K
Corbis
GE ZONDHE ID
Het opgepompte probleem van overgewicht
Kilootje meer kan gezond zijn Dik zijn is ongezond en dikkerds zijn zondaars, zo leert het evangelie van de experts. Maar overgewicht en gezondheid gaan juist vaak samen, betoogt sociologe Abigail Saguy in What’s wrong with fat? ‘De strijd tegen obesitas brengt diepgewortelde vooroordelen tegen arme en gekleurde mensen naar boven.’ DOOR MARCO VISSCHER 58 17 SEPTEMBER 2014
vergewicht is allang geen particulier probleem meer. In de samenleving dijen we zodanig uit – te veel ongezond eten, te weinig beweging – dat er volgens experts sprake is van een epidemie. De gezondheidszorg bezwijkt inmiddels onder de extra medische zorg die nodig is. Obesitas of zwaarlijvigheid, de ernstige vorm van overgewicht, leidt onder meer tot een grotere kans op kanker, hart- en vaatziekten en diabetes. Overgewicht is niet langer voor behouden aan rijke, welvarende landen. Wereldwijd wordt het gezien als een van de meest serieuze problemen voor de volksgezondheid. De Wereldgezondheidsorganisatie voorspelt dat over gewicht, meer nog dan ondervoeding en infectieziekten, binnenkort zal gelden als de voornaamste oorzaak van een gebrekkige gezondheid. Abigail Saguy, een Amerikaanse sociologe die doceert aan de Universiteit van Californië in Los Angeles, raakte gefascineerd door de maatschappelijke commotie rondom ons gewicht. Twaalf jaar onderzocht ze zowel academische als politieke debatten over
O
‘Mensen overschatten de gezondheidsrisico’s van een hoger gewicht en onderschatten de risico’s van een lager gewicht.’
overgewicht en zwaarlijvigheid, en analyseerde ze nieuwsberichten over het onderwerp. Daarover schreef Saguy een uiterst origineel boek: What’s wrong with fat?, uitgegeven door de Oxford University Press en in augustus verschenen in paperback. Met de titel van uw boek lijkt u de problemen rondom overgewicht in twijfel te trekken. ABIGAIL SAGUY: Ik betwijfel niet dat een zwaarder lichaam bepaalde risico’s meebrengt. Maar ik geloof ook dat ondergewicht risico’s heeft. En ik weet ook dat je met een normaal gewicht nog altijd heel ongezond kunt zijn.
U bagatelliseert. Bestrijdt u als sociologe de wetenschappelijke consensus onder medische experts?
WWW.KNACK.BE
Waar baseert u dat op? SAGUY: Als je alle sterfgevallen neemt en kijkt naar de categorieën waarin mensen worden ingedeeld op de zogeheten body mass index (BMI, die de verhouding tussen lengte en gewicht weergeeft en wordt gebruikt om te kijken of er sprake is van overgewicht, nvdr) valt allereerst op dat mensen met ondergewicht met afstand de grootste kans hebben om vroeg te overlijden. Maar ook zie je dat mensen met overgewicht langer leven dan mensen met een normaal gewicht.
Abigail Saguy beseft heel goed dat ze uitspraken doet die, zacht gezegd, de wenkbrauwen in beweging zetten. Diverse malen tijdens ons gesprek belooft ze linkjes te sturen naar de wetenschappelijke bronnen waarop ze zich baseert. Die linkjes volgen later keurig via e-mail. Een van de studies waarop ze zich beroept voor boven-
staande uitspraken komt uit een artikel uit 2005, geschreven door Katherine Flegal, een van de meest geciteerde onderzoekers op het gebied van obesitas, verschenen in Journal of the American Medical Association (JAMA), een gerenommeerd medisch vakblad. Ze laat ook zien dat onder epidemiologen bekend is dat het risico op sterfte een U-vorm volgt, met het laagste risico in het midden van de verdeling, dat in de Verenigde Staten, zo meldt Saguy fijntjes, in de categorie ‘overgewicht’ valt, net zoals in België. Maar ook in andere landen hebben talrijke studies bevestigd dat er onder mensen die net iets zwaarder zijn dan wat wordt verstaan onder ‘normaal’ een verlaagd of geen noemenswaardig hoger sterfte risico bestaat. Saguy steekt veel moeite in haar bronmateriaal. Naast een uitvoerige methodologische appendix bevat What’s wrong with fat? 682 noten op 40 pagina’s, aangevuld met 26 pagina’s literatuurverwijzingen. ‘We moeten heel voorzichtig zijn met statistieken’, zegt ze tijdens ons gesprek. 17 SEPTEMBER 2014 59
▲
SAGUY: De voortdurende aandacht voor de gezondheidsrisico’s van overgewicht zegt iets over de selectieve aandacht van onderzoekers en journalisten. Wat mij intrigeert, is dat we er altijd van uitgaan dat zwaardere lichamen ongezonde lichamen zijn. Mensen overschatten de gezondheidsrisico’s van een hoger gewicht en onderschatten de risi-
co’s van een lager gewicht. Maar het is een onomstotelijk feit dat een beetje extra gewicht juist beschermt tegen bepaalde kwalen en ziekten.
K GE ZONDHE ID
▲
Die statistieken zullen vast een meer genuanceerd beeld geven dan u nu schetst. SAGUY: Dat klopt. Als u meer nuance wilt, kan ik u melden dat epidemiologische studies laten zien dat mensen met overgewicht een grotere kans hebben te sterven aan hart- en vaatziekten, zoals u vermoedelijk al dacht. Ze laten ook zien dat zij juist een lágere kans hebben te sterven aan infectieziekten en astma. Maar hoort u ooit over de risico’s van een normaal gewicht, omdat het de kans vergroot om te overlijden aan een infectie?
Intussen sterven veel meer mensen aan hart- en vaatziekten dan aan infectieziekten en astma.
Saguy een verkeerd beeld, want lang niet iedereen met een BMI die hoger is dan 25 heeft een ongezond lichaam. Wat zijn volgens u de bezwaren van zo’n indeling? SAGUY: Mensen denken dat de BMI een magische formule is, maar eigenlijk zegt hij niets. Allereerst neemt de index geen enkele andere factor in overweging die een rol zou kunnen spelen bij je gezondheid. Ook maakt je lichaamsbouw niets uit, dus sportieve mensen met een atletisch lichaam en veel spiermassa kampen allemaal met overgewicht, terwijl ze vermoedelijk heel gezond zijn. Een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie uit 1995 gaf ook al eens aan dat de BMI een nietszeggende en onbruikbare maatstaf is. Veel experts erkennen overigens dat de BMI een ruwe maatstaf is.
WWW.KNACK.BE
17 SEPTEMBER 2014 61
▲
SAGUY: Oké, maar ik wil maar aangeven dat het simpelweg verkeerd is om te stellen dat het altijd beter en gezonder is om slanker te zijn. De relatie is troebeler dan we willen toegeven. Waarom is het dan toch zo’n Nog een voorbeeld: bij patiënten belangrijke maatstaf geworden? SAGUY: Het is erg eenvoudig en met een hartziekte blijkt dat de goedkoop. Eind jaren negentig groep met overgewicht, inclusief was er een lobbygroep, de Interobesitas, juist een kleinere kans national Obesity Task Force, die heeft om eraan te sterven dan ABIGAIL SAGUY ‘Het is een onomstotelijk feit dat een beetje financieel werd ondersteund door mensen met ondergewicht of een extra gewicht juist beschermt tegen bepaalde kwalen en ziekten.’ Roche, een farmaceut die destijds normaal gewicht. Een vrouw met een middel voor gewichtsverlies overgewicht loopt vóór de menopauze een hoger risico op borstkanker, we vernemen van een gezondheidsrisico ontwikkelde. Dat is onder meer gebleken erna is dat risico juist lager. Wilt u dat ik dat is geassocieerd met overgewicht uit een artikel in The BMJ (voorheen wordt ons vooroordeel bevestigd. British Medical Journal, nvdr). Deze nog even doorga? lobbygroep overtuigde de WereldWaarom lezen we zo weinig over dergeDe veelgebruikte body mass index gezondheidsorganisatie van het belang lijke nuances? halverwege de negentiende eeuw van de BMI. SAGUY: Omdat er stevige vooroordelen over dikke mensen zijn. Niemand is bedacht door de Gentse statisticus Dat klinkt wat samenzweerderig, vindt u Adolphe Quetelet – ziet niet? daarvan vrijgesteld. In Saguy als een groot prowelvarende landen is het SAGUY: Sterker nog, deze lobbygroep bleem. Geen arts gebruikt zorgde er bovendien voor dat de ondermet name vanuit de elite de rekensom (uw gewicht grens op de index werd verlaagd. Daareen wijdverbreide aan- ‘De lobby van de in kilo’s gedeeld door het door hadden miljoenen mensen van de name dat dik slecht is. Dik farmaceut Roche kwadraat van uw lengte ene op de andere dag overgewicht. Die zijn wordt alom gezien als overtuigde de in meters) als de enige verandering in de definitie zorgde in de onaantrekkelijk. Je hoeft methode om overgewicht grafieken voor een ogenschijnlijk dramaalleen maar door een vrou- Wereldgezondof zwaarlijvigheid vast te tische toename van overgewicht, die de wen- of mannentijdschrift heidsorganisatie stellen. Toch wordt de samenleving nog te gronde zou richten. te bladeren om te zien dat van het belang index door instellingen als Maar er zíjn toch ook meer zwaardere schoonheid en goedheid van de BMI .’ de Inspectie voor de mensen? worden verbeeld door Gezondheidszorg ge slanke of juist gespierde SAGUY: Jawel, maar zo ontstond het bruikt om hele populaties frame van een crisis in de volksgezondmodellen, maar zeker niet in te delen in de catego- heid. Een zwaar lichaam was niet langer door mollige types. Dik zijn is een teken van gulzigheid, zelf- rieën ‘ondergewicht’ (BMI onder 18,5), slechts ongezond op het persoonlijke zuchtigheid en luiheid. De huidige ‘normaal gewicht’ (tot aan 25), ‘overge- niveau, maar met zo ontzettend veel medische zorgen zijn heel duidelijk óver wicht’ (tussen 25 en 30) en ‘obesitas’ zware lichamen werd het een maatschaponze morele zorgen heen gelegd. Dus als (hoger dan 30). Zo ontstaat volgens pelijk probleem, een number one killer.
K GE ZONDHE ID
▲
obesitas en anorexia kwam niet alleen naar voren hoezeer dikke mensen worden beschuldigd, bespot en weggezet als ‘onverantwoordelijk’. Ook werd duideSAGUY: Diverse studies tonen aan dat zwaardere vrouwen de dokterspraktijk lijk dat extreem dunne vrouwen worden ervaren als een vijandige omgeving. Ze omschreven als slachtoffers, ten prooi komen er voor medisch advies en hulp, gevallen aan een agressief opgelegd maar ze voelen zich bekritiseerd en schoonheidsideaal. ‘Anorexiapatiënten gestraft voor hun gewicht. Ze hebben het zijn altijd goed, op zoek naar morele gevoel dat ze zich moeten schamen, dat perfectie, maar buiten hun schuld te ver hun kwalen aan zichzelf te wijten zijn en doorgeschoten’, zegt Saguy, en vervolgt cynisch: ‘Nee, dan komen vervolgens niet dikke mensen: zij denmeer terug. ken alleen aan zichWaar kan dat toe leizelf...’ den in de praktijk? Haar interesse in SAGUY: Zwaardere het onderwerp komt vrouwen lopen een voort uit haar verbahoger risico op baarzing over de slaafse moederhalskanker acceptatie van de dan vrouwen met een medicalisering van normaal gewicht. Dat overgewicht en het is deels verklaarbaar gebrek aan kritiek op doordat zwaardere het idee dat zware vrouwen niet zo vaak lichamen leiden tot een een uitstrijkje krijgen crisis in de volksgeals slankere vrouwen. zondheid. Bovendien Waarom is dat zo? is er bij dikke mensen Veel zwaardere vrousprake van allerlei wen krijgen te horen Obesitas of zwaarlijvigheid, sociale stigma’s: zwaardat het technisch erg ofwel extreem overgewicht, dere vrouwen krijgen gecompliceerd of zelfs wordt gezien als een minder snel een baan, onmogelijk is om bij medische aandoening, die ze verdienen minder, hen een uitstrijkje te de kans op ernstige ze trouwen minder doen, wat helemaal gezondheidsproblemen vaak, ze worden vaker niet waar is. Hier zien vergroot. Het opgehoopte gepest. Dat vraagt volwe dat onze vooroorlichaamsvet kan allerlei gens haar om een sodelen over dikke menoorzaken hebben. Vaak ciologische verklaring. sen een negatieve worden een keuze voor En daarin gaat ze zover impact hebben op hun ongezonde voeding, een te stellen dat, althans toegang tot gezondteveel aan voeding of een in de Verenigde Staheidszorg en hoe het gebrek of tekort aan ten, het vooroordeel hen ziek maakt. lichamelijke beweging over zwaardere menverantwoordelijk gehouden. sen een ‘politiek Mensen gaan er Bijna de helft van de correcte manier’ is vaak van uit dat zij Belgische volwassenen geworden om uiting te zelf dik is, merkt heeft overgewicht, zo blijkt geven aan je afkeer Saguy op tijdens ons uit cijfers uit 2010 van het van arme, zwarte mengesprek. Dat is niet Wetenschappelijk Instituut sen, met name arme, zo. Ze zit juist aan de Volksgezondheid. Veertien zwarte vrouwen. onderkant van de procent kampt met obesitas. ‘In progressieve ‘normale’ categorie. Sinds 1997 zijn deze kringen’, zegt ze, ‘is Nog ietsje afvallen, percentages voortdurend het door de jaren heen merkt ze wat cynisch toegenomen. Het aandeel minder geaccepteerd op, en dan bevindt ze van mensen met geworden om openlijk zich tussen de ‘heiliovergewicht en obesitas racistisch te zijn – en gen’ in onze moderne is op zijn hoogst in de gelukkig maar, voeg ik leeftijdsgroepen tussen samenleving. Immers, toe – maar in dezelfde bij diverse analyses 45 en 65 jaar. kringen is het heel van de verschillen in nieuwsberichten over gewoon geworden om Wat ons ziek maakt, stelt u in uw boek, is het idéé dat overgewicht ons ziek maakt. Legt u dat eens uit.
Overgewicht en obesitas
WWW.KNACK.BE
neer te kijken op mensen die te veel eten. Ze zien dat als een gebrek aan zelfbeheersing en discipline. Dus de strijd tegen obesitas brengt zo diepgewortelde vooroordelen tegen arme mensen en gekleurde mensen naar boven.’ Gaat dat niet wat ver? SAGUY: Nee. Ik meen zelfs dat de strijd tegen obesitas in feite een strijd tegen dikke mensen is.
Junk food als eufemisme voor junk people? SAGUY: Zoiets. Dat is geheel in lijn met het neoliberalisme, waarin de staat zich terugtrekt en waarin van individuen wordt verlangd dat ze verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leven, dus ook voor hun gezondheid en voor hun financiële situatie. In zo’n klimaat krijg je dus discussies in het Amerikaans Congres over de vraag of er nog wel voedselbonnen moeten worden verstrekt aan arme mensen, omdat ze al dat eten toch overduidelijk niet nodig hebben.
Obesitas wordt dan een thema waaruit politieke munt wordt geslagen. SAGUY: Precies. Obesitas wordt een rechtvaardiging voor minder overheidssteun aan de meest achtergestelde bevolkingsgroepen in onze samenleving. Dikke mensen worden voortdurend gebruikt als een handige zondebok voor allerlei maatschappelijke kwalen: van de betaalbaarheid van onze gezondheidszorg tot overconsumptie en milieuvervuiling. Ik las ergens dat dikke mensen extra bijdragen aan klimaatverandering! Telkens wordt de schuld afgeschoven op arme, dikke mensen. Ik vind het triest dat dit gebeurt.
Intussen zijn er allerlei programma’s om meer te bewegen en gezonder te eten. Reclame voor te vet en te zoet eten moet worden beperkt. Mogelijk komt er een belasting op ongezond eten. Wat vindt u daarvan? SAGUY: Ik heb geen probleem met het inperken van persoonlijke vrijheden als er goede redenen zijn om dat te doen. Mijn zorg is dat de vooroordelen worden bevestigd. Misschien voelen mensen zich gerechtvaardigd om zware mensen de schuld te geven.
Wat moeten we volgens u doen aan obesitas? SAGUY: (denkt even na) Dat is zo’n beladen vraag. De vraag gaat ervan uit dat er een enorm probleem is en dat er iets aan moet worden gedaan. En eerlijk gezegd ben ik daar niet zo zeker van.
17 SEPTEMB ER 2014 63
