IN511TOOT INSTITUUT VOOR AMERIKANISTIEK VZW
VOOR AMERIKANISTIEK ANTWERPEN
Leopoldplaats 6 2000 Antwerpen Tel.: 031248.05.53
331'
NIEUWSBRIEF JRG. 6 ,nr3 Afgiftekantoor : 2000 Antwerpen 1
JAN.-FEB. 1994
tweemaandelijks
KOMENDE ACTIVITEITEN Woensdag 9 maart 1994 te 20.00 uur. Ufsia, Rodestraat 14 te Antwerpen ALGEMENE JAARLIJKSE STATUTAIRE LEDENVERGADERING
Onze leden werden met een afzonderlijk schrijven op deze vergadering uitgenodigd.
*** Aansluitend bij deze korte Algemene Vergadering volgt te 20.30 uur een lezing door ons lid Piter Hofmans over: GONZALO FERNANDEZ DE OVIEDO, ALIAS DE VALDES (1478-1557)
GonzaloFemández de OVIEDO, alias de V ALDES, werd geboren in Madrid in 1478 en overleed te Santo Domingo in 1557. Hij wordt door sommigen verguisd, omdat hij zich opstelde tegen LAS CASAS en omdat hij een Spaanse edelman, die partij had gekozen voor de indios, geboeid naar Spanje stuurde. Hijzelf had ook indios in encomienda en was enigzins bevriend met Almagro en Pizarro. Anderen prijzen hem om zijn monumentaal werk: Historia genera/ y natura/ de las I ndias. Hij is praktisch onze enige bron voor de kennis van zeden en ge buiken voor Centraal Amerika. Hij is zeker de eerste plantkundig en dierkundige voor Oud Amerika. Als echte wereldburger in de Renaissance geloofde hij nooit klakkeloos wat er verteld werd, maar onderzocht alles met een scherpe blik en gaf zijn relaas emotieloos weer. Maar wie was die man en wat heeft hij beleefd?
*** Zaterdag 23 april 1994 te 14.00 uur "Bewuster waarnemen van de gesculpteerde terracotta's" Uiteenzetting en practische oefeningen onder leiding van Erica Chaffart Onze leden worden voor deze activiteit per afzonderlijk schrijven uitgenodigd.
*** Maandag 9 mei 1994 te 20.00 uur. Ufsia, Rodestraat, 14 Antwerpen Lezing door de Heer Fillet over "Bolivië" Meer informatie over deze activiteit in de volgende Nieuwsbrief.
Verantwoordelijke Uitgever: J. Daelman, Schoolstraat 3, 2340 Beerse.
WWJ ~J ~
[?) @ [l:J@ LL
HET HEILIGE BOEK DER QUICHE-MAYA'S
j ~
f (.' 1
Vertaling: Johan Daelman
HUNAHPÛ EN IXBALANQUÉ NAAR XIBALBÁ
zeiden ze tot Ixmucané. De oude vrouw antwoordde: "Goed, bodes. Ze zullen komen." Daarop begonnen de bodes hun terugtocht.
UITNODIGING
Opgetogen gingen Hunahpó en Ixbalanqué nu spelen op het balspelterrein. Nadat ze het veld, waarop vroeger hun ouders hadden gespeeld, opnieuw gereinigd hadden, speelden ze geruime tijd samen.
Toen kreeg de oude vrouw een angstig gevoel. ''Wie moet ik uitsturen om mijn kleinkinderen te roepen? Was het niet op gelijkaardige wijze dat de bodes van Xibalbá hier destijds hun vaders kwamen halen?" zei de grootmoeder en ging eenzaam en bezorgd haar huis binnen.
Toen de Heren van Xibalbá hen hoorden, vr~gen ze: "Wie zijn het toch die opnieuw boven onze hoofden aan het spelen zijn en ons met hun kabaal verstoren? Zijn HunHunahpó en Vucub-Hunahpó, die zich boven ons wilden verheffen, dan toch niet gestorven? Ga ze onmiddellijk roepen!"
Plots viel er een luis op haar schoot. Ze nam die en legde ze in de palm van haar hand. De luis bewoog en begon te kruipen. Zo spraken Hun-Camé, Vucub-Camé en "Mijn kind," zei ze tot de luis, "zou je het alle andere Heren. Tot de bodes, die ze goed vinden als ikje naar het speelveld zend uitstuurden om hen te ontbieden, zeiden ze: om mijn kleinkinderen te gaan roepen? Zeg "Ga nu, en vertel hen bij jullie aankomst dat hen dat de bodes van Xibalbá bij hun grootde Heren van Xibalbá hen dringend aan- moeder zijn gekomen. Die zeiden dat jullie manen hierheen te komen. Zeg ook dat we binnen de zeven dagen moeten komen. Zeg hier met hen binnen de zeven dagen het hen dat hun grootmoeder je deze boodschap balspel willen spelen. Zeg hen dit bij jullie gaf." aankomst." Dit was de opdracht die ze aan Waggelend vertrok de luis onmiddellijk. de bodes gaven. Langs de weg zat Tamazul, een jonge pad. Deze bereikten de brede weg die de jongens "Waar ga je heen?" vroeg de pad aan de luis. gebaand hadden en die recht naar hun huis "Ik draag een boodschap in mijn buik," zei leidde. Langs die weg kwamen de bodes de luis. "Ik ga de jongens zoeken." spoedig bij hun grootmoeder. Die was aan "Goed zo", zei de pad, "maar ik zie dat je het eten toen de bodes v;m Xibalbá aan- niet snel vooruitkomt. Wil je niet dat ik je kwamen. inslik? Je zult zien hoe snel ik kan lopen, en zo zullen we vlug ter plaatse zijn. "De Heren hebben bevolen dat je zonen bij "Uitstekend," zei de luis. De pad slikte haar hen moeten komen", zeiden de bodes van dadelijk naar binnen en liep geruime tijd, Xibalbáenzebepaaldenookdedag:"Binnen zonder zich evenwel te haasten. de zeven dagen zullen ze hen verwachten," 2
Op haar beurt ontmoette de pad Zaquicaz, "Die boodschap zit in mijn maag,'' antwoordde de pad. Ze trachtte onmiddellijk te een grote slang. "Waar ga je heen, jonge Tamazul ?" vroeg braken, maar het lukte haar niet. Enkel speeksel liep uit haar mond, maar geen braakZaquicaz. "Ik ben een bode," zei de pad, "en de sel. De jongens wilden haar toen afranselen. boodschap draag ik in mijn buik." "Ik zie datje geen haast maakt. Zou ik er niet "Je benteen leugenaar," zeiden ze en schopsneller geraken?" vroeg de slang aan de pad. ten haar op de billen, en de beenderen van "Kom hier," zei Zaquicaz en slikte meteen haar achterwerk vielen op haar poten. de pad naar binnen. Sindsdien werd dit het Opnieuw poogde ze te braken maar haar voedsel van de slangen; ook nu nog eten zij mond vulde zich slechts met speeksel. De jongens trokken nu haar bek ver open en padden. keken erin. De luis kleefde aan de tanden De slang repte zich voort en ontmoette Vac, van de pad. Daar was ze blijven hangen en een zeer grote vogel. De sperwer zwelgde was niet ingeslikt. Ze had gedaan alsof ze onmiddellijk de slang naar binnen en bereikte zich liet inzwelgen. Op die wij ze werd de kort nadien het speelveld. Sindsdien is dit pad beetgenomen, en men weet nog steeds het voedsel van de sperwers, die slangen niet welk voedsel men haar moet geven. Ze verslinden in de vlakte. kan niet lopen, en zijzelf werd voedsel voor de slangen. Bij aankomst streek de sperwer neer op de muur van het speelveld, waar Hunahpu en "Spreek nu," zeiden ze tot de luis, en die gaf Ixbalanqué zich vermaakten met het balspel. toen de boodschap. Dadelijk begon hij te krassen: "Vac-có! "Jongens, jullie grootmoeder heeft me Vac-có!" in zijn eigen taaltje. "Hier is de gezegd: 'Ga mijn kleinkinderen halen; de sperwer!" bodes van Hun-Camé en Vucub-Camé zijn gekomen om hen aan te manen naar Xibalbá "Wie krijst daar zo? Vlug, onze blaas- te gaan. De bodes zeiden- Binnen de zeven roeren!" riepen de jongens. Ze schoten naar dagen moeten ze hierheen komen om met de sperwer en mikten met een balletje naar ons het balspel te spelen. Ze moeten de oogappel. De sperwer dwarrelde naar be- bovendien hun speeltuigen meebrengen; de neden. De jongenskwamen snel toegelopen bal, de ringen, de handbeschermers en om hem te grijpen en vroegen aan de sperwer: lederen beenkappen, oïn zich hier te "Wat kom jij hier doen?" vermaken - Ze zijn waarachtig gekomen,' "Ik breng jullie een boodschap in mijn buik, zei jullie grootmoeder. Daarom kwam ik maar verzorg nu eerst mijn oog. Nadien zal naar hier. Dit alles heeft jullie grootmoeder ik jullie de tijding verklappen," zei de sper- werkelijk verteld en ze weende en was wer. bedroefd. Daarom ben ik gekomen." "Best," zeiden ze, namen een stukje rubber van de bal waarmee ze speelden en legden "Zou dat waar zijn?" vroegen de jongelingen dat op het oog van de sperwer. Ze noemden zich af toen ze het vernamen. Ze vertrokken dit Lotzquic. Het oog van de sperwer werd onmiddellijk en kwamen bij hun grootzó door de jongens onmiddellijk volledig moeder, maar ze gingen slechts om afscheid genezen. van haar te nemen. "Spreek nu," zeiden ze tot de vogel. Deze braakte dadelijk de slang uit. "Spreek jij dan!" zeiden ze tot de slang. "Goed," antwoordde die en braakte de pad uit. "Waar is de boodschap die werd aangekondigd?" vroegen ze aan de pad.
"We vertrekken, grootmoeder, en kwamen enkel maar afscheid nemen. We zullen echter hier een teken van ons achterlaten. Ieder van ons zal een maïsstengel planten. Midden in ons huis zullen we die planten. Indien ze verdrogen zal dat een teken zijn vanonzedood. 'Zezijndood,' zuljezeggen 3
wanneer ze beginnen te verwelken. Maar zo ze terug gaan opschieten, grootmoeder, zul je zeggen; 'Ze leven! ' En jij, moeder, ween niet want hier laten we je het teken van ons lot." Zo spraken ze.
hem stak. "Watgebeurter, VucubCamé?WieheeftU gestoken", vroeg de vijfde Heer. "Ai!" riep op zijn beurt deze vijfde Heer nadat ook hij gestoken was, waarop VucubCamé vroeg: "Xiquiripat, wie heeft U gestoken?" ....
Vóór hun vertrek plantte Hunahpu een maïsstengel, en Ixbalanqué een andere. Ze plantten die niet op het veld maar in het huis. Ook zetten ze die niet in vochtige, maar in droge grond. Midden in het huis lieten ze de stengels achter.
De mug stak één na één de Heren van Xibalbá. Zo gaven deze hun namen prijs doordat iedere Heer de vorige met de naam noemde. Geen enkele naam ontbrak. Alle namen werden vernoemd toen ze gestoken werden met een haar dat Hunahpu zich uit het onderbeen had gerukt. Het was dus in feite geen mug die gestoken had en die voor Hunahpu en Ixbalanqué de namen ging afluisteren.
DE REIS
Toen vertrokken zij, elk met zijn blaasroer, en daalden af naar Xibalbá. Zij klauterden vlug naar beneden en, doorheen zwermen Molay-vogels, kruisten zij vele rivieren en ravijnen. Zij staken ook een etterrivier en De jongelingen vervolgden hun weg en een bloedrivier over, waar zij normaal bereikten de plaats waar de Heren van moesten omkomen. Dat dachten tenminste Xibalbá zaten. de Heren van Xibalbá, maar de jongelingen "Groet eerst de Heer die daar vooraan zit", 1 gingen er niet te voet door, maar sprongen er bevolen de Heren om de jongens te misleiden. overheen met behulp van hun blaasroeren. "Dit is geen Heer, maar slechts een houten pop", antwoordden zij en liepen verder. Eens hier voorbij kwamen zij bij een viersprong van een zwarte, een witte, een Vervolgens begonnen ze iedereen te groeten. rode en een groene weg. Zij wisten zeer "Gegroet, Hun-Camé! Gegroet, Vucubgoed welke weg naar Xibalbá leidde, want Camé! Gegroet Xiquiripat! Gegroet, zij stuurden de mug Xan voorop om de Cuchumaquic! Gegroet, Ahalpuh! Gegroet, gegevens te verzamelen die zij nodig hadden. Ahalcaná! Gegroet, Chamiabac! Gegroet, Chamiaholom! Gegroet, Quicxic! Gegroet "Steek ze, één na één" zeiden ze tot de mug, Patán! Gegroet, Quicré! Gegroet, "Steek eerst wie op de eerste plaats zit, en Quicrixcac!" zeiden ze toen ze hen voorbij nadien al de anderen, want bloed zuigen bij kwamen. Ze hadden de gezichten grondig mensen langs de weg is u toch eigen." bestudeerd en noemden nu ieder bij naam, zonder zich ook maar eens te vergissen. De "Goed" zei de mug, sloeg onmiddellijk de Heren hadden echter liever on bekend geblezwarte weg in en vloog regelrecht naar de ven. eertse figuren die daar zaten, mooi aangeklede houten poppen. Zij stak de eerste, "Ga hier zitten" bevolen ze, in de hoop dat maar die zei niets. Nadien stak zij ook de de jongens op de aangewezen plaats zouden tweede, maar ook die bleef zwijgen. Zij stak gaan neerzitten. daarop ook de derde die daar zat, en dat was "Dit is geen bank voor ons, maar een Hun-Camé. gloeiende steen" antwoordden de jongens, en lieten zich ook nu niet misleiden. "Ai!" riep die toen hij gestoken werd. "Goed, ga dan in dat huis daar" werd hen "Wat scheelt er, Hun-Camé?" vroeg de gezegd. Ze betraden het Huis van de vierde Heer. "Wat of wie heeft U gestoken? Duisternis, maar ook daar zouden ze niet "Ai, ai!" riep ook deze vierde Heer toen Xan overwonnen worden. 4
BLADEREN IN DE GESCHIEDENIS VAN DE COCA. DEEL2
WIES DAAMEN COCA, DE TROUWE METGEZEL VAN DE INDIAAN. gelui in het hardlopen. De jonge meisjes supporterden langs de renbaan en offerden coca en chicha (maïsbier). Ondertussen riepen ze·_: "Kom snel, jongelingen, waarop we wachten". Na afloop van de wedstrijd ontving elke jongeling een huaraca (slinger) en een chuspa. Dit zakje, gevuld met cocabladeren, symboliseerde zijn pas verworven mannelijkheid.
Er kunnen globaal drie terreinen worden aangegeven, waarop de coca in het Oude Amerika van wezenlijk belang is : in de culturele tradities, in de traditionele geneeswijze en als voedingsbron.
Coca, de heilige plant.
Om een juist inzicht te verwerven in de betekenis die coca voor de Andesbewoners heeft, kan men best uitgaan van het cultureel Al de berichten en verhalen van het Inkaerfgoed, het geloof en het dagelijks leven imperium werden overgeleverd door hofredenaars of yaravecs. Deze personen bevan de Indianen. Naar alle waarschijnlijkheid is het alleroudste schikten over een fenomenaal geheugen en cocagebruik in Zuid-Amerika te vinden in beschreven tot in de kleinste details het allerlei sjamanistische praktijken en gods- verloop van de wedlopen. Ze werden daarbij geholpen door het quipu-systeem 6 • De dienstige rituelen. (Fig. 4) 5 Juist zoals dit het geval is met tabak , stelde yaravecs mochten daarenboven coca de medicijnman coca vooral op prijs omwille gebruiken om hun geheugen te stimuleren. van haar verdovende werking : de lichte euforie die volgt op het kauwen van de bla- Tijdens de Inka-plechtigheden in de zonnederen stelde hem in staat om gemakkelijker tempel te Cuzco werden speciale coca-offers in trance te geraken en te communiceren met ge bracht waarbij het de ge~oonte was dat de bovennatuurlijke krachten. smekelingen de offertafel naderden met coca in hun mond. Als de belangrijkste plantaarTijdens de huaraca of initiatieplechtigheid dige gift werd coca tijdens vrijwel alle van jonge Inka-edelen, wedijverden de jon- religieuze feesten geofferd. De bladeren
Fig. 4. Mochica-vaas met de afbeelding van een cultushandeling onder de sterrenhemel. De drie mannen aan de rechterkant consumeren coca. Het genot van dit hallucinerende middel hoorde blijkbaar bij de rite. (STUTTGART, Lindenmuseum) 5
levenden dienden te knielen". In het Inkarijk was het cocagebruik hoofdzakelijk beperkt tot de edelen en de priesters. Een coca-geschenk werd beschouwd als één van de hoogste uitingen van keizerlijke genegenheid. Coca werd eveneens aangeboden aan edelen van pas veroverde stammen die bij het Inka-imperium werden ingelijfd.
werden in de vier windrichtingen uitgestrooid of op de altaren verbrand om boze geesten en kwaadaardige ziekten te verdrijven. Coca werd ook vaak gebruikt bij waarzeggerij. De Indianen geloofden in het raadplegen van bovennatuurlijke krachten alvorens ze een belangrijke actie ondernamen 7 • De yatiri, een Indiaanse priester, gebruikte coca voor verschillende doeleinden. Mensen raadpleegden hem om uitsluitsel te krijgen over hun toekomst of over praktische problemen. (Fig. 5)
Fig. 6.Mochica-vaas. LIMA, Museo Nacional de Arqueologfa y Antropologfa
De yatiri deed uitspraken over de schikkingen van het lot, door te kijken hoe het cocablad viel en naar welke richting het wees. Daarbij hield hij ook rekening met de smaak en de kleur van het blad.
Fig. 5. Een biddende priester. Voor zijn voeten ligt een cocazakje
De coca kreeg al snel haar reputatie van heilige en goddelijke plant. Het religieus belang van coca is zelfs te zien in de vroegste sporen van haar gebruik. Talloze kunstvoorwerpen uit de precolumbiaanse beschavingen laten coca-kauwende personen met bolle wangen zien. 8 (Fig. 6)
Tegenwoordig hebben de Aymara-Indianen aan het Titicacameer en in de nabijgelegen Boliviaanse en Peruaanse regio's nog altijd de gewoonte cocabladeren te gebruiken als dobbelstenen of speelkaarten. Aan de hand van de verschillende posities waarin de De lnka's beschouwden de coca als "de bladeren vallen, interpreteren ze hoe zij meest heilige plant", als een "levende uiting bijvoorbeeld dieven kunnen opsporen of van goddelijkheid" en de plaats waar coca verloren zaken kunnen terugvinden ... groeide als "een heiligdom waar alle (Fig. 7) 6
',_.,
~;à:---6
""'" -~ :. _:J:_.
5
l . Argentinië 2. Santa Cruz 3. De reiziger 4. Plezier . 5. Geluk 6. Verdriet 7. Succes B. Ziekte 9. Ongeluk
gooien de Indianen coca in de lucht om de berggoden gunstig te stemmen en een behouden reis af te smeken. Langs de gevaarlijke bergpaden liggen stapels "heilige" stenen, die oorspronkelijk gewijd waren aan Apachic of Pachacamac en die nu door missionarissen met ruwe kruisbeelden zijn bezet. Tegen deze rotsen gooien de Indianen hun cocapruimen als een offer om kracht en uithoudingsvermogen af te smeken. Coca wordt ook regelmatig geofferd aan Moeder Aarde om goede oogsten af te smeken of alvorens de hoekstenen van een nieuw huis in te zetten. Coca speelde eveneens een rol bij de mummificering van lijken. In graven waar mummies werden teruggevonden is altijd een voorraad coca aanwezig in de chuspa en vaak werd een cocapruim in de mond van de overledene geplaatst om hem kracht voor zijn reis naar het hiernamaals te geven. De Indiaan geloofde immers dat, wanneer een dode de smaak van cocabladeren kon waarderen die tussen zijn lippen werd geperst, zijn ziel het dodenrijk zou binnengaan.
Fig. 7.
Deze bladeren geven het antwoord op de vraag van een dorpeling in het Boliviaanse hoogland of hij beter naar de stad Santa Cruz dan wel naar het buurland Argentinië kan afreizen. Aan de hand van de compositie concludeert de yatari dat hij beter niet naar Argentinië kan gaan; daar zal hem slechts ziekte en tegenslag wachten.(© De wereld van de kook.)
Bij de Chibcha-Indianen in Columbia werd coca door de priesters gebruikt bij de waarzeggerij. Na twaalf jaar opleiding werden de oren en de neus van de priester doorboord en gaf de heerser hem een kalebas die als recipiënt fungeerde voor zijn coca.
Vaak kauwden waarzeggers coca en spuwden ze het sap in hun handpalm terwijl ze de twee langste vingers naar beneden strekten. Wanneer het sap gelijkmatig langs beide vingers liep, was de voorspelling gunstig; De Aymara's gebruikten coca bij alle cereindien ongelijkmatig, was het voorteken niet moniële plechtigheden, zoals huwelijken of rooskleurig. zieken- en dodenwake. Andere waarzeggers verbrandden coca- Wanneer een nieuwe leider van een ayllu of bladeren met lamavet en keken op welke distrikt werd aangesteld, nuttigde hij een wijze alles opbrandde. drankje en wat coca met ieder gezinshoofd van de ayllu. Toen het Inka-imperium onder de voet Waarzeggerij met behulp van coca werd bij gelopen werd door de Spanjaarden, burgerde de Aymara' s niet alleen door de voorspeller de coca zich meer en meer in bij het volk. (yatiri) beoefend, maar ook door de tovenaar Niettemin behield ze haar status van (pako) en de dokter (kolasiri). goddelijke plant en wordt ze bij de QuechuaIndianen gebruikt bij alle offergaven en Het gebruik van coca bij Indiaanse arbeiders religieuze aangelegenheden tot op de dag en reizigers om uitputting van de spieren van vandaag. tegen te gaan en om honger en dorst te verlichten, isdoorverscheidene auteurs beschreWanneer een groep lastdieren op pad gaat, ven en is misschien de toepassing die we het 7
bëst kennen. De wijze om tegenwoordig coca te De Inka's gebruikten coca om het uithou- "pruimen" -chaccar of acullicar- is nog dingsvermogen te verhogen. De chasquis grosso modo de zelfde als in de pre(de aflosboodschappers) en de soldaten columbiaanse tijd. De Indiaan die zich waren in staat ongelooflijk lange afstanden voorbereidt op het acullicar maakt het zichin een ijltempo af te leggen terwijl ze coca zelf zo comfortabel als de omstandigheden kauwden. toelaten. Met grote omzichtigheid neemt hij één voor één de bladeren uit zijn chuspa, een De Indianen van de Peruviaanse Sierra staan geweven zakje. Soms verwijdert hij de mider nu nog voor bekend om met zware lasten dennerf alvorens het blad in zijn mond te snel over bergpaden te reizen terwijl ze coca steken. De bladeren worden in de mond tot kauwen. Coca is een onafscheidelijke met- een "acullico" of pruim gedraaid, die tussen gezel op lange tochten door het Andes- wang en kaak wordt geschoven. Dan steekt gebergte. Coca werkt stimulerend en stelt de coca-gebruiker, de coquero, een vochtig lichamelijke signalen als honger, kou en stokje of spateltje in een smalle koker of vermoeidheid enige tijd uit. kalebas, de poporo of ischcupuru. Hierin zit een alkalisch mengsel (llipta, tocra of De Andesindianen hebben de gewoonte de mam.be), waarvan de samenstelling afhangt lengte van een tocht uit te drukken in van de regionale beschikbaarheid van de "cocada' s". Een cocada is de tijdsduur dat grondstoffen: verpulverde schelpen, as van een cocapruim werkzaam is. Het is dus verbrande planten, kalk, enzovoort. Deze eerder een tijdseenheid dan een lengtemaat. substantie wordt dan zorgvuldig in de pruim De eerste invloed van coca is binnen de tien van cocabladeren gestoken. Het geheel mmuten ·' merk baar en het effect duurt wordt in de mond gehouden terwijl het sap ongeveer vijfenveertig minuten. In die in de maag sijpelt. Met andere woorden : de tijdspanne heeft de Indiaan ongeveer drie baderen worden in feite nooit gekauwd en kilometer afgelegd op een vlakke weg of het cocablad gaat niet stuk in de mond. De twee kilometer op een hellend stuk.(Fig.8). Indiaan houdt het alleen maar vast tussen wang en kaken en zuigt het sap er uit. Voor dit "pruimen" is de llipta van wezenlijk belang. Daardoor wordt de cocaïne die het cocablad bevat, omgezet in twee andere stoffen : ecgonine en atropine. Wie onderzoek doet naar cocagebruik en niets weet van het gebruik van deze llipta, kan tot heel verkeerde conclusies komen en denken dat er wél cocaïne in het bloed van de gebruiker komt. Het is juist dit soort vergissingen die uiteindeljk heeft geleid tot het plaatsen van coca op de VN-lijst van verboden substanties. Naast hogergenoemde aspecten heeft coca ook een functie in het economisch verkeer aangezien ze in sommige gevallen het gebruik van geld vervangt. Ten tijde van het Inka-rijk en ook nog later onder de Spaanse bezetting dienden de bladeren als betaalmiddel. En nog steeds is het zo dat de boeren in de Andes hun buren of vrienden, die bij de oogst komen helpen, coca in plaats van geld Fig. 8. Mochica-vaas. Een coquero houdt in aanbieden. Zonder coca zou de organisatie zijn rechterhand een kalebas en in zijn van gemeenschappelijke activiteiten in de linkerhand een spateltje. Aan zijn lirikerzijde hangt een cocazakje. Andes moeilijker verlopen. 8
Coca werd ook vaak gebruikt tegen reumatiek, hoofdpijn en zweren. Pater Bias V alera bericht dat : "Coca het lichaam beschermt Het voedsel van de Andesindiaan bestaat tegen vele kwalen, en onze geneesheren bijna uitsluitend uit vegetarische bestand- gebruiken het in poedervorm om het zweren delen; in 't bijzonder geroosterde maïs en van wonden tegen te gaan, om breuken te gerst zonder veel andere voedingsmiddelen. herstellen, om koude uit het lichaam te Het voortdurend gebruik van deze zetmeel- verdrijven en om wegterende wonden of houdende voeding zou constipatie veroor- zweren vol wormen te genezen". zaken. De laxatieve eigenschappen van coca zouden menige ernstige kwaal in verband Hipolito Ruiz 10, een botanist die heel Peru en Bolivië doorkruiste, deelt ons mee dat hiermee voorkomen. Voorts wordt in heel Zuid-Amerika een "de inboorlingen het afkooksel van deze aftreksel van cocabladeren beschouwd als plant samen met zout in hete baden dé remedie bij uitstek tegen indigestie en gebruikten om waterzucht en jicht te buikpijn. Zelfs indianen die niet regelmatig behandelen. Om het hoofd te verlichten coca kauwen, bezitten hiervoor enkele gebruikten ze hete aftreksels van deze plant als een urineafdrijvend middel om melanplantjes. cholie en zwartgalligheid te verdrijven, om Pater Barnabé Cobo 9 (1582-1657), die een neerslachtigheid tegen te gaan en om inventaris opstelde van het medisch gebruik constipatie te doen afnemen". van coca door de inlandse geneesheren, vermeldt dat het sap van de coca ondermeer Clements Markham 11 vertelt dat bij de de maag verlicht en de spijsvertering sti- Cinchona-Indianen in de Boliviaanse muleert. Het regelmatig drinken van een wouden coca erg gewaardeerd werd als afkooksel van cocabladeren werd beschouwd middel tegen malaria. als nuttig tegen buikloop, en tot poeder vermalen bladeren, gemengd met zout en eiwit, Serge Quijada 12 somt in zijn studie verwerd toegediend om maagzweren te genezen. schillende interessante toepassingen van de De cocaplant kent ook nog andere toepas- plant op. singen om ziekten en ongemakken bij de Bij oogirritaties wordt gekauwde coca als een kompres gedurende de ganse nacht op Indianen te verzachten. Coca is ook vaak geprezen omwille van haar het oog gelegd; 's morgens wordt het oog weldadige invloed op de ademhaling, een gewassen met lauw roze- of kamillewater. belangrijk gegeven in één van de hoogst Voor een geïrriteerde keel wordt een gorgelgelegen gebieden ter wereld. drankje gemaakt van een aftreksel van Biologen wijzen op het directe verband cocabladeren gemengd met een beetje zout; tussen de frequentie van cocagebruik en de terwijl voor hoofdpijn 2 of 3 cocabladeren hoogte en ze benadrukken de belangrijke worden gekauwd en op de slapen gelegd invloed die coca heeft op de fysiologie van totdat de bladeren opgedroogd zijn. mensen die op grote hoogte leven. Tenslotte wordt coca bij de Indianen ook De ldianen drinken eveneens cocathee om geprezen als afrodisiacum en als middel om snel de alarmerende symptomen van misse- een lang leven te garanderen. lijkheid, duizeligheid en hevige hoofdpijn te verlichten, die eigen zijn aan de "soroche" of Op het einde van de negentiende eeuw hoogteziekte, die het resultaat is van het lage geraakten de geneesheren in de Verenigde zuurstofgehalte van de lucht. Staten en Europa meer en meer vertrouwd De Indianen beschouwden coca ook als een met kruidenremedies. Coca-preparaten efficiënt middel tegen cariësvorming. Cobo werden voor verscheidene ziektes wereldvermeldt weer:" .... het regelmatig kauwen wijd gebruikt en coca werd bekend als basis van coca verwijdert alle tandbederf en maakt voor diverse stimulerende bereidingen. Coca werd door de geneesheren gewaardeerd de tanden wit, stevig en sterk.".".
Coca, de "huisapotheek'' van de AndesIndiaan.
9
gewenste uitwerkingen te bekomen. (Fig. 9)
als blë>ëdzuiverend middel. Coca-bereidsels werden zeer veel aangewend om neurasthenie (zenuwzwakte), gespannenheid, depressies, reumatiek, hartaandoeningen, stomatitis (mondslijmvliesontsteking), keelinfecties, astma en nog vele andere kwalen te behandelen. ·
In deze periode ontstonden een aantal vooroordelen tegen cocagebruik door de geruchten die over cocaïneverslaving de ronde deden. · Er bestaat nochtans een hemelsbreed verschil tussen het gebruik van cocabladeren in hun onbewerkte vorm bij de Indianen in Zuid-Amerika en het gebruik van cocaïne. De occasionele berichten over cocaverslaving bij sommige coqueros die lichamelijke en psychische schade opliepen, zijn duidelijk uitzonderlijke gevallen. Bovendien bestaat er geen klinische aandoening die rechtstreeks in verband te brenFig. 9. Hoogwaardigheidsbekleder die zich in ge~ is met het cocakauwen. trance bevindt. Weliswaar werd van sommige pathologische stoornissen gesuggereerd dat ze in verband Bovendien, omdat de meeste Zuidamezouden staan met cocakauwen : onder- rikaanse Indianen geen toegang hebben tot voeding, oogziekten, gezwollen schildklie- goed uitgeruste apotheken, moeten zij ren, lymfegezwellen, glossitis (tongont- doorgaans hun toevlucht nemen tot de steking), stomatitits (mondslijmvlies- traditionele kruidenremedies om hun ontsteking), enzomeer. Maar het is nog niet gezondheid te bewaren en kwalen te behanbewezen dat dit alles enkel te wijten is aan delen. de nadelige invloed van het cocakauwen. In Voor de Indianen betekenen cocabladeren zulke gevallen is het onmogelijk de invloed evenveel als koffie, thee en aspirine of andere van hetcocakauwen te scheiden van die van medicamenten die in onze maatschappij ondervoeding, alcoholisme, gebrek aan voorhanden zijn. opvoeding en sociale gebruiken. Coca, een multivitaminepil. Beide stellingen hoeven niet noodzakelijk tegenstrijdig te zijn. Het gezegde, dat er Naast maïs en aardappelen, de twee belanggeen vergiften bestaan maar alleen giftige rijkste componenten van het dieet van de dosissen, lijkt ook van toepassing te zijn op Andes bevolking, maakt coca onverbrekelijk het cocablad. Coca zou dan heilzaam zijn deel uit van het menu van de Indiaan. wanneer het juist gebruikt wordt, en schade- Lange tijd heerste er onenigheid omtrent het lijk bij overmatig gebruik. gebruik van cocabladeren : men dacht dat ze de oorzaak waren van ondervoeding bij de Elke cultuur kent haar "magische planten'', Andesvolkeren. Tegenwoordig staat het ingeworteld in een diep religieus gevoel. De onomstotelijk vast dat bepaalde voedingsIndiaan begrijpt de taal der planten en is stoffen die de cocabladeren bevatten een vertrouwd met de invloeden van coca. welkome aanvulling vormen op het sobere Eeuwen van empirische toepassing van coca dieet van deze bergbewoners. Feit is, dat de hebben hem het juiste gebruik van het blad Andes bewoners coca kauwen na het nuttigen en de geschikte dosis bijgebracht om de van een maaltijd om de vertering gunstig te 10
beïnvloeden. Nietteminconsumerenzecoca rijk is aan ijzer, calcium en vitaminen, eveneens om hun hongergevoel te onder- speciaal vitamine B 1, riboflavine en vitamine drukken wanneer voedsel schaars of niet C. Ditisbelangrijkaangezienfruitengroenvoorhanden is. De scheikundige analyse van ten in de Sierra schaars zijn. het cocablad toont aan dat het ondermeer NOTEN 5. 6. 7. 8. 9.
10. 11. 12.
W. DAAMEN, Twee sigarenrokers uit Costa Rica, in Nieuwsbrief~jg.l, nr2, Antwerpen: Instituut voor Amerikanistiek, (december 1987), p. 6;9. W. DAAMEN, De quipu : regeren via een knopentouw, in Nieuwsbrief, jg. 3, nrs 3-4, Antwerpen : Instituut voor Amerikanistiek, (november 1990 - januari 1991), p. 3-8. W. DAAMEN, De vogelspin als toekomstvoorspeller op Mochica-keramiek, in Nieuwsbrief, jg. 3, nr. 2, Antwerpen : Instituut voor Amerikanistiek, (september 1990), p. 6-8. W. DAAMEN, De Mochica-keramiek, in America Antiqua. Wetenschappelijke bijdrage, nr. 1, Antwerpen, 1983, p. 18, pi VI. / Bamabé COBO, Historia del Nuevo Mundo (1653), Sevilla, 1890, p. 476-477. H.RUIZ, TravelsofRuiz,PavonandDombeyinPeruandChile(l777-1788)inBotanicalSeries,Field MuseumofNatural History, Chicago, 1940, p. 198. C. MARKHAM, Travels in Peru and India, London, 1862. S. QUUADA, La coca en las costumbres ind{genas, Huancayo, 1950.
PAS VERSCHENEN TIJDSCHRIFTEN
Archéologia. 1993, 296 (déc.) Bousseau, A. Le centre historique de Quito. Blz. 58-65, gei11.
American Antiquity. 1993, 4 Whitley,D.S. &R.I. Dom. Newperspectives on the Clovis vs. Pre-Clovis controversy. Blz. 626-647. Leonard, R.D. & H.E. Reed. Population aggregation in the Pre-historie American Southwest. Blz. 648-661. (Anasazi). Oetelaar, G.A. Identifying site structure in the archaeological record: an Illinois Mississippian example. Blz. 662-687. Davis, D.D. Archaic blade production on Antigua, West Indies. Blz. 688-697. Francis, J.E., L.L. Loendorf & R.I. Dom. AMS radiocarbon and cation-ratio dating of rock art in the Bighorn Basin of Wyoming and Montana. Blz. 711-737.
Geographical magazine. 1993, dec. Rowland, Chr. Playing to win. Blz. 24-28, gei11. (Pequot/Connecticut) Internationale samenwerking. 1993, 11 Gijsbers, W. Escher populair onder Zapoteekse wevers. Blz. 28-29. Gijsbers, W. Indianen en ladino's samen in de klas. Blz. 30-31 (Guatemala) ten Horn, J. Inheems zijn is een belediging in Chili. Blz. 32, gei11. Mens & Wetenschap. 1993, 7 Staring, K. Oude Maya's redden oerwoud. blz. 456-459, gem.
Archéologia. 1993, 295 (nov.) Davoust, M. L' écriture Maya déchifrée? Blz. 24-33, geill. Coppens, Y. Préhistoire du Piaui. Blz. 4849 (Braz.). Guérin, Cl. & M. Faure. La faune au paléolithique. BLz. 50-53 (Braz.). Parenti, F. Le premier peuplement américain. Blz. 54-61, geill. (Braz.) Pessis, A.-M. & N. Guidon. Les peintures du Sud-est du Piaui. Blz. 62-65 (Braz.).
Nat. geographic mag. 1993, vol. 184, 4 (oct.) Chad wiek, D. H. Roots of the sky; the American Prairie.Blz. 90-119. Nat. Geographic mag. 1993, vol. 184, 5 (nov.) Stuart, G.E. New light on the Olmec. Blz. 88-115, gei11. 11
Nat. geographic mag. 1994, vol. 185, 2 (feb.) Lost city found on Mexican coast. (Geographica). (Veracruz, El Pital)
*Bancroft-Hunt, N. Indianen van NoordAmerika. 112 blz., gei11. Alphen a.d.R. Atrium, 1993. (ISBN 90/6113/655/5 - 590 BEF)
Nat. geographic, - special editions. 1993, nov. Mitchell, J.G. James Bay: where two worlds collide. Blz. 75, gei11. (Cree, Canada)
Brody, J.J. Anasazi: les premiers Indiens du Sud-Ouestaméricain. 240 blz., gei11. Edisud, 1993. (ISBN 2/85744/686/1 - 300 FF)
Science. 1993, vol. 262, 5134 Fischman, J. Going for the Old: ancient DNA draws a crowd. Blz. 655-656 (Paleoindianen).
Cole, D.C. Les Apaches Chiricahuas: de la guerre à la réserve. Rocher, 1993. (ISBN 2/268/01518/1 - 140 FF)
Sciences et avenir. 1994, 564 (feb.) Mosnier, S. Depuis le temps qu'on mange de l'homme. Blz. 24-28 (alg.) Vergeten Volkeren. 1993, 18 (nov.) Telex Midden- en Zuid-Amerika. Blz. 6 Vereecke, J. Guyana en inheemse volkeren. Bb. 8-12, gei11. van Bulck, M. Ecotoerisme en culturele uitwisseling. Blz. 15 (Quichua, Ecuador). Telex Noord-Amerika. Blz. 16, Galbusera, S. Europalia Mexico. Blz. 17. Vergeten Volkeren. 1993, 19 (dec.) Telex Midden- en Zuid-Amerika. Blz. 13 van Bulck, H. Radio-actieve lozingen in de Grote Meren. Blz. 16. Telex Noord-Amerika. Blz. 17 D.S. Beelden van een verdwijnend ras : de andere kant van de foto's van E.S. Curtis. Blz. 18-19 Vlamingen in de wereld. 1993, 4 Roosens, E. Nationalisme als conjunctuurverschijnsel. Blz. 14-17 (Huronen, Canada). BOEKEN
*de Vos, J. De Maya's gisteren en vandaag: etnohistorische inleiding op het zuiden van Mexico. 56 blz., gei11. Antw., Ufsia, 1993. (80 BEF) Descola, Ph. (ed.) La remontée de l' Amazone: anthropologie et histoire des sociétés amazoniennes. 600 blz. Ecole des hautes études en sciences sociales, 1993. (ISBN 0439/4216 - 250 FF - teksten in het Frans en Engels). *Feest van de Dood, Het. 161 blz., gei11. Brussel, Europalia, 1993. *Grafgiften van Zapoteken en Mixteken. 124 blz., gei11. Brussel, Europalia, 1993. (520 BEF) *Handbook ofNorth American Indians; vol. VII: Northwest Coast; ed. W. Suttles. 777 blz., gei11. Wash., Smithsonian Inst., 1990. Kaiser, R. De stem van de Grote Geest; profetieën en eindtijdverwachtingen van de Hopi-lndianen. 142 blz. gei11. Deventer, Ankh- Hermes, 1993. (ISBN 90/202/1034/3 - 550 BEF) RAYMOND PAESHUYS
* Arend en de Zon, De ; 3.000 jaar Mexicaanse kunst. 250 blz., gei11. Brussel, Europalia, 1993. (1.250 BEF)
Alle tijdschriftartikels én de met
* aangeduide boeken zijn via het Instituut
*Azteken, De; krijgers en kunstenaars. 168 blz., gei11. A'dam, Time life, 1993. (ISBN 90/5390/411/5 - 998 BEF)
voor Amerikanistiek te raadplegen. Gelieve U te bevragen op het redactiesecretariaat. 12
