NOT 2011 Special
NOT 2011 Special Al doende vaardiger met laptops en digiborden Digitale prentenboeken brengen boeken tot leven Zelf filmpjes maken zet leerlingen aan het denken over eigen mediagebruik
NOT 2011 Special
In deze NOT 2011 special
Digiborden & laptops in het mbo
2
Column Frans Schouwenburg
“Al doende word je vaardiger”
3
Digiborden & laptops in het mbo
NOT 2011 Special Al doende vaardiger met laptops en digiborden Digitale prentenboeken brengen boeken tot leven Zelf filmpjes maken zet leerlingen aan het denken over eigen mediagebruik
4 Als je het boek opent, zit je er middenin 6
Niet te filmen, zo leerzaam
Column Talentontwikkeling en groei
Het mbo loopt niet voorop in het gebruik van digiborden en het gebruik van laptops in de lessen, al zijn er zeker docenten die de digiborden uitgebreid uitproberen. In de loop van 2011 brengt Kennisnet een boekje uit met goede voorbeelden, tips & trucs op dit gebied. Nu vast een voorproefje: twee docenten van de opleiding tot Onderwijsassistent aan het Nova College in Beverwijk vertellen over hun ervaringen. Inge de Witt geeft pedagogiek-, didactiek- en studie-
een heleboel bij kijken. Ze doen onderzoek naar muziekdidactiek
loopbaanbegeleiding (slb) lessen. Zij vindt het belangrijk
bij een specifieke leeftijdsgroep: Hoe leer je een kleuter
dat cursisten vertrouwd raken met ict-middelen
een liedje aan, hoe maak je een schoolkind rustig genoeg om
en de didactische mogelijkheden ervan: “Op hun stage-
mee te kunnen zingen, hoe enthousiasmeer je een puber?
scholen gaan ze er immers ook mee werken. Sinds het
Daarna zoeken ze met hun laptops filmmateriaal in Teleblik,
begin van dit schooljaar experimenteer ik met stemkastjes,
ze filmen elkaar al zingend of musicerend en monteren alles
gekoppeld aan het digibord. Dat werkt ontzettend
netjes. Tenslotte presenteren ze het resultaat op het digibord
goed bij het op gang brengen van discussies. Ik verzin
aan hun klasgenoten. Het is een hele kluif, maar het zijn zulke
prikkelende stellingen en iedereen kiest een standpunt, terwijl
leuke lessen, vooral ook door de combinatie van samen oefenen
normaal gesproken slechts enkelingen praten en de rest zich
met zingen, zelfvertrouwen krijgen, presenteren en ict- en mediavaardigheden.”
Voor u ligt de speciale NOT-uitgave van de inDruk. Een NOT waar
met als doel hun collega’s op school verder te helpen als het
op de vlakte houdt. Ook voor voortgangstoetsen werken
voor Kennisnet het onderwerp talentontwikkeling centraal staat.
gaat om het toepassen van ict in de les. Waarom zou u dat
stemkastjes goed. Cursisten krijgen meteen feedback over
Onze stand, met daarop prominent een boom, symboliseert
willen? Omdat u beter dan wie ook weet hoe verschillend uw
hoe goed ze de stof beheersen. Een paar van hen besloten
het feit dat het ontwikkelen van talent is gebaseerd op groei.
leerlingen zijn en hoeveel variatie u nodig heeft om leren tot
op grond van de uitslag om de volgende keer beter te leren.
Besef dat de eerste keer dat je een ict-toepassing gebruikt
Persoonlijke groei van onderwijsprofessionals, de groei van
stand te brengen. En omdat wij steeds meer bewijs vinden dat
Mooi toch? Ook voor mij als docent is het heel leerzaam. Op de
altijd veel tijd en geklungel kost. Maar al doende word je
het onderwijs en de groei van de talenten van alle leerlingen,
ict het onderwijs ook kwalitatief een paar stappen verder kan
uitdraai van de uitslag zie ik meteen of er een vraag tussen
scholieren en studenten. Op verschillende manieren willen wij u
helpen. Stap binnen in onze bioscoop en beleef onze boodschap.
zit die onverwacht vaak fout beantwoord is. Dat zet me aan
Begin op een moment zonder tijdsdruk.
het denken: ‘klopte die vraag niet of heb ik die stof soms niet
Met een groepje collega’s samen aan de slag gaan werkt
laten zien en ervaren hoe ict hieraan kan bijdragen.
Tips van Inge en Marina voor beginners:
steeds vaardiger.
enorm stimulerend.
Daarnaast heeft u dan nog dit speciale nummer van de inDruk.
goed behandeld?’ Bij de slb lessen komen laptops goed van
Laat u zich uitdagen door de filmpjes van leerlingen die
Leest u bijvoorbeeld hoe digiborden en laptops kunnen
pas. Cursisten zoeken relevante informatie op ons intranet en
Goede ondersteuning voor de technische kant is onmisbaar.
vragen stellen over het gebruik van ict? Hoe zou u reageren
worden ingezet in het mbo, hoe digitale prentenboeken de
houden hun digitaal portfolio bij. Ik moet hen daar wel echt
Het is zo frustrerend als een leuke les in het water valt,
als een groepje leerlingen met trots hun filmpje komen laten
taalontwikkeling van jonge kinderen stimuleert of hoe het
wegwijs in maken. Mijn cursisten krijgen ook ict-opdrachten
zien dat ze maakten over hun wijk en ze vragen u of ze het
zelf maken van filmpjes vo-leerlingen laat nadenken over
mee naar hun stageschool: maak een digitaal prentenboek,
Probeer – zolang niet alle lokalen voorzien zijn – te regelen
op YouTube mogen zetten? Het zijn realistische vragen, die u
mediawijsheid. Zoals u ziet kunnen alle sectoren inspiratie
of maak een website voor een themales. Zo’n website blijkt ook
dat je gedurende je project steeds in een lokaal met
elke dag gesteld kunnen worden door leerlingen. Weet u het
opdoen over mogelijkheden van leren met ict!
vaak bekeken te worden door ouders van cursisten, leuk is dat!”
digibord terecht kunt. Vergis je niet in de digitale vaardigheden van je
antwoord? Moet u zich misschien nog verder verdiepen in dit onderwerp? Onze mensen op de stand kunnen u vertellen hoe u
omdat je de techniek niet aan de praat krijgt.
Veel plezier!
Marina Zeijlemaker gebruikt het (door haar gewonnen)
leerlingen. Met Hyves, YouTube of een recht-toe-recht-aan
digibord bij de lessen Muzische Vorming aan de eerstejaars.
Powerpointje kunnen ze goed overweg, maar verder
uit de praktijk. Dat zijn waarschijnlijk ambassadeurs of andere
Frans Schouwenburg,
“Mijn cursisten maken tijdens dit blok in groepjes een
valt het nogal tegen. Je moet ze echt bij de hand nemen;
collega’s van u uit de school. Mensen die met ons samenwerken
Sectormanager po en vo
Powerpoint-presentatie over een muziekactiviteit. Daar komt
één keer uitleggen hoe het werkt, is meestal niet genoeg.
dat kunt aanpakken. U zult zien dat er vooral veel mensen staan
2
NOT 2011 Special
3
In een hoekje van het podium vergeten twee kleuters de wereld
Leerzaam?
om hen heen terwijl ze doorspelen met de iPad. Een jongetje
In nummer 15 van de Kennisnet Onderzoeksreeks ‘Wat we
kan er maar geen genoeg van krijgen om de borden door Timo´s
weten over ict en taalontwikkeling van jonge kinderen’,
kamer te laten vliegen door de iPad schuin te houden. Een meisje
wordt het effect besproken van digitale prentenboeken
vindt de bladzijde het leukst waar de kamer versierd wordt
op de leesvaardigheid van peuters en kleuters. In deze
voor Timo’s verjaardag. ‘Timo blaast een ballon op, hij blaast
publicatie komt allerlei onderzoek aan bod, waaruit blijkt
en blaast. De ballon blijft klein, maar Timo’s buik wordt zo rond
dat met name taalzwakke kinderen kunnen profiteren
als een ballon.’ Als zij in de microfooningang blaast, klapt Timo’s
van digitale boeken. Gesteld wordt zelfs dat digitale
buik bijna uit elkaar.
boeken voor deze kinderen een doorbraaktechnologie vormen en dat die hen kunnen helpen bij het voorkomen
“Als je het boek opent, zit je er middenin”
“Dit boek en het medium iPad zijn inderdaad geknipt voor
of overbruggen van taalachterstand. Kinderen hebben
elkaar”, vindt Rian Visser. “Het boek zit vol beweging en dat komt
meer profijt van het leesaanbod in groep 3 als ze in de
zo prachtig tot zijn recht; het boek komt echt tot leven. Het werkt
jaren daarvoor veel voorgelezen zijn. In boeken komen
eigenlijk het beste met een volwassene en één kind, of als twee
kinderen in aanraking met ingewikkeldere woorden en
kinderen het samen zelfstandig lezen. Vandaag heb ik – via een
uitgebreidere zinnen dan in het dagelijks taalgebruik.
kunstgreep – mijn iPad aangesloten op het digibord, zodat een
Digitale prentenboeken kunnen daar een rol in spelen,
grotere groep kinderen kan meekijken. Maar zo verdwijnt wel
vooral als ze herkenbaar blijven als boek en niet te veel
het hele interactieve, een digibord kun je immers niet schuin
op een computerspel gaan lijken. In een ‘levend boek’
houden. Met een meer educatief prentenboek als Pigmentus de
zijn inhoud, illustraties en (gesproken) tekst uit het
kleurentovenaar werkt zo’n digibord juist wel heel goed. Ik vind
oorspronkelijke prentenboek behouden. De illustraties
het erg leuk om dit soort nieuwe technologie uit te proberen.”
zijn zodanig geanimeerd dat ze een hulpmiddel zijn bij het
Rian Visser is voortrekker op dit gebied. “Nederlandse schrijvers
begrijpen van verhaal en tekst, en geen afleiding vormen.
en uitgevers zijn nogal huiverig om tijd en geld te steken in
Uit onderzoek blijkt dat goede levende prentenboeken een
digitale boeken. Ze zijn bang voor kopieergedrag en illegaal
positief effect hebben op het begrijpen van het verhaal
downloaden. Ik ben gewoon maar eens gaan proberen hoe het
en op de woordenschat van kinderen. Bovendien zijn
uitpakt, misschien snijd ik zo wel hele nieuwe markten aan.
kinderen zich beter bewust van de gevoelsmatige reacties
Pigmentus is te downloaden via mijn eigen site books2download.nl
van de figuren in het verhaal dan bij het voorlezen van
en Timo voor de iPad via de Apple App Store. (App is de afkorting
een gewoon boek. Door de beweging in de plaatjes wordt
van applicaties. Er worden vooral programma’s mee bedoeld
de aandacht van kinderen getrokken naar details die op
voor op de iPhone of iPad.) De demoversie Timo-light is gratis,
dat moment in de tekst genoemd worden.
voor de volledige versie moet wel betaald worden.”
De laatste week van november 2010 was de Week van de Mediawijsheid in Nederlandse bibliotheken. De bibliotheek van Haarlem nodigde voor de kleuters kinderboekenschrijfster Rian Visser uit, met haar digitale prentenboeken ‘Pigmentus de kleurentovenaar’ en ‘Timo en het toverboek’.
Bruikbaar in het onderwijs? Hanneke Meinen, juf in groep 1/2 van de Groningse Schoolvereniging, experimenteerde in haar klas met Timo op de iPad.
Drie kwartier lang laat Rian Visser haar prentenboeken zien op
het boek niet schudden. Dan raakt alles in de war.’ Te laat, Timo
Ze vertelt daarover: “De kinderen vonden het fantastisch om te
een groot scherm, leest er zelf stukjes uit voor, stelt vragen en
heeft het boek al van blijdschap in de lucht gegooid… Als hij het
doen. Het was even uitproberen, maar al snel bleek dat werken
laat de kinderen details zoeken in de prenten. Het gedicht over
toverboek openslaat, valt Timo er achterover in, samen met z’n
in tweetallen ideaal was. Ze gingen dan overleggen en elkaar
Pigmentus en een koe die gekleurde melk (met smaakjes) geeft,
ouders en z’n broertje. Je kunt wel zien dat alles door elkaar
stimuleren om alle mogelijkheden te ontdekken. Zo bleven ze
zorgt voor gegiechel in de zaal. Dan haalt ze haar iPad tevoorschijn
geschud is: de kamer staat op zijn kant en de borden zijn uit de
veel uitgebreider en langer bezig. Ik vond het geweldig om de
met de bewegende versie van ‘Timo en het toverboek’. Om de
kast gevallen. Alles is in de war, vooral Timo’s moeder. Ze heeft
gesprekken over Timo te horen en om te zien hoe kinderen elkaar
beurt mogen de kinderen helpen met omslaan van de digitale
haar schoenen aan haar oren gehangen. En ze geeft melk aan de
op ideeën brachten. Ik weet zeker dat zo werken goed is voor de
bladzijden en het tot leven wekken van de prenten.
planten”, leest Rian Visser voor.
taalontwikkeling: Kinderen communiceerden tijdens het ‘lezen’ van dit boek veel met elkaar. Door de interactie in het verhaal
“Timo krijgt een pakje voor zijn verjaardag van oom Klaas.
Deze voorlees- en speelsessie is een groot succes, na afloop blijft
wilden ze het boek steeds maar opnieuw lezen en herhaling is
Het is een boek, een toverboek. ‘Als je het opent, zit je er
haar publiek nog een uur plakken. Een stuk of wat kinderen en
erg belangrijk voor kleuters. Ik hoop dat er snel nog meer van dit
middenin’, staat op een briefje. ‘Maar wees voorzichtig: je mag
ouders bladeren door de papieren boeken die staan uitgestald.
soort levende prentenboeken beschikbaar komen.”
4
NOT 2011 Special
5
Minne en Sven. Vlnr: Laas, Daan,
Niet te filmen, zo leerzaam Leerlingen van het Goois Lyceum in Bussum maakten een mini-reportage over de geschiedenis van de Nederlandse televisie. Werden ze daar ook mediawijzer van?
aan elkaar te plakken. Wilde je even een tekst in beeld,
Toekomstvisie
dan plakte je letters op een zwart bord en zette dat voor de
De leerlingen hebben veel opgestoken van dit project: filmen,
camera. Nu kan dat allemaal met de computer.
zoeken in beeldarchief, interviewen, monteren. Ze hebben ook
“Zo’n filmpje maken is heel wat anders
nagedacht en samen gepraat over het verleden, het heden en
dan het verhaal opschrijven, echt leuk
anders gaat worden. Meer een apparaat van jezelf, met 3D en
om te doen.”
bed kunt liggen en het overal mee naartoe kunt nemen.”
de toekomst van tv. Svens toekomstvisie: “Ik denk dat tv heel
De spanning stijgt in de zaal vol eersteklassers van de
beginnen: we hadden er geen rekening mee gehouden dat er
Technasium-afdeling van het Goois Lyceum in Bussum. Iedereen
van alles mis zou gaan.” Ook het groepje van Carlijn kwam
wacht op de projectie van hun zelfgemaakte filmpjes. Op het
– door ziekte – in tijdnood: “Doordat we alles in korte tijd
grote scherm alleen de mededeling: ‘Nog 10 minuten…, nog 9 …’
moesten doen, werd ons filmpje een beetje voorspelbaar en voor
Eindelijk begint de voorstelling met het filmpje van Laas, Daan,
de hand liggend. Jammer, ik had graag wat meer verschillende
Echt gebruikt
Mediawijzer?
Minne en Sven. De jongens vinden het hilarisch om zichzelf op
dingen willen doen, creatieve tussenstukjes en zo. Wel vind ik
De filmpjes van Sven, Carlijn en hun klasgenoten zullen vaker
John Leek heeft, wat mediawijsheid betreft, hoge verwachtingen
het grote scherm terug te zien. Sven duikt – hikkend van de
dat bij ons de muziek goed gelukt is. Zo’n filmpje maken is heel
dan deze ene keer bekeken worden: ze komen op de website
van dit project. “Zelf filmpjes maken leidt natuurlijk niet per
lach – weg in zijn capuchon. Later kijken ook veel klasgenoten
wat anders dan het verhaal opschrijven, echt leuk om te doen.”
‘60 jaar televisie’ van Beeld en Geluid in Hilversum. Ernée Raspe,
definitie tot mediawijsheid. De crux zit ‘m in de verbinding
coördinator van de technasium-afdeling, legt uit hoe dat zit:
met het doen van mediahistorische research. Door te graven
met enige gêne naar hun eigen werk: kleine foutjes worden zo
touch. Een soort iPad als tv. Lekker klein, zodat je ermee in je
wel erg uitvergroot. Maar ze zijn ook trots op het resultaat.
Resultaten
“Een technasium is bedoeld voor leerlingen met bètatalent
in de geschiedenis van het medium tv – door bijvoorbeeld
Een project afronden met een zelf opgenomen en gemonteerd
De mini-reportages lijken qua opbouw nogal veel op elkaar.
en -interesse. In ons kernvak Onderzoek en Ontwerpen (O&O)
media-experts van vroeger te interviewen – hebben deze
filmpje is nog eens wat anders dan een standaardverslag!
De openingsscène van meeste filmpjes laat de Irenekerk in Bussum
werken leerlingen wekenlang samen aan een praktijkopdracht.
jongeren veel geleerd over het proces van tv maken. Ze zijn aan
zien. Vanuit deze kerk, die omgebouwd was tot Studio Irene,
Ze onderzoeken en analyseren het probleem en ontwerpen er
het denken gezet over de keuzes die de tv voor jou als kijker
60 jaar tv
vonden vanaf oktober 1951 de eerste publieke tv-uitzendingen
een oplossing voor. De opdrachten komen van bedrijven en
maakt, over wat je wel en wat je niet te zien krijgt. Vroeger was
Het project over de 60-jarige geschiedenis van de Nederlandse
plaats, tot een grote brand in 1954 het gebouw verwoestte.
instituten uit de regio, waarbij de onderzoeksresultaten echt
dat helderder, met één tv-kanaal en programma’s die gemaakt
televisie startte bij Beeld en Geluid in Hilversum. De leerlingen
Veel groepjes vroegen hun opa of oma naar hun herinneringen aan
gebruikt worden.” Dit keer was John Leek de opdrachtgever,
werden door professionals. Dat is tegenwoordig wel anders,
volgden daar een workshop ‘maken en monteren van je
de eerste tv-uitzendingen. Anderen interviewden Jan Schimmel,
hij is hoofd educatie en hoofd mediawijsheid binnen Beeld en
nu iedereen alles – zonder reflectie – op internet kan zetten.
eigen film’. Vervolgens gingen ze op school zelf aan de slag
een tv-medewerker uit de begintijd. Ook oude archiefbeelden
Geluid in Hilversum. Hij vroeg de Bussumse leerlingen aan het
In hoeverre de verkregen kennis en inzichten ook daadwerkelijk
met interviewen, filmen en monteren. Voor onderzoek naar
zijn gebruikt en in de filmpjes gemonteerd. Uit alle filmpjes
werk te gaan als multimediaspecialist en een mini-reportage
invloed hebben op het eigen mediagebruik van deze leerlingen,
beeldmateriaal en historische feiten konden ze terecht in de
komt goed naar voren dat mediatechnieken de afgelopen jaren
te maken over de geschiedenis van de Nederlandse televisie,
kan pas later getoetst worden. Er moet tijd voor bezinking
databank van Beeld en Geluid. Zo ondervonden deze leerlingen
erg veranderd zijn. Studio Irene was bijvoorbeeld zó klein dat
die op 2 oktober 2011 haar 60-jarig bestaan viert. De opdracht
overheen gaan. Bij eerdere, vergelijkbare, projecten hebben we
aan den lijve dat tv maken nog niet zo makkelijk is. Sven vertelt
de decors na een gespeelde acte op straat gegooid werden om
was om niet alleen aandacht te besteden aan de geschiedenis,
na enkele weken onderzocht hoe het denken van de leerlingen
daarover: “De docenten wisten er nog niet veel van af en wij
ruimte te maken voor de volgende set. Voor de camera stond
maar ook aan veranderende tv-technieken door de jaren heen
veranderd was (wij van Beeld en Geluid noemen dat ‘toetsen op
ook niet. We zijn het dus maar gewoon gaan uitproberen,
dan een bordje met het woord ‘Pauze’. En monteren gebeurde
en aan persoonlijke herinneringen van de kijkers naar de eerste
reflexief niveau’). Daar bleek de impact duidelijk aanwezig en
dat is dan het beste. We hadden eigenlijk eerder moeten
vroeger door stukjes filmrol op maat te knippen en handmatig
televisiebeelden.
de mediawijsheid bleek toegenomen.”
6
NOT 2011 Special
7
Wikiwijs wordt gerealiseerd door Kennisnet en de Open
Wikikids wordt mogelijk gemaakt door de Stichting Wikikids
Universiteit.
en ondersteund door Kennisnet.
Leraar24 is een initiatief van Kennisnet,
Teleblik wordt mogelijk gemaakt door het Nederlands
Ruud de Moorcentrum (Open Universiteit), SBL en NTR.
Instituut voor Beeld en Geluid, Kennisnet en NTR.
Surfnet/Kennisnet Met het SURFnet/Kennisnet Innovatie-
Acadin is een samenwerking van Kennisnet en SLO.
programma geven SURFnet en Kennisnet een gezamenlijke impuls aan ict-vernieuwing in het gehele onderwijs.
Mediawijzer.net is een netwerkorganisatie en wordt
Digischool en Kennisnet brengen samen de Vakcommunity’s
bestuurd door Kennisnet, Nederlandse Publieke Omroep,
tot stand.
het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, ECP-EPN (Platform voor Informatie Samenleving).
Hoe gaat u om met talentvolle leerlingen? Hoe staat u ouders te woord? Hoe zorgt u ervoor dat u kunt inspelen op individuele leerbehoeften van leerlingen? Vraagstukken waar u elke dag mee bezig bent en wellicht een passende, maar vooral praktische oplossing voor zoekt. Kennisnet en haar partners denken met u mee en bieden u en uw collega’s diverse mogelijkheden aan.
Ook dat is Kennisnet. Colofon Kennisnet inDruk NOT 2011 Special is een gratis blad voor docenten werkzaam in het voortgezet onderwijs. Van de Kennisnet inDruk bestaat ook een aparte uitgave voor het het basisonderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is ook digitaal (pdf-file) beschikbaar op indruk.kennisnet.nl. Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder begrepenhet opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud van deze uitgave plaatsvindt onder de licentie “naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken” als gehanteerd door Creative Commons.
Hoofdredactie: Petra Balk Eindredactie: Petra Balk en Evita Nort Tekstbijdragen: Carla Desain, Marieke van Osch en Frans Schouwenburg Fotografie: Bastiaan van Musscher, Hes van Huizen en Marieke van Osch Vormgeving: The Public Group, Rotterdam Druk: OBT de Bink, Leiden Issn: 1571-2427 Reacties en suggesties:
[email protected] Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten.
