O ESPÓLIO (DE NALATENSCHAP)
1
2
Toen ik in 2000 voor het eerst met Catharinus Pals op reis ging naar Brazilië, heb ik veel ellende gezien die me erg aangreep. (Se Deus Quiser) Catharinus gaf toen aan, dat dat de enige keer zou zijn, dat ik zo sterk door de ellende geëmotioneerd zou raken. Lang heb ik gedacht dat hij gelijk had, maar ook deze keer had het harde leven in de sertão van noordoost-Brazilië me weer volledig bij de keel. Wat je tegelijk echter heel gelukkig maakt, zijn de enorme warmte van de mensen en de vele goede zaken die door de jaren heen zijn bereikt. Dat laatste mede dankzij Catharinus Pals, die een “ESPÓLIO” achtergelaten heeft, om trots op te zijn. Jos Livius Catharinus Pals
INLEIDING “Ik heb zelf het niet beheersen van de taal ervaren als een handicap. Mijn ervaringen zijn daarom meer gevoelsmatig en visueel, ook al was Jos een goede tolk. Daarom van mij een algemener beeld hoe ik deze reis ervaren heb. Mijn vorige Brazilië-reis was in 1994”. Cécile v.d. Horst Het plan was destijds om samen met Catharinus Pals en Cécile v.d. Horst naar Brazilië te gaan. Een bezoek van Catharinus was gewenst in het kader van de strategiegesprekken binnen de Sonob en wij zouden ons bij hem voegen. De belangrijkste doelen van de reis waren; 1. het in gang zetten van een discussie over de toekomst van Novo Horizonte met als eindresultaat een meerjarenplan. 2. Maken van foto- en filmmateriaal ten behoeve van fondsenwerving. 3. Kijken naar de voortgang van lopende projecten en de wenselijkheid van nieuwe. 4. Afstemmen van administratieve gegevens, herinrichten boekhouding. Hierbij zouden ook vragen van de vereniging Aktie voor Aktie (A.v.A.) worden meegenomen. Het overlijden van Catharinus, begin februari, en daarmee het wegvallen van veel kennis en ervaring uit ons gezelschap, maakte van deze reis een avontuur, waar ik niet echt op zat te wachten. Om het probleem van de taal een beetje te ondervangen, heb ik in overleg met Catharinus nog voor ons vertrek zoveel mogelijk zaken via de mail in gang gezet. Het was vervolgens natuurlijk afwachten, wat daar allemaal van terecht zou komen. Cécile en ik hebben de reis ieder op onze eigen manier ervaren en zijn er door het drukke programma nauwelijks aan toegekomen om tijdens de reis over onze indrukken van gedachten te wisselen. We hebben er daarom voor gekozen om onze beelden in dit verslag samen te voegen, door de impressies van Cécile, zoals aan het begin van de inleiding, in cursief in te voegen in mijn eindverslag. PALMEIRA DOS ÍNDIOS 28 februari “Bij aankomst in Palmeira dos Índios,viel me op dat de straten schoon zijn;de bevolking is groter en voller, moderner gekleed. Maar enkele bedelaars, vrij nieuwe auto’s, baby’s met pampers, veel moderne motorbrommers enz. Al met al een positieve indruk van de directe omgeving.” De reis verliep voortreffelijk. We hadden wel een uur vertraging bij vertrek uit Lissabon, maar die tijd was bij aankomst in Recife weer grotendeels ingehaald. Mede dankzij een idioot van een taxichauffeur, die zich er niet voor schaamde om met 80 km/uur, links en rechts inhalend door Recife te crossen, haalden wij de bus naar Palmeira met gemak. Tot dat moment was de reis verlopen als 3
een trip naar Texel, maar dan alleen wat langer. (We zijn inmiddels al zo verwend, dat een reis naar de andere kant van de evenaar ons niet echt meer in extase brengt!) De 6 uur durende reis met de - oude gammele, naar diesel stinkende – bus ging mij goed af, ondanks dat ik de volle 36 uur van Elst naar Palmeira geen oog dicht heb gedaan. Cécile werd echter behoorlijk misselijk. De bus is aan alle kanten met gordijnen geblindeerd, ook vooruit kun je niets zien, waardoor je zonder enige oriëntatie, in het donker, alle kanten op gaat. Zelf heb ik een groot deel van de reis met mijn MP4-tje naar Maria Bethania zitten luisteren. Om 5 uur ’s-morgens kwamen we aan in Palmeira, hebben ons eerst wat opgeknapt, even gerust en daarna wat boodschappen gedaan. Daarbij overviel mij het inmiddels bekende gevoel van “wat doe ik hier in hemelsnaam?” In mijn beleving verandert er hier in een paar jaar zo weinig, dat ik er moeite mee heb om begrip op te brengen voor de houding van veel mensen hier. Gelukkig wees Cécile me er op dat de straten schoner zijn dan vroeger en dat je tegenwoordig veel minder bedelaars ziet. Dat is zeker het geval en het laatste is volgens Lourdes het gevolg van een project van de regering Lula, genaamd Bolsa Família, dat gericht is op ondersteuning van arme gezinnen. Het komt er in het kort op neer, dat zeer arme gezinnen met kinderen financiële ondersteuning krijgen ad ca R$ 60,-/maand (tot R$ 90 voor zeer grote gezinnen) in ruil voor het feit dat ze de kinderen naar school laten gaan. Betrokken gezinnen worden geregistreerd, wat ze het recht geeft op medische hulp e.d. Ze krijgen een soort pinpas, waarmee ze zonder in de (vernederende) rij te hoeven staan, hun geld kunnen ophalen. Vroeg in de middag zijn we Lourdes op gaan zoeken en we werden op het convent enthousiast ontvangen door de drie zusters, die daar de huisraad vormen, Lourdes, Margarida en Arlete. We zijn gebleven tot en met de lunch en zijn daarvoor meteen in het eerste overleg gerold; Lourdes en Novo Horizonte “President Lula is een geschenk geweest voor de arme mensen, acht jaar lang. De arme bevolking kreeg de Bolsa Familia Pasjes, waarmee ze wordt voorzien in de basisbehoeften. De Pas verplicht tot onderwijs voor de kinderen en naast 70 Reais (30 euro) per maand,is iedereen voorzien van een identiteitsbewijs. De president zorgde er ook voor dat alle armen elektra aansluiting kregen. Hopelijk gaat deze ontwikkeling door bij de nieuwe presidente.” Er is weer veel gebeurd. “Bal aan de voet, boek in de hand heeft een flinke deuk opgelopen.” Het project is afgekeken van Quebrangulo, waar een dergelijk project een hele dag per week loopt. De insteek in Palmeira was echter vijf dagen 2 uur per dag. De begeleiders, die door de gemeente zijn ingehuurd, hebben al een aantal maanden geen salaris gehad. De gemeente heeft zich uiteindelijk (net als met de medische post) terug getrokken. Zonder gemeente normaliter geen project. NH (Novo Horizonte) wil echter niet opgeven. De reeds aangeschafte spullen zijn in hun bezit en met het beschikbare geld is het mogelijk om het project op een bescheidener schaal voort te zetten. Dit betekent dus enige uren per week. Op dit moment vindt de selectie van de deelnemers plaats. Op Xucurus is een nieuwe toneelgroep en een dansgroep ontstaan. Net als aan Bal aan de Voet had Lourdes eerst huur willen vragen, maar die bedragen zijn zo laag, dat je daar niets mee kunt. Lourdes heeft daarom de betrokken groepen bij elkaar geroepen en met hen vergaderd, met het resultaat dat de betrokken groepen zonder betaling van huur enkele uren per week gebruik mogen maken van het centrum, maar dan als tegenprestatie om de beurt de boel schoonmaken. Dat lijkt goed te gaan lopen. 4
Lourdes wil van Xucurus een soort “pousada” maken. Een plaats om contact te maken. Je kunt daar straks logeren, vergaderen etc. Zij is er van overtuigd dat hier een markt voor is. Het wordt dan een zuiver commerciële tent, met als enig doel, geld verdienen. Dit geld is echter wel bedoeld als inkomstenbron voor de sociale projecten van NH! Volgens Lourdes was Catharinus hier al van op de hoogte. De stalen onderdelen voor de ecologische ovens zijn allemaal gereed (ergens in de 20) en er zijn 8 ovens gebouwd. Allemaal naar het model en volgens de voorschriften volgens welke ook 2200 ovens in Ceará zijn gebouwd. De 8 ovens zijn gemetseld door de speciaal opgeleide metselaars. Alle 8 gereedgekomen ovens zijn echter bij de eerste keer dat ze gebruikt zijn gescheurd. Deze 8 ovens moeten door de bouwers worden hersteld, maar de overige ovens worden in één pakket uitbesteed, zodat er garantie op rust. Op de vraag waarom Lourdes zich hier allemaal hoogst persoonlijk mee bezig moet houden, vertelt ze dat er zo lang er geen breder kader is, zij zich moet bemoeien met projecten die kwetsbaar zijn. Dat heeft er niet zozeer mee te maken, dat zij een betere technische kennis heeft, maar omdat er veel fout dreigt te gaan omdat het de cultuur van het noordoosten is, om zaken aan familie en kennissen uit te besteden enz. Ze noemde hierbij het tweede cisternaproject in Água Branca als voorbeeld. Het eerste project was (met haar bemoeienis) probleemloos verlopen, terwijl bij het tweede project van alles is fout gelopen door goed bedoeld “gerommel”. (Mijn woorden.) Zo blijkt een enkele Irmã Lourdes Santana cisterna 2 keer te zijn betaald, één keer door NH en één keer door de betrokken familie. Er zijn ook cisternas niet goed afgebouwd. De zus van Lourdes, Célina, is eigenlijk de enige die technisch in staat is zo’n project te trekken, maar dat is niet genoeg en het wreekt zich ook dat zij familie is van Lourdes. Lourdes is dus ook zelf al hard bezig met het nadenken over kadervorming, maar daar komen we later op terug. Vanavond gaan we eten met een deel van het NH bestuur. Morgen en overmorgen de eerste vuurdoop bij Josevel, die naar verluidt aan zijn voet geopereerd moet worden, die schijnbaar iets mankeert als gevolg van zijn suikerziekte. Zijn “buurman”, pater Neves, is ook al om gezondheidsredenen met vervroegd pensioen. Zo zie je maar. We zijn net een paar uur hier en we zitten al midden in de problemen. Misschien lijkt het erger dan het is, omdat ik inmiddels 42 uur geen oog heb dichtgedaan. Overigens in de tussentijd wel lol gehad met de 3 nonnen. De avond van de dag van aankomst werden we op eigen kosten gefêteerd op een copieus diner, dat georganiseerd was door de voorzitter van Novo Horizonte, onze vriend Osmário Lins Torres. Naast hem en Lourdes waren Telma (van de grupo de doces) en dona Petrúcia, de penningmeesteres aanwezig. Het exclusieve restaurant, dat was uitverkoren, bleek gesloten, net als de twee eerstvolgende alternatieven. Uiteindelijk kwamen we terecht bij een “churascaria” naast een benzinestation even buiten Palmeira, waar we voor R$ 55 een stukje overjarige koe en een aftandse kip soldaat hebben gemaakt. (De prijs van R$ 55 (€ 25) was natuurlijk voor het hele gezelschap, inclusief consumpties.) De conversatie met de groep liep wat mij betreft nog moeizaam. Telma, een schat van een vrouw, praat binnensmonds met een zwaar accent. Osmario praat supersnel en dona Petrúcia praat redelijk duidelijk, maar zegt niet veel. Bovendien was ik behoorlijk afgemat. 5
BATALHA 1 en 2 maart “Naarmate we de binnenlanden introkken veranderde het beeld. We komen in omstandigheden, van schrijnende woon- en leefsituaties. Lemen huisjes in de brandende zon, soms 46 graden, waar je de armoede ruikt, ziet en vooral voelt. Nu weet je weer, dat hulp broodnodig is en voel je de inspiratie om als mens uit het rijke westen, je hiervoor in te blijven zetten. Iedere druppel die we kunnen geven is meer dan de moeite waard. De bevolking is blij ons te zien en put hier hoop uit, dat ze niet in de steek gelaten wordt. Moeders te zien met de wanhoop in hun ogen, grijpt me erg aan.” Op de heenreis naar Batalha de eerste verrassing. Aan de rand van Palmeira wordt een nieuwe wijk opgetrokken met 240 kleine huisjes. Deze zijn bedoeld voor de allerarmsten en maken deel uit van het project “Sua casa, sua vida” van de overheid, waar Henk een artikel over had gevonden in de krant en waar we Lourdes op attent zouden maken. Dat ging zo wel erg gemakkelijk. Zowel Cécile als ik hebben wel bedenkingen bij de aanpak hier in Palmeira. De wijk ligt ver van de bestaande bebouwing, dus de mensen moeten straks uit hun vertrouwde omgeving worden gehaald. De huisjes zijn wel vrijstaand, maar staan toch compact op elkaar en lijken erg klein. Alle ingrediënten voor een nieuw Xucurus! Keurig om 10 uur meldden we ons op de pastorie van Josevel. De pater was er echter niet. Hij was opgenomen in Maceió voor een operatie en zou tot na de carnaval bij zijn broer in de hoofdstad blijven in verband met de nazorg, therapie enz. Alle pogingen om Lourdes te bereiken waren op niets uitgelopen. Wel had de pater alles keurig voor ons geregeld. We konden in de pastorie eten en logeren. Met het nieuwe hoofd van de crèche, zuster Maria José, konden we alle afspraken maken, de voorzitster van de parochieorganisatie “Sociedade Educacional e Assistencial da Paróquia Batalha” was er voor de ontvangst en verder was voor beide dagen de vaste chauffeur van Josevel met auto voor ons beschikbaar. Alle voorbereidingen begonnen hun vruchten af te werpen en de voorzienigheid was ons gunstig gezind. Ik heb Josevel nog even kort aan de lijn gehad en het is de bedoeling, dat ik in de laatste week nog een keer even bij hem langs ga om diverse punten door te spreken. Nu was er in ieder geval alle gelegenheid om overal in te duiken, zonder directe bemoeienis van de pater. Josevel heeft een slechte bloedcirculatie in zijn voeten, als gevolg van diabetes. Hij heeft veel pijn met lopen. Hij is nu geholpen aan de ergste voet middels dotteren via de lies. We zijn eerst naar de crèche gegaan om kennis te maken met zr. Maria José. Een bijzonder aardige, slimme en doortastende vrouw. Ook zij had goed voorwerk gedaan. Er waren twee fotomapjes gemaakt, een met de door Sonob gesteunde kinderen in de crèche en een met de kinderen en jongeren, van wie familie gesteund wordt door Aktie voor Aktie om die jongere te laten leren. De uitleg van Maria José was glashelder. Aktie voor Aktie steunt niet de kinderen in de crèche, maar via de families, Zr. Maria José (rechts) met een van de gemeentelijke medewerksters. de schoolgaande kinderen (die voor een deel op de crèche gezeten hebben) en studenten. Van allen zijn foto’s beschikbaar die we 6
meenemen en de aantallen klopten volgens ons met de ons bekende aantallen. Van een aantal hebben we families bezocht, maar daarover later meer. Verder heb ik die ochtend een begin gemaakt met filmen, een van onze belangrijke opdrachten. Teruggekomen op de pastorie voor een welverdiende rust, bleek alle film mislukt en de filmcamera, die ik nog uitgebreid had getest, bleek alleen nog maar storing op te leveren. Naast een flinke onkostenpost, natuurlijk een zware tegenslag, want ik kan hem hier niet laten repareren. Ik zal dus met de fotocamera moeten filmen, of met een geleend apparaat van Lourdes. De hoeveelheid film zal in ieder geval veel minder zijn dan mijn plan was. ’s-Middags zijn we met 5 mensen in de auto en 35 graden Celsius de sertão ingetrokken. De communicatie in het Portugees ging al weer een stuk beter , of eigenlijk goed, wat het verblijf meteen al een stuk leuker maakt. Vooral de gesprekjes met de lokale bevolking maakten het verblijf hier zeer de moeite waard. We zijn naar de drie “cisternaprojecten” (regenwatertanks.) geweest. Eerst naar ons allereerste project van 7 jaar terug in Cajá dos Negros, daarna naar het tweede van ca 5 jaar terug in Alto do Meio en tenslotte in Água Pés, waar het nieuwe project moet komen. Cajá dos Negros was schrikken. We wisten al van Catharinus, dat een aantal van de gebouwde tanks niet meer functioneerde. Dat hoeft bij een eerste project geen ramp te zijn, als je er maar van leert, maar om er van te kunnen leren, moet je het eerst wel zien. Ik denk dat ¼ tot 1/3 van de tanks buiten gebruik is. Oorzaken zijn constructiefouten, verkeerd gebruik en slecht of geen onderhoud. Er zijn echter ook heel goede voorbeelden van mensen die er verstandig mee omgesprongen zijn, zelf goed onderhoud hebben gepleegd en er dageTwee tanks op één erf in Cajá dos Negros. lijks nog veel plezier van hebben. Sommige tanks zaten nog half vol. Onlangs heeft ook de gemeente veel tanks gebouwd, die er veel professioneler uit zien en nieuwer zijn. Regelmatig staat er zo’n nieuwe tank naast de lege tank van de SONOB op één erf. Persoonlijk ben ik van mening, dat we het hierbij niet kunnen laten en dat er actie moet worden ondernomen. Allereerst is daarvoor een goede inventarisatie nodig met een kostenraming. Daarna kun je kijken wie er wat moet doen. Ik zal daarover met Josevel praten. Alto de Meio ziet er veel beter uit. Deze tanks zijn, net als die van de gemeente, deels ingegraven. Deze tanks zijn natuurlijk ook nog wat jonger, maar ik hoorde nergens klachten. Ook in dit gehucht staan veel gemeentelijke tanks. Volgens de chauffeur heeft de gemeente geen plannen voor de bouw van cisternas in Água Pés, maar dat moeten we natuurlijk wel zeker weten voordat we gaan bouwen. Ook hierover zal ik met Josevel praten en meteen nagaan hoe we het onderhoud in de toekomst bij dit project veilig kunnen stellen. Veel kennis en foto’s rijker waren we rond 18.00 uur weer op de pastorie. De ochtend van de tweede dag stonden we om 7.15 uur de kinderen op te wachten bij de crèche. Veel foto’s gemaakt en gepraat met de ouders die de kinderen kwamen brengen. Vervolgens nog bij het omkleden en het ontbijt van de kinderen geweest. Van de 42 crèchekinderen waren er 27. Van de ouderen komen er vaak een aantal niet opdagen. Overigens is de verwachting dat het aantal kinderen in de crèche over een maand rond de zestig zal liggen. Er zijn inclusief het hoofd 10 medewerksters beschikbaar, de meesten voor halve dagen. De leidsters worden beschikbaar gesteld door de gemeente (toch weer wel?) maar hebben alleen een administratieve opleiding. Maria José is met ons van mening, dat dat anders zou moeten, maar er zijn geen opleidingen beschikbaar. Dit 7
is een onderwerp dat we bij Lourdes aan zullen kaarten. Misschien kan het trainingscentrum daar wat mee. Alle voorzieningen van de crèche zijn op orde met uitzondering van de speelplaats buiten, die ligt de hele dag in de volle zon en de speelwerktuigen zijn ongeschikt voor kinderen tot 5 jaar. Maria José denkt daar zelf een oplossing voor te kunnen vinden! Bij de crèche hoort ook het oude zusterhuis dat in het oorspronkelijke ziekenhuis zat. De centrale ruimte daarin wordt gebruikt voor regelmatige bijeenkomsten met ouders van de crèchekinderen en los daarvan af en toe ook met de ouders van de Aktie voor Aktie-kinderen. De uitbetaling aan die groep vindt daar ook plaats. We hebben de ochtend afgesloten met een bezoek aan 7 gezinnen, deels Sonob, deels Aktkie voor Aktie. We zijn weer eens goed geconfronteerd met de enorme ellende waarin veel mensen hier verkeren. We hebben foto’s gemaakt en uitgebreid met de mensen over hun omstandigheden gesproken. Ze zijn er nog steeds, de moeders van 33 jaar, samen met acht kinderen levend in een lemen huis, zonder water. Haar derde man heeft net als de eerste twee de boel verlaten. De dochter van 15 heeft zelf een kind. Het huis is door de regens van vorig jaar deels ingestort. Als er werk is werkt moeder op het land, 10 uur op een dag en de familie eet die dag dan alleen ’s-avonds. Naast het schamele inkomen, dat ze hiermee verdient, is ze gelukkig aangesloten bij “Bolsa Família”. Het gaat nu te ver om hier verder uitgebreid op in te gaan. De vreselijke levensomstandigheden zijn jullie wel bekend en dit is maar één voorbeeld. De rillingen lopen je over de rug! Ik heb ook De moeder van een van de vele gesteunde kinderen voor nog kunnen neuzen in de studieboeken van haar huis.. één van de studenten. De wijk waarin deze gezinnen wonen heet Novo Horizonte. Josevel is ook hier een kerk aan het bouwen. De ruwbouw staat er, nog zonder deuren of ramen of inrichting, maar maandelijks celebreert Josevel hier al een mis voor een stampvolle kerk. Tot slot van ons bezoek het Multimistura-project bezocht. Dit prachtige werk ligt, net als in veel parochies, ook in Batalha stil omdat er geen geld meer voor is, maar R$ 800 in de maand hebben wij ook niet zomaar liggen. We zijn echt onder de indruk van de open en eerlijke inlichtingen die we hebben gekregen en natuurlijk van de enorme gastvrijheid. Met de aanvullingen die ik nog van Josevel hoop te krijgen, is er wat ons betreft veel meer inzicht ontstaan. LAR DA CRIANÇA 3 maart Toen we aankwamen (Lourdes was meegegaan) werden we buiten toegezongen door een groepje kinderen. We waren dus weer “Bem Vindo” (welkom.) Tot mijn plezier vroeg zr. Roberta wat ons programma voor de dag was en dat gaf ons de gelegenheid om te zeggen, dat we eerst wilden praten en vervolgens samen een programma wilden opstellen. Bij het gesprek was ook zuster do Carmo aanwezig. Een oudere schat van een zuster, de zus van padre Neves. De eerste vraag die we hebben gesteld, betrof de organisatie sinds het vertrek van zr. Carmen Lúcia. Er zijn drie zusters, 7 medewerkers en 2 tijdelijke medewerkers op projectbasis. De laatste 2 geven aan een specifieke groep bijles in lezen en sport (“Baú de Leitura.) Van de andere 7 zijn er 4 voor huishoudelijke, logistieke zaken en recreatie. De andere drie zijn gemeentelijke leraressen. De jongste zuster, Gezéle, studeert Portugees aan de universiteit en geeft handwerken en drama. Zr. Do Carmo verzorgt de coördinatie met de kloosterorde en zr. Roberta, die ik nog kende van de crèche van Batalha, heeft 8
naar eigen zeggen de verantwoording over kinderen en personeel. En de algemene leiding, zei zr. Do Carmo direct daarop. Roberta ontkende dat en daarmee hadden we ons eerste probleem meteen boven tafel. Ik heb toen ingebracht, dat het ook voor ons belangrijk was te weten wie verantwoordelijk is over het geheel. Uiteindelijk kon Roberta niet anders, dan in alle bescheidenheid toegeven dat zij dat is. Overigens is dat in haar handelen en de verdere communicatie wel duidelijk De nieuwe equipe van het Lar da Criança Ação por Ação in Palmeira. geworden. Ze weet waar ze het V.l.n.r. zr. Roberta, zr. Do Carmo, zr. Gezéle en zr. Cleidy (toegevoegd). over heeft en wat ze wil. Ze is in een moeilijke situatie terecht gekomen, maar met haar komen we daar best uit. Ook hier heb ik het over de opleiding van de begeleiders gehad. 2 hebben er een HBO opleiding, de anderen MBO, aangevuld met specifieke trainingen en seminars op het gebied van de opvoeding van kinderen. Volgens Roberta kan het altijd beter, maar het heeft geen prioriteit. De kwaliteit ligt, ook naar haar mening, stukken hoger dan in Batalha. Vervolgens kwam het probleem over de grote aantallen mutaties van kinderen en de gebrekkige communicatie daarover aan de orde. Bij de kerstpost misten wij al een kleine 10 kinderen terwijl een deel van de rest nieuw voor ons was. Daarna heeft Roberta ons een opgave gedaan waaruit bleek, dat zij sinds ze daar zit, nog eens ca 10 kinderen nooit heeft gezien en ook nergens kan vinden. Dit alles, terwijl Aktie voor Aktie nauwelijks moeilijkheden heeft op dit gebied. Hier hebben we diepgaand over gesproken, en dat leverde in eerste instantie de nodige misverstanden op. Ik zal jullie alleen vermoeien met het resultaat, waarbij ik eerst nog maar eens de doortastendheid prijs van de bescheiden Roberta. In tegenstelling tot onze gedachte en afspraken uit het verleden, zijn er op het Lar geen 130 kinderen maar 100 daadwerkelijk aanwezig, een momentopname natuurlijk, maar toch! Gezien de strakke afspraken met A.v.A. over de communicatie rond mutaties, begreep ik dat de wat moeilijkere gevallen op onze lijst terecht kwamen. Op de een of andere manier bestond de gedachte, dat wij geen behoefte hadden om dat allemaal strak te volgen. Het gevolg is, dat de 30 kinderen die ontbreken in hoofdzaak op ons conto staan en dat we dus al een langere tijd voor meer kinderen betalen dan er zijn. Hier kan de huidige leiding overigens niets aan doen en Carmen Lúcia was er niet om uitleg te geven over het verleden. We kwamen al gauw tot de conclusie, dat we het best tot een werkbare oplossing voor de toekomst konden komen. Roberta wil absoluut niet meer dan 120 kinderen, omdat ze dan niet garant kunnen staan voor de kwaliteit. Wij missen momenteel een aantal Padrinhos en een groot aantal kinderen. Zeker als eerst degenen worden afgevoerd die niet te vinden zijn. We hebben daarom afgesproken dat wij onze bijdrage vanaf nu zullen afstemmen op 60 kinderen en dat zij binnen enkele maanden zal zorgen, dat die 60 plaatsen ook fysiek bezet zijn. Zij zorgt voor een actuele lijst en alle fiches die we missen en in de laatste week zal ik zoveel mogelijk van de Sonob-kinderen gaan fotograferen. Vanaf nu geldt voor de Sonob dezelfde procedure bij mutaties als voor A.v.A. Over de uiteindelijke aantallen en de onderlinge verdeling zullen we met A.v.A. moeten praten. Onze wens om op termijn de directe koppeling tussen kind en Padrinho te verlaten, stuit op het Lar op geen enkel bezwaar. We hoeven niet bang te zijn om gevoelens van kinderen te kwetsen. We hebben Roberta gezegd dat wij daar op termijn op over zullen gaan, maar dat zij dat niet of nauwelijks zal merken. Wel willen we dan kerstpost die niet op naam is gesteld en een jaarlijks verslag 9
van activiteiten en kosten. Dat laatste lag al klaar en hebben we meegekregen. Vervolgens hebben we gesproken over de dringende wens om een cisterna te bouwen. Ze had een begroting voor een tank van 16 m3, maar dat is naar onze mening en die van Lourdes veel te klein. We gaan nu uit van een tank die drie keer zo groot is. Het gaat over een tank voor regenwater en niet voor leidingwater, omdat de kwaliteit van het laatste slechter is. Drinken blijft dus ook in de toekomst “’água mineral”. We hebben naar geschikte locaties gekeken en hebben er twee gevonden. Dat viel niet mee gezien het hellende terrein. We hebben ingestemd met de bouw van een of meer tanks voor de prijs van ca R$ 3.600 onder de strikte voorwaarden dat we een ervaren aannemer willen en inclusief drie jaar onderhoud en garantie. Dat bleek nog nooit vertoond en zou zeker problemen opleveren, ook volgens Lourdes. Roberta zei echter dat de aannemer het onder die voorwaarden kon maken, of niet. Ze laat het plan verder uitwerken, maar wij zullen het geld bij de volgende gelegenheid vast overmaken. Als aan de voorwaarden is voldaan, mag ze meteen beginnen. Er waren nog een aantel boodschappen van A.v.A. zoals een vraag over het transport. Roberta doet de boodschappen dichtbij lopend en in het centrum met een taxi, omdat ze geen alternatief heeft. Ik kreeg echter niet de indruk, dat ze er echt wakker van lag. De verbouwingen van toiletunit en keuken zag er gedegen uit. Ze zijn er akelig trots op. Roberta heeft al foto’s opgestuurd, maar wij hebben er ook nog een paar genomen. (Later bleek ons, dat zr. Do Carmo wel over een auto van de kloosterorEen hartelijk welkom van de kinderen. de beschikt in verband met de af te leggen familiebezoeken in het binnenland.) De computers worden niet meer gebruikt voor lessen. Ze zijn hopeloos verouderd. Ze zou graag verder willen met de lessen, maar vroeg er niet zelf om. In de laatste week ga ik alleen een dag terug om te fotograferen. Die dag krijgen de kinderen van de Sonob een ijsje na het eten. De criminaliteit en het drugsgebruik op de Alto de Cruzeiro is enorm toegenomen. Na de vakanties komen veel kinderen daardoor agressief en onhandelbaar terug. Cécile en ik werden natuurlijk nog getrakteerd op dansjes van de kinderen. Leuk en vooral aangenaam kort deze keer en had ik al gezegd dat we ook enorm hebben gelachen? Het leuke van Brazilië zijn wel de onverwachte gebeurtenissen. Net goed en wel terug in het hotel, kreeg ik een telefoontje van Lourdes, met de vraag of ik haar leraar-Engels wilde ontmoeten. Hij wilde dat erg graag en ik zou om 20.00 uur door een taxi opgehaald worden. Op de afgesproken tijd stond inderdaad Lourdes met de taxi voor de deur. Het taalinstituut was niet echt ver weg. Toen ik het lokaaltje binnenkwam, zaten er 8 “studenten” en de leraar en mij werd gevraagd voor in het lokaal voor het bord te gaan zitten. Het blijkt, dat de studenten zelden of nooit in de gelegenheid zijn om eens met een vreemde in het Engels te converseren. Nu is mijn Engels niet al te best, en mijn uitspraak ronduit hopeloos, maar “who cares”? De groep studenten, bestaande uit echte studenten en mensen die al een universitaire opleiding gevolgd hadden, stelden zich tamelijk schuchter voor. Alleen Lourdes werd overgeslagen, omdat, zoals de leraar zei, zij maar de helft van het aantal keren aanwezig was en de enige was die niet durfde praten. Zij zat voor de rest van de avond in haar stoel op haar gemak de zaak te volgen. We hebben het gehad over de verschillen tussen Nederland en Brazilië, voetbal, muziek en economie. Jullie moeten het me maar niet kwa10
lijk nemen als er in de toekomst enkele academici in Palmeira rond lopen met vreemde ideeën over deze onderwerpen, want ik ben er niet al te serieus mee omgesprongen. Na een half uur stond de taxi weer voor de deur en werd de sessie onder uitgebreide dankzegging afgesloten. De les duurde nog een half uur langer, dus zo kon Lourdes weer een half uurtje ongestraft spijbelen. PAUS PRETO 4 maart “De overlevingsdrang op het platteland is zoveel groter dan in de stad. De stedelijke bevolking is meer gewend, aan het ophouden van een hand terwijl de dorpsbevolking strijdbaar de toekomst in gaat. Met name de jeugd wil zich ontwikkelen in scholing en bewustwording, vooral de vrouwen. Zij zijn de toekomst naar een beter leven. Emancipatie, onderwijs maar vooral daadkracht is het streven. Dat komt in discussies naar voren. Wat een goed gevoel geven deze jonge vrouwen me. Vooral het vertrouwen dat ze hebben in het streven naar onafhankelijkheid, geweldig! Brazilianen zijn van nature geen abstracte denkers, gelukkig zien we op dit gebied een ontwikkeling.” Vandaag en morgen verblijven we in de omgeving Monteirópolis. We hebben besloten, dat we vanwege de kosten geen gebruik meer maken van de chauffeur en dat ik zal rijden. Zeker op de binnenwegen, waar het de kunst is zo vlot mogelijk tussen de gaten door te rijden, blijf ik dat leuk vinden. Eerst bezoeken we een gehucht, waar de eerste 4 cisternas door Novo Horizonte zijn neergezet. (Hooghuis Oss, Ravensteijn en Notre Dame) We bezoeken de 4 families, Op bezoek bij een begunstigde familie. V.l.n.r. het echtpaar, irmã Lourdes, waaronder die van de 22 jaar Hanny (vertaalster) en Cécile v.d. Horst. oude jongedame uit het bestuur van de lokale groep van NH, die de coördinatie binnen het gehucht heeft geregeld. Net als John en Catharinus vorig jaar, heb ik een paar slokken van het water uit een tank gedronken. Het smaakt echt net zo goed als uit de waterleiding bij ons thuis en diarree kon ik er niet van krijgen, omdat ik dat al heb. In het huis van de ouders van het meisje gebruikten we de lunch, die hier in Brazilië warm en uitgebreid is. De lunch werd bereid door de vier families samen, als dank voor onze komst. Bij de lunch schoof ook een dame uit Água Branca aan, die wij hebben gevraagd om tijdens de vergadering te vertalen. Zij is met een Braziliaan getrouwd en woont sinds 5 jaar in de stad. Zij, Hanny, doet o.a. secretarieel werk voor de zeer oude Nederlandse zusters Clementine en Odiliana en houdt voor hen o.a. de administratie bij van adoptiegezinnen. De dankbaarheid van de mensen voor de cisternas is groot. Het heeft deze families volgens Lourdes echt een stap verder geholpen. De hele gemeenschap heeft trouwens enorme stappen vooruit gemaakt, zowel door het werk van Lourdes met Novo Horizonte, maar natuurlijk ook door het beleid van Lula en zijn regering, dat veel goed heeft gedaan. Toch heeft de gemeenschap van Paus Preto en omgeving nog grotere vooruitgang gemaakt, dan die in andere vergelijkbare gehuchten. De watertanks zijn pas ruim één jaar oud en zien er ook nog flitsend uit. De kwaliteit is vergelijkbaar met de latere projecten rond Batalha en de tanks van de gemeente. Het enige probleem dat de 11
mensen hebben, is dat de plaatjes waarop de naam van de Sonob en de betrokken school staat, niet blijven hangen. Door onze inspanningen en die van de gemeente, heeft ieder gezin dat voor een tank in aanmerking wilde komen, er een gekregen. Degenen die dat niet wilden, hebben i.h.a. een te klein huis of erf. Voor hen zijn er echter alternatieven om water te halen, o.a. bij de school. Het is wel jammer om te zien dat in alle tanks maar een bodempje water zit, net genoeg om de tank in goede staat te houden. In deze hoek is tot nu toe onvoldoende regen gevallen om de tanks te vullen. Hierna gaan we door naar Paus Preto, het gehucht waar ons trainingscentrum (van het Varendonck College) staat. “Het was verrassend te zien dat er, naast onze cisternas (watertanks),ook door de gemeente,nieuw gebouwde watertanks zijn. Helaas blijkt deze hulp van de overheid niet structureel, maar in eigen, verkiezingsbelang. Het bouwen van cisternas is iets waar we als Stichting Ontwikkelingssamenwerking Noord Oost Brazilie (SONOB) in moet blijven investeren Áqua é Vida-Water!” Toen ik in 2007 Paus Preto bezocht, was net bekend waar het Trainingscentrum zou worden gebouwd en was Lourdes bezig met de vorming van een bestuur uit jongeren. Paus Preto bestaat naast het centrale gehucht uit een aantal verspreid liggende groepjes huizen, povoados genaamd. In elk van deze povoados heeft Lourdes een jonge dame gezocht (tussen de 17 en 22 jaar ongeveer), die deel uit wilde maken van het bestuur en vervolgens coördinatietaken uit zou kunnen voeren binnen de povoado. Door deze aanpak is een groep slimme maar timide meiden uitgegroeid tot een assertieve groep, die onder de jeugd een duidelijke voortrekkersrol vervult. De voorzitster is inmiddels 28 jaar, dus iets ouder en zij heeft een functie als jongerencoach in de gemeente. Zij zit dus in het vak. De informele leiding zit nog bij Lourdes, maar het bestuur regelt ook erg veel zelf! De naam van de groep is “Acraja” (Associação Comunidade Rural de Artesãs Jovens em Ação) Inmiddels is het centrum volop in gebruik. Het is een aantrekkelijk gebouwtje met frisse kleuren. Een grote en een kleine vergaderruimte, een keuken, dames- en herentoilet en grote bergkast. De voorzitster en een aantel bestuursleden ontvangen ons en we worden trots rondgeleid. De voorzitster, een rappe praatster, vertelt over de activiteiten in het centrum. Naast de naai- en borduurclub, maken ook de gemeente en de associatie van kleine melkleveranciers gebruik van het gebouw. De gemeente zit er met medische consulten en jeugdbegeleiding en betaalt voor het gebruik. Daarnaast zijn er regelmatig activiteiten voor de gemeenschap. De huur van de gemeente en de opbrengst van een daarvoor georganiseerd voetbaltoernooi brengen het geld op voor het benodigde 12
onderhoud. Aan het eind van de rondleiding was er voor ons een verrassing. De meiden hadden op eigen initiatief een filmpje gemaakt waarin werd nagespeeld hoe er in het verleden water werd gehaald en hoe dat nu met de cisternas gaat. Blijer hadden ze ons niet kunnen maken. Als gevolg van de komst van jeugdzorg naar het centrum, zijn er nu voor het eerst jeugdactiviteiten in het gehucht. Zo was er die dag een carnavalsoptocht voor de jeugd. Die was er meteen ook de oorzaak van dat de door ons geplande vergadering pas om 18.00 uur zou beginnen. De vergadering was voor mij persoonlijk een anticlimax, overigens door mijn eigen schuld. Met Catharinus heb ik besproken hoe we met de groep zouden kunnen brainstormen over verdere gewenste ontwikkelingen in de toekomst en wat de groep, NH en wij daarin zouden kunnen betekenen. Daaropvolgend zouden we praten over wat we in dit verband het best zouden kunnen filmen en fotograferen etc. Het idee leek goed, maar procesmatig liep het niet zoals het hoorde en er kwamen ook geen concrete conclusies of plannen uit. Heel kort samengevat kun je zeggen, dat er in Paus Preto veel vooruitgang is geboekt. De jeugd blijft echter wegtrekken bij gebrek aan werk. De aansluiting van de publieke scholen op het vervolgonderwijs is slecht en vooral de plattelandsjeugd heeft daar last van door de beeldvorming die er over hen bestaat en het gebrek aan ruggensteun vanuit de thuissituatie. BovenEnkele bestuursleden van ACRAJA. dien spelen de kosten een grote rol, want ook al heb je een beurs, dan zijn er nog de kosten van transport etc. Voor de jongeren die zich hier bovenuit willen knokken speelt het gebrek aan informatie een grote rol. De leraren in het publieke onderwijs zijn minder welwillend om de informatie te verstrekken en op het platteland ontbreekt internet. De avond werd afgesloten met een door ons aangeboden, maar door de meiden gemaakt diner. (Jantar) Ondanks dat wij het aan wilden bieden, wilde men niet dat wij hier iets aan zouden betalen. De vader van de voorzitster had speciaal voor mij whisky meegebracht. Heel aardig, maar ik moest nog wel rijden. De rit in het donker over de onverharde wegen naar Pão de Açucar, waar we in een hotelletje zouden slapen, was lang voor de inzittenden, maar als chauffeur heb ik genoten. Recht voor het hotel gaf de auto de geest. Geen beweging meer in te krijgen! In een barretje in de buurt van het hotel hebben we de vergadering nog even geëvalueerd. Fouten maken is geen ramp, maar je moet er wel van leren. In Água Branca gaan we het anders doen. Lourdes gaat de vergadering leiden en de discussie wordt gevoerd in groepen. We doen het verder zonder tolk. PÃO DE AÇUCAR 5 maart Na een nachtje er over slapen, zijn we tot de conclusie gekomen, dat we niet terug hoefden naar Paus Preto. Het gebrek aan film was door de meiden voor een goed deel opgelost door hun filmpje. Foto’s van cisternas had ik genoeg gemaakt en de vergadering had onvoldoende concreets opgeleverd voor nieuw foto- en filmmateriaal. We zouden ons dus beperken tot een bezoek aan de Nederlandse zusters, een kijkje bij de rivier en de terugreis naar huis, waarna ik verder zou kunnen werken aan het verslag. Het feit dat de buitenthermometer 46 graden aangaf hielp mee bij dit besluit. Lourdes had via de secretaris van de voormalige school van de zusters hier geregeld dat de accu 13
van haar auto zou worden vervangen. Dezelfde secretaris bracht ons naar het huis van Odiliana, Clementine en Redempta. De laatste, en met haar ruim 80 jaren de jongste, willen we spreken in verband met een aantal vragen van A.v.A. Via de binnentuin kwamen we in een soort tuinhuisje, dat de werkplek is van zr. Redempta. We legden haar uit wat we kwamen doen en al voor dat we toekwamen aan het vragenstellen, merkten we dat zr. Redempta oud geworden is Zij heeft tot tweemaal toe een hersenbloeding of -infarct gehad. Na onze uitleg wie we waren en wat we kwamen doen, was zr. Redempta heel vriendelijk tegen ons en probeerde ze onze vragen zo goed mogelijk te beantwoorden. Naar eigen zeggen vervulde ze nog steeds de functie van hoofd van een school 40 km buiten de stad, maar wij denken, dat dat gezien haar leeftijd en conditie haast onmogelijk is We zullen een verslagje naar A.v.A. mailen. We hebben nog met Redempta over Josevel gesproken, maar die ziet zij ook nooit meer. Al met al is zr. Redempta het leven van hard werken inmiddels goed aan te zien, maar dat kan natuurlijk ook niet anders. Na ons bezoekje aan de prachtige rivier São Francisco gingen we terug naar de zusters voor de lunch. Toen de zusters er achter kwamen dat Cécile uit Boerdonk kwam, raakten ze niet uitgepraat over de bewoners van deze Brabantse povoado. De omvang van Boerdonk kennende, is er niemand overgeslagen. De terugreis van ruim 1,5 uur is verder vlekkeloos gegaan. Rio São Francisco in Pão de Açucar.
PALMEIRA DOS ÍNDIOS 6 maart Vandaag zondag moest een rustdag worden, Cécile was jarig. Toch voor een deel van de dag alleen naar het klooster geweest en Cécile had David met vrouw en kinderen op bezoek. Op het klooster heb ik eerst het programma voor de komende dagen doorgepraat en de was ingeleverd. Ze hebben tegenwoordig een wasmachine, maar ik vrees dat ik de rest zelf zal moeten doen. Verder heb ik het boekhoudprogramma geïnstalleerd, zodat Lourdes 2010 af kan ronden. Daarna moet ik het nieuwe boekjaar nog met haar opstarten. Het versturen van de mails ging weer moeizaam. Uiteindelijk lukte het via mijn eigen account in Nederland. De computers en printers daar zijn allemaal zo verouderd, dat je van het ene probleem naar het andere huppelt. Yvonne belde precies op de afgesproken tijd. Deed me veel plezier haar weer te horen en vooral de verhalen over Mauro zorgden voor een beetje “saudade” (verlangen naar huis) Nadat ik mijn was had opgehangen, dat zat blijkbaar niet in het pakket, liet Lourdes me foto’s en films zien van de constructie van de ecologische ovens en de instructies daarvoor. Als films saai, maar met een beetje montagewerk valt daar best wat van te maken. Er waren ook foto’s van gezinnen waar een deel van de ovens werden gebouwd. Onder andere in een modderhut waar een deel van de muren was verdwenen. Door haar was in Água Branca een kleine commissie samengesteld, die de selectie van de gezinnen moest maken. Die mensen, zelf ook niet rijk, waren helemaal overdonderd door de vreselijke omstandigheden waarin deze gezinnen verkeerden. Dat 14
wisten ze niet eens, terwijl ze er vlakbij wonen. Sommige huisjes waren zo slecht dat daarin niet eens een oven gebouwd kon worden. Niemand durfde dat te gaan vertellen, dat moest Lourdes doen. Ze zat met betraande ogen naar de foto’s te kijken. Die tante zit toch goed in elkaar! Gelukkig krijgen we de foto’s en film mee. ’s-Avonds was er door de zusters van het convent, samen met die van het Lar da Criança in de grote zaal van het Lar een feestje georganiseerd ter ere van de verjaardag van Cécile en een beetje alvast die van mij. We waren met zijn twaalven en uiteraard was ik de enige man. Er waren zelfs vertegenwoordigsters uit Batalha op komen dagen. De leiding lag bij de ontzettend aardige zuster do Carmo. Er waren cadeautjes, er werd gezongen en eerlijk is eerlijk, ik heb in Brazilië nog nooit zo lekker gegeten. Op het Lar is een jonge, vlotte zuster, Gezéle genaamd, die er ook nog eens leuk uit ziet. Ik schat haar 30 jaar. Zij geeft handwerken, drama en dans aan de meisjes. Gezéle heeft een deel van het gezelschap de Forró (een zeer snelle regionale dans) leren dansen. Als enige man kwam ik natuurlijk ook in aanmerking en het ging nog hartstikke leuk ook. ÁGUA BRANCA 7 en 8 maart “De klimaatverandering is zichtbaar, meer regen in de zomer, minder zeer droge dorre gebieden. Om de ontbossing verder tegen te gaan, zijn de ecologische fornuizen een weldaad. Met kleine, dunne takjes een beter kookresultaat en minder vervuiling in de huisjes. Catharinus bedankt! Ook jouw bijenproject, zonder angel, krijgt een toekomstige uitbreiding. De honing smaakte heerlijk. Vandaag begonnen we aan de twee zwaarste dagen van de reis, het bezoek aan de projecten in de gemeente Água Branca in het uiterste westelijke puntje van Alagoas. Lourdes stond om 6.15 uur voor het hotel en nadat zij 20 km gereden had, kon ik het overnemen voor de overige 150 km over de eindeloze enkelbaans wegen. 21/2 uur later kwamen we bij Água Branca, waar Lourdes oorspronkelijk vandaan komt, aan. Daar konden we de auto parkeren bij een neef van Lourdes en stapten we over op een zware terreinwagen die ons over vreselijk slechte onverharde wegen het binnenland in bracht. Deze rit over ongeveer 18 km kostte ook nog eens 11/2 uur. Aangekomen in de povoado Posto de Areia stopten we bij het huis van de familie van de metselaar die de ovens en cisternas hier heeft gebouwd. Het mineraalwater uit de auto was op, dus gezien de grote dorst moest ik wel water uit de filter drinken. Smaakte ongeveer naar sportfondsbad, zoveel chloor als daarin zat. Daar zul je geen enge ziektes van krijgen. De gemeenschap is hier is volledig Indiaans. De huisjes in de omgeving, waarin de ecologische ovens gebouwd werden, zijn van de ergste soort. Kleine lemen hutten, die ontzettend veel geleden hebben van de regen. Deze huisjes werden in eerste instantie vanwege de slechte toestand van de muren afgekeurd voor de bouw van een oven, maar Lourdes kon dat uiteindelijk niet waar maken. De gemeenschap heeft de ergste 15
wanden eerst hersteld en vervolgens heeft Lourdes de meerkosten genomen om de ovens op iets grotere afstand van de muren te bouwen en de ruimte daartussen op te vullen met metselwerk. De problemen met de ovens vallen mij mee. Het betreft alleen het cement van de bovenste opbouw, waarin het eigenlijke stookgedeelte zit. Doordat dit cement scheurt, lekt er rook de ruimte in. Zodra er een advies is van de leverancier, worden de ovens hersteld. Overigens hebben ze niet Een van de metselaars bij een pas geconstrueerd fornuis. allemaal problemen en zijn er al de nodige ovens, tot grote tevredenheid van de mensen, in gebruik. Het eerste huisje dat we bezoeken, is van een alleenstaande moeder, die ook zelf heeft deelgenomen aan de cursus voor de bouw van ovens. Zij heeft haar exemplaar zelf gemaakt. Als we aankomen, staat het eten echter te koken op de oude stookplaats buiten. Omdat ze wist dat we kwamen, had ze haar oven niet aan durven steken, omdat we hem dan niet van binnen konden bekijken. Het tweede huisje was bijna te vies om binnen te gaan. De vrouw die er woonde en haar kleinkinderen hadden kleren aan die gegarandeerd nooit water hadden gezien. Toch was deze vrouw de lokale “vroedvrouw”. De hoge kindersterfte in haar “praktijk” wordt geweten aan de grote afstanden die ze te voet af moet leggen, voordat ze haar werk kan doen en niet aan het feit dat ze geen enkele opleiding heeft en ongetwijfeld geen enkel besef heeft van hygiëne. De omstandigheden zijn hier voor mijn gevoel haast nog erger, dan in Batalha, maar de mensen zijn volgens Celina, de zus van Lourdes die hier de projecten trekt, wel gelukkig met hun bestaan, wat door Lourdes op haar beurt weer wordt betwijfeld. We trokken zo van huisje naar huisje en van oven naar cisterna. Vaak kruisten we hierbij droogstaande riviertjes en beken met Celina Santana opent een van de vele hekken, die de grens vormen tussen de fazendas. een bodem van rotsblokken. Overal waren mensen, die de scholen uit Holland, de Wilde Ganzen, de Sonob, Novo horizonte en Celina ontzettend dankbaar waren en soms hun emoties niet de baas konden blijven. Als beloning trakteerden we ons zelf op een bezoekje aan de rivier die de grens vormt tussen Alagoas en Pernambuco en die moet zorgen voor de watervoorziening in het gebied van de indianen. Door het gebrek aan regen, stond het water laag zodat we nergens dieper dan tot onze knieën in het water stonden. Het water dat er is komt uit een bron hier in het gebergte en is volgens Celina brak. Dat laatste proefde ik overigens niet, dus het zoutgehalte zal heel laag zijn. Na afloop reisden we naar een gezellig restaurantje aan de rand van Ágau Branca, met een prachtig uitzicht op het stadje. Hier aten en dronken we met 7 personen weer eens ouderwets uitgebreid voor minder dan R$ 50,16
’s-Middags brachten we het mooiste bezoek van deze reis, aan de Serra das Viúvas (het gebergte van de weduwen). Een negergemeenschap midden in de bananenplantages, die alleen bereikbaar is via alweer een eindeloze zandweg met prachtige uitzichten en steile hellingen. Hier valt met een gewone auto niet meer te rijden. Voor de mensen hier is het te voet of te paard. De Serra ligt op 18 km van de dichtstbijzijnde plaats, maar zoals overal rijdt hier gelukkig ook drie keer per dag een vrachtwagentje langs voor het vervoer van schoolkinderen en mensen die naar de markt willen. Het gehucht, bestaande uit 40 huisjes, heeft sinds vorig jaar elektriciteit, alweer dankzij een project van president Lula. Nadat we onder een hoek van 45 graden zijn afgedaald naar het gehucht, worden we met grote warmte ontvangen. Zo’n 20 mensen hebben zich op de open plaats voor een van de huizen verzameld om ons te ontvangen. Celina duikt, zoals altijd meteen op een plaatsje achteraf en gaat de oude dame, die het centrum van het gezelschap is, helpen met het vlechten van 3 cm brede banden van gedroogd varenblad. Oorspronkelijk maakten deHet vlechten van hoeden is een van de bronnen van inkomsten. ze mensen deel uit van de groep in het Trainingscentrum Boqueirão, maar de enorme afstand en het gebrek aan vervoer maakte die situatie op den duur onhoudbaar. Daarom is in overleg met Lourdes een soort dependance geschapen. De gemeenschap hier heeft een aantal van de instrumenten van de muziekschool gekregen en heeft zelf zorg gedragen voor de coördinatie van de bouw van cisternas en ovens en de opstart van het project van de bijen zonder angels. In een grote kring gezeten, vertellen de mensen over de zegeningen van deze nieuwe verworvenheden. Natuurlijk wordt van mij verwacht, dat ik af en toe een slimme vraag stel en dat lukt weer boven verwachting. Cécile maakt intussen foto’s. Ik kan ook hier de mensen prima verstaan en ze hebben geen moeite met mijn idiote accent. De oude vrouw vertelt, dat ze, net als zovelen, in deze Serra geboren is. Op twee na hebben alle volwassenen werk op de plantages en als officieel erkende negergemeenschap hebben ze bepaalde rechten, net als de indianen in hun reservaten. Ze verkopen hun producten van het land en de zelfgemaakte hoeden en manden op de markten in de omgeving. Materieel hebben deze mensen het allesbehalve breed, maar op alle andere gebieden zijn ze rijk. Sociaal en cultureel vormen ze een hechte gemeenschap, iets wat ik hier in het noordoosten vaak mis. Hun woonomgeving evenaart het aards paradijs. Voor het eerst zijn we ook op een plaats waar de jongeren niet de neiging hebben om weg te trekken. Ze studeren bijna allemaal. Een van de jonge meiden die hier de projecten coördineert wil verpleegster worden, maar als het maar enigszins mogelijk is, hier blijven wonen. We snappen het helemaal. Nadat we de oven, de cisterna en de eerste bijen hebben bekeken worden we door een paar jongens van de muziekschool 17
en hun jonge leraar getrakteerd op een aantal Embaladas. Ballades uit de streek, die als een soort mantra door de bossen golft. (Hoor mij eens!) De emoties beginnen aan de oppervlakte te komen, wat ook blijkt als we een aantal interviewtjes filmen voor de scholen die actie hebben gevoerd. Ik begin nu pas te snappen waarom Catharinus het zo moeilijk had, om dit los te laten. Ook hij heeft hier hard voor gevochten en ik heb meteen de titel voor mijn ver- De locale dependence van de muziekschool (Glen Mills) geeft een optreden.. slag/annex dagboekje gevonden. Ik zal het uit respect voor hem “O Espólio” noemen, “De Nalatenschap”. Die avond eten we in een klein restaurantje tegenover de pousada waar we de nacht door zullen brengen. Ik vertel Lourdes, dat ik me er eigenlijk voor schaam, dat we al die mensen keer op keer weer op laten draven om ons te ontvangen en als automatisch gevolg hun dankbaarheid te laten tonen. In mijn ogen het laatste wat ze hoeven te doen. Lourdes legt echter uit hoe belangrijk ons bezoek juist voor deze mensen is. Armen en vooral de zwarten en indianen, worden nog steeds ernstig gediscrimineerd. Een bezoek als het onze, is daarom enorm belangrijk voor het gevoel van eigenwaarde van deze mensen. Trots vertelt ze hoeveel haar vechtlustige zus, in al haar bescheidenheid, betekent voor de emancipatie van deze groepen. We praten over het succes van de trainingscentra en hun spin-off voor de regio’s Monteirópolis en Água Branca. Het trotst is zij, dat ze bereikt hebben dat deze centra, die geleid worden door vooral jong volwassen meiden, volledig op eigen benen staan. Zelf zorgen ze voor inkomsten door het vragen van huur of bijdragen en door het organiseren van activiteiten, zodat ze onderhoud uit kunnen laten voeren of materialen kunnen kopen om zelf onderhoud te verrichten. Als Lourdes er niet meer is, doordat ze bijvoorbeeld wordt overgeplaatst, draaien de activiteiten en projecten in die twee regio’s gewoon door, daar is ze van overtuigd! Na een uitstekende nachtrust reizen we af naar het Trainingscentrum van de groep CECAF/BrasilHollanda, zoals hij officieel heet. CECAF betekent Centro Campones Francisco (Plattelandscentrum Franciscus) In tegenstelling tot in Paus Preto is de groep juridisch nog onderdeel van Novo Horizonte. Het is een coördinatiegroep zonder verdere interne structuur. De gemeenschap hier is de allergrootste armoede al ontstegen, maar heeft economisch nog niet het niveau van die in Paus Preto bereikt. Het centrum ligt precies tussen de gehuchten Boqueirão en Mercador. Twee gehuchten waartussen enige na-ijver heerst, vandaar de strategische locatiekeuze. Het centrum heeft van oorsprong dezelfde opbouw als die in Paus Preto, maar is later uitgebreid met een eetkeuken en twee zaaltjes. Een slaapzaal voor bijvoorbeeld deelnemers uit de Serra das Viúvas, de andere voor het ooit in te richten informaticalokaal. In het centrum is het muziekschooltje gevestigd (momenteel zonder leraren), er wordt geborduurd, genaaid en textiel beschilderd en de producten worden ter plaatse verkocht en er worden af en toe cursussen en informatiebijeenkomsten georganiseerd. Zo is hier een model-oven gebouwd, waar een aantal mensen les heeft gekregen in de bouw en het gebruik van de ecologische ovens. Vanuit het centrum wandelden we naar het huis van een van de coördinatrices van Novo Horizonte, dona Maria. Bij haar in de achtertuin staat een afdak met daaronder 10 of 12 kistjes waarin de 18
bijenvolken zonder angel zitten. Volgens een strak schema wordt periodiek de honing uit een paar van de kistjes geoogst. Deze operatie heb ik kort op mijn fototoestel gefilmd, zodat ik het thuis kan laten zien. Het is op geen enkele manier vergelijkbaar met de gewone bijenhouderei. Ieder kastje bevat maar een klein volk, dat zelf een soort voorraadtankjes bouwt, waarin de vloeibare honing wordt verzameld. Als een tankje vol is, wordt dat afgesloten. Het oogsten bestaat uit het openen van de bovenkant van de tankjes en het opzuigen van de honing met een pipet. Een klein deel blijft achter voor de bijen. Deze zullen later, als de tankjes zijn aangevuld, deze weer afsluiten. Onder dit afdak krijgen de vrouwen die kistjes met bijenvolkjes mee naar huis krijgen instructie. De honing, die bestemd is voor medicinale doeleinden en ongeveer R$ 80,- per liter opbrengt, wordt verkocht aan particuliere opkopers en op markten in de omgeving. “Het is een gedeelte van de erfenis van wijlen Catharinus, om bij stil te Een van de kistjes wordt klaargenaakt om de honing te oogsten. blijven staan. Catharinus is hier erg geliefd en zijn gemis, is ook hier voelbaar. We zijn blij de positieve resultaten van zijn inzet te mogen zien. Catharinus, we missen je. Wat heb jij het goed gedaan!!!” Na terugkomst in het centrum werd er gegeten en daarna vergaderd. Lourdes had het vergaderproces zo aangepast, dat mijn vier vragen werden voorgelezen, waarna de groep werd verdeeld in vier groepjes van vier personen. Gedisciplineerd ging iedereen vervolgens in discussie. Na iets meer dan een uur, werd er weer verzameld en presenteerde iedere groep zijn antwoord op de eerste vraag. Daarna kreeg ik de kans om vragen te stellen en daarna was er nog ruimte voor enige discussie voordat de volgende antwoorden werden gepresenteerd. Het verliep gesmeerd en we hadden zowaar iets, dat op een seminar begon te lijken. Het was ook de eerste keer dat deze groep gericht nadacht over de eigen toekomst. Lourdes genoot zichtbaar en zou later ook in de auto vertellen, dat dit voor haar een heel waardevolle gebeurtenis was. Het gaat te ver, om in dit verslag een compleet beeld te geven van de resulDe vragen roepen veel discussie op. taten. Heel kort het volgende. Op de vraag welke ontwikkelingen er zijn geweest sinds de oprichting van de groep ca twee jaar geleden, worden onze projecten genoemd en de eerder genoemde projecten van Lula. Alles bij elkaar een belangrijk pakket aan verbeteringen voor deze mensen. Op de vraag welke dromen en wensen er nog zijn, komen twee belangrijke aspecten naar boven, namelijk het vergroten en versterken van de groep zelf en vooral lessen in muziek, informatica, textielbewerking e.d. Ontwikkelen van meer professionaliteit. Net als in Paus 19
Preto is de honger naar kennis nu dringender dan de materiële behoeften. De vraag, wat zij zelf kunnen doen om deze dromen te verwezenlijken, leverde veel leuke discussie op maar nog niet direct concrete ideeën. Wel was iedereen het er over eens, dat zij zelf als eerste aan de bak moeten. Tot slot was er de vraag welke hulp van buiten (overheid, Novo Horizonte, Nederland e.d.) nodig zou zijn om dit te bereiken, kwamen vooral vragen over ondersteuning en versterking van de eigen organisatie en leraren, leraren en nog eens leraren. Deze vergadering verliep, zoals hij bedoeld was en is een grote stimulans voor de mensen zelf, voor het bestuur van NH en voor ons om naar wegen te zoeken om invulling te gaan geven aan deze behoeften. Jammer dat de Wilde Ganzen normaliter niet in dit soort zaken meegaan, maar op basis van onze eigen mogelijkheden en de toezeggingen van Aktie voor Aktie, heb ik in het slotwoordje toch uitgesproken, dat ik heel goede hoop heb, dat we er samen iets van gaan maken. De bijeenkomst werd afgesloten met het voorlezen van het Em Memoriam van Catharinus. Een mooi en emotioneel moment. Na deze fantastische bijeenkomst, was er nog een bijeenkomst gepland met de gezinnen uit de omgeving, die een cisterna hadden gekregen. Een bijeenkomst zonder verdere inhoud, die gelukkig niet zo lang duurde. Luid toeterend begonnen we aan onze terugweg. Ik begin het rijden hier weer aardig onder de knie te krijgen, want binnen twee uur stonden we weer in Palmeira dos Índios. SOCIAAL CENTRUM XUCURUS 9 maart Woensdag was een zogenaamd vrije dag. Een groot deel daarvan is weer in het schrijven en mailen gaan zitten. Verder hebben we familiebezoek afgelegd en Xucurus bezocht. Vooral dat laatste doet je toch wel wat. Het verraste me eigenlijk wat er allemaal nog te doen is. De kokosnoten hangen aan de bomen, net als de graviola’s en de pinha’s. Ondanks dat de pomp al een tijdje buiten bedrijf is, zag ik nog visjes in de vijvers zwemmen, de geiten zijn ronduit vet en er lopen kippen en kalkoenen rond. In de grote zaal werd aan een stuk af Vrijwilliger en wijkbewoner Paulo leidt de dansgroep. acht meisjes dansles gegeven. Dat we de dans fotografeerden werd zeer gewaardeerd. Er loopt een dove man rond die de buitenboel bijhoudt. Zijn enige communicatie bestaat uit enorme schreeuwen, waardoor de geiten als een gek hun nachthok opzoeken. Ons bezoek was natuurlijk louter belangstellend, want als Sonob spelen we in dit alles al een tijdje geen rol meer. (In de laatste week van mijn verblijf vertelde Lourdes me geschokt, dat de vijver met de grootste vissen leeggeroofd was. Er waren ongeveer 480 vissen verdwenen. De diefstal kan alleen met hulp van binnenuit zijn gepleegd en daarom zal ze iedereen aan het eind van de maand ontslaan.)
20
QUEBRANGULO 10 maart “Het door overstroming getroffen Quebrangulo (juni 2010) trof ons. Goed dat we als SONOB hier financiële steun gegeven hebben. Charitas steunt hier een nobel project; getraumatiseerde kinderen worden, in het sociaal centrum opgevangen, begeleid en gevoed. Verblijd met een mooie tekening van elk kind, waar ik bij thuiskomst in mijn atelier iets mee ga doen, gingen we kijken naar de gevolgen van deze ramp. Weggevaagde bruggen, evenals de lager gelegen,vooral arme huisjes, drukten ons op de negatieve kracht van water. Een schokkende aanblik. Noodopvang in de sporthal, geïmproviseerde verblijfplaatsen van lappen en plastic, waar gezinnen, zonder enige vorm van privacy, al geruime tijd verblijven. Je moet er niet aan denken, of juist wel, om daar te wonen. Een tentenkampje hoger gelegen, in de brandende zon, zonder enige schaduw, onmenselijk. De tenten waren van een goede kwaliteit, we konden niet begrijpen dat ze hier geplaatst waren, op deze woestijnachtige plek. Minstens 50 graden in de tent. We verlaten de stad, na een hartelijke ontvangst. Buiten de stad, evenals in Palmeira zien we weer een in aanbouw zijnd project huisjes voor de armste bevolking. Projecten,als deze, gerealiseerd door de overheid. Wij hebben hier onze vraagtekens bij, omdat ze ver buiten de stad liggen en erg kort op elkaar worden gebouwd. We denken aan gettovorming en te weinig werkgelegenheid vanwege de afstand. Hopelijk hebben we ongelijk.” Donderdag was de dag van Quebrangulo. Iedereen herinnert zich de overstromingsramp die ongeveer negen maanden geleden de staten Pernambuco, Ceará en Alagoas getroffen heeft. Een van de zwaarst getroffen plaatsen in Alagoas was Quebrangulo, op een half uur rijden van Palmeira dos Índios. Wij hebben direct na de ramp € 5000 uit de vrije middelen gedoneerd voor noodhulp en ook Aktie voor Aktie heeft via Novo Horizonte een forse bijdrage geleverd. Een deel van het geld is meteen besteed aan eerste behoeften voor de daklozen, zoals potten en pannen, levensmiddelen, dekens en matrassen. De rest van het geld, dat aan Charitas is toevertrouwd wordt besteed aan het project Vitória. Dit project hebben we vandaag bezocht. In twee groepen worden binnen dit Tekenen als therapie in het project Vitória. project de kleine kinderen van de getroffen families een halve dag per week opgevangen door louter vrijwilligers. De kinderen zijn vrijwel allemaal getraumatiseerd. Zij krijgen een programma, dat er op is gericht om hun trauma zo goed mogelijk te verwerken. Toen we aankwamen werd er getekend en je zag dat veel van de tekeningen te maken hadden met het drama, dat ze hadden meegemaakt. Naast speltherapie krijgen de kinderen natuurlijk ook een paar stevige maaltijden, worden gewassen en krijgen een rugzakje mee naar huis met spullen voor de belangrijkste hygiëne. Het ziet er naar uit, dat dit project over enige tijd moet worden gestopt door geldgebrek. Dat zou toch niet moeten gebeuren. Een van de trekkers binnen het project is pater Helio. Ik herinner me hem van een van de eerdere reizen. Hij nam ons mee de stad in en liet ons de grote verwoestingen langs de rivier zien. Ik herinnerde me de beelden van de video die Lourdes destijds heeft gestuurd. Ver in de diepte zagen we 21
de rivier stromen, niet meer dan enkele decimeters diep. Dan te bedenken dat het water op die betrokken rampdag ruim 2,5 meter hoog op de oever heeft gestaan. Het moet een enorm geweld zijn geweest. We bezochten zo meerdere plekken langs de oever en gingen daarna naar een grote sporthal bij de middelbare school. Daar binnengekomen, schrokken we ons helemaal …… In de hal waren door middel van plastic en doeken stukken afgebakend, waarin al 9 maanden hele gezinnen woonden. Vrijwel geen enkele privacy, geen voorzieningen. Een vluchtelingenkamp onder een betonnen dak. Gelukkig was een deel van de hal al leeg, want lang heeft het hier helemaal vol gestaan. Met dit vreselijke beeld in ons hoofd reden we een heuvel aan de rand van de stad op. Even buiten Quebrangulo reden we naar een groot open terrein, waar enkeldaks tenten stonden, Veel daklozen leven al lange tijd in erbarmelijke omstandigheden. waarin ook gezinnen woonden. In de tenten was het bloed- en bloedheet. Toch zaten de gezinnen, vaak met kleine kinderen, binnen, omdat er buiten helemaal geen schaduw te vinden was. Onmenselijk, vond ook Lourdes. Die avond aten we met Lourdes in de “Gota de Água”, het restaurant waar ze voorheen iedere trip met Catharinus afsloot en discussieerde over de te varen koers. We hebben lang gesproken over haar jeugd, haar relatief vrije opvoeding, haar ouders die hun kinderen zoveel kansen boden en haar familie, die zij op handen draagt. Ze vertelde over haar vader, twee broers en oom, waarmee ze lange tijd een heeft opgetrokken, totdat er een zusje kwam, waarmee ze tegen haar zin op moest trekken. Lourdes is de tweede van 14 kinderen, waarvan 7 jongens. Elke ochtend om 4.30 uur ging ze water halen, 2 km heen en weer teruglopend met twee grote emmers aan een juk en nog een pot op haar hoofd. Dat ze nog steeds sterk is, laat ze zien als ze de volgende dag met gemak mijn volle koffer boven haar hoofd heen en weer zwaait. We hebben verder gesproken over haar eerste contacten met Catharinus en hoe zij als verlegen nonnetje door hem binnen het werk van de Sonob werd getrokken. Hoeveel zij daardoor heeft geleerd, waardoor ze geworden is wat ze nu is. Na dit gesprek is het ons nog eens duidelijk geworden, dat vooral een vergelijkbare geschiedenis van armoe en knokken Lourdes en Catharinus bond. MACEIÓ 11, 12 en 13 mart Voor Cécile zat de reis er nu bijna op. Die morgen verlieten we het hotel, brachten mijn spullen over naar het klooster en reisden met de bus naar Maceió, waar we zouden gaan genieten van een paar vrije dagen. We kwamen daar tegen de avond aan, maar ondanks dat lag ik binnen een half uur in het water. Wat een luxe! Volgens Lourdes wast de zee de ellende van de Sertão van je weg en zo voelde het ook. De zaterdag besteedden we aan het inkopen van souvenirs, een beetje zwemmen (ik) en genieten van het strand en de boulevard. Tussen de bedrijven door werd er veel gepraat. Ik nam daarbij vast een voorschot op de vragen die ik Lourdes de komende week nog wilde stellen, maar begon eerst nog eens een gesprek over haar zus, Celina. Celina is een belangrijke figuur voor Novo Horizonte in de regio Água Branca. Ze is gitzwart, heeft een prachtig gezicht en is altijd uiterst lief en vriendelijk, maar zoals ik tegen Lourdes zei, ze lijkt gelukkig, maar haar ogen vertellen een ander verhaal. Ik kon in die ogen alleen maar veel verdriet zien. Erg ver zat ik er niet naast. Celina heeft het momenteel vooral heel moeilijk binnen haar werk. Ze heeft een belangrijke 22
functie in de afdeling van de “beweging van kleine boeren”, wiens steun en toeverlaat zij is. De hoofdzetel van de beweging zit echter in Maceió, de hoofdstad, en de mensen daar hebben zo hun eigen beleid. Bovendien is de beweging zo corrupt, dat er ondanks veel overheidssteun bijna geen cent bij de kleine boeren terecht komt. Omdat zij daar tegen vecht, wordt zij van alle kanten tegengewerkt. De mensen in de regio blijven echter allemaal keihard achter haar staan, wat er voor zorgt dat ze nog harder gaat knokken. Lourdes vertelt hoe belangrijk Celina is voor Novo Horizonte, vooral in het contact met de Indianen, bijvoorbeeld in het gehucht Posto de Areia, waar wij ook zijn geweest. Lourdes is, mede door het opgroeien tussen mannen, een vrouw geworden die vooral logisch denkt. Wiskunde, rekenen en boekhouden waren niet voor niets haar beste vakken. Zij zegt, dat ze absoluut niet in staat is om met de Indianen om te gaan. De mensen zijn zo traag in alles, dat een uur dáár wel een dag lijkt. Ze vertelt het verhaal, dat ze voor een vergadering in Posto de Areia was. Daarbij was natuurlijk ook het dorpshoofd aanwezig. Midden onder de vergadering kreeg die een visioen, dat er op dat moment veel vis in de rivier zat en dat er dus direct gevist moest worden. Twee uur later kwam de groep weer terug, niets gevangen! “Alle vis was weggezwommen terwijl zij met Lourdes zaten te praten”. Andere voorbeelden van de cultuurverschillen zijn, dat als een man en een vrouw samen naar de stad gaan, 18 km verderop, de vrouw voor het paard loopt terwijl de man erop zit. Lourdes kan dan haar mond niet houden, maar Celina, feministe van het eerste uur, brengt meer dan wie ook begrip op voor die andere cultuur. Zij weet het geduld op te brengen om dingen stapje voor stapje bij te buigen. Het is nu zelfs zo ver gekomen, dat Lourdes niet zonder haar de indianen bezoekt. De volgende dag gingen we in de loop van de ochtend naar het vliegveld, om Cécile weg te brengen. Met haar vertrek is ook deze reis ver ten einde. Een klein beetje jaloers ben ik wel, maar ik ga nog een paar dagen terug om te praten en te schrijven, om op die manier onze opdracht zo volledig mogelijk te vervullen. Terug in de broeierige warmte in de Sertão, zal ik me verder beperken tot een opsomming van de resultaten van de verdere gesprekken die ik nog ga hebben met Lourdes, Josevel en zr. Roberta. GESPREK MET LOURDES 14 maart ORGANISATIE Vervanging Lourdes Het is nooit gemakkelijk om te vragen of iemand aan zijn/haar eigen opvolging werkt. Ook Lourdes kijkt weer even vreemd, maar begrijpt de vraag natuurlijk wel. Wat nieuw is voor mij, is dat Lourdes door haar kloosterorde helemaal vrijgemaakt is voor Novo Horizonte. Het is haar werk en missie. Niemand heeft natuurlijk de tijd en mogelijkheden om dat ooit over te nemen. Zij werkt dan ook aan een andere strategie, namelijk dat er een grote onafhankelijkheid ontstaat op het niveau van de locale groepen. Die moeten het uiteindelijk gaan doen. Voorlopig is Lourdes er echter om hen te steunen, te onderwijzen en op allerlei gebied dingen te regelen. Deze taak heeft ze voor een jaar, maar ze verwacht hier voorlopig nog mee door te kunnen gaan. Als ze ooit mocht worden overgeplaatst, wat ze dus niet op korte termijn verwacht, blijft ze in ieder geval in Alagoas en hoewel ze NH dan los zou moeten laten, zou ze op afstand altijd nog een oogje in het zeil kunnen houden. Haar werk voor Charitas beschouwt ze als een bijbaan, waarin ze alleen de tijd hoeft te steken die ze overhoudt. De afgelopen tijd was wat dit betreft een uitzondering, als gevolg van de overstromingsramp in Quebrangulo en omstreken. Uitbreiding Novo Horizonte De vraag is aan de orde of NH de intentie heeft haar werkgebied uit te breiden naar andere locaties 23
of andere activiteiten. Het is in ieder geval niet de bedoeling in meer plaatsen trainingscentra te gaan bouwen. Destijds is tussen NH en de Sonob afgesproken om de werkzaamheden vanuit drie locaties te coördineren en de activiteiten op deze plaatsen (Paus Preto/Monteirópolis, Água Branca/Boqueirão en Palmeira dos Índios) te concentreren. Deze aanpak blijft voor NH de gewenste. Verder zegt Lourdes wel te denken aan uitbreiding van werkzaamheden naar andere plaatsen, maar vanuit de huidige locaties. Ze heeft verzoeken voor hulp uit diverse plaatsen. Gezien het karakter van NH en de samenstelling wil zij zich vooral blijven richten op het platteland van de sertão en niet op het gebied Maceió-Palmeira-Penedo. De mentaliteit is daar beduidend anders en de resultaten blijven achter, net als in de afgelopen 7 jaar in Palmeira. Als goede voorbeelden noemt ze de vrouwengroep uit de sítio Ouro Branco, die vanuit Boquerão bediend zou kunnen worden en een in het plaatsje Olivença die op bereisbare afstand van Paus Preto ligt. Het gaat dan om moederclubs, Corte e costura enz. Ze denkt op dit moment niet meer in meer cisternas, omdat na de uitvoering van de twee komende projecten (WG en A.v.A.) de huidige regio’s zijn voorzien. Wel blijft het mogelijk, dat er later uit andere regio’s dergelijke verzoeken komen. 7 In Palmeira zelf heeft ze de laatste 7 jaar geen enkele ontwikkeling gezien die haar bevredigde. Enige uitzondering is de grupo artesenal, die ooit van ons een kiosk heeft gekregen. De deelnemers betalen voor het gebruik van de kiosk R$ 42 per maand en hebben corveediensten voor het schoonmaken. Door deze verplichtingen zijn vijf leden weggegaan, maar de rest draait naar tevredenheid en er worden ook producten uit de andere regio’s verkocht. Lourdes wil zich dit jaar op Palmeira concentreren. Ze heeft ook een keer hulp verleend aan een groep vrouwen in Igaçi, maar daar was ze ook niet helemaal tevreden over. Ze denkt nu aan een combinatie van de groep in Igaçi en die in Palmeira ten behoeve van de plattelandsbevolking om deze steden heen. Uit onze ervaring (gezinnen) weten we dat daar ook nog veel armoede heerst. Concreet zijn haar ideeën op dit moment nog niet, maar ze praat hierover met mensen van Charitas, die veel ervaring hebben in dit gebied. Op termijn hoopt ze in Palmeira/Igaçi net zo’n zelfstandige groep te vormen als op beide andere locaties, maar dat kan niet van vandaag op morgen. Novo Horizonte als intermediair voor A.v.A. Een vraag van Aktie voor Aktie was, of NH intermediair zou kunnen zijn, (of koepel) voor organisaties waarmee A.v.A. samenwerkt in Alagoas. Als voorbeeld werd de school van zr. Redempta genoemd, zelf heb ik er als voorbeeld het LCAA aan toegevoegd. Lourdes is duidelijk waar het projecten of organisaties betreft, waarbij een van de Nederlandse zusters uit Pão de Açucar betrokken is. Door de andere cultuur en werkwijze, wordt de samenwerking met hen erg complex gevonden en dit is zeker voor een kleine organisatie als NH geen haalbare kaart. Specifiek wat de school betreft, spreekt zij bovendien nog van een complexe organisatie binnen de parochie. Betrokkenheid bij andere organisaties is niet bij voorbaat onbespreekbaar, maar het zou buiten werk ook wel wat op moeten leveren in het kader van de doelstellingen van NH. Dat ligt nog niet zo duidelijk. Kadervorming groepen trainingscentra Kadervorming heeft een hoge prioriteit binnen NH, om de kwaliteit en continuïteit van de groepen te waarborgen. Het gaat hierbij niet alleen om opleiding. Ze noemt als voorbeeld een van de sterke figuren als Silvano (trekker van het eerste bijenproject) die ze er graag bij heeft, maar die zich onttrekt aan verplichtingen als lid van de coördinatiegroep Boqueirão. Ze denkt ook aan versterking van bijvoorbeeld de groep van textielverven, die inmiddels een hoge kwaliteit heeft bereikt, maar ook in de toekomst leiding behoeft. De huidige coördinatrice is ook politica, wat hier niet als een wenselijke combinatie wordt gezien. Lourdes wil in 2011 plannen maken voor kaderopleiding en daarmee in 2012 starten. Ik heb haar voorgesteld dit uit te besteden aan een organisatie als b.v. Irpaa, of deze als adviseur bij het traject te betrekken. Zij vertelt het verhaal van de vakkrachten die ze op kosten van Charitas hebben aangetrokken voor bijvoorbeeld de bijen zonder angels. De cursus duurde 10 uur en kostte R$ 1.500,Voor ons bekende bedragen, maar voor hier idioterie! In alles merk ik, dat Lourdes zelf een grote 24
rol wil spelen in de opleiding van het kader. Ze heeft hiervoor ook een interne opleiding gehad. Misschien is dat ook wel een erg goed idee. Overigens blijven er aanvullend leraren nodig, al is het maar voor het informaticadeel. (Gezien de ervaringen in de samenwerking met Pão de Açucar laat ik het voorstel van A.v.A., om te werken met docenten van de school daar, maar achterwege.) Boekhouding Lourdes werkt vandaag, 14 maart de boekhouding over 2010 af. Het systeem lijkt weer goed te werken. Morgenavond hoop ik het nieuwe boekjaar met haar te openen. PROJECTEN Meerjarenplan We hebben deze weken weer veel informatie erbij verzameld voor een meerjarenplan, maar dat ligt er niet zomaar. Vroeger maakte Catharinus dat voor een groot deel, maar nu zal het toch vooral door Lourdes moeten gebeuren. We hebben afgesproken dat we in fasen zullen werken. Vóór juli (maar misschien al veel eerder) ontvangen wij een lijst met door NH geprojecteerde projecten voor de jaren 2012 en 2013 met prioriteitstelling en een globale raming (zonder onderbouwing). Op basis daarvan kunnen wij onze visie geven en met partners praten over de mogelijke financiering. Op basis van onze besluiten en wensen kunnen vervolgens projectvoorstellen worden gemaakt door Lourdes, waarbij ik haar zal helpen met een toetsing aan de normen van WG enz. Stand van zaken In november hebben we met Lourdes afspraken gemaakt over de afronding van de lopende projecten en het tijdstip van verantwoording. Ze ligt nog goed op schema, dus heb ik er veel vertrouwen in. Project fam. Pals Ik weet dat er binnen onze club verschillend over wordt gedacht, maar samen met Cécile wil ik toch voorstellen om akkoord te gaan met het voorstel van Lourdes, om het geld van de familie Pals te besteden aan leraren voor muziekles. De muziekschool ging ook Catharinus erg aan het hart. Er zijn enthousiaste jongeren en er zijn instrumenten, alleen is het geld voor leraren op. Het positief effect van het musiceren op de betrokken jongeren is erg groot. Het geld van de familie Pals zou voldoende zijn om de school te reanimeren. Uiteraard zal vervolgens nagedacht moeten worden over de lange termijn. Volgens Lourdes is het ook zonder “monument” niet mogelijk om Catharinus te vergeten. Project Vitória Dit project is in eerste instantie opgezet voor een half jaar, als opvang van getraumatiseerde kinderen in Quebrangulo. Het project is deels gefinancierd met gelden van ons en A.v.A. Iedereen is er van overtuigd, wij ook, dat het project nog enige tijd voortgang moet vinden, maar in mei is het geld op. Ik heb Lourdes gevraagd om in overleg met Charitas te kijken wat er voor bijvoorbeeld nog een half jaar nodig is. Misschien kunnen we iets regelen in Nederland met Charitas (Cordaid) daar? Bijenproject A.v.A. A.v.A. wacht op een voorstel voor de uitbreiding van het “project bijen zonder angel”. Ze hebben daar € 8.000 voor gereserveerd. Volgens Lourdes is haar voorstel al enige tijd terug naar Catharinus gegaan, die het doorgestuurd zou hebben naar A.v.A. Door haar computerproblemen in oktober, beschikt ze zelf niet meer over een kopie. Fonds weeskinderen 25
Ongeveer een jaar geleden is er een voorstel voor de studie van een weesmeisje, via Catharinus naar A.v.A. gegaan. Ze heeft daar geen reactie op mogen ontvangen. Als ze het nog kan vinden breng ik een kopie mee. Studiefonds Lourdes neemt zelf contact op met de zusters in Igaci en laat het horen als ze er niet uitkomt. Onderhoud cisternas door NH Novo Horizonte eist 1 jaar garantie tegen scheuren. De tanks vragen weinig tot geen onderhoud, buiten een keer schilderen per jaar. Wel is van belang hoe je hem gebruikt. Daar krijgen de mensen instructie over en na het eerste jaar is het hun eigen verantwoordelijkheid. Brief toezending geld cisternaproject A.v.A. Wilde Ganzen heeft weer eens een brief over de toezending van geld gericht aan Lourdes i.p.v. Osmário. Zo krijgt hij het geld niet los. Ik zal WG hier vandaan mailen. Clube de Mães De berichten over de Clube de Mães blijven verwarrend, vandaar dat ik nog maar eens om uitleg vraag. Op basis van nieuwe wetgeving, krijgen arme zwangere vrouwen een bijdrage van de gemeente. Palmeira dos Índios geeft deze bijdrage na een kort huisbezoekje en zonder een tegenprestatie te vragen. Deze werkwijze heeft ertoe geleid, dat de deelname aan de Clube de Mães de afgelopen jaren is teruggelopen van ca 200 deelneemsters naar ca 30. Daar komt bij, dat de belangrijkste voortrekker, dona Petrúcia, lange tijd door ziekte is uitgeschakeld, en dat ook andere leden door omstandigheden moesten afhaken. Hierdoor zijn er dit jaar geen huisbezoeken geweest en is de deelname verder teruggelopen. De meeste directbetrokkenen willen stoppen, omdat ze het niet meer zien zitten, maar Lourdes wil door. Ze wil niet nog een keer een project verliezen en de evaluaties van de 30 resterende klanten zijn bijzonder positief. April wordt de boel weer opgestart, omdat dona Petrúcia dan hersteld is van haar operatie. Hoe het uiteindelijk na een geschiedenis van 24 jaar verder gaat met de Clube, horen we medio het jaar. Lourdes vraagt om Voordeldonk op dit moment niet te laten stoppen en woensdag proberen we een interview te maken met een of twee jonge moeders, die gebruik hebben gemaakt van de diensten van de Clube. We houden dus hoop! LCAA 15 mart Vandaag in alle rust op het LCAA rondgehangen. Dit was verreweg de heetste dag van ons verblijf. De stortbuien hebben voor een hoge luchtvochtigheid gezorgd, maar de temperatuur blijft rond de 34 graden hangen. Ik heb aardig wat kunnen filmen van een doorsnee dag op het Lar. De huidige groep zusters voelt precies aan wat voor ons belangrijk is. Ik heb Roberta gevraagd om haar verslag nog verder aan te vullen met 26
gegevens over de vorderingen van de kinderen op school en met de financiële gegevens die voor ons van belang zijn. Ze probeert dat nog mee te geven. Excuses voor Cécile, want het fotograferen van de individuele kinderen is er niet van gekomen. Voordat ik daar aan toe was, moest de eerste groep al eten en naar school. Bij het eten genoten de kinderen van het door ons aangeboden ijsje. In de loop van de middag zijn we nog op bezoek geweest van bij een van de kinderen thuis. We zijn gebracht door Irma do Carmo, die de beschikking heeft over een auto, voor bezoeken aan mensen in het binnenland. Er is geen psycholoog meer in dienst bij het LCAA. Deze is lange tijd geleden bedankt vanwege de hoge wettelijke eisen, die er aan het dienstverband vastzaten. Het is wel zo dat de meisjes seksuele voorlichting krijgen. Verder komt er wekelijks een team van de gemeente, bestaande uit een didacticus, een psycholoog en anderen, die op basis van de huidige wetgeving controle houden op alle crèches en vergelijkbare organisaties. Het aantal meisjes van boven de 14 jaar is momenteel zeer beperkt. Vorig jaar zijn er voor zover ik begreep nog drie vertrokken. Eén als zuster, een als bruid en een als moeder in wording. Met het meisje, dat dit jaar vertrokken is, heb ik een uitgebreid interview op film staan. Zij is zeker een van de succesgevallen. Na afloop met Lourdes en Roberta nog gesproken over de mogelijkheden van het studiefonds van A.v.A. Volgens zr. Roberta (in mijn ogen een bijzonder wijze en directe dame) functioneert het fonds niet onder verantwoordelijkheid van de zusters, maar onder de persoonlijke verantwoordelijkheid van een medewerkster van een instelling van de kloosterorde, de Educandário. Deze dame heet Maria Paixão. Uit de discussie begrijp ik dat Lour- Symbolisch? Het oudste zusje heeft padrinhos van des en Roberta de systematiek mooi bedacht, maar Aktie voor Aktie, de jongste van de Sonob. complex vinden. De verplichtingen van de jongeren passen slecht bij de dagelijkse praktijk in het noordoosten. Daarbij zijn er sinds Lula goede financiële regelingen voor studenten en het is niet duidelijk welke doelgroep daarnaast, met dit fonds wordt bediend. Bovendien is het geld één probleem, maar de toelating op de diverse instituten een veel groter. Om van het fonds een succes te maken, moet er volgens de dames op zijn minst een veel sterkere organisatie achter staan. Lourdes blijft echter wel geïnteresseerd. De Marcella Sonnemansschool is verhuisd naar een locatie hoger op de Alto de Cruzeiro. De vorige directrice werkt nu als onderwijzeres op het Lar da Criança en onderwijzeres Goréte is plv. hoofd geworden van een lagere school in de buurt van de oude Sonnemansschool. Ik begrijp dat ze van de oude school een soort buurthuis willen maken. BAL AAN DE VOET, BOEK IN DE HAND. 16 maart Zojuist heb ik een gesprek gehad met de onderwijzeres die het project Bal aan de voet op Xucurus gaat trekken. Met haar en Lourdes een interviewtje opgenomen, omdat er momenteel niet de gelegenheid is om het project zelf te zien. Na afloop praat ik met Lourdes over dit project, het project Báu de Leitura op het Lar en het openbaar onderwijs. Gisteren heb ik de hele dag op het Lar doorgebracht en ook het project Báu de Leitura bijgewoond. Dit project is inhoudelijk exact gelijk aan Bal aan de Voet …, namelijk een combinatie van lezen en sport. Ik ben geschrokken van het ni27
veau van de ca 30 kinderen die er aan deelnamen. Meisjes van 8 tot 10 jaar die niet of nauwelijks in staat zijn een zin uit het eerste leesboekje voor te lezen. Het is mooi dat dit gemeentelijk project ook op het Lar draait, ze doen daar immers ook aan huiswerkbegeleiding, maar een echte onderwijstaak heeft het Lar niet. Daarvoor is de school verantwoordelijk. Het is hier op de openbare school nog steeds mogelijk alle 7 jaren te doorlopen en aan het eind niet in staat te zijn je eigen naam te schrijven. Zittenblijven is er hier niet bij. Lourdes geeft een voorbeeld van een neefje uit haar eigen familie, die door ondervoeding een grote leerachterstand had opgelopen en nooit meer heeft leren lezen of schrijven. Bij haar jongste broertje moest er een particuliere leraar aan te pas komen. Prima project misschien, dat Bal aan de Voet of Báu de Leitura, maar eigenlijk een schamele vervanging voor schandalig slecht openbaar onderwijs. (Tijdens het typen vliegt er een ontsnapte kip door de binnentuin. Zuster Margarida zit hem op de hielen. Zo te zien zit de kip net zo min op de maaltijd te wachten als ik. Wisten jullie trouwens, dat je de kop van een tilapia leeg kunt zuigen? Het geluid is niet aangenaam, maar de smaak schijnt goed te zijn.) Die middag bezoeken we twee jonge moeders, die het afgelopen jaar gebruik hebben gemaakt van de Clube de Mães en daar erg dankbaar voor zijn. Ook bezoeken we een van de leidsters en maken met alle drie korte interviews. MONSENHOR JOSEVEL MENDES DA SILVA 17 maart
Het verhaal is begonnen met Josevel en zal daar voorlopig ook eindigen. Lourdes is gezellig meegegaan. We worden zoals gewoonlijk allerhartelijkst ontvangen en gaan in de “frisse” keuken zitten voor ons gesprek. Pater Josevel heeft mijn brieven gelukkig goed gelezen en dat scheelt een lange inleiding. De vorige keer had ik overigens minder probleem om hem te verstaan dan nu. Eigenlijk moet je eerst weer een paar uurtjes aan de uitspraak van iemand wennen. 28
Nieuw Cisternaproject Project is goedgekeurd door Wilde Ganzen, maar er ontbreekt nog wat informatie. Het BIC-nummer wordt nagestuurd, want de bank moet zelf eerst informatie inwinnen. Er is geen probleem als de Sonob gebruik gaat maken van dezelfde bankrekening, die van de Sociedade Educational e Assistencial van de parochie is. In tegenstelling tot hun informatie, maakt Aktie voor Aktie al gebruik van deze rekening. De penningmeesteres van deze organisatie, Sa. Eneida Melo, die Cécile en ik twee keer hebben ontmoet, kan voor ons als contactpersoon dienen als Josevel voor langere tijd afwezig is. Telefoonnummer is me bekend en e-mailadres wordt tegelijk met het BIC-nummer nagestuurd. Cement is recent goedkoper geworden, maar gegalvaniseerd staal 20% duurder, zo weet ook Lourdes. Een cisterna kost daardoor gemiddeld R$ 1400 en bij een niet al te ongunstige koers hoopt Josevel er 25 te bouwen. Er is garantie voor problemen met de tanks in het eerste jaar na de bouw. Veel problemen ontstaan overigens door verkeerd gebruik. De mensen krijgen hier voldoende instructie over. Het onderhoud is verder een zaak van de families zelf, maar in de praktijk blijft dat beperkt tot schilderen en schoonmaken. Het Multimisturaproject ligt in de meeste van de parochies in het diocees plat en dat is het beeld van heel het noordoosten. Het Pastoral da Criança, de trekker van het project, heeft om economische redenen andere prioriteiten gesteld. Beleid vanuit het zuiden, zoals Josevel dat noemt. Hij vreest dat de sterfte onder kleine kinderen weer zal toenemen en heeft van de bisschop toestemming om zelf de markt op te gaan om de ingrediënten te kopen, zodat hij niet afhankelijk is van de levering van het Pastoral. Het ontbreekt hem alleen aan inkomsten. Hij heeft nog een saldo van onze eerdere bijdragen van ca R$ 1200 en wij hebben nog ca € 700 staan. Bij elkaar niet meer dan voor 3 maanden, gezien de kosten ad R$ 800 per maand. Net als hij moeten we eens nadenken, of we iets kunnen doen. Josevel komt terug op het verzoek om uitgebreide informatie over de kinderen in de crèche en de studenten etc. Hij is lichtelijk ontstemd als hij vertelt dat hij al vele malen heeft doorgegeven dat A.v.A. geen kinderen in de crèche steunt, maar families. Dit op uitdrukkelijke wens van “Humberto”. Hij heeft nu de foto’s laten maken en toont me uitgebreid de registratie van de betalingen aan de moeders van de studerende kinderen en aan de 7 studenten. Ik ben er zondermeer van overtuigd dat deze administratie klopt, zonder dat ik die kind voor kind heb gecheckt. Ik heb hem gezegd, dat hij mij in ieder geval heeft overtuigd en dat ik verwacht dat de discussie hiermee kan worden gesloten. Tot slot hebben we gesproken over het eerste cisternaproject in Cajá dos Negros. Hij was het al met Catharinus eens, dat we daar de zaak niet kunnen laten zoals die is. Het was het eerste project in deze streek, er zijn fouten gemaakt, maar ook hier is het de extreme droogte geweest die de mensen zover gebracht heeft, dat ze de hele tank leeg hebben gemaakt en dat is fataal. We spreken af dat hij laat onderzoeken wat we kunnen doen en dat laat begroten. Vervolgens moeten we zien of ook wij een deel van de verantwoordelijkheid willen dragen. Het lijkt mij van wel! Tot slot ontspint zich nog een kleine politieke discussie, waar Lourdes wijselijk niet aan deelneemt. Ze kent de mening van Josevel over president Lula en zijn beleid en zal het op dit punt nooit met hem eens worden. Josevel is van mening, dat Bolsa Família niet geschikt is voor de situatie in het noordoosten. Het gevolg is, dat de mensen niet meer de moeite nemen om bonen te planten op hun erf en dat de fazendeiras (grote boeren) moeilijk aan personeel kunnen komen. Op de terugweg geeft Lourdes aan, dat deze argumenten al vaak over tafel zijn gegaan. Als de fazendeiras zouden beginnen met het betalen van een iets redelijker loon dan R$ 5 voor een hele dag werken en hun personeel menselijker zouden behandelen, hadden ze naar de mening van Lourdes geen enkel probleem. 29
Tot slot “Al met al is deze reis voor mij een onvergetelijke geweest en ben ik Zuster Lourdes en medebestuurslid Jos zeer dankbaar voor al hun belangenloze, liefdevolle inzet. BEDANKT!. Lourdes, wat ben je waardevol voor de SONOB. Catharinus, wat was je dichtbij en bedankt om zoveel van je te mogen erven. Brazilië, je bent mijn tweede vaderland! Mijn volgende reis spreek ik Portugees” Mijn werkbezoek met Cécile aan Brazilië zit er op. Ik heb de laatste autorit gehad, voor de laatste keer de hitte van Batalha gevoeld en daarna het laatste jantar (avondmaal) in Palmeira dos Índios “genoten”. Palmeira is dan wel de geboortestad van mijn kinderen en John en Cécile mogen terecht in het centrum veel vooruitgang hebben geconstateerd, toch hangt er op veel plaatsen in de buitenwijken nog steeds de bedompte lucht van de armoede. Hier ligt het vuil nog steeds op straat en hangen de mensen lusteloos voor hun krotten. Brazilië heeft veel te bieden, vooral ook een warme, gastvrije bevolking, maar toch zal ik blij zijn om dit alles morgen achter me te laten en me af te gaan spoelen op het strand van Recife. Dankbaar dat het zo volgens plan is gegaan, wat vooral aan Lourdes is te danken.
Maart 2011. Jos Livius en Cécile v.d. Horst
30
