksteenornamenten. Bij het betreden van een Grieks-orthodoxe kerk vallen je waarschijnlijk enkele dingen meteen op. Vaak is de kerk nogal klein en donker (er zijn slechts een paar kleine ramen) en alle wanden zijn compleet beschilderd. Anders dan in katholieke kerken ontbreken er driedimensionale beelden. De meeste aandacht trekt de iconostase, de houten wand in het schip die bedekt is met iconen. Voor deze wand staan vaak ook iconen op standaarden opgesteld. Iconen zijn afbeeldingen 82

van Christus en heiligen die op zeer traditionele wijze met behulp van natuurlijke materialen (o.a. hars, eidooier, mineralen) op houten panelen zijn geschilderd. Het schilderen van iconen wordt gezien als een religieuze handeling. Een icoon biedt de gelovigen de mogelijkheid contact te krijgen met de afgebeelde heilige. Vooral de icoon die los in de kerk op een standaard staat, of eigenlijk de heilige zelf, wordt door gelovigen vereerd met een kruisteken, een kus en een kaars.

Centrale deel van een iconostase De iconostase bevat drie deuren die door de priester tijdens de eredienst worden gebruikt. Aan weerszijden van de middelste deur bevinden zich altijd de icoon van Christus (links) en die van Maria met kind (rechts) (zie afbeelding hierboven). Naast de icoon van Maria is steeds de voorstelling geschilderd van de heilige aan wie de betreffende kerk is gewijd. Links van de Christus-icoon wordt Johannes de Doper afgebeeld. Boven in de koepel van het schip zie je Christus Pantokrator (de Almachtige), die als het ware met zijn strenge blik vanuit de hemel neerkijkt op de mensen onder hem. In de ene hand draagt hij het evangelie, met zijn andere zegent hij de gelovigen. Zijn hoofd wordt omgeven door een grote nimbus (of halo) die soms van bladgoud is. De hele voorstelling wordt omgeven door een kleurrijke band. Het licht dat door de ramen onder de koepel valt, maakt de afbeelding extra duidelijk zichtbaar. Tussen de ramen zijn de profeten uit het Oude Testament voorgesteld, daaronder in de penditieven (zwikken) de vier evangelisten. Op de wanden van het schip staan voorstellingen uit het leven van Jezus en van zijn

83

wonderen. Helemaal onderaan staan portretten van heiligen, vaak herkenbaar aan een eigen attribuut.

Christus Pantokrator Tijdens de eredienst verschijnt de priester door een van de deuren in de iconostase in het schip waar de gelovigen staan, maar voor het uitvoeren van sommige rituelen trekt hij zich terug in de heilige ruimte achter de iconenwand. Ook de narthex, de hal die toegang geeft tot het schip, is geheel beschilderd. Hier vallen vooral de schilderingen op van de gruwelijke martelingen die Christelijke martelaren hebben ondergaan. De martelaren dragen allemaal een nimbus, teken dat ze na hun dood heilig zijn verklaard.

Een prachtig voorbeeld van een Grieks-Orthodox kerkje: het Kapnikarea-kerkje uit de 11de eeuw ligt verzonken in het plaveisel midden in de Ermou-straat in Athene.

84

NIEUW-GRIEKS Het is een goede gewoonte om je, als je naar een buitenland gaat, een beetje in de taal van dat land te verdiepen. De Grieken stellen het zeer zeker op prijs, als je je een aantal woorden en uitdrukkingen uit hun taal hebt eigen gemaakt. Soms is het ook handig, als je Griekse woorden kunt lezen. Met je kennis van het oude Griekse alfabet is dat geen enkel probleem: de letters zijn nog precies hetzelfde als 2000 jaar geleden. Het probleem komt pas, als je de gelezen woorden wilt gaan uitspreken. De uitspraak is namelijk in de loop der tijd ingrijpend veranderd.

Het alfabet letter uitspraak Αα a Ββ v Γγ g of j (voor ε en ι) Δ δ dunne d Εε e of è Ζζ z Η η ie Θ θ th (zoals in Engels)

Ι ι ie of j (voor klinker) Κκ k Λλ l Μμ m Νν n Ξξ x Οο o Ππ p

Ρρ Σσς Ττ Υυ Φφ Χχ Ψψ Ωω

r s t ie f ch ps oο

Bijzonderheden uitspraak ι η υ ει οι = allemaal ie (als in 'niet') αι = e (als in pet) ου = oe (als in zoet) ευ = ev/ef αυ = av/ef μπ =b ντ =d Waar je altijd goed op moet letten, is op het accent: de lettergreep die het accent draagt, krijgt nadruk (bijv. Ολλανδός Ελλάδα).

85

Elementaire woorden en uitdrukkingen γειά σού (ja soe) hoi γειά σάς (ja sas) hallo (beleefd) καλημέρα (kaliemèra) goedendag καλησπέρα (kaliespèra) goedendavond καληνύχτα (kalieniechta) welterusten καλό ταξίδι (kalo taxidi) goede reis αντίο (addio) tot ziens γειά μάς (ja mas) proost ευχαριστώ (πολύ) (evcharisto polie) (hartelijk) bedankt παρακαλώ (parakalo) alstublieft ναί (nè) ja μάλιστα (malista) ja (beleefd) εντάξει (endaxie) okay όχι (ochi) nee δεν καταλαβαίνω (den katalavenno) ik begrijp het niet χαίρω πολύ (cherro polie) aangenaam kennis te maken πώς σε λένε; (pos se lenne) hoe heet je? με λένε Ειρήνη (me lenne Irini) ik heet Irene τί κάνεις; (tie kanies) hoe gaat het met je? καλά (kala) goed χρόνια πολλά (chronja polla) van harte gefeliciteerd Tellen 1 ένα / μία (enna / mia) 2 δύο (dieo) 3 τρία (triea) 4 τέσσερα (tessera) 5 πέντε (pende) 6 έξι (exie) 7 επτά (epta) 8 οκτώ (okto) 9 εννέα (ennea) 10 δέκα (dèka) Geografisch e.d. η χώρα (ie chora) η πόλη (ie polie) το νησί (to niesie) το όρος (to oros) η Ελλάδα (ie Ellada)

het land de stad het eiland de berg Griekenland 86

σου αρέσει η Ελλάδα; (soe arèsie ie Ellada?) vind je Griekenland leuk ναι, μου αρέσει πολύ (nè, moe arèsie polie) ja, het bevalt me erg goed κάνει ζέστη στην Ελλάδα (kanie zestie stien Ellada) het is warm in Griekenland μίλᾳς Ελληνικά; (milais Ellienieka?) spreek je Grieks? μόνο λιγάκι (mono ligaki) slechts een beetje η Ολλανδία (ie Ollandia) Nederland απο πού είσαι; (apo pou iesè?) waar kom je vandaan? είμαι απο την Ολλανδία (iemai apo tien Ollandia) ik kom uit Nederland Ολλανδικά (Ollandieka) Nederlands Tijd e.d. σήμερα (siemera) vandaag αύριο (avrio) morgen χθές (chtes) gisteren η μέρα (ie mèra) de dag το πρωί (to proie) de ochtend το μεσημέρι (to mesiemèrie) de middag το απόγεμα (to apojemma) de namiddag το βράδυ (to vradi) de avond η νύχτα (ie niechta) de nacht τώρα (tora) nu τότε (tote) toen τί ώρα είναι; (tie ora ienè?) hoe laat is het? Personen

ο άνθρωπος (o anthropos) η γυναίκα (ie jienèka) ο άντρας (o andras) η κοπέλα (ie kopella) το αγόρι (to agori) ο φίλος (o fielos) η φίλη (ie fielie) η μητέρα (ie mietèra) ο πατέρας (o patèras) ο αδερφός (o aderfos) η αδερφή (ie aderfie) ο μαθητής (o mathieties) η μαθήτρια (ie mathietria) ο καθηγητής (o kathiejieties) ο γιατρός (o jatros)

de mens de vrouw de man het meisje de jongen de vriend de vriendin de moeder de vader de broer de zus de leerling de leerlinge de leraar de dokter

87

Op straat ο δρόμος (o dromos) de straat δεξιά (dexia) rechts αριστερά (aristera) links ίσια (iesia) rechtdoor εκεί (ekie) daar εδώ (edo) hier το φανάρι (to fanari) het stoplicht το αυτοκίνητο (to aftokinito) de auto το πούλμαν (to poelman) de (auto)bus το ταξί (to taxi) de taxi το ταξίδι (to taxiedie) de reis το νοσοκομείο (to nosokomieo) het ziekenhuis η εκκλησία (ie ekkliesiea) de kerk το σπίτι (to spietie) het huis Kopen

τα χρήματα (ta chriemata) το εύρο (to evro) η τράπεζα (ie trapezza) η θυρίδα αυτόματων συνάλλαγων

geld euro bank

(ie thierida aftomatoon sienallagoon) geldautomaat το ταχυδρομείο (to tachiedromieo) postkantoor ξέρετε πού είναι ... (xerete poe ienai) weet u waar ... is? το γραμματόσημο (to grammatosiemo) postzegel η καρτποστάλ (to kartpostal) ansichtkaart

τρια γραμματόσημα για καρτποσταλ

(triea grammatosiema ja kartpostal) drie postzegels voor ansichtkaarten τηλεφωνάω (tielefonao) opbellen η τηλεκάρτα (ie tielekarta) telefoonkaart πόσο κάνει; (posso kanie) hoe duur is het? η τιμή (ie tiemie) de prijs κοστίζει (kostiezie) het kost ακριβός (akrivos) duur φτηνός (ftinos) goedkoop το μαγαζί (to magazie) winkel το σούπερ μάρκετ (to soeper market) supermarkt το αρτοποιείο (to artopojieo) bakker το περιπτερο (to perieptero) kiosk Vakantie

ο καιρός (o kerros)

het weer 88

ο ήλιος (o ielieos) ζεστός (zestos) κρύος (krieos) η άδεια (adja) κάνω μπάνιο (kano banjo) η θάλασσα (ie thalassa) η πλάζ (ie plaz) το λιμάνι (to limanie) το κάμπιγκ (to kampink) η σκηνή (ie skienie) η τουλέτα (ie toiletta) το ντους (to does) το φέρρυ-μπώτ (to ferrie boot)

zon warm koud vakantie gaan zwemmen zee strand haven camping tent toilet douche veerboot

89

ETEN IN EEN RESTAURANT καλή όρεξη (kalie orexie) eet smakelijk η ταβέρνα (ie taverna) restaurant το εστιατόριο (to estiatorio) restaurant τί θελετε; (tie theelete) wat wilt u? ο γκαρσόνι (o garsonie) ober ο κατάλογος (o katalogos) menukaart η κουζίνα (ie koeziena) keuken το τραπέζι (to trapezie) tafeltje η καρέκλα (ie karekla) stoel το ποτήρι (to potierie) glas, beker το μπουκάλι (to boekalie) fles το πιρούνι (to pieroenie) vork το κουτάλι (to koetalie) lepel το μαχαίρι (to macherrie) mes το πιάτο (to pjato) bord θελουμε να πληρώσουμε (theeloeme na plierosoeme)

we willen betalen

voorgerechten: η σούπα (ie soepa) ελιές (eeliees) η τάραμοσαλάτα (ie taramosalata) το τζατζίκι (to tsatsiekie) οι δολμάδες (ie dolmades)

soep olijven viskuitsalade yoghurt met komkommer en knoflook gehakt in wijnbladeren

vlees en vis: το ψάρι (to psarie) το κρέας (to kreas) οι κεφτέδες (ie kefteddes) το κοτόπουλο (to kotopoelo) το χάμβουργκερ (to chamboerger) τα σουτζούκια (ta soetzoekja) το σουβλάκι (to soevlaki) η μουσσακά (moesaka) τα σουτζουκάκια (ta soetsoekakja) το παστίτσιο (to pastietsjo) το σπαγέτο (to spagetto) τα καλαμαράκια (ta kalamarakja)

vis vlees gehaktballetjes kip hamburger worstjes vleesspies ovenschotel met aubergines en gehakt vleesballetjes in tomatensaus macaronischotel spaghetti inktvis

90

andere hoofdgerechten: η ομελέτα (ie omeletta) η πίτσα (ie pietsa)

omelet pizza

groentes:

η χωριάτικη σαλάτα (ie chorieatiekie salata) gemengde sla met fèta-kaas τα κολοκιθάκια (ta kolokithakja) courgettes τα φασόλια (ta fasolja) boontjes το σπανάκι (to spanakie) spinazie το πιλάφι (to pilaffie) rijst οι πατάτες τιγανιτές (ie patates tiganietes) frites το αγγούρι (to angoerie) komkommer η ντομάτα (ie tomata) tomaat nagerechten: το μήλο (to mielo) το ροδάκινο (to rodakino) το πεπόνι (to peponie) το γιαούρτι (to jaoertie) το παγωτό (to pagoto) η μβακλαβά (ie baklava) η τάρτα (ie tarta)

appel perzik meloen yoghurt ijsje baklava (gebak van bladerdeeg met honing) taart

91

GRIEKSE RECEPTEN Chorto soupa kalokairiano (zomerse groentesoep) Ingrediënten: 4 eetlepels boter - 1 fijngehakte middelgrote ui - 2 in stukjes gesneden courgettes - 1/2 in stukjes gesneden komkommer - 1/2 fijngesneden krop sla - 6 eetlepels doperwten 2 tomaten, geschild van zaden ontdaan en in stukjes gesneden - 12 sjalotten in plakjes - 2 eetlepels gehakte peterselie 1/2 eetlepel fijngehakte verse munt of 1 theelepel gedroogde munt - 1/2 eetlepel fijngehakte basilicum of 1/2 theelepel fijngewreven gedroogde basilicum - 2 liter kokende kippenbouillon - 1/2 theelepel suiker 1/2 theelepel zout versgemalen zwarte peper

Tzatziki (Grieks voorgerecht)

Ingrediënten: Bekertje Griekse yoghurt olijfolie - 1/2 komkommer peper - zout - knoflook Bereidingswijze: Komkommer raspen en uit laten lekken, bestrooien met zout. Yoghurt in kom doen, knoflook naar wens. Geraspte komkommer erdoor. Twee eetlepels olie erdoorheen. Nachtje laten trekken. Klaar!

Bereidingswijze: Verhit de boter in een soeppot en sauteer de ui op laag vuur tot ze bruin is. Voeg er de stukjes komkommer, courgettes, sla, sjalotten, doperwten en tomaten aan toe en bak ze 1 minuut in de hete boter. Voeg alle overige ingrediënten toe en breng de soep aan de kook. Draai het vuur lager en laat de soep 10 minuten zachtjes koken.

92

Pagoto symposion

Kadaïfi (zoet gebak van draadjesdeeg)

(IJsdessert à la Symposion)

Ingrediënten: 750 gr. deeg voor kadaïfi (draadjes) 1 kop boter

Ingrediënten: Per persoon 1 bolletje roomijs 4 eiwitten - 100 gr suiker sambuca of een andere likeur die niet te sterk inbrandt 4 ijscoupes

voor de vulling:

2,5 kop amandelen - 2 eieren 3 eetlepels suiker - 0,5 eetlepel kaneel

Bereidingswijze: Leg in iedere coupe een bol ijs. Klop de eiwitten stijf, voeg al kloppend suiker toe. Klop tot het eiwit glad en stijf is geworden. Schep het eiwit over de coupes heen. Schenk in iedere coupe twee eetlepels likeur. Aansteken en, voor een optimaal effect, in een donkere kamer opdienen.

voor de siroop:

2,5 kop water - 3,25 kop suiker - 1 stokje kaneel - 0,5 eetlepel citroensap - schil van 1 citroen Bereidingswijze: De amandelen 10 minuten koken, pellen en grof hakken of stampen. Vermengen met kaneel, de suiker en de eieren. De boter smelten. Wat kadaïfideeg ontrollen en aan de korte kant wat van het amandelmengsel leggen. Oprollen, met de vulling goed ingesloten, en op een ingevette bakplaat leggen. Zo verder gaan tot je klaar bent. De rolletjes met gesmolten boter begieten. In een matig warme , voorverwarmde oven een half uur bakken. Van de suiker, water, citroenrasp, en -schil in 25 minuten een siroop koken. Deze siroop over de warme kadaïfi schenken. Koud opdienen.

93

Frappé (Grieks drankje) Wat drinkt de Griek op een schaduwrijk terrasje als het loeiheet is? FRAPPÉ ! Koude koffie op zijn Grieks. Ingrediënten: 1 zakje Nescafé Supreme - water - suiker magere melk naar smaak - (crushed) ijs Bereidingswijze: Doe de koffie poeder, met iets meer suiker of zoetstof dan je normaal in je koffie doet, in de beker en voeg zoveel water en - als je melk in je koffie drinkt - magere melk toe tot de beker nog geen derde vol is. Zet de staafmixer erin en klop de drank tot hij dik schuimig is. Doe in een sorbetglas wat (crushed) ijs en een rietje. Schenk de frappé hierop. Variatie: - vervang de suiker door vanille suiker. - doe een lekkere kogel vanille of koffie ijs in het glas. - schenk wat kahlua (koffielikeur) over het crushed ijs voor je de frappé erop schenkt. - een combinatie van wat hierboven staat.

94