Nieuwsbrief Wederzijds voorjaar 2013

Nieuwsbrief Wederzijds – voorjaar 2013 Redactie: Ingrid Deij en Rob Emous

Eindelijk... Na een lange koude winter is het fijn om weer buiten te zijn en van alles te ontdekken. We zien de bloemetjes van het speenkruid zich stralend openen voor het licht en de warmte van de zon, omringd door oud blad van het afgelopen jaar. Dat roept de vraag op: Zou het onze gestorvenen ook zo vergaan als zij wakker worden in de zielewereld na de dood?

Wat vindt u in deze Nieuwsbrief? • • • • • • • • •

Van het bestuur – Hélène Henselmans Twee nieuwe bestuursleden stellen zich voor – Jolanda Gevers Leuven en Hans Altenburg Een belangrijk en omvattend initiatief uit Zwitserland om wereldwijd intensiever met de gestorvenen te leven en er onderling over uit te wisselen – Marijcke van Hasselt Het Manifest ‘Van betekenis tot het einde’ van de stichting Agora – Ingrid Deij Een terugblik op de conferentie ‘Licht op het levenseinde’ op 9 februari j.l. – Ingrid Deij De plannen van het bestuur van Wederzijds voor 2013 – Jolanda Gevers Leuven ‘Hoe kleiner het is, hoe groter het wordt’ – Gerard Reijngoud ACTUEEL: nieuwe richtlijn artsen rond afspraken wel/niet reanimeren (Medisch Contact) Recent verschenen boeken – Ingrid Deij

Van het bestuur Hélène Henselmans Hierbij wordt u op de hoogte gebracht van veranderingen in het bestuur van Wederzijds. Nelle Amons, bestuurslid van het eerste uur, heeft aangegeven dat zij stopt met haar bestuurslidmaatschap en graag aan de Klankgroep, een groep mensen die regelmatig met het bestuur meedenken, wil deelnemen. Wij zijn Nelle zeer erkentelijk voor haar bestuurswerk en zijn blij dat ze als Klankgroeplid verbonden wil blijven aan Wederzijds. Jolanda Gevers Leuven en Hans Altenburg zijn tot het bestuur toegetreden. Hieronder stellen zij zich aan u voor. De taakverdeling in het bestuur ziet er nu als volgt uit: Hélène Henselmans, voorzitter Ingrid Deij, secretaris Hans Altenburg, penningmeester Jolanda Gevers Leuven, ondersteuning secretariaat Rob Emous, vice-voorzitter

Even voorstellen

Jolanda Gevers Leuven, bestuurslid sinds november 2012 Toen me, kort na de conferentie van april 2012, gevraagd werd of ik bestuurslid van Wederzijds wilde worden, heb ik niet lang over het antwoord hoeven nadenken. Vóór de bijeenkomst in Doorn wist ik niet van het bestaan van Wederzijds, maar wat ik daar hoorde sprak me erg aan. Niet dat het vreemde kost voor me was; sterven, het leven na de dood en reïncarnatie waren vertrouwde begrippen. In 1950, ik was 11 jaar, zijn mijn ouders in Bronlaak, een sociaal-therapeutisch instituut in Brabant, gaan werken. Ik heb er dus als kind gewoond, het leven in al zijn facetten meegeleefd en heb er later ook zelf een aantal jaren gewerkt. In Bronlaak zijn in de loop der jaren vele mensen gestorven: bewoners, medewerkers en familieleden van hen. Ik heb daar ervaren hoe intens een gemeenschap kan meeleven en het sterven van iemand én de dagen ervoor en erna kan meedragen en invulling geven. Hoeveel steun dat kan geven, ook in de daarop volgende tijd. Het was de grondtoon van het werken in Bronlaak: alles wat wij in dit leven doen en opnemen, zal zijn weerklank hebben in een volgend leven. Dat geldt niet alleen voor de bewoners; het geldt voor iedereen die deel uitmaakte van de gemeenschap. Zo’n grondtoon kan het werken en samenleven richting geven en hij geeft een geweldige steun als bij een plotseling sterven de wereld op zijn kop wordt gezet. Ik realiseer me dat veel mensen wat betreft een leven na de dood en wat daarna komt in het duister tasten. Door wat Wederzijds biedt, heeft men de kans om eens op een andere manier naar het sterven te kijken. Daar wil ik graag aan meewerken.

Hans Altenburg, bestuurslid sinds januari 2013 Wanneer ik in een snelle terugblik naar mijn leven kijk, zie ik dat er 2 stromen zijn die zich steeds meer verenigen. In mijn studietijd hield ik me voornamelijk met theologie en spiritualiteit bezig en leek mijn toekomst vooral daardoor gekleurd te gaan worden. Het liep anders: uiteindelijk werd ik verpleegkundige en ging ik op zoek naar zorgverlening die recht doet aan de veelzijdigheid van het menselijk bestaan, inclusief het spirituele. Die mogelijkheid deed zich voor toen ik betrokken raakte bij de totstandkoming van het Leendert Meeshuis in Bilthoven, waarbij ik kennis mocht maken met de antroposofie als visie, maar vooral ook met de praktische uitingen ervan zoals de therapieën. In een verpleeghuis is de zorg in de laatste levensfase aan de orde van de dag en heb ik niet alleen mogen ervaren wat je kunt doen in dit stervensproces, maar ook hoe dichtbij de geestelijke wereld is. Meerdere jaren ben ik ook al betrokken bij de herdenking van de gestorvenen. Ik ben nu 53 jaar, ben getrouwd en we hebben 3 kinderen. Ik werk alweer 15 jaar in de antroposofische ouderenzorg en ben als lid van een locatieraad met als aandachtsveld liturgie, zeer betrokken bij de plaatselijke geloofsgemeenschap. De vraag om toe te treden tot het bestuur van Wederzijds bracht op een nieuwe manier de 2 stromen in mijn leven samen. Aan het doel van Wederzijds, - mensen bewuster en spiritueler met sterven te laten omgaan -, wil ik van harte mijn steentje bijdragen. Binnen het bestuur heb ik o.a. de taak van penningmeester.

Projekt Sterbekultur Midden in het leven zijn wij door de dood omgeven Als bestuur van Wederzijds ontvingen wij een oproep van de Zwitserse Werkgemeenschap Stervenscultuur. De oproep vraagt ons om bekendheid te geven aan een internationaal projekt, dat er op is gericht om te komen tot in liefde gedragen sociale samenwerking met de gestorvenen. Zij weten immers beter dan wij, wat er in het sociale leven van ons wordt gevraagd. Gedurende twee jaar kunnen mensen individueel of groepjes meedoen in het project, aan de hand van vragen, opdrachten en oefeningen. Die leiden ons stapsgewijs langs 12 thema’s. Het is een weg met het doel waarnemingsorganen te ontwikkelen voor de impulsen die de gestorvenen in het sociale willen openbaren. Aan het einde van de eerste fase, half november 2014, is er een gezamenlijk uitwisselingsweekend in Bern. Het ervarene zal kunstzinnig worden verwerkt. Nieuwe doelen kunnen worden ontdekt. Het projekt wordt ondersteund door Bastiaan Baan (geestelijke in de Christengemeeenschap en seminarieleider in Spring Valley, Amerika) en Johannes Greiner (leraar, musicus euritmist en bestuurslid van de Antroposofische Vereniging in Zwitserland). Iedereen die betrokken is of betrokken is geweest bij een aspect van het sterven wordt hierbij uitgenodigd mee te doen, alleen of in een groep. Voor nadere informatie zie: www.sterbekultur.anthrosuisse.ch Daar vind je ook het aanmeldingsformulier en de voorstellen voor de thema’s en vragen. Opgave vóór 30 april a.s. aan: [email protected] Om u een idee te geven een paar voorbeelden van de vragen uit het projekt:

•

Wat zijn de voorwaarden om concreet de verbinding met gestorvenen op te bouwen?

•

Hoe leren we hen de juiste vragen te stellen? Hoe doe je dat?

•

Welke voeding hebben gestorvenen nodig? Wat houdt ‘voorlezen voor gestorvenen’ in?

•

Hoe kunnen we inspiraties van gestorvenen waarnemen?

•

Hoe kunnen in ons levenslot en in onze levensloop impulsen vanuit de gestorvenen ontdekt worden? Hoe word ik zulke impulsen gewaar in mijn gevoelsleven en in mijn wilsleven?

•

Hoe kan ik, in het overgangsmoment tussen slapen en waken, proberen om bewust op te nemen wat me in de nacht werd gegeven?

Om aan dit project mee te doen moet u zichzelf eerst in Zwitserland aanmelden. Het kan zijn dat u wel graag met anderen aan dit project deelneemt, maar geen mensen kent die dat ook willen. Wederzijds biedt aan om deelnemers aan het project met elkaar in verbinding te brengen. Stuurt u in dat geval een mail aan [email protected] met die vraag, met vermelding van uw eigen adresgegevens. Wij kunnen u dan eventueel helpen aan adressen van anderen in uw omgeving die met het project meedoen.

Manifest “Van betekenis tot het einde” Stichting Agora in Bunnik is het onafhankelijk en landelijk kenniscentrum en ondersteuningspunt voor palliatieve zorg. Juist in de laatste levensfase draagt palliatieve zorg bij aan een waardig levenseinde. De kerntaken van Agora zijn afstemmen en ondersteunen, verbinden en informeren, dit alles ter wille van steeds betere palliatieve zorg. Agora is in de afgelopen tijd een coalitie aangegaan met de ouderenbonden en verschillende verenigingen en kenniscentra die zich inzetten voor de oudere mens. Het doel hiervan is een cultuuromslag te bewerkstelligen in de manier waarop er vanuit de samenleving en de politiek naar de oudere mens en het ouder worden wordt gekeken. Om dit doel onder de aandacht te brengen, verscheen in januari j.l. op de website van Agora (www.palliatief.nl) een manifest onder de titel ‘Van betekenis tot het einde’. Hierin wordt gepleit voor een andere kijk op de laatste levensfase, waarbij meer wordt uitgegaan van waarden als vertrouwen, betrokkenheid en wederkerigheid. Centraal staan levensvragen van ouderen zoals: Hoe kijk ik terug op mijn leven? Hoe kan ik van betekenis zijn en blijven? Hoe kan ik naar het levenseinde toegroeien? Het manifest sluit af met de oproep aan de politiek om zich nadrukkelijk uit te spreken voor de realisering van zorg- en welzijnsinitiatieven, waarbij wordt uitgegaan van de relationele waarden, zoals die in het Manifest ‘Van betekenis zijn én blijven tot het einde’ worden bepleit.! "##$! %##&'! #029#-.$*F!

())*'++,,,-*.//0.)0#1-2/+3#&405#+65)7##/+).809+:;<:+5)/+=#).0/$+6&)05/#>=+?@@;+%09+:
!

Conferentie ‘Licht op het levenseinde’ Op 9 februari van dit jaar organiseerde de Medische Sectie van de Antroposofische Vereniging in Nederland een grote conferentie in Ede, waarbij thema’s rondom het levenseinde centraal stonden. Er waren voordrachten, die aspecten belichtten als: • Welke beelden zijn er van het sterven en wat gebeurt er daarna? • Wat behelst palliatieve zorg en wat is de bijdrage van vrijwilligers in de terminale begeleiding? • Wat gebeurt er rond suïcide? • Waarom vragen mensen om euthanasie? De thema’s werden verder uitgewerkt in interactieve werkgroepen over zingeving, rouwverwerking, wat gebeurt er in het leven na de dood, suïcide-preventie, medische zorg in de laatste levensfase, palliatieve sedatie, waarom vragen mensen om euthanasie, orgaantransplantatie, verhalen, kunst, muziek, euritmie en uitwendige therapieën. Het was een inspirerende dag, waarbij echt uitgewisseld kon worden met de velen die werken in de zorg voor mensen in de laatste levensfase. De website van de conferentie is nog te bezoeken. U vindt daar een grote rijkdom aan samenvattingen van de lezingen en verslagen van de werkgroepen! http://www.lichtophetlevenseinde.nl/

Plannen van het bestuur van Wederzijds voor 2013 Jolanda Gevers Leuven

Ontwikkeling van de website In 2012 is de literatuurlijst van onze website gehaald omdat deze te groot en onoverzichtelijk was. Sindsdien is het streven om bij de Themalijst relevante artikelen en verwijzingen naar boeken op te nemen. Een eerste aanzet hiertoe is gemaakt met de publicatie van de volgende artikelen (in PDF) op de website, waartoe overleg met diverse auteurs en deskundigen nodig was: • • • • •

Koeling op een natuurlijke manier – Marijcke van Hasselt De sacramenten rond het overlijden in de Christengemeenschap – Arie Boogert De veertig-dagen-tijd – Marijcke van Hasselt Gezichtspunten rondom thanatopraxie – Ingrid Deij Pastorale zorg in de laatste levensfase – Bastiaan Baan

Regionale Workshop(s) Na onze succesvolle conferentie, bijna een jaar geleden in Doorn, denkt het bestuur van Wederzijds nu na over het organiseren van een of meer regionale workshops, later dit jaar, mogelijk ook in 2014. De invulling hiervan en de gehele praktische uitwerking staan nog niet vast. Mocht U een voorstel wilen doen om deze workshop bij u in de buurt te houden, meldt u zich dan bij ons met uw wensen en mogelijkheden, via [email protected]

Ontwikkeling module stervenszorg Rob en Ina Emous werken aan de ontwikkeling van een module, waarin praktische handvaten voor de zorg voor stervenden worden gegeven. Wanneer deze module later dit jaar als pilot in de praktijk tot uitvoering zal komen, berichten wij u nader hierover.

Donateurs gezocht! Om een initiatief als Wederzijds gestalte te geven is geld nodig, warm schenkgeld, uit jaarlijkse bijdragen, donaties en andere giften. Heel belangrijk is daarbij een kring van vaste donateurs, die het werk van Wederzijds regelmatig ondersteunen. Vanzelfsprekend is iedere bijdrage welkom! Wilt u donateur worden, meld u dan aan bij het secretariaat via [email protected]. Vermeldt u daarbij s.v.p.: naam, adres, postcode en woonplaats, telefoongegevens, en uw mailadres. U kunt uw bijdrage storten op rekening 39.04.20.751 bij de Triodosbank t.n.v. Stichting Wederzijds te Zeist (IBAN code: NL28 TRIO 0390 4207 51 en BIC code: TRIO NL 2U). Stichting Wederzijds is ingeschreven bij de K.v.K. onder nr. 30267938 en is door de belastingdienst aangemerkt als Algemeen Nut Beogende Instelling, waardoor schenkingen (in Nederland) fiscaal aftrekbaar zijn; wij informeren u daar graag over.

Hoe kleiner het is hoe groter het wordt... Gerard Reijngoud

De schrijver/dichter Nico van Suchtelen overleed in 1949. Hij had het leven gretig omarmd en zich naast zijn literatuur verbonden met talloze vakgebieden als tuinieren en meubelmaken. Hij studeerde natuurwetenschappen en promoveerde in staatswetenschappen. Hij wandelde graag in bos en duin-landschappen. Hij leefde en beleefde de grote wereld van aarde, water, lucht en zon, van plant, mineraal, dier en mens. Hij stierf in zijn 71’ste jaar. Zijn grote wereld kon hij al tijden niet meer betreden, maar het ruisen en het ruiken van de regen was hem voldoende. In het kleine openbaarde zich het grote voor hem. -In de vroege ochtend, toen de dood hem bijna aanraakte zette zijn vrouw het raam open en vroeg of hij de regen op de bomen hoorde neerruisen. “Heerlijk, heerlijk”, zei hij stil. Het waren zijn laatste woorden. Ze gaven de samenvatting van een leven, dat na veel arbeid, na veel strijd, verwarring en geluk, in harmonische vrede wegvloeide.- 1 Uit zijn dichterlijk oeuvre is het eenvoudig regels te vinden die het overdenken waard zijn:

-…Waar ik mij wende in dezer wereld wonder is diepe en schone rust …-…Alleen de dichter kent het leven en weet dat al hem zal begeven wat tijdlijk streeft en strijdt en lijdt…-

-…Zo draagt een ziel en voert gedragen mee wat zij van’t leven brokt, richtend gestadig zichzelf naar wat zij stapelde in haar diep; -…

Natuurlijk, de taal van Nico van Suchtelen is bijna een eeuw oud en daarom niet meer zo snel toegankelijk. Maar deze woorden relativeren en duiden; benaderen het onnoembare.

1

Uit: Herinneringen uit den ouden tijd – Annie Salomons ed. Bert Bakker

ACTUEEL Nieuw: Richtlijn wel of niet reanimeren

website ‘Medisch Contact’ (KNMG)

‘Reanimatie is vaak geen afstel, maar uitstel van de dood.’ (Mieke Draijer, Verenso) In augustus 2008 kondigde een Amersfoorts verpleeghuis – het St. Pieters en Bloklands Gasthuis – aan patiënten niet meer te reanimeren, tenzij ze zelf hadden aangegeven dat wel te willen. Het voornemen leidde tot publieke commotie en Kamervragen. De toenmalige staatssecretaris verzocht daarop ‘het veld’ een multidisciplinaire richtlijn te maken waarin de keuze van de patiënt voor niet of wel reanimeren voorop zou staan. Die richtlijn is er nu. De kern ervan is dat artsen en verpleegkundig specialisten tijdig met kwetsbare ouderen moeten bespreken of reanimatie mogelijk en wenselijk is. De nieuwe richtlijn bepleit een reanimatiebesluit ‘gebaseerd op een afweging van de wensen van de patiënt en evidencebased informatie over uitkomsten van reanimatie in de (gezondheids)situatie van de individuele patiënt’. De ervaringen, behoeften, normen, waarden en voorkeuren van de patiënt zijn uitgangspunt van de besluitvorming. Als een patiënt geen reanimatie wenst, is dat leidend. De richtlijn benadrukt dat de arts of verpleegkundig specialist realistische informatie moet geven over de kans op een succesvolle reanimatie, afgaande op de medische voorgeschiedenis en gezondheidssituatie van de patiënt. En dat die informatie bij voorkeur wordt ingebed in gesprekken over de totale zorg rond het levenseinde. ‘Advanced care planning’, noemt Hans van Delden dat. Hij is specialist ouderengeneeskunde en hoogleraar medische ethiek aan de Universiteit van Utrecht en was voorzitter van de richtlijncommissie. ‘Ik bedoel daarmee: wat wil een patiënt nog met de rest van haar of zijn leven? Welke doelen streeft hij of zij na, en welke medische zorg past bij die levensdoelen en de gegeven gezondheidssituatie?’ Zie: http://medischcontact.artsennet.nl/nieuws-26/archief-6/tijdschriftartikel/130340/bespreek-reanimatietijdig-met-patient.htm voor een Wilsverklaring: http://www.thuisarts.nl/sites/default/files/wilsverklaring.pdf

Recent verschenen boeken Ingrid Deij

Bijzondere momenten; liefdevolle natuurlijke verzorging in de laatste levensfase’ Toke Bezuijen (ISBN 978-90-8154930-0-1)

“We raken de hemel aan, als we onze handen op het menselijke lichaam leggen”. Deze tekst van Thomas Carlyle vormt het uitgangspunt van deze brochure, die een handreiking vormt voor ieder (mantelzorger, verpleegkundige of vrijwilliger) die een dierbaar mens in de laatste levensfase verzorgt. Toke Bezuijen, antroposofisch verpleegkundige, beschrijft hierin de ‘uitwendige therapie’, een bijzondere wijze van verzorgen, die via de huid en de handen geborgenheid geeft, doet ontspannen, en troost en verlichting brengt. Er worden allerlei toepassingen uit de antroposofische verpleegkundige zorg besproken: op het lichamelijke gebied bijv. de wasbeurt, welke behandeling je kunt kiezen bij o.m. pijn, problemen met de stoelgang, misselijkheid, kortademigheid of zwakte. Ook voor problemen op het gebied van de ziel, zoals angst en onrust staan waardevolle tips. In het laatste deel van het boekje wordt verteld hoe je de verschillende kompressen en wikkels kunt maken en aanleggen, en hoe je een klysma of een inwrijving kunt geven. Al deze behandelwijzen maken gebruik van biologische of biologischdynamische olieën en bodymilk, van schapenwol, linnen en zijden kompresdoeken. Een warm, toegankelijk boekje. http://www.wikkelfee.nl/catalog/wikkelfee-brochure-bijzondere-momenten-p-110.htmlhttp://

Stervensbegeleiding in een nieuwe tijd - Hans Stolp (ISBN 978-90-202-0550-3)

Novalis’ uitspraak “Wanneer een mens sterft, wordt een geest geboren” vormt het uitgangspunt van dit boek. Vanuit zijn brede ervaring als pastor, en als christelijk esotericus, bouwt Hans Stolp in dit boek een helder en invoelend betoog op over wat sterven eigenlijk is, wat er met de stervende gebeurt en hoe we als naasten op een spirituele manier de stervende kunnen bijstaan. Stervensbegeleiding kan zo tot ‘geboorte-begeleiding’ worden. In dit boek wordt in het laatste hoofdstuk ook aandacht besteed aan de vraag wat de keuze om via euthanasie te sterven voor het leven na de dood zal betekenen. Daarover het volgende citaat: “Ik maak mij zorgen over de toenemende eenzijdigheid in het denken over euthanasie. [...] Het huidige denken gaat in het algemeen uit van de gedachte dat er geen leven na de dood meer is. Het spirituele denken en het esoterisch Christendom zien dat echter anders: de dood is een doorgang naar een andere, hogere vorm van leven. Alle beslissingen die wij op aarde nemen, hebben een directe inwerking op ons leven na de dood én op ons volgende aardse leven. Het wordt naar mijn mening tijd dat dit aspect in de discussie over euthanasie serieus genoemen wordt. Vooral om die reden schreef ik dit boek.”

Orgaantransplantatie en –donatie: een spirituele visie - Matthijs Chavannes (ISBN 978-94-90455-36-1) Mijn organen zijn mij dierbaar. Waarom zou ik ze doneren? Donorcodicil invullen, ja, maar wat ìs hersen-dood eigenlijk? Wat zijn de gevolgen – lichamelijk en geestelijk – als ik een orgaan getransplanteerd heb gekregen? En, wanneer ik een orgaan of meerdere organen heb afgestaan, wat is dan het gevolg voor mij in het leven na de dood? Om in deze raadselachtige materie helderheid te krijgen moeten we meer te weten komen over de diepere lagen van ons wezen. De arts Matthijs Chavannes maakte vele jaren een studie van deze materie. Door zijn diepere inzichten kunnen we beter zicht krijgen op dit moeilijke vraagstuk. Binnenkort verschijnt de tweede, aangevulde druk.

Stemmingen menskundig beschouwd – Joop van Dam (ISBN 978-90-819098-0-8)

Tussen het innerlijk van de mens en zijn lichamelijkheid bestaat een intensieve samenwerking. Omgekeerd heeft de lichamelijke constitutie invloed op het bewustzijn. In dit helder geschreven boekje vertelt antroposofisch huisarts Joop van Dam over de werking en de invloed van het hart, de longen, de nieren en de lever op de mens. Zijn persoonlijke betrokkenheid, de eenvoudige terminologie en de verrassende manier van waarnemen maken hem tot een groot inspirator voor mensen in de zorg. Dit prachtig uitgegeven boekje is bedoeld voor mensen in het medisch veld en voor ieder die geïnteresseerd is in de geheimen van de mens in relatie tot zijn omgeving. U kunt de eerste pagina’s van het boek lezen op het volgende digitale adres: http://www.nachtwind.nl/nachtwind/Stemmingen_menskundig_beschouwd_files/Stemmingen%20m enskundig%20beschouwd.pdf