Notitie herdenkingen Tweede Wereldoorlog in de gemeente Kapelle
1. Inleiding De gemeente Kapelle en haar kernen zijn op twee momenten betrokken geweest bij oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog. Beide momenten hebben uiteindelijk aanleiding gegeven voor het doen plaatsvinden van herdenkingen, naast de algemene dodenherdenking die traditioneel op 4 mei wordt gehouden. In deze notitie wordt ingegaan op de geschiedenis van de oorlogshandelingen en de wijze waarop de herinnering daaraan in herdenkingen is vertaald.
2. Mei 1940 Op 10 mei 1940 viel Duitsland Nederland binnen. Na vier dagen strijd capituleerde de Nederlandse regering op 14 mei. Zeeland was op dat moment nog niet betrokken bij de strijd. Vanwege afspraken binnen de Volkerenbond kreeg Nederland en met name Zeeland steun van het Franse leger. Vooral gemotoriseerde Franse troepen kwamen vanuit Noord-Frankrijk, via België en ZeeuwsVlaanderen over de Westerschelde en stroomden Walcheren en Zuid-Beveland binnen. Op Zuid-Beveland werd onder meer door de Fransen een verdedigende stelling ingenomen aan de Westelijke Kanaaldijk van het kanaal door Zuid-Beveland. Nadat de Kreekrakstelling onder de gemeente Rilland-Bath en de Zanddijkstelling onder de gemeente Kruiningen onder de druk van de Duitse troepen op 15 mei waren gevallen, werd door de Fransen aan het Kanaal door Zuid-Beveland nog enige tijd stand gehouden, deels bij de Postbrug bij Wemeldinge, deel bij Vlake. Doordat de Fransen zeer hardnekkig tegenstand boden vonden felle gevechten in de gemeente Kapelle plaats, waarbij vooral in Kapelle man tegen man gevechten plaatsvonden. Deze gevechten vonden plaats op 16 mei 1940, waarbij een groot aantal Franse militairen sneuvelden. Om de gewonde en gesneuvelde Franse militairen bekommerde zich niemand met uitzondering van het Rode Kruis, dat al het mogelijke voor de verzorging van de gewonden heeft gedaan. Het feit dat de gevallen Fransen niet werden opgespoord en ook niet werden afgevoerd was aanleiding voor de toenmalige burgemeester van Kapelle om de zorg hiervoor op zich te nemen. Hij deed daartoe een beroep op de burgerij. Spontaan werd hieraan door vrijwel de gehele mannelijke bevolking gehoor gegeven, zodat in de avond van 17 mei 1940 niet minder dan 65 gevallen Fransen ter aarde waren besteld. In 1941 vond herbegrafenis plaats van de militairen die in de omgeving van Kapelle waren begraven. Na de oorlog is de begraafplaats in Kapelle aangewezen als ereveld voor de stoffelijke resten van alle militairen die onder Franse vlag op Nederlands grondgebied waren gesneuveld en niet teruggebracht werden naar Frankrijk. Tijdens de oorlog zijn zo’n 600 Franse militairen gesneuveld in ons land, een groot deel is na de oorlog terug overgebracht naar Frankrijk, 228 hebben hun laatste rustplaats in Kapelle gevonden, waaronder 22 van Noord-Afrikaanse afkomst.
1
In 1950 is de begraafplaats aangewezen als officieel ereveld voor de Franse militairen met de onthulling van een monument. De begraafplaats heeft toen de inrichting gekregen die het nu nog steeds heeft. Koningin Juliana en Prins Bernhard hebben in dat kader in augustus 1950 een bezoek gebracht aan de begraafplaats. Ook in de jaren daarna heeft de begraafplaats koninklijke aandacht gekregen. Jaarlijks was een vertegenwoordiger van het Koninklijk Huis aanwezig, terwijl in 1980 Prins Bernhard zelf de herdenkingsplechtigheid bijwoonde. Herdenking Jaarlijks vindt een herdenking plaats op of omstreeks 17 mei. De ceremonie wordt in samenspraak met de Franse ambassade in Den Haag georganiseerd door de gemeente Kapelle. De herdenking start met een stille tocht vanaf het gemeentehuis naar de begraafplaats. Scouts dragen de kransen en de stoet wordt voorafgegaan door twee trommelaars. Tijdens de ceremonie op de begraafplaats worden toespraken gehouden door de burgemeester van Kapelle, de Franse ambassadeur en de Marokkaanse ambassadeur. Voorts zijn vertegenwoordigers aanwezig van de provincie, van de Franse gemeente Orry-la-Ville, de Oorlogsgravenstichting, de Souvenir Francais, de Nederlandse Strijdkrachten, militaire attachés van diverse landen, veteranenorganisaties en Franse en Marokkaanse organisaties. Na het taptoesignaal en twee minuten stilte worden het Wilhelmus, het Manbita Al Ahrar en de Marseillaise (respectievelijk het Nederlandse, Marokkaanse en Franse volkslied) gespeeld, waarna kransen worden gelegd bij het monument. De volgorde is volgens het Franse protocol. Tijdens de ceremonie vormen Natres-militairen een erewacht bij het monument, zijn er vaandelsdragers van veteranenorganisaties, is er muzikale ondersteuning door een militaire kapel en leggen leerlingen van een Kapelse school samen met leerlingen van een Franse school uit Den Haag rozen op de graven. De datum van de jaarlijkse herdenking is gerelateerd aan de datum waarop de Franse generaal Deslaurens in 1940 bij de verdediging van zijn troepen in Vlissingen is gesneuveld. In Vlissingen is een monument voor hem geplaatst. Vanaf de start van de herdenkingen in 1950 werden de ceremonie halverwege mei gehouden, in de jaren ’90 is, vanwege een teruglopende belangstelling aangehaakt bij de algemene dodenherdenking op 4 mei. Vanaf 2004 is de herdenking nieuw leven ingeblazen en wederom gekozen voor een datum halverwege mei, met de datum van 17 mei als uitgangspunt. Vanaf 2005 is de belangstelling gegroeid o.a. met de jaarlijkse komst van Marokkaanse organisaties uit Den Haag, Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Deze organisaties wonen de ceremonie bij om de Marokkaanse gesneuvelden te herdenken die in Kapelle begraven liggen. Na een uitdrukkelijk verzoek vanuit deze organisaties werd door de Franse autoriteiten in 2008 toegestaan dat tijdens de herdenkingsceremonie de Marokkaanse vlag wordt gevoerd en dat, naast het Nederlandse en Franse volkslied ook het Marokkaanse volkslied wordt gespeeld. In de afgelopen jaren bezoeken jaarlijks zo’n 400-500 officiële vertegenwoordigers en andere belangstellenden de herdenking. Vanaf 2005 is besloten om eens in de vijf jaar een meer
2
uitgebreide ceremonie te houden, waarbij o.a. vliegtuigen van de militaire vliegbasis in Woensdrecht een fly-by verzorgen. In 2010 is dat ook gebeurd. Het aanhouden van een specifieke, historisch bepaalde datum voor het houden van een herdenkingsplechtigheid op begraafplaatsen waar buitenlandse militairen begraven liggen, is op meer plaatsen gebruikelijk. Zo vindt de jaarlijkse herdenking op de Amerikaanse begraafplaats in Margraten plaats op de zondag voor de laatste maandag van de maand mei, de jaarlijkse herdenking op de Oosterbeek War Cementery bij Arnhem op de eerste zondag na 17 september, op de Canadian War Cementery in Bergen op Zoom op 27 oktober en op het Russisch ereveld in Leusden op 9 mei. Relatie met Orry-la-Ville In het Franse Orry-la-Ville, 80 km boven Parijs, bevindt zich de Nederlandse militaire begraafplaatsen. Daar liggen 114 Nederlandse militairen en burgers begraven die tijdens de Tweede Wereldoorlog op Frans grondgebied zijn gesneuveld. Ieder jaar wordt op 4 mei een, door de Nederlandse Ambassade in Parijs georganiseerde, herdenkingsplechtigheid plaats in samenspraak met het gemeentebestuur van Orry-la-Ville. Na een periode van uitwisselingen met Kapelle in de jaren ’80, is in 2009 opnieuw contact gelegd met het gemeentebestuur van Orry-la-Ville. Na een eerste wederzijdse aanwezigheid tijdens de beide herdenkingen, heeft de gemeenteraad eind september 2009 ingestemd met een voortzetting van dit contact. De officiële stedenbanden met Melton Mowbray (GB), Zeeland (USA) en Skoczów (P) zijn toen opgezegd. Jaarlijks neemt een delegatie van het gemeentebestuur van Kapelle deel aan de ceremonie op 4 mei en wordt een krans gelegd. Tijdens de ceremonie op de Franse begraafplaats in Kapelle is een delegatie van het gemeentebestuur van Orry-la-Ville aanwezig en wordt eveneens een krans gelegd. De contacten met Orry-la-Ville zijn de laatste jaren verder aangehaald en verstevigd. In Orry-la-Ville is eind 2013 zelfs een Comité Orry-Kap opgericht om de contacten ook los van de gemeentelijke overheid van draagvlak te voorzien. Mede tegen de achtergrond van de Franse week (Toujours Kapelle), die sinds 2013 om de herdenking heen wordt georganiseerd, worden de mogelijkheden om dit ook in Kapelle te doen nader bekeken. Na een succesvolle eerste editie in 2013 nemen de aanmeldingen om deel te nemen aan de Franse week in 2014 toe. Er is overigens geen budget gereserveerd voor Toujours Kapelle, de meeste kosten worden door de deelnemende organisaties zelf gedragen, al dan niet met bijdragen van sponsors.
3. Oktober 1944 Eind oktober 1944 vond de Slag om de Schelde plaats. De geallieerden wilden de Scheldemonding vrij maken van de Duitse strijdkrachten, zodat Antwerpen de belangrijke geallieerde aanvoerhaven zou worden voor de geallieerde legers. De stad Antwerpen was al bevrijd voor Operatie Market Garden, maar het gebied van de Scheldemonding tot de stad nog niet. De bevrijding van de Scheldemonding werd opgedragen aan het Canadese 1e Leger en zou vitaal zijn de voortgang van de bevrijding, aangezien de geallieerde bevoorradingslijnen nog steeds terugliepen tot aan de landingstranden in Normandië.
3
Medio oktober 1944 openden de Canadese troepen, onder de codenaam Vitality, de aanval op Zuid-Beveland. De Canadezen hadden gehoopt vanuit Woensdrecht snel op te kunnen rukken door Zuid-Beveland, doch de troepen stuitten op een hardnekkige Duitse verdediging. Uiteindelijk was een landing op de Westerscheldekust bij Baarland en Ellewoutsdijk nodig om de weerstand te breken. Op 28 oktober werden Kapelle en Wemeldinge bevrijd. Bij een poging om het Kanaal door ZuidBeveland bij Wemeldinge over te steken sneuvelden nog diverse Canadese soldaten. Toen het de Canadezen lukten om bij de Vlakebruggen het kanaal over te steken, brokkelde de Duitse tegenstand op Zuid-Beveland af en leverde de bevrijding van Kapelle niet veel problemen meer op. Op 29 oktober werd Goes bevrijd. Herdenking Begin jaren ’90 wordt op initiatief van de gemeente een comité gevormd die in de vier kernen van de gemeente, Kapelle, Biezelinge, Wemeldinge en Schore, monumenten wil oprichten ter nagedachtenis van de burgerslachtoffers in die kernen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De monumenten zijn in mei 1998 onthuld. Op de monumenten staan de namen van in totaal 56 burgerslachtoffers uit de betreffende kernen van de gemeente die tijdens de Tweede Wereldoorlog als gevolg van het oorlogsgeweld zijn omgekomen (17 uit Kapelle, 8 uit Biezelinge, 7 uit Schore en 24 uit Wemeldinge). De basisscholen hebben vervolgens de monumenten geadopteerd. Om de nagedachtenis inhoud te geven, is besloten om in samenspraak met de scholen jaarlijks op of omstreeks 28 oktober een herdenking te houden. Daarbij worden door leden van het college van burgemeester en wethouders kransen gelegd bij de 4 monumenten. Achteraf bezien een bijzondere combinatie om ter gelegenheid van de herdenking van de bevrijding van Zeeland een krans te leggen bij de monumenten ter ere van onze eigen burgerslachtoffers. Slachtoffers bovendien die ook al op 4 mei zijn herdacht. In 2004 is de medewerking door de scholen aan de ceremonie gestopt, met name omdat de datum van de herdenking op sommige momenten samenviel met de herfstvakantie en omdat de belangstelling voor de kranslegging beperkt was bij de bevolking. Het comité dat betrokken was bij de oprichting van de monumenten, bestond op dat moment ook niet meer. Besloten is om het accent meer op de 4 mei herdenking en de Franse herdenking te leggen. Vanaf dat moment leggen de leden van het college de kransen. Daar zijn dan steeds slechts enkele belangstellenden bij. In 2013 heeft het college op verzoek van het 4 mei comité besloten om de ceremonie een meer uniforme ceremonie te geven, waarbij de belangstellenden meer worden betrokken bij de herdenking. Op 25 oktober 2013 vond dit voor de eerste keer plaats.
4. 4 mei Elk jaar vindt voorafgaand aan de viering van de bevrijding op 5 mei op de dag ervoor de nationale dodenherdenking plaats. Jaarlijks bepaalt het Nationale 4 mei comité het thema van iedere herdenking. In zijn algemeenheid kan worden geconstateerd dat de belangstelling voor de dodenherdenking, ook onder jongeren, de laatste jaren weer toeneemt.
4
Toen in 2004 besloten werd om de jaarlijkse herdenking op de Franse militaire begraafplaats weer een aparte eigen datum te geven op of rond 17 mei, is op 4 mei een herdenking georganiseerd in de Hervormde Kerk van Kapelle. Na afloop kwam van verschillende kanten de reactie, dat deze bijeenkomst te zeer een kerkelijk karakter had. Eind 2004 werd om die reden het 4 mei comité in het leven geroepen, om de volgende herdenkingen een meer burgerlijk karakter te geven. Het comité, waarin een zestal particulieren zitting heeft met één gemeenteambtenaar, besloot in het vervolg de herdenkingen voor de hele gemeente in dezelfde Hervormde Kerk te houden, met steeds wisselende voorgangers en muziekkorpsen. De bijeenkomsten bestaan sindsdien uit twee gedeelten, een korte van meer kerkelijke inhoud en een burgerlijke. Aan het einde hiervan wordt een stille tocht rond de kerk gelopen, en worden kransen gelegd bij het oorlogsmonument. Diverse keren is de bijeenkomst besloten met een concert. Leden van het comité zijn steeds aanwezig bij de herdenkingen eind oktober in de kernen waar een oorlogsmonument staat. Ook heeft het comité een rol gespeeld in de Bevrijdingstocht van 2009. Toen, 31 oktober, werd het Bevrijdingsmuseum te Nieuwdorp geopend en reed een grote stoet antieke militaire voertuigen door ZuidBeveland. In Kapelle werd, samen met de Oranjeverenigingen van Wemeldinge, Schore en Kapelle, een aanvulling op dit programma geboden. ’s Avonds vond in Wemeldinge een concert plaats, ook door het comité georganiseerd. De vorm van de herdenkingen op 4 mei voldoet prima, gezien de jaarlijks toenemende belangstelling hiervoor. 5. 5 mei Op 5 mei, de nationale Bevrijdingsdag, vinden er festiviteiten plaats in de kernen van de gemeente, veelal georganiseerd door lokale Oranjeverenigingen. De gemeente heeft daar geen bemoeienis mee, afgezien van eventuele facilitaire ondersteuning in de vorm van beschikbaar stellen van dranghekken e.d.
Kapelle, 3 februari 2014.
5
