Nieuwsbrief 14. van de Vereniging voor Bondingpsychotherapie. Jaargang 9

Nieuwsbrief 14 van de Vereniging voor Bondingpsychotherapie

Jaargang 9 oktober 2012

Nieuwsbrief VBP oktober 2012 Inhoud: - Bericht van de voorzitter. - Het artikel in Groepen. - Het verslag van de studiedag in Antwerpen van Solveig in hetzelfde tijdschrift. - Het in memoriam voor Peter Geerlings , Fen Moens en Ingemar Arn. - De stand van zaken met betrekking tot de EAP. - Het uitgebreide verslag van Rob Storm over de conferentie in Argentinië.

Document in bijlage 1

- Artikel van Jeff Gordon en Godehart Städtmüller in International Journal of Psychotherapy.

Document in Bijlage 2

- Kort verslag van de ESBP meeting in oktober en aankondiging van de ISBP conferentie in

2013 in Brugge.

- Kort verslag van de algemene ledenvergadering tijdens de ESBP meeting in Oktober - Het verslag van de algemene ledenvergadering vorig jaar in Antwerpen. - De aankondiging voor losse workshops. - De ledenlijst.

Bericht van de voorzitter Er is sinds de nieuwsbrief van januari 2011, de laatste nieuwsbrief, veel te melden. Op 18 maart werd in Antwerpen een studiedag gehouden over het thema: therapie bij volwassenen, die als kind seksueel zijn misbruikt. Een verslag van deze studiedag van Solveig van der Hoeven werd opgenomen in het Tijdschrift “Groepen’ van de Nederlandse Verenging voor groepsdynamica en Groepspsychotherapie. Dit verslag is in deze nieuwsbrief opgenomen. In het juni-nummer van hetzelfde tijdschrift werd het overzichtartikel over bondingpsychotherapie opgenomen; ook dit artikel is te vinden in deze nieuwsbrief. Van 2 tot 5 september 2011 werd de international conferentie van de ISBP voor het eerst in Zuid Amerika gehouden. Het was voor de deelnemers, waaronder acht leden van onze vereniging een bijzondere kennismaking met een enthousiaste groep Argentijnse therapeuten. Vijf van hen werden door het International Credentials Committee erkend als bondingpsychotherapeut. De initatiefnemer van de conferentie Ramon Vega, die de bondinggroepen in Argentinië heeft ingevoerd, werd benoemd tot Teaching Fellow. Helaas kon Peter Geerlings wegens zijn ziekte niet naar Argentinië komen. Enkele weken voor de conferentie kon ik hem op zijn ziekbed de Award van de International Society for Bonding Psychotherapy overhandigen voor zijn bijdrage aan de ontwikkeling van deze therapie. Op 20 september overleed Peter (zie het in memoriam in deze nieuwsbrief). Tijdens de conferentie werd ook aan mij deze Daniel Casriel Award uitgereikt. Een verslag van de conferentie in Buenos Aires is opgenomen in deze nieuwsbrief. Besloten werd om de volgende international conferentie te houden in Brugge. De data zijn :7, 8 en 9 juni 2013. Onze vereniging is dan gastheer. Ook in Brugge werd op 5, 6 en 7 october 2012 een Instituut gehouden in de vorm van een internationale werkconferentie met het doel te komen tot een gezamelijk opleidingsprogramma voor nieuwe bondingtherapeuten. Het voorlopige programma voor de conferentie in juni 2013 is daar eveneens besproken. Bijzonderheden zijn te vinden in deze nieuwsbrief. Tijdens de bestuursvergadering in November 2011 werd de opleidingcommissie als volgt vastgesteld: voorzitter: Frank van Mastrigt, secretaris Johan Maertens, leden: Martien Kooyman en Magda Baukeland. De laatste algemene ledenvergadering vond plaats op vrijdag 5 oktober om 1030 uur tijdens het Instituut in Brugge. Moniek van Deile en Patrick Vanassche traden af als bestuurslid. Beiden hebben vele jaren hun taken in het bestuur op een uitstekende wijze vervuld. Moniek zal vooralsnog haar werk voor het secretariat van de ISBP/ESBP voortzetten en de oganisatie van de bovengenoemde internationale bijeenkomsten in Brugge coördineren. Caroline de Vaynes van Brakell Buys werd bereid gevonden de functie van Penningmeester op zich te gaan nemen. Zij werd tijdens deze ledenvergadering benoemd. Oktober 2012.

Martien Kooyman

1

1

Artikel gepubliceerd in: “Groepen, Tijdschrift van de Nederlandse Vereniging voor Groepsdynamica en Groepspsychotherapie, juni 2011, jaargang 6, nr. 2 , blz 11-25. Bondingpsychotherapie, een effectieve groepstherapie bij hechtingsproblemen. Martien Kooyman is vrijgevestigd psychiater en psychotherapeut in Rotterdam. ([email protected]). Rob Olij is GZ-psycholoog, en werkzaam bij PsyQ in Den Haag. ([email protected]). Rob Storm is vrijgevestigd HRM adviseur, trainer en loopbaancoach in Hoofddorp. (info@ stormhrmconsult.nl). Samenvatting In dit artikel wordt de theorie, de methode en de onderzoeksresultaten van de bondingpsychotherapie beschreven. Het uiteindelijke doel van bondingpsychotherapie is het vergroten van het vermogen om bio-psycho-sociale basisbehoeften te kunnen vervullen, positieve relaties te kunnen aangaan en te kunnen genieten van het leven Oefeningen in de groep helpen om de behoefte aan bonding, het emotioneel open zijn bij fysieke nabijhed van een ander, in directe contacten opnieuw te ervaren en te vervullen. Bij deze oefeningen treden vaak hevige emoties op, gekoppeld aan vroegere pijnlijke ervaringen. Met de beschreven methodiek wordt het vertrouwen in anderen vergroot en worden negatieve attitudes over zichzelf in relatie tot anderen gewijzigd in positieve.. Dit zijn emotioneel correctieve ervaringen. Erwordt een overzicht gegeven van onderzoeksresultaten. Deze zijn verrassend goed. Inleiding Ieder mens heeft een natuurlijke behoefte aan intimiteit en emotioneel contact met anderen. Het ervaren van emotionele openheid samen met lichamelijke nabijheid wordt bonding genoemd. Dit is een belangrijke voorwaarde voor het ontstaan van een veilige hechting bij een jong kind. Bij een tekort aan bonding en bevestiging in de kinderjaren kunnen we destructieve levenshoudingen ontwikkelen zoals: “ik ben niet goed genoeg”, “ik heb niemand nodig” en zelfs “ik heb geen recht om te bestaan”. Dit kan onder andere leiden tot relatieproblemen, depressies, lichamelijke problemen en compensatiegedrag zoals alcohol- en drugsmisbruik. De bondingpsychotherapie richt zich niet alleen op een symptoom, bijvoorbeeld door het voorschrijven van medicijnen of door het aanleren van technieken om te kunnen omgaan met problemen. De bondingpsychotherapie pakt de oorzaak aan. Bij veel mensen bestaat er angst voor emotionele en fysieke nabijheid of angst voor afwijzing en verlating of voor allebei. Dit is het gevolg van een tekort aan een veilige hechting en bonding in de kinderjaren. Bondingpsychotherapie zorgt voor het verbeteren van het zelfbeeld, vergroot het vertrouwen in anderen, verbetert de relatievorming en stelt mensen in staat te kunnen genieten van het leven. Bonding De Amerikaanse psychiater en psychoanalyticus Daniel Casriel noemde emotionele openheid en lichamelijke nabijheid van een ander “bonding”en stelde dit gelijk met andere primaire biologische behoeften, zoals eten en drinken (Casriel, 1972). Bij een zuigeling is bonding volgens hem noodzakelijk om in leven te blijven. De “need for bonding” is in zijn visie een belangrijke psycho-biologische drijfveer, te vergelijken met het de behoefte aan attachment, zoals dit werd beschreven door (Bowlby, 1969). Emoties en primaire behoeften Wanneer een primaire biologische behoefte niet wordt vervuld, geeft dat een pijnlijke emotie in de vorm van verdriet, angst of boosheid. Als een behoefte wel wordt vervuld, ontstaat plezier en liefde, affectie, naar de ander die de behoefte vervuld heeft. Volgens Casriel zijn er vijf basis emoties: angst, boosheid, verdriet, plezier en liefde (de Klerk-Roscam Abbing, 1994). Deze emoties

2

1

zijn noodzakelijk om te overleven en zijn al aanwezig bij de geboorte. Door ervaringen uit het verleden kan een emotie van plezier en liefde gevoeld worden alleen al bij de gedachte, dat de behoefte zal worden vervuld. Angst, boosheid en pijn ontstaan bij de gedachten dat de behoefte niet zal worden vervuld. Casriel noemde dit “the logic of emotions”. Angst, boosheid en pijn zijn evenals plezier en liefde gekoppeld aan biochemische veranderingen in het lichaam. Bij een moeder die een zuigeling de borst geeft zien wij bijvoorbeeld dat bij beiden de concentratie van het hechtingshormoon oxytocine in het bloed stijgt. Gevoelens als haat en afschuw zijn afgeleide emoties. Zij zijn een reactie op angst, pijn en boosheid. Schuldgevoel is eerder een pijnlijke gedachte dan een emotie. Het kleine kind leert, tijdens het opgroeien, om zelf te zorgen voor de vervulling van zijn primaire biologische behoeften. Voor de behoefte aan bonding blijft een ander nodig. Wordt de behoefte aan bonding onvoldoende vervuld, dan leidt dit tot een verstoring van het evenwicht van de psycho-biologische basisbehoeften. Het individu kan overleven. In de praktijk zien we echter vaak dat dit tekort wordt gecompenseerd, bijvoorbeeld door overmatig gebruik van medicijnen, alcohol of drugs (Kooyman,1990, Kooyman, 1992, Höfler- Zimmer & Kooyman, 1996, Martens, 2000). Dit kan ook door gokken, seks of hard werken en andere middelen om het tekort aan bonding te compenseren. Bij mensen met een onveilige hechting kan bonding als bedreigend worden ervaren. Emoties van angst, verdriet en boosheid komen hieruit voort en kunnen leiden tot de afweermechanismen vechten, vluchten, controleren of bevriezen. In het laatste geval worden geen emoties meer gevoeld en kan het tekort aan bonding zich uiten in lichamelijke symptomen zoals spanningsklachten, hypertensie, maag-darmklachten en psychosomatische ziekten. Het ontstaan van de methode Casriel ontdekte in zijn groepstherapie, dat deelnemers de neiging hadden elkaar vast te houden als er verdriet opkwam Het lichamelijk contact met een medegroepslid werd aanvankelijk als prettig ervaren, maar veroorzaakte vervolgens het pijnlijke gevoel van een gemis, vaak uit de vroege kinderjaren. Hij liet deelnemers oefenen in nabijheid. In tweetallen hielden ze elkaar daarbij vast. Het zijn vaak heftige gevoelsreacties die door de intieme nabijheid van een ander worden opgeroepen. Deze oefeningen werden bondingoefeningen genoemd en worden in dit artikel later beschreven. Emoties, gedachten en gedrag Bij een gezond individu beïnvloeden gedachten, emoties en gedrag elkaar zodanig dat plezier en welbevinden maximaal zijn en pijn en ongemak minimaal. In de bondingpsychotherapiegroepen wordt niet alleen gewerkt aan emoties, ook het gedrag met de onderliggende attitude komt aan bod. Gedrag waarmee emoties worden onderdrukt, worden in de groep niet geaccepteerd. Voorbeelden hiervan zijn: gebruik van alcohol en drugs, het zich isoleren, gebruik maken van geweld of dreigen met geweld en ander zelfdestructief gedrag. Negatieve houdingen Wanneer de behoeften aan een veilige bonding en gehechtheid onvoldoende worden bevredigd zal al vroeg in de eerste levensjaren een houding kunnen ontstaan als: “ik besta niet”, “ik ben niet om van te houden”, “ik ben niet goed genoeg”, “ik heb niet nodig” en “ik heb er geen recht op”. Deze houdingen kunnen beschouwd worden als afweermechanismen. Zij hebben de functie om verwarrende pijnlijke boodschappen te rechtvaardigen en voor zichzelf begrijpelijk te maken, waarom behoeften niet worden vervuld. Zo kan een klein kind dat geen liefdevolle aandacht krijgt een houding ontwikkelen als: “ik ben niet om van te houden” (Kooyman, 1990). Het zijn hardnekkige overtuigingen, die meestal al ontstaan voordat iemand kan praten en zijn derhalve opgeslagen in het impliciete geheugen (Stauss, 2005, 2007). In een verbale therapie kunnen deze negatieve houdingen wel herkend maar vaak niet veranderd worden.

3

1

Verdieping van de theorie Konrad Stauss, hoofd van een psychosomatische kliniek in Duitsland, heeft de inzichten van Casriel verbonden met de hechtingstheorieën (Stauss, 2005, Stauss & Ellis, 2007). In dezelfde tijd dat Casriel zijn theorie voor de bondinggroepen ontwikkelde, beschreef Bowlby zijn attachmenttheorie (Bowlby, 1988). Bowlby stelde dat onvoldoende vervulling van de behoefte aan attachment de oorzaak is van vele psycho-sociale stoornissen. Grawe (2004) gaf aan dat psychologische processen gericht zijn op het tegelijkertijd vervullen van bio-psycho-sociale basisbehoeften. In Nederland beschreven de Ruiter en Van IJzendoorn (1992) de samenhang tussen psychisch disfunctioneren en het ontbreken van een veilige gehechtheid. Van Oudenhoven wijst op de relatie tussen een veilige hechtingstijl en later cohesief gedrag, zoals maatschappelijke participatie, binding en betrokkenheid (Van Oudenhoven e.a. 2004). Young (2005) gaat er van uit, dat een psychologisch gezond individu zijn of haar basisbehoeften kan vervullen. Stauss (2007) beschrijft hoe positieve ervaringen bij de vervulling van de basale bio-psycho-sociale behoeften worden vastgelegd in neuronale netwerken. De psychologische representatie van deze wisselwerking met deze basale behoeften, noemt Stauss “een functioneel emotioneel schema”. Het subjectieve gevoel van plezier en lichamelijk welbevinden, wordt ervaren als de basale bio-psycho-sociale behoeften zijn vervuld en geeft rust. Dit is volgens Stauss een uiting van een optimaal functioneren in de hersenen. Dit wordt consistentie genoemd. Als dit gevoel wordt bedreigd ontstaat een onplezierig, onbehagelijk gevoel (stress). Herstel van consistentie heeft in bondingpsychotherapie prioriteit teneinde het neuro-psychologisch proces in de hersenen te stabiliseren. Hierdoor wordt een optimaal psychisch functioneren mogelijk gemaakt (Stauss, 2007). Stauss stelt, in navolging van de humanistische psychologie, dat er zeven basale biopsychosociale behoeften zijn. De behoeften zijn universeel en ze worden afhankelijk van de cultuur anders geuit. Volgens Stauss is het voor iemands emotioneel welzijn nodig dat de volgende bio-psycho-sociale basisbehoeften zijn vervuld: - bonding (lichamelijke nabijheid en emotionele openheid) in relaties ervaren - veilig gehecht zijn met een ander - lichamelijk welzijn ervaren - autonoom zijn - zelfrespect ervaren - een eigen identiteit hebben - een betekenisvol leven leiden In de ontwikkeling is sprake van een hiërarchie, die vergelijkbaar is met de fasen in de psycho-sociale ontwikkeling zoals die is beschreven door Erikson (1971). Bonding, is de meest basale van deze behoeften en is een voorwaarde om de behoefte aan hechting te vervullen. Deze twee samen vormen de basis voor het kunnen vervullen van de andere behoeften en zijn een voorwaarde voor het levenslang kunnen ervaren van plezier en emotioneel welzijn. Casriel beschrijft twee prototypen van volwassenen die de behoefte aan bonding niet adequaat kunnen invullen. De “acceptor” doet er alles voor om genegenheid te verkrijgen.Hij zal er zelfs pijn voor lijden en zal boosheid niet uiten uit angst voor afwijzing. De “rejector” wil niet afhankelijk zijn, vertrouwt anderen niet, vraagt niet om hulp en heeft moeite met het toelaten van verdriet. Stoornis als een symptoom van een tekort Volgens Stauss zijn de meeste mensen die last hebben van psychische problemen niet ziek. Zij lijden eerder aan symptomen die een gevolg zijn chronische deprivatie van biopsychosociale behoeften. In de therapie leren de deelnemers hoe zij zelf in deze behoeften kunnen voorzien. Het passief laten invullen van behoeften door een ander is niet genoeg, de persoon blijft onnodig afhankelijk en onzelfstandig. De ontwikkeling van niet-effectieve emotionele schema’s (bv. als ik te dicht bij iemand

4

1

ben, wordt ik pijn gedaan) heeft in de kinderjaren een adaptieve functie. Zij zijn functioneel om te kunnen overleven in disfunctionele relaties als kind en ontstaan door herhaaldelijke schendingen van iemands basale persoonlijke behoeften. Door de schema’s worden pijnlijke ervaringen afgeweerd. Bondingpsychotherapie is erop gericht om die disfunctionele schema’s, die een positieve relatie met anderen in de weg staan door oefening te veranderen. De hechtingsstijlen Mary Ainsworth e.a. (1978) beschrijft verschillende hechtingsstijlen bij kinderen. De hechtingstijlen zijn een weerspiegeling van de oorspronkelijke hechting aan de primaire hechtingsfiguur en diens reactie op de behoeften van het kind. Zij maakt onderscheid tussen een veilige hechtingsstijl en drie onveilige hechtingsstijlen, te weten: een vermijdende, een ambivalente en een gedesorganiseerde hechtingsstijl. Bartolomew en Horowitz, (1991) beschrijven eveneens vier hechtingsstijlen, maar dan bij volwassenen. In navolging van Bolwby geven zij aan dat kinderen hun vroege hechtingservaringen internaliseren in de vorm van een innerlijk werkmodel. Het beeld dat de persoon met een veilige hechting van de ander heeft is ontstaan en verankerd doordat de ander herhaaldelijk steun en bescherming verleende. Op eenzelfde manier ontstaat een innerlijk werkmodel van het zelf, als bij herhaling het zelfbeeld al of niet positief bekrachtigd wordt. De innerlijke werkmodellen van het zelf en de ander, (positief of negatief) zijn te combineren tot de vier hechtingsstijlen (zie figuur 1). Deze vier hechtingsstijlen zijn: - Veilig: voelt zich comfortabel met betrekking tot autonomie en intimiteit. - Gepreoccupeerd: voelt zich comfortabel met intimiteit, maar heeft angst voor autonomie. - Angstig vermijdend: heeft zowel angst voor intimiteit als voor autonomie. - Afwijzend: heeft angst voor intimiteit maar voelt zich comfortabel met autonomie. Figuur 1. De hechtingstijlen

5

1

Doel van de therapie Het eerste doel van de therapie is het emotioneel verwerken van vroegere pijnlijke ervaringen, waardoor in vergelijkbare situaties in het ‘hier en nu’ de oude emoties niet meer opkomen. Hierdoor zal in het heden niet meer overmatig heftig emotioneel, of in het geheel niet worden gereageerd. Het uiteindelijke doel van bondingpsychotherapie is het vergroten van het vermogen om biopsycho-sociale basisbehoeften te kunnen vervullen, positieve relaties te kunnen aangaan en te kunnen genieten van het leven. Om waardevolle relaties te kunnen onderhouden is een veilige hechtingsstijl nodig. Dit kan bereikt worden door in de groep nabijheid als veilig te leren ervaren en negatieve overtuigingen met betrekking tot zichzelf in relatie tot anderen te veranderen in positieve. De praktijk van bondingpsychotherapie Een wekelijkse groep bestaat uit 10 tot 16 deelnemers onder begeleiding van twee therapeuten, bij voorkeur een man en een vrouw. De groepsbijeenkomsten vinden plaats op een vast tijdstip en duren per sessie circa 3 uur. Weekendgroepen komen 9 à 10 keer per jaar samen, met 4 à 5 sessies per weekend. Het aantal deelnemers bij weekendgroepen kan oplopen tot enkele tientallen onder begeleiding van meerdere therapeuten. De therapiegroepen zijn doorlopende, open groepen. Regelmatig komen er nieuwe deelnemers in de groep, bij voorkeur met twee of meer tegelijk. Voordat een cliënt toetreedt tot de groep is er een intakeprocedure. De intakeprocedure bestaat uit een aantal individuele gesprekken en de afname van een aantal vragenlijsten (zei hier onder). Er wordt een anamnese afgenomen en een diagnose gesteld. Daarnaast krijgt de deelnemer een uitleg over de praktische gang van zaken en de groepsregels en wordt een behandelplan opgesteld. In een kleine groep van nieuwe deelnemers wordt uitleg gegeven aan de hand van een aantal eenvoudige oefeningen waarbij oogcontact wordt gemaakt en men elkaar vervolgens aanraakt. Deze oefeningen zijn een eerste stap om de nabijheid van de ander te ervaren en de eerste indrukken met elkaar te delen. Het verloop van een groepsbijeenkomst kan men zich als volgt voorstellen. De groepstherapie vindt plaats in een goed geluidsgeïsoleerde ruimte. De sessie begint met een ronde waarbij de deelnemers kort antwoorden op de vraag: ‘Hoe voel ik mij op dit moment en waar wil ik aan werken?’. In de groep wordt voornamelijk gewerkt met twee technieken. Het leren omgaan met lichamelijke nabijheid (de bondingtechniek) en het werken aan negatieve houdingen (de atttitude-techniek). De bondingtechniek Voor het werken aan het omgaan met nabijheid, kiest ieder groepslid een partner. De bondingoefeningen, worden door alle deelnemers in tweetallen tegelijkertijd uitgevoerd onder begeleiding van twee therapeuten. De therapeuten bewaken dat deelnemers niet over hun grenzen gaan. Bijvoorbeeld dat een vrouwelijke deelnemer met een incestervaring niet als gevolg van sociaal wenselijkheid, impulsief besluit om te werken met een mannelijke deelnemer. Zij kan bijvoorbeeld beter eerst een tijd met een vrouwelijke partner werken. Bij de bondingtechniek is het belangrijk om onderdrukte emoties die samenhangen met onverwerkte ervaringen uit het verleden te kunnen uiten. Het emotioneel doorwerken van deze ervaringen maakt het mogelijk om de nabijheid van de ander als prettig te ervaren. De partners van de tweetallen werken beurtelings. Degene die aan de beurt is (en „werkt‟), omarmt zijn partner. Dit kan in staande, zittende of liggende positie gebeuren. Dit roept doorgaans emoties op. Door deze gevoelens te versterken door te schreeuwen wordt contact gemaakt

6

1

met verdrongen emoties uit het verleden (Geerlings P. & De Klerk-Roscam Abbing, 1985). Een andere methode om bij de weggestopte emoties te komen is het gebruiken van korte trefzinnen. Meestal zijn dat de positieve versies van negatieve houdingen, bijvoorbeeld, “Ik ben wel om van te houden!”. Bij een intens emotionele ontlading, vallen de woorden veelal weg en blijft het bij het uitschreeuwen van een kwaad, bang of pijnlijk ‘Aaah!’ als preverbale uitingsvorm. Samen liggen op een matras, met lichamelijk contact zonder oogcontact, bevordert de regressie. De techniek maakt het mogelijk om negatieve emoties in een veilige omgeving te uiten. Het mogen en kunnen uiten van de heftige emotie(s) in de veilige context, zorgt voor een corrigerende emotionele ervaring. Na de emotionele ontlading komt de deelnemer tot rust. In deze fase van rust wordt in stilte de positieve nabijheid van de ander (bonding) ervaren. In deze fase is de consistentie hoog Consistentie is een begrip dat aanduidt dat de hersenfunctie optimaal is, dit geeft een gevoel van welzijn (Grawe, 1998) . Deze fase dient ten minste even lang te duren als de fase van catharsis. In de fase van catharsis kan heftige woede worden ervaren. De nabijheid van de ander wordt dan niet meer verdragen. Dit kan door de therapeut gekanaliseerd worden door de deelnemer te laten slaan op een kussen. Anders dan vaak wordt gedacht komt in deze groepen lichamelijk geweld niet voor. Dit komt wellicht door het uitschreeuwen van primaire emoties. Psychotische reacties komen evenmin voor. Dissociëren door deelnemers komt soms voor. De therapeut kan dit opheffen en het groepslid actief in het “hier en nu” terugbrengen door aan te kijken, aan te moedigen en gerust te stellen. Met het oogcontact komt de deelnemer er dan toch toe om de diepere emotie te ontladen. Omdat er bij bondingpsychotherapie veel lichmelijk contact plaats vindt moet de therapeut zich bewust zijn van risico’s op het ethische vlak. Grensoverschrijding en verwarring tussen bonding en seksualiteit ligt voor de hand (Martens, 2001). Een bondingtherapeut is gebonden aan een ethische code welke door de Vereniging voor Bondingpsychotherapie is opgesteld. . De groepsregels en het klimaat van oprechtheid in de groep zorgen er voor dat seksueel acting-out niet voorkomt. De attitude-techniek De eerder beschreven negatieve attitudes belemmeren de opbouw van bevredigende relaties. Attitudes of houdingen worden ook wel overtuigingen of schema’s genoemd (Young, 2005). Een negatieve overtuiging is bijvoorbeeld: “Ik mag geen fouten maken”. De betrokkene is zich meestal niet bewust van deze onderliggende attituden. In de groep wordt de negatieve houding besproken en aan een nieuwe positieve houding gewerkt. De deelnemer leert om de pijnlijke emoties te uiten vanuit het midden van een kring. Dat is minder beschermd en daardoor ook lastiger voor de deelnemer dan tijdens de bondingoefening. In de attitude-oefening staat één van de deelnemers in een kring van deelnemers. De deelnemer stelt zich daarbij een relevante referentiefiguur (bijvoorbeeld een van zijn ouders) voor, kijkt de groepsleden vervolgens één voor één in de ogen, en spreekt hardop de attitude uit die niet geloofd wordt. Zoals “Ik besta”, “Ik heb er recht op”, “Ik mag fouten maken”, “Ik ben om van te houden”, enzovoort. In de oefening volgen verschillende emoties elkaar meestal op: de angst en de pijn van het ongeloof, de kwaadheid naar degenen die de negatieve boodschap hebben gegeven, het verdriet daarover, en tenslotte het plezier als de positieve houding als waarheid wordt ervaren (Kar, 2004). De steun en aanmoediging van therapeuten en groepsgenoten en hun bevestiging helpt de deelnemer om de pijnlijke emoties te uiten. Oogcontact houden met de andere deelnemers is essentieel. Deze oefening is meer dan een cognitieve herstructurering. (van der Kar, 2008, ter Haar, 2010), De deelnemer leert om de positieve attitude eigen te maken op emotioneel niveau. De kracht van de bondingpsychotherapie is, dat negatieve attitudes die ontstaan zijn in de preverbale periode nu in (oog)contact met de ander, emotioneel worden gecorrigeerd.

7

1

Tijdens het werken in de kring kunnen de heftige gevoelens van een deelnemer zich ook richten op een van de therapeuten of deelnemers. Bijvoorbeeld als de therapeut negatief geassocieerd wordt met een autoritaire persoon uit het verleden van die deelnemer. De tweede therapeut zal de deelnemer dan begeleiden bij het uiten van zijn frustratie en agressie. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van een “lege stoel” om het effect van overdracht duidelijk maken(Struijk, 1997). De twee therapeuten faciliteren het groepsproces en het individuele werk tijdens de verschillende episoden van de groepssessie(s). Het leren als groepsleden onder elkaar is binnen bondingpsychotherapie heel krachtig en zonder veel woorden. Een nieuwe deelnemer ziet dat het uiten van emoties in alle heftigheid geen desastreuze gevolgen heeft, maar leidt tot ontspanning en rust. De andere deelnemers zijn niet door de pijn “verlamd” geraakt en ook niet “gek” geworden. De groepsbijeenkomst wordt afgesloten met een slotronde, waarbij iedereen kan vertellen aan de groep hoe men zich voelt; waaraan is gewerkt en hoe dit is toe te passen is in het dagelijks leven. Na afloop maken de deelnemers voor zichzelf een verslag van de groep en sturen een kopie aan de therapeuten. Naast de groepsbijeenkomsten heeft iedere deelnemer op geregelde tijd ook individuele gesprekken met een van de therapeuten. Het doel van die gesprekken is inzichtelijk te reflecteren op de ervaringen uit de groepssessie(s). Het individuele therapieproces wordt hiermee ondersteund. Deelnemers sluiten de therapie af met een persoonlijke evaluatie en feedback van de groep. Indicatiestelling binnen bondingpsychotherapie In de bondingpsychotherapie worden stoornissen gezien als een symptoom van hechtingsproblematiek. De hechtingsproblemen veroorzaken niet adaptieve interactiepatronen met andere mensen. Dit leidt er toe dat iemand niet in voldoende mate aan zijn bio-psycho-sociale behoeften kan voldoen. Als een symptoom van dit tekort ontstaan klachten. In de bondingpsychotherapiegroepen treffen we dan ook mensen met heel diverse klachten zoals: depressie, angststoornissen, somatoforme stoornissen, als ook persoonlijkheidsstoornissen en combinaties van het voorgaande. Contra-indicaties voor bondingpsychotherapie zijn: Lichamelijk: - Een slechte cardio-vasculaire conditie (zoals bijvoorbeeld pijn in de hartstreek bij inspan ning). De oefeningen kunnen namelijk zowel psychisch als lichamelijk inspannend zijn. Een hypertensie zonder vaatproblemen of een versnelde hartactie zonder somatische oorzaak (zoals bij een angsstoornis of een paniekaanval) is geen contra-indicatie. - Een bestaande of herstelde loslating van het netvlies. Bij het uitschreeuwen van emoties kan een verhoogde druk in het hoofd ontstaan met daar bij een verhoogde druk op de oogbol.Vooral als de emoties gedeeltelijk worden ingehouden loopt de druk op. - Een zwangerschap. Heftige emoties, die luidruchtig worden geuit, ook door andere deelne mers, kunnen zowel bij de moeder als bij het kind stress veroorzaken, die in deze periode beter vermeden kan worden. Psychisch: Een psychotische stoornis, bijv. schizofrenie of paranoïde stoornis, of een ernstige borderline persoonlijkheidsstoornis, een manische fase van een bipolaire stoornis en verslaving als het gebruik van de verslavende middelen niet geruime tijd is gestaakt (Kooyman 2003, Kats 2004).

8

1

Testdiagnostiek binnen bondingpsychotherapie Bondingpsychotherapie beoogt verbetering op drie niveaus: klachtniveau, interpersoonlijk niveau, en intrapersoonlijk niveau. Om bij intake een indruk te krijgen van deze drie niveaus worden drie tests afgenomen: de SCL-90 voor het klachtniveau, de RSQ (Relationshipstyle Questionnaire) voor de hechtingsstijl en het interpersoonlijk functioneren (Griffin & Bartholomew, 1994), SASB (Structural Assesment of Social Functioning) voor het intrapersoonlijk functioneren. Naast de toepassing bij de intake worden deze instrumenten gebruikt voor het bepalen van de voortgang en het effect van het therapieproces. Deze testbatterij kan worden uitgebreid met onder meer de IIP-C (Inventory Interpersonal Problems) (Zevalkink, & Berghout, 2005), de BDI-II (Becks Depression Inventory), de Schemavragenlijst van Young en de Vragenlijst Belastende Gebeurtenissen (VBG), voor het bepalen van de ernst van posttraumatische symptomen. Wetenschappelijk Onderzoek naar bondingpsychotherapie Het eerste onderzoek in Nederland naar effectiviteit van bondingpsychotherapie is gedaan door Kats (2004). Het betreft een pilotstudie. Zij deed onderzoek naar 52 deelnemers welke verdeeld waren over drie heterogene, open bondingpsychotherapiegroepen. Op een moment werden alle deelnemers in de drie groepen gemeten. Bij dezelfde deelnemers werd deze meting zes maanden later herhaald. Zij vond een significante daling van klachten, gemeten met de SCL-90. Die daling was sterkst op de schalen angst, depressie, somatisatie, insufficiëntie van denken en handelen, en wantrouwen. Op de RSQ werd een significante afname gezien op de schaal wantrouwen. De subschalen verlatingsangst en bindingsangst nemen wel af, maar niet significant. Wellicht was een daling op deze schalen ook significant geweest indien over een langere periode was gemeten. In een onderzoek van Maertens (2006) in België in 2004-2005 werden bovengenoemde resultaten bevestigd. Het onderzoek betrof wekelijkse ambulante bondingpsychotherapie groepen. Aan het onderzoek namen 46 personen deel. De meetperiode was een jaar. Uit figuur 2 blijkt dat er een sterke toename is in de groep van de veilige hechtingsstijl. Er is een daling te zien in de onveilige hechtingsstijlen (afwijzend, gepreoccupeerd, angstig-vermijdend). Na een jaar blijkt dat de veilige hechtingsstijl in de onderzochte populatie meer voorkomt dan in een gezonde, normale populatie (Zie figuur 2). Figuur 2: Verandering van hechtingsstijl. (1 jaar wekelijks bondingpsychotherapiegroep, ambulant, Maertens, 2006)

9

1

Uit het onderzoek van Maertens blijkt verder dat bondingpsychotherapie eveneens effectief is op symptoomniveau. Het effect mag spectaculair genoemd worden (Zie figuur 3). In het jaar werden drie metingen gedaan (bij begin therapie, na 6 maanden, na een jaar). Figuur 3 laat zien dat de alle klachten welke gemeten zijn met de SCL-90, significant afnemen. Zowel het verschil tussen T1 en T2, als tussen T2 en T3 bleek significant te zijn (beiden p< .01). Na een jaar blijken de klachten te zijn afgenomen tot vrijwel het niveau van de normale bevolking. Figuur 3: De resultaten gemeten met de SCL 90. (1 jaar wekelijks bondingpsychotherapiegroep, ambulant, Maertens, 2006)

Ook in een psychosomatische kliniek in Duitsland is in de periode 1998-2006 effectonderzoek gedaan. De bevindingen waren vergelijkbaar met die uit het onderzoek van Maertens. Het aantal personen in het onderzoek was 6814. De gemiddelde opname periode was 61 dagen. Er werd op individueel niveau een voor- en nameting gedaan. Na gemiddeld 61 dagen opname was de hechtingsstijl van de groep met 45% verbeterd. Bovendien was de groep bij de nameting 5% meer veilig gehecht dan een normale populatie (Stauss, 2007, Fisseni & Mestel, 2009, Mestel & von Wahlert, 2009). Ook in Duitsland werden spectaculaire resultaten gevonden op de SCL-90. De gemiddelde effectsize was 0.85, bij insufficiëntie 0.82 en voor depressie zelfs 0.92 Uit dit onderzoek blijkt dat op inter-persoonlijk niveau, gemeten met de IIP-C, er sprake is van een hoog significant effect (effectsize van 0.85). Op intrapersoonlijk niveau gemeten met een verkorte versie van de RSQ, is sprake van een redelijke effect m.b.t. angst voor verlating (effectsize 0.75), en een klein effect m.b.t. angst voor nabijheid (effectsize 0.38). De conclusie van dit onderzoek is: Een kleine verschuiving in de richting van een veilige hechtingsstijl, geeft een groot effect op het inter-persoonlijk functioneren en een redelijk effect op het intra-psychisch functioneren (Fisseni e.a., 2008). Müller (2010) heeft nader onderzoek gedaan naar het effect van bondingpsychotherapie op de oxytocine spiegel in het bloed. Het hormoon oxytocine wordt beschouwd als een parameter voor de mate van hechting. Müller nam voor en na een bondingoefening bloed af bij deelnemers. In de monsters werd het gehalte aan oxytocine bepaald. Hij vond bij deelnemers met een angstig-

10

1

vermijdende en afwijzende hechtingsstijl een lage concentratie oxytocine in het bloed. Door het doen van bondingoefeningen bleek de snelheid van afgifte van oxytocine toe te nemen. Dit is een aanwijzing dat er een bio-chemische verandering optreedt door het vertrouwd raken met nabijheid, door de bondingtechniek. De organisatie van bondingpsychotherapie In Europa wordt met bondingpsychotherapie gewerkt in Nederland, België, Frankrijk, Duitsland, Italië, Portugal, Slovenië, Zweden, en Zwitserland. Elk land heeft zijn eigen vereniging. Alleen Nederland en België vormen samen de Vereniging voor Bondingpsychotherapie. De European Society for Bonding Psychotherapy (ESBP) is lid van de European Association for Psychotherapy (EAP). De ESBP vormt met de Amerikaanse en Argentijnse vereninging voor bondingpsychotherapie de International Society for Bonding Psychotherapy (ISBP). De ISBP organiseert om de twee jaar een internationale conferentie. De Vereniging voor Bonding Psychotherapie organiseert jaarlijks een studiedag (Kooyman, 2003, ter Haar, 2010). Meer informatie kunt u vinden op de websites http://www.bondingpsychotherapie.nl en http://www.bondingpsychotherapy.com Conclusie Bondingpsychotherapie is een intensieve en effectieve groepstherapie. De methode van de bondingpsychotherapie is gebaseerd op een consistente theorie en levert de gewenste resultaten op. Het resultaat van het therapieproces is, dat de deelnemers de pijn van de vroegere ervaringen hebben verwerkt. Hierdoor hebben deze ervaringen veel minder invloed op de emoties, het gedrag en de attitudes met betrekking tot anderen. De klachten zijn verminderd, de hechtingsstijl, het zelfbeeld en het vertrouwen anderen, zijn aanzienlijk verbeterd. De deelnemers kunnen zelf voorzien in hun bio-psycho-sociale basisbehoeften en kunnen genieten van het leven . De resultaten van de therapie zijn spectaculair, dit wordt door onderzoek bevestigd. Referenties - Ainsworth M.D. S, Blehar, M.C., Waters, E & Waal, S (1978) Patterns of Attachment. A psychological study of the strange situation. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. - Bowlby J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. New York: Basic Books. - Bartolomew, K & Horowitz, L.M. (1991). Attachment styles among young adults. A test of a four-categorie model. Journal of Personality and Social Psychology. 61, 226-224. - Casriel D. (1972). A scream away from happiness. New York: Grosset & Dunlap. - Erikson, E. (1971). Identiteit, jeugd en crisis. Utrecht: Spectrum - Fisseni G, Stauss K, von Wahlert J, Mestel R., (2008), Geïntegreerde bondingpsychotherapie. Voordracht Stu diedag van de Vereniging voor Bondingpsychotherapie, Antwerpen, maart 2008. - Fisseni G. & Mestel R. (2009), Attachment styles changes and bonding psychotherapy. Voordracht de 17th International Bonding Conference, Mei 2009, Bad Grönenbach, Duitsland - Geerlings P. en De Klerk-Roscam Abbing J. (1985). Cathartische activerende, psychodynamische groepstherapie. Tijdschrift voor Psychotherapie. Jaargang 11, 1-19. - Grawe, K. (1998). Psychologische Therapie. Göttingen: Hogrefe. - Grawe, K (2004). Neuropsychotherapie, Göttingen: Hogrefe. - Haar, A. ter. (2010). Pillen voor de geest? Hechting als medicijn. Studiedag Bondingpsychotherapie, 26 maart 2010. Groepen, tijdschrift voor groepsdynamica & groepstherapie, 5, 2 juni 2010, 38 - 44. - Höfler- Zimmer D. & Kooyman, M. (1996). Attachment transition, addiction and therapeutic bonding. An integrative approach. Journal of Substance Abuse Treatment, 13, 6. 511-519.

11

1

- Kats, S. (2004) Evaluatie ambulante Bondingpsychotherapiegroepen. Voordracht studiedag VBP, 6 febr. Rotterdam. Eindreferaat opleiding Psychiater, Medische Faculteit Erasmus Universiteit Rotterdam. (2004) - Kar, B., van der (2008). Niet meer bang voor nabijheid en verlating. Werken aan een veilige hechtingsstijl in bondingpsychotherapie. Verslag van workshop op studiedag NVGP. Groepen, tijdschrift voor groepsdynamica & groepstherapie. 3, 4. 21-22. - Klerk-Roscam Abbing J. de (1994). De Casrielmethode. In: T. J. C. Berk et al., Handboek groepspsychotherapie M4.1-M4. Houten/ Diegem : Bohn Stafleu Van Loghum. - Kooyman, M. (1990). Tederheidtekort en verslaving. In: Tederheid, over de gevolgen van tederheidtekort bij mens en dier. A.D. de Groot en J.P. Kruijt (Red.), SIGO (Stichting voor Interdisciplinair Gedragswetenschappelijk Onderzoek), 89-100. Boom: Meppel. - Kooyman, M. (1992). The therapeutic community for addicts, intimacy, family involvement and treatment outcome. Proefschrift. Erasmus Universiteit Rotterdam: Universiteits Drukkerij. - Kooyman, M. (2003). Attachment en behandeling in de bondingpsychotherapie. Verslag studiedag vereniging voor bondingpsychotherapie. Rotterdam. Tijdschrift voor psychotherapie. Nr. 29, 6. 531-533. - Maertens, J. (2006). Invloed van bondingpsychotherapie op gehechtheidsstijl bij volwassenen. Eindscriptie. Onderzoeksgroep psychotherapie en dieptepsychologie, Faculteit psychologie en pedagogische wetenschappen. Universiteit Leuven. - Martens, J. (2000). Psychotherapiegroepen voor cliënten met harddrugverslavingen. In: T. J. C. Berk et al., Handboek groepspsychotherapie N3.1-N3.44. Houten/ Diegem : Bohn Stafleu Van Loghum. - Martens J. (2001). Bondingpsychotherapie in een residentiële setting voor de behandeling van drugsgebruikers. In: W.R. Buisman e.a. (Red.), Handboek verslaving. 6119-1-34. Houten/Diemen : Bohn Stafleu Van Loghum. -

Mestel, R. & von Wahlert, J. (2009). Veränderungen der Bindungsstile von 6.800 Patienten während stationärer psychosomatischer Rehabilitation. In: DRV-Schriften (Hrsg.): 18e Rehabilitationswissenschaftliches Kolloquium - Innovation in der Rehabilitation - Kommunikation und Vernetzung (418-420). Frankfurt a. Main: DRV Schriften 83.

- Müller, A. (2010). Are changes in oxytocin reactions after bonding psychotherapy, related to a reduction of psychopathological symptoms?, Voordracht conferentie European Association for Bonding Psychotherapy. Mei 2010. Vittorio Veneto. - Oudenhoven, J.P. (2004). Oud gedaan, jong geleerd? Een studie naar de relatie tussen hechtingsstijlen, competenties, evln-intenties en sociale cohesie. Amsterdam: Aksant. - Ruiter, C. de, en IJzendoorn M.H., van. (1992). Agoraphobia and anxious ambivalent attachment: an integrative review. Journal of Anxiety Disorders, 6, 365-381. - Stauss, K. (2006), Bondingpsychotherapie, Grundlagen und Methoden. Munchen: Kösel-Verlag. - Stauss, K en F.W. Ellis (2007), Bondingpsychotherapy, Theoretical Foundations and Methods. Publicatie International Society for Bonding Psychotherapy. - Struijk, A. (1997). Tegenoverdracht en bondingpsychotherapie. In: T. J. C. Berk et al., Handboek groepspsychotherapie. M5.3-M5.29. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. - Young J.E., Klosko, J.S., Weishaar, M.E., (2005). Schemagerichte therapie, Handboek voor therapeuten. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. - Zevalkink, J., Berghout, C. (2005). Eerste onderzoek naar de psychometrische kwaliteit van de Nederlandse versie van de Inventory of Interpersonal Problems: vergelijking NPI steekproeven IIP-C (versie 1988) en IIP-C (versie 2000). Amsterdam: Nederlands Psychoanalytisch Instituut (NPI).

12

1

13

1

14

1

15

1



In memoriam Peter Geerlngs (1939-2011) Peter Geerlings overleed op dinsdag 20 september 2010. Hijwas een jaar tevoren geopereerd voor een maagcarcinoom. Aanvankelijk leek hij geheel te herstellen, helaas kwam de ziekte terug. Hij was medeoprichter van onze vereniging en vanaf het begin tot recent voorzitter van de inhoudelijke commissie. Peter heeft veel voor onze vereniging betekend. Hij benadrukte vaak het belang van een wetenschappelijke basis voor de bondingpsychotherapie.

Ik heb Peter voor het eerst ontmoet, toen we beiden in opleiding waren voor psychiater, op een bijeenkomst op Paviljoen 3 van de Afdeling Psychiatrie van het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam. Hij hield daar een een voordracht over het voorschrijven van methadone aan verslaafden. Korte tijd daarna startte hij in Amsterdam het eerste methadone programma. Enige tijd later deed ik het zelfde in Den Haag. Later beseften we allebei de beperkingen van het voorschrijven van methadon. Bij de opening van de Emiliehoeve in den Haag op 14 februari 1072 gaf Peter een voordracht over encountergroepen. Hij had kort daarvoor in een therapeutische gemeenschap in New York een encountergroep bijgewoond. In New York had hij ook de psychiater Daniel Casriel ontmoet.. In augustus van dat jaar 1972 kwam Dan Casriel naar Nederland voor het houden van twee workshops Scream Therapie ook wel door hem The New Identity Process genoemd, Veel therapeuten die werkzaam waren in de verslavingszorg, onder wie Peter en ik, namen aan deze workshop deel. Wij waren enthousiast over deze geheel nieuwe manier van werken in een groep. Na een reeks door ons zelf georganiseerde bijeenkomsten in het Dagcenrum aan de Vondelstraat nodigde Peter Dan Casriel uit om regelmatig workshops te houden in Amsterdam. Ze vonden plaats in “De Werkplaats”, een oud grachtenpand. Fen Moens zorgde ervoor, dat er in de pauzes altijd wat te eten was. Ik herinner hoe Peter in de groep onder meer werkte aan de dood van zijn vader, die in 1951 in Indonesia was vermoord. Na de groepen kregen we daar van Dan theorielessen. Peter en ik lostten elkaar in de volgende jaren af als verantwoordelijke voor de behandeling in de Jellinek in Amsterdam. We startten onze eigen bondingroepen. Samen met de therapeuten uit België die in de bondingtherapie waren opgeleid werd de Vlaams Nederlandse Vereniging voor Bondingtherapie opgericht, de voorloper van de Vereniging voor Bondingpsychotherapie. Peter benadrukte het belang van een erkenning van onze therapie door de meer traditionele psychotherapie. Met Juul de Klerk schreef hij het eerste artikel over bondingpsychotherapie in een vaktijdschrift, het Nederlands Tijdschrift vooor Psychotherapie. Samen met Juul heft hij jarenlang bondinggroepen geleid in het Dagcentrum van de Afdeling Psychiatrie van hetAMC. Peter was ook vele jaren lid van het International Credentials Committee van de International Society for Bonding Psychotherapy.

16

1

In 2010 was hij actief als lid van het werkgroep van de European Society for Bonding Psychotherapy die er in slaagde erkenning te verkrijgen van de bondingpsychotherapie door de European Association of Psychotherapy. Enkele weken voor zijn dood kon ik Peter op zijn ziekbed thuis de Award overhandigen, die aan hem was toegekend door de ISBP voor zijn bijdrage aan de ontwikkeling van de bondingpsychotherapie tijdens een kleine ceremonie temidden van zijn familieleden. Peter was zichtbaar ontroerd met dit blijk van waardering voor zijn werk. Peter hield (evenals veel bondingtherapeuten) erg van paardrijden, van indisch eten en waterijsjes.We zullen zijn vriendelijkheid, zijn glimlach, zijn humor en zijn kritische opmerkingen missen. Hij zal in de herinnering van velen blijven als een betrouwbare collega en een wijze therapeut. Martien Kooyman



In Memoriam Fen Moens

In Maart 2012. Is Fenna Moens , erelid van onze vereniging overleden. Fen organiseerde de eerste workshops van Dan Casriel in Amsterdam. Zij vonden plaats in het oude grachtenpand aan de Singel in Amsterdam met de naam Werkplaats. Fen werkte daar en verzorgde op uitstekende wijze onze workshops. Ik herinner mij de grote tafel op de begane grond met koffie, brood en grote stukken kaas. In de grote ruimte op de zolder werd gewerkt in de kring en op de mat. Tijdens het kringwerk, konden deelnemers in een ruimte, een etage lager gelegen, op matrassen met een door hen gekozen teddy beer de opgekomen emoties, uitschreeuwen. Niet zelden waren er in de workhops van Dan meer dan veertig deelnemers. Inde pauzes en aan het eind van de workshops waren er theorieklassen voor diegenen die zelf later groepen wilden leiden. Fen heeft in de Werkplaats zelf vele jaren bondinggroepen geleid. Zij heeft ervoor gepleit, dat er ook worksops gegeven werden waarin minder diep werd gegaan dan toen meestal gebruikelijk was. Fen was medeoprichter en de eertste secretaris van de Vlaams Nederlandse Vereniging voor Bondingtherapie. In de eerste jaren was er ook een aparte Vlaams Nederlandse Vereniging voor Bonding, overigens met hetzelfe bestuur, met het doel de filosofie van de bonding behlave in de therapie ook op andere terreinen, zoals bij de opvoeding, in crèches en peuteropvang. uit te dragen. Beide Verenigingen gingen later op in één enkele vereniging met de naam Vereniging voor Bondingpsychotherapie. Fen heft vele jaren de funktie van secretaries van de vereniging vervuld. Voor haar verdiensten voor de vereniging werd zij benoemd tot erelid. Fen kon op een vriendelijke maar duidelijke manier haar standpunten duidelijk maken. Door haar ontwapenende optreden en warme belangstelling voor de ander was ze voor veel leden van de vereiging in de beginjaren de “moeder van de bonding”. Op de studiedag in Rotterdam in maart 2010 was zij voor het laatst in ons midden. Velen zullen een warme herinering aan haar bewaren. Martien Kooyman

17

1



In memoriam Ingemar Arn (1937-2012) Ingemar Arn, died on January 23. With him we lost one of the pioneers of bonding psychotherapy. He was trained by Daniel Casriel as one of the first generation of bonding therapists. He trained many therapists of the second generation and was involved in the start of the training of the third generation. Ingemar got cancer of the pancreas in the beginning of last year. He was successfully operated and recovered well. In the summer he could go to Italy on a trip with his choir. In October he could lead a bonding therapy workshop in Belgium and visit me at my home in Rotterdam.

However during Christmas Ingemar started not to feel well. He was admitted to the hospital in the beginning of January. He had again an operation to get a drain as the cancer had spread in the liver. The tumor could not be removed this time. I visited him in the hospital where we could share many memories. He became weaker every day. He was taken to a hospice near his home. He died in his sleep in the morning of January 23. I met Ingemar for the first time in November 1974 at the Therapeutic Community Parksville, one of the treatment facilities of Daytop Village of which organization Daniel Casriel was one of the founders. I told him then that I was going to New York to see Daniel Casriel, who had developed a new kind of group psychotherapy. I had been in workshops with Dan Casriel in Amsterdam and had decided to get further training in the New Identity Process as it was then called. Ingemar had been trained by Zerka Moreno in psychodrama and was interested to meet Dan. So he went to the Casriel Insitute in New York even before I got there. After his arrival he met Dan in the hall. Dan invited Ingemar to join a group which was about to start. Through this group Ingemar not only got cured from his migraine but he also became determined to get involved in the process. Back in Sweden Ingemar invited Dan Casriel to give training workshops in Stockholm. He founded in Sweden the first National Society of Bonding Psychotherapy in Europe and became its first president. Johan Maertens and Magda Baukeland met Dan Casriel and Ingemar during a world conference on therapeutic communities in Rome in 1979. They invited Ingemar to lead the training in bonding therapy in Belgium. In 1984 Ingemar joined me to give training workshops in Italy for many years, first in Rome later in Belluno. He also went to Argentina to give workshops for a new generation of bonding psychotherapists. I know Ingemar as a friendly, warm, intelligent, sometimes absentminded person. I was honored to be invited in December 1999 to come to Stockholm to be the expert from outside to interrogate Ingemar when he defended his, finally completed, thesis at the Karolinska Institute. Ingemar was a great therapist, a good friend and colleague. He had been looking forward to lead more workshops in Italy, Belgium, Slovenia and Argentina. It is hard to realize that this will not happen Ingemar has been buried some weeks after his death on February 17th. At the ceremony in the church there were many members of the four choirs of which Ingemar has been a member. At the reception afterwards they started to sing spontaneously old Swedish songs. We shall miss Ingemars company his songs and his laughs. Martien Kooyman

18

1

Notulen Algemene Ledenvergadering Vereniging voor Bondingpsychotherapie, Antwerpen, 18 maart 2011. Aanwezig: Martien Kooyman (vz), Patrick Vanassche (penn.), Rob Storm, Moniek van Deile, Frank van Mastrigt (notulen) Leden (belangstellend): Heidi Franssens, Ellen vd Burq. Jan Willem van Spijker, Mie Verdonck, Solveig van der Hoeven en Ameon Struyk. Afwezig met berichtgeving: Marja van Pelt, Johanna Martens, Magda Baukeland en Johan Maertens, Rob Olij. 1. Opening De vergadering werd om 16.00 uur door de voorzitter geopend, 2. Mededelingen • Peter Geerlings heeft een ernstige operatie ondergaan en lijkt aan de betere hand te zijn. • De lezingen van de Vittorio Veneto zijn bij Moniek van Deile te verkrijgen. • Frank en Solveig hebben een nieuwe website: http://www.psychotherapieenbonding.nl/. • De nieuwsbrief 13 is de laatste gedrukte versie. Voortaan zal de nieuwsbrief in electronische vorm uitkomen. De voorzitter is Moniek zeer erkentelijk voor het vele werk dat zij aan het samenstellen en verspreiden heeft gehad. Hij bedankt haar namens de vereniging zeer. 3. Notulen Algemene Ledenvergadering 26 maart 2010 • Het verslag van de algemene ledenvergadering van 26 maart te Rotterdam vergadering werd goedgekeurd. Aanvullingen zijn op het verslag: • Pnt 9. De conceptvertalingen van het boek van K. Stauss zijn bij Patrick via e-mail op te vragen. • Pnt10. Het QS testprogramma wordt door Rob Storm beheerd. Frank en Solveig gebruiken de tests bij hun intakes en zijn er enthousiast over. • Pnt 14 Er zal geen internationale bijeenkomst zijn in 2011 in Vittorio Veneto ivm het Internationale Congres in Argentinië per sept 2011. 4. Ingekomen stukken De redacteur van het vakblad Groepen heeft bevestigd dat het artikel Bondingpsychotherapie als themanummer in de editie van juni 2011 gepubliceerd zal worden. Het artikel gaat in op de theorie, de werking van de theorie en de onderzoeksresultaten. De hoofdredacteur gaf aan zeer positief te zijn over de goede leesbaarheid en het beschrijven van de onderzoeksresultaten. Het artikel is geschreven door Martien, Rob Olij en Rob Storm. 5. Verslag penningmeester De penningmeester geeft aan dat het financieel vermogen is verminderd in het afgelopen jaar. De oorzaak is het afnemende aantal leden. 6. Verslag kascontrolecommissie. Er is geen contact geweest tussen de penningmeester en de kascontrolecommissie (Rob Storm & Solveig vd Hoeven). Derhalve heeft geen kascontrole plaatsgevonden. De penningmeester kan om deze reden geen decharge worden verleend. In jaarvergadering van 2012 zal het wederom op de agenda geplaatst worden. 7. Verslag inhoudelijke commissie. Solveig vd Hoeven is nu officieel Bondingpsychotherapeut. Na publicatie zijn er geen bezwaren ontvangen. Solveigh heeft samen met Frank nu al 4 groepen in Haarlem.

19

1

8. Senioren lidmaatschap. De vergadering heeft besloten om het lidmaatschapskosten ingaande 2012 aan te passen voor die leden van de vereniging, die een jaar of langer geen inkomen meer hebben uit het verrichten van therapeutische activiteiten met bondingtherapie. Voor die leden worden de kosten voor het lidmaatschap: therapeut €50,- en voor Opleider € 70,-. (Dit was 100 / 140 euro). 9. Onderzoek. In Belgie/Brugge vind er een doorlopend onderzoek plaats naar de resultaten van de Bondingpsychotherapie. De leden zijn hierin geïnteresseerd en hopen dat het mogelijk is om in de volgende jaarvergadering of studie dag een presentatie gegeven kan worden. 10. EAP erkenning Moniek en Martien melden dat de EAP erkenning is voor de vereniging is verkregen, zie http:// www.europsyche.org/contents/13504/description-of-modalities. De voorzitter bedankt namens de vereniging Moniek, Patrick, Johan voor hun grote inzet en bijdragen aan het verkrijgen van deze erkenning. Hoe de individuele erkenning verkregen kan worden, staat vermeld op de website: http://www.nap-psychotherapie.com 11. Mededelingen vanuit ESBP/ISBP. • De internationale conferentie vindt plaats in Buenos Aires op 2,3 en 4 september 2011. • De Internationale (ISBP) conferentie 2013 is in Brugge, Bel¬gië 12. Rondvraag: Niemand maakt gebruik van de rondvraag.

Stand van zaken EAP Onze methode werd erkend door EAP. We hebben een vertegenwoordiging in de commissie van European Wide Orgainization Committee (EWOC) en we vertegenwoordigen EWOC in het Training and Accreditation Committee (TAC). Deze beide mandaten worden opgenomen door onze voorzitter Jeff Gordon. Om de 4 maand volgen we de Europese Boardmeetings waar eveneens Jeff en Godehart Städtmüller ons vertegenwoordigen. Johan Maertens vervangt wanneer één van beiden niet kan. Onze Vlaamse leden kunnen reeds het European Certificat for Psychotherapy aanvragen. Onze vereniging is erkend door de Belgische Federatie voor Psychotherapie, dat was de nog te vervullen voorwaarde, naast de erkenning als modaliteit door de EAP. Voor Nederland onderhandelen we nog met de NAP, onze Nederlandse leden plegen eerst nog onderling overleg om na te gaan of de kosten de baten waard zijn.

20

1

Kort verslag ESBP workshop Training curriculum te Brugge van 5-7 oktober. 17 deelnemers uit 6 verschillende landen kwamen 3 dagen samen in Brugge om het curriculum voor de opleiding van Bondingpsychotherapeuten te vernieuwen. OLV van Johan Maertens werd een visie en een strategie uitgewerkt. De inhoud van het curriculum werd opgemaakt conform de minimum criteria van EAP en bevat de theorie, de definities, de essentiële elementen, the kern competenties van de Bondingpsychotherapeuten en de procedures voor training en erkenning.

Het werk van de werkgroep wordt nu verder uitgewerkt door de commissie Training Standards and Criteria, waarin van elke chapter 2 TF afgevaardigd werden. Deze commissie heeft als opdracht het werk af te maken voor finale voorstelling en discussie op de ISBP Conferentie in België.

21

1

ISBP Conference

7-9 June 2013 19th International Conference in Bruges (Belgium) Attachment and the Essence of Relationship - The Strength of Bonding Psychotherapy Voor verdere informatie zie websites, opgelet adres van de VBP website werd gewijzigd !!!

www.bondingpsychotherapie.be of .nl zijn de oude website en werken binnenkort niet meer. VBP website: www.bondingpsychotherapy.org/be ISBP website: www.bondingpsychotherapy.org Bestuursvergaderingen ESBP en ISBP en algemene vergaderingen ESBP en ISBP

De vergaderingen werden gehouden op Zondagmiddag. De verslagen volgen via de internationale newsletter. Belangrijkste punt is dat besloten werd om de lidgelden die twee jaar lang werden verminderd omdat er voldoende financiële reserve was, worden terug opgetrokken naar het oude niveau. We hebben stijgende kosten omwille van onze participatie aan de EAP board meetings die 3 maal per jaar doorgaan. De rekeningen 2011werden goedgekeurd en de bestuurders ontslagen van hun verantwoordelijkheid.

Losse Workshops Workshops in Damme: zie website zaterdag (9u30 - 18u00) t.e.m. zondag (9u30 - 16u00) [email protected] • www.cprt.be

22

1

Teaching Fellows Baukeland Magda tel. +32(0)50 33.90.89 tax. +32(0)50 34.64.38 e-ail: [email protected] website: http://www.cprt.be/

Maertens Johan tel. +32(0)50 33.90.89 fax. +32(0)50 34.64.38 e-mail: [email protected] website: http://www.cprt.be/

Kooyman Martien Tel. +31(0)10 461.03.90 mobiel: +31(0)6-19222936 email:[email protected]

Martens Johanna Tel. thuis +32(0)16 47.02.20 e-mail: [email protected]

Van Mastrigt Frank Tel.+31(0)71 361 34 56 e-mail: [email protected]

Bonding Psychotherapists Coolen Janneke Tel. +32(0)3 779.69.27 e-mail: [email protected]

De Klerk-Roscam Abbing Juul Tel. +31(0)20 641.00.08 e-mail: [email protected]

Olij Rob Secretary VBP e-mail: [email protected]

Pelt Marja Tel. +31(0)10 465.54.13 e-mail: [email protected]

Storm Rob Tel. +31(0)23 565.24.75 Fax. +31(0)23 5652464 Mob. 06 22400103 e-mail: [email protected] website: http://www.stormhrmconsult.nl

Struyk Ameon Tel. +31(0)57 062.79.01 mobiel:+31(0)610898125 e-mail: [email protected]

Vanassche Patrick Tel.+32(0)16 40.27.42 e-mail: [email protected]

Ellen van der Burg tel.+31(0)70 345.70.12 e-mail: [email protected]

Van der Hoeven Solveig Tel. +31(23)5628568 e-mail: [email protected]

Verdonck Mie e-mail: [email protected]

Bonding Therapists

Honorary Members

Van Deile Moniek Tel.+32(0)50 31.15.62 Mobiel:+32(0)474691292 e-mail: [email protected]

Vrolijk Jan Tel. +31(0)63 077 51 52 e-mail: [email protected]

Members in Training Heidi Franssen e-mail : [email protected]

Celine van Mastrigt Tel. +31(0)620275543 e-mail: [email protected] website: http://vanmastrigt.info/

Vanvooren Marc Tel. +32(9)2242558 e-mail: [email protected]

Natasja Vos e-mail : [email protected]

23

1

Verantwoordelijke uitgever: Vereniging voor Bondingpsychotherapie Voorzitter Martien Kooyman Bergse Plaslaan 13 3054AR Rotterdam

Bijlage 1

18th ISBP Conference 2 - 4th September 2011 in Buenos Aires (Argentina) Een reisverslag door Rob Storm In februari 2011 werd de opzet van ons Internationaal congres in Argentinië duidelijk. De titel van de conferentie stond vast “Emotions, what moves us?”. De opzet was te presenteren en te discussiëren over de vijf basis emoties, zoals Dan Casriel die destijds aangaf. En ook over onderwerpen als: “Is Bondingpsychotherapie geschikt voor getraumatiseerde mensen?” en “Welke resultaten hebben wij als vereniging behaald met ons wetenschappelijk onderzoek?” Het mooie conferentie centrum Irenaika - Centrum voor Integrale Mens- is gevestigd nabij Buenos Aires. (20 minuten rijden). Bij aankomst merkte we pas goed dat het in Argentinië nog winter was! Kennelijk was ons congres de eerste activiteit van het seizoen. Extra dekens waren nodig om het slapen comfortabel te maken

Ramon Vega heeft Bondingpsychotherapie in Argentinië geïntroduceerd en uitgebouwd. Ramon volgde bij Martien in de jaren 1995/96 zijn opleiding in Rome. Jaren verstreken en in 2005 kreeg Martien het verzoek om Ramon te helpen bij het opzetten van een opleiding voor therapeuten. Hij leidde in die tijd al Bondinggroepen in Buenos Aires. Martien en ander teachingfellows gaven aldaar workshops. Ramon ronde zijn opleiding af door jaarlijks deel te nemen aan workshops in Italië. Inmiddels is hij begonnen met de opleiding van een 20-tal therapeuten in Argentinië, de afronding van die opleiding van zes van die therapeuten was nu ook de aanleiding voor het houden van het twee jaarlijkse internationale congres in Argentinië. Voor ons Europeanen een land met een afstand van 14 uur vliegen en voor mij een leuke gelegenheid om er ook een vakantie aan te koppelen.

Het congres. Het thema van het congres was “Emotions, what moves us?”. Emoties, wat maakt het los en doet ons bewegen? Het blijkt dat in Argentinië veel met beweging en dans wordt gewerkt in de therapie-groepen. Het programma was ook opgebouwd rond veel gemeenschappelijke bewegingssessie, korte presentaties en veel workshops. Het werd een congres om te ervaren en te reflecteren op de rol van emoties, lichaamsbeweging in bondingpsychotherapie. Het aantal deelnemers was circa 110. Vanuit Europa waren er 15 , en vanuit de VlaamsNederlandse vereniging 9 deelnemers en uit de Verenigde Staten 5 deelnemers.

Figuur 1 Het programma voor het congres

In de verdere beschrijving zal ik enkele presentaties en workshops toelichten

De opening

We werden bij de opening van het congres verwelkomd door welkomstlied, “I WANT A HUG” Het lied was een ode aan Dan Casriel. Volgens het lied kwamen zijn cliënten naar hem toe en konden daar hun “blues” achterlaten met een geven en ontvangen van een hug. Met trots overhandigde Ramon, tijdens de opening, de Spaanse versie van het boek van Konni Stauss over Bondingpsychotherapie aan Martien.

Ramon gaf daarij de volgende toelichting: “In Bonding therapy in Argentina, our approach preserves the basic paradigm of Bonding Psychotherapy in the world. As Dr. Stauss highlights, this paradigm considers that the cause of emotional disturbances is due to the lack of satisfaction of basic biopsychosocial needs of the individual. Or, to put it more briefly, the emotional disorders are considered a "deficiency syndrome." Dr. Dan Casriel was the first to attribute emotional disorders to a lack of satisfaction of basic psychosocial needs of the individual . He called this basic need bonding and defined it as the need for physical proximity and emotional openness that can arise in an intense emotional connection with another. To work on this bonding need, this deficiency syndrome, in Argentina we focus on emotion, body movement and voice.”

Godehard Stadtmuller verzorgde een presentatie met het congresthema:”E-motion, What moves us.” Hij gaf aan dat recent wetenschappelijk onderzoek een verhoogde belangstelling heeft voor de correlatie van emoties in het neurobiologisch systeem met de psychotherapeutische resultaten. Hij gaf aan dat in veel theorieën een groot aantal emoties worden genoemd, maar dat 4 van de 5 basis emoties van Casriel terugkomen in alle theorieën : Angst, Verdriet, Boosheid, Plezier. Volgens Godehard is liefde een emotie gericht op iets of een nader dat plezier geeft. Dat haat gericht is op iets of een ander dat plezier en liefde vernietigd. Het hersenonderzoek geeft aan, dat die emoties elk apart in de hersenen zijn te constateren. Hij presenteerde hypothesen, die het verband aangeven van de werking van het attitude werken de ervaringen met bonding op onze hersenen. De werking van emotioneel correctieve ervaring staat dan voor het veranderen van de inhoud van het impliciete geheugen. De (traumatische) negatieve ervaringen, die op een onbewust niveau het dagelijkse welbevinden beïnvloeden, worden door de bondingoefeningen geneutraliseerd. Er is een cognitieve herstructurering van het verleden. Voor de uitgebreide inhoud van de voordracht van Godehard verwijs ik naar zijn artikel dat te vinden op de onderstaande link. (http://j.b5z.net/i/u/2028393/f/2-Biological_correlates_of_emotions_2009.pdf.) op de pagina http://www.bondingpsychotherapy.com/conferences_and_meetings Aansluitend presenteerde Godehard zijn hypothesen over Trauma en Bondingpsychotherapie. In de kern gaf hij aan dat Trauma in Bondingpsychotherapie redelijk goed is te behandelen. Wel dat de therapeut zeer oplettend dient te zijn voor hertraumatiseren. Hij gaf aan dat bij trauma er zeker vanuit de client’s ervaring bondingpsychotherapie een veilig klimaat dient te zijn. De oude gevoelens/beelden bij het trauma waren zo groot, dat zij niet hebben kunnen integreren. De oude beelden zijn zo gefragmenteerd dat zij nog steeds pijnlijk zijn en leiden tot verwarring. Hij gebruikte hierbij de metafoor “ de gebroken spiegel van het verleden”.

De houding van de therapeut dient één “Salutogenetic approach“ te hebben. Een helpende, liefdevolle en onbaatzuchtige houding, die werkt aan „ Ik bescherm mijzelf (nu) en ik (volwassene) wordt door mijzelf (inner child) beschermt. Hierbij dient de groep een klimaat te hebben van veiligheid om oude gevoelens te mogen tonen zonder dat anderen waardeoordeel geven en daarbij respect tonen voor de persoon. Frank van Mastrigt gaf vervolgens een verslag van een client, die als kind sexueel was misbruikt, in door hem geleide bondinggroepen. Martien Kooyman gaf daarbij een overzicht van de gevolgen van sexueel misbruik bij jonge kinderen en mogelijkheden voor behandeling in bondingpsyhotherapie. Hierbij is van groot belang het bieden van veiligheid bij de herbeleving van de trauma’s zodat het vertrouwen van de client in zichzelf en anderen kan worden hersteld. Tijdens deze conferentie werd in workshops veel aandacht besteed aan het werken met beweging en muziek. De oefeningen worden in Argentinië onder meer gebruikt om bij het begin van een bondingworkshop emotioneel open en los te maken. Het waarom van dans en beweging is in het kort weergegeven in bijlage 2.

In haar presentatie, “ The four deveopmental Levels of Anger/ Power” gaf Ginny Hurney een presentatie over de basis emoties en verbond die met de basis behoefte volgens Dan Casriel en met de theorie van Koni Stauss over emoties. Volgens Ginny is het doel van Bondingpsychotherapie goed weer te geven in het model zoals George Rynick (zie bijlage 3) dat heeft ontwikkeld. In haar presentatie werden de deelnemers door Ginny uitgenodigd oefeningen te doen over de ontwikkeling en effectiviteit van boosheid. Voor een verdere beschrijving van de oefening en het schema verwijs ik naar de bijlage 3.

Martien gaf samen met de Argentijnse therapeuten Nicolas Maure en Alexandrao Gonzalex een introductie voor Bondingpsychotherapie voor wie deze vorm van psychotherapie nieuw was. Onder andere voor stafleden van een therapeutische gemeenschap in Buenos Aires Er werd een gedeelte van de Bonding film vertoond en Caroline gaf daarbij een toelichting over haar eigen ervaringen met Bondingpsychotherapie Vermeldenswaardig zijn verder nog een presentatie van Bogdan Polajner, Bonding psychotherapeut in Slovenië, die een presentatie gaf over het toepassen van bondinggroepen in een gemeenschap voor verslaafden in Slovenië . Opmerkelijk was ook presentatie van Maria Del Prosario Almonso, over een combinatie van Holding therapie bij kinderen en bonding therapie bij moeders. Frank hield verder een presentatie over de invloed van muziek op emoties en hoe dit gebruikt kan worden in Bondingworksshops.

Op de laatste dag gaf Alexander Muller een presentatie waarbij hij een overzicht gaf van zijn evaluatie onderzoek in Bondingpsychotherapie in Duitsland. Vervolgens ging hij in op zijn eigen onderzoek naar oxytocine en bonding psychotherapie. Hij vond lagere oxytocinespiegels bij emotioneel gesloten deelnemers dan bij emotioneel meer open deelnemers. In de loop van de therapie bleek oxytocine spiegels sneller te stijgen bij alle deelnemers dan in het begin van de groepsessies.

Vooraf en tijdens aan het congres zorgden veel mensen met veel inzet voor een goed verloop. Een daarvan, die voor ons als internationale deelnemers veel heeft betekend, is Moniek van Deile. Meer dan hartelijk dank voor alles wat je voor ons “achter de schermen” het weten te regelen en organiseren. Bij zo’n goed georganiseerd congres hoort een sociaal samen zijn, uitwisselen van ervaringen met bondingpsychotherapie en de cultuur van het land. Op de vrijdagavond werden wij verrast op een heerlijke Argentijnse maaltijd. Een maaltijd met overheerlijk vlees en folkloristische dansen daarbij.

Op zaterdag was de slotavond met een gala diner. Ramon en Bogdan kregen hun erkenning als Teaching Fellow en 6 therapeuten hun diploma voor de met succes afgeronde opleiding tot Fellow. Verder ontving Martien en een bijzondere plaquette – The Dan Casriel Award- voor hun levenslange inzet voor het ISBP. Peter Geerlings heeft dezelfde award ontvangen op zijn ziekbed enkele weken voor de conferentie.

En natuurlijk was er een geweldige Tango show. En tot in de late uurtjes werd er gefeest!

Zeker na het zien van deze show en het ervaren van de Tango dansen, begrijpen we beter waarom dans en beweging zo’n centrale plaats in neemt bij onze therapeuten in Argentinië. Je kunt de Tang0 zien als metafoor. Twee dansers werken samen middels het speelse , uitdagende en gepassioneerde spel van de Tango, die mogelijkheden biedt voor het verdiepen van relaties. In relaties spelen dezelfde thema’s als bij de tango: zoeken naar blans, afstand of nabijheid, veiligheid en spanning tussen individualitiet en samenzijn. Flexibiliteit maakt een dans mooi, flexibiliteit maakt een relatie sterk. (bron: “Allen ga je sneller, maar samen kom je verder!”Congres Groepen, 23 maart 2012. Verder heb ik goed vakantie herinneringen aan ons bezoek aan Buenos Aires, Andes, Mendoza, Iguazu en de Pampas. Hierbij een kleine impressie van de vele foto’s die ik heb gemaakt.

Bijlagen 1: In het artikel International Journal of Psychotherapy: 2011, beschrijven Jeff Gorden en Godehard Stadtmuller : An emotionally activating stimulus reaches the sensory thalamus via the sensory organs. From there the stimulus passes a primary neuronal connection (“lower pathway”), a fast circuit, to the amygdala. The amygdala controls the emotional response: flight or fight or freeze, or an analog vegetative response, and is especially activated with persons with traumatic stress (van der Kolk et al, 1996). If the stimulation is stronger, an additional higher pathway in the sensory cortex is activated. Here the stimulus also passes the sensory thalamus and the amygdala and leads to the emotional response. The difference to the lower pathway is firstly, that the response time is longer due to the more complicated multiple circuits and secondly, that a higher cerebral region is involved. If the charge by the stimulus is even stronger, an even higher pathway, via the hippocampus, is activated (a cerebral structure with central importance for memory), and also cortical structures.

In attitude work the emotional charge is increased by intensity of voice and body expression. At the same time flight, fight and freeze are prevented by the context of this therapy. The consequence is that emotional loading increases. Our hypothesis is that the loading of the sensory thalamus emanates with such intensity that the higher pathways get involved - even more so, as the previously adequate “old response” in the sense of flight, fight or freeze is not possible in the therapy situation. This leads to involvement of the hippocampus und the corresponding cortical projections.

This again has two consequences: 1. The old attitude becomes explicitly conscious. It is often in this state that biographical memories that had been chronically hidden spontaneously come to the surface. 2. Our hypothesis states that activation of the hippocampus and the following cortical projections cause an “openness” for new engrams, in the sense of a new attitude, a new conscious semantic, grammatical and contextual information that is more strongly anchored, because the emotion is stronger.

According to our hypothesis, the following processes regularly occur: a) Charging of higher pathways to the sensory cortex and hippocampus, b) the old attitude becomes conscious, c) “competition” between old and new attitude occurs, d) anchoring of new contextual information that is associated with intensive emotion.

Practical conclusions: Emotions are the major source of energy for change in psychotherapy, while on the other hand the direction of change is not given by the emotion itself. It makes sense to focus on the basic emotions. Concerning these, there are still differences of opinions in academic discussion, but the following basic emotions can be taken as common ground: fear, anger, grief or emotional pain, pleasure. In therapy it is vital to acknowledge all these emotions in their worth. If the experience of anger from others or from ourselves is connected with very strong fear, usually one of two problems is present: Confusing of anger and violence: If anger generally is experienced as a threat of violence, this not only leads to an increased fear level but also to the tendency to consciously or unconsciously devalue ones own anger and with it eventually the possibility for selfassertion. Confusing of anger and hate: If hate is understood as a combination of a basic emotion (anger) and a tendency (the wish to injure or kill), then one task of therapy can be to enable the patient to understand and experience this difference – with the goal that the patient can affirm the anger part for himself/herself (and for others). Our neurobiological theses about attitude work and Bonding Psychotherapy explain why a high emotional loading is necessary to change conscious and half-conscious engrams and to revoke projections.

Bijlagen 2. In het artikel EXPRESSION OF THE BODY IN MOVEMENT / Argentine Association for Bonding Therapy: "EL ABRAZO PRIMARIO", is beschreven hoe dysfunctionele emotionele patronen kunnen veranderen door dans-en lichaamsbeweging en stem expressie. Beide beïnvloeden de functionele neurale netwerken in de hersenen en zorgen voor een cognitieve herstructurering. Het therapeutisch proces zorgt daarbij voor een verdere positieve bekrachtiging. Dans, beweging en stem nemen in het Argentijnse therapeutisch proces een centrale plaats in. In een veilige omgeving met dans- en stemexpressie, experimenteren de cliënten hun interactie met de anderen deelnemers. In Europa gebruiken wij muziek, dans in de vorm van meditaties als het “opwarmen” om in de bondigoefening (matwerk) te gaan. De beweging; de muziek en dans van de meditatie werken faciliterend. De Argentijnse aanpak is om, in het begin van het therapeutisch proces te werken aan het beter waarnemen van de eigen reflexen en het activeren van het impliciete geheugen. Het beter ervaren van de lichamelijke signalen, legt een basis voor het gerichter onderzoeken van de emotionele schema’s waarin het gedrag is verankerd. Dans en het gebruik van de stem staan volgens Ramon voor: “ Different dynamic activities are included to feel the roots (foot contact with the ground) to let themselves fall into emotion, bodily and emotional contact with others. This produces a full connection with the body, their basic needs and the task with their physical and emotional blocks that will later be worked on and expressed at a deeper level in the Bonding therapy group. (level IV). Therefore, the argentina approach integrates the physical, emotional, mental and spiritual levels. Finally, it is an effective interface that accelerates the process of Bonding therapy. "The body is a body of beliefs, attitudes, emotions and personal history and today is a repository of memories. Self-image and schema or body image are inseparable so that changes in the physical structure generate static changes in mental status and level of being." Therefore, We, therapists Bonding of Argentina, with a deep love for the task, work on our bodies, our beliefs, our attitudes, our personal histories inscribed in our body memories and emotions.

Bijlage3: The four deveopmental Levels of Anger/ Power. In haar presentatie gaf Ginny Hurney een toelichting op de basis emoties en verbond die met de basis behoefte volgens Dan Casriel en de theorie van Koni Stauss. Deze zijn: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Bonding- pain, fear, emptiness Attachment- fear, pain, anger, loneliness Autonomy- anger, anxiety, fear Self-esteem- shame, pain, easily offended Identity- confusion, helplessness, shame Well-being- joylessness, somatization Spirituality- emptiness, existential anxiety, desperation

Jammer genoeg liet de techniek haar in de steek en kon zij haar wel verzorgde presentatie niet tonen. Later verkreeg ik haar presentatie en geef hierbij een indruk van. Het uiten van primaire emoties is belangrijk om: Express primary adaptive feelings that are in direct correlation with the violated basic needs. Only when the primary emotions are expressed, can a stress reduction and a regulation of the emotions be accomplished. Should secondary or instrumental emotions be expressed, this can lead to never-ending cathartic discharges without having therapeutic value and neither a stress reduction nor a regulation of emotions is accomplished. Volgens Ginny is het doel van Bondinpsyhotheapie naar fasewn goed weer te geven in het model zoals George Rynick dat heeft ontwikkeld.

ANGER

PAIN

FEAR

JOY

1st level

LEVELS

Hostile, ironic, sarcastic tone

Worries, resignation, helplessness

Timidity and helplessness

Superficial friendliness

2nd level

Rejection, then timid and clinging behavior

Helpless pain

Helpless fear

Manipulative, seductive joy

All feelings on level 1 and 2 are an expression of dysfunctional emotional schemas, that have been acquired biographically The following attitudes prevent a person from reaching level 3 and 4: "If I lose control over my feeling, I will go crazy!" "If I don't control my anger, I might kill someone or I might get killed!" "If I allow my pain to emerge, it will never end!" "If I show my feelings, nobody will ever love me again!" "If I show this feeling, I will loose the right to exist!" or other biographically or culturally acquired attitudes regarding the expression of feelings.

Ellis, Stauss, 2007

LEVELS

ANGER

PAIN

FEAR

JOY

3rd level total expression of the feelings (gut level)

The total expression of our anger allows us to feel our own strength.

The total expression of our pain allows the development of positive feelings

The total expression of our fear allows us to regain our own strength.

The total expression of our joy allows us to share our joy with others.

4th level identity level

Anger as constructive strength to change

Pain as motivational strength to do positive things

Fear as alarm signal to avert danger, fear power

Joy as strength to lead a satisfying and meaningful life

Consequences for the relationship style

5th level relationship level

Constructive dealing with conflicts

Naming the violated psychosocial basic needs

Showing the stress limits of the relationship

Joy, fun and love as signs of a satisfying relationship

Ellis, Stauss, 2007

Vanuit dat schema werd het congres door Ginny uitgenodigd oefeningen te doen over de ontwikkeling en effectiviteit van boosheid. We all have a developmental path for our ability to express anger and use it to access our power. Four developmental stages: Infant, Child, Adolescent and Adult Most of us are stuck at an earlier developmental stage than adult. Healthy expression of anger requires having passed successfully through all four levels of anger. 1. Infant: It’s hopeless. I’m powerless. There is nothing I can do. No power at all. Can become a victim stance 2. Child: It’s all your fault. I’m not to blame. Feels better since there is someone else to blame 3. Adolescent: I’m going to get you for this! Feels more powerful since more autonomy, but it is a false power- still tied into other 4. Adult: It’s my anger and I’m responsible for dealing with it and changing what needs to be changed in a responsible way. True power is not tied to another person and can use energy to influence your environment. Offer anger to a higher power

Bijlage 2

Biological correlates of emotions Godehard Stadtmüller1, Jeffrey A. Gordon2

1

2

Adula-Klinik, D - 87561 Oberstdorf Zentrum im Kraichgau, D - 74889 Sinsheim (Translation from German by Christine Jeske [email protected])

Keywords Basic emotions. Biology. Bonding Psychotherapy. Attitude.

Summary In recent years there has been an increased interest in research into emotions in terms of neurobiological correlates as well as psychotherapeutic impact. In this article we discuss some methods that have been used to find biological correlates of emotions. Furthermore, we give an overview of contemporary theories concerning basic emotions. Based on the well known neurobiological pathways of fear, we propose hypotheses concerning which neurobiological structures and functions are involved, respectively, in attitudinal work, and which are involved during the bonding experience. – These hypotheses may further elucidate why implicit memory content becomes conscious during these forms of therapy, and why a corrective emotional experience is thus made possible.

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Content

Introduction................................................................................................................................. 3 Basic emotions ............................................................................................................................ 3 A general biological system of emotions? ..................................................................................... 4 Classification of emotions ............................................................................................................ 4 1. Linguistic approach .......................................................................................................... 5 2. Term logic........................................................................................................................ 5 3. Expressional movement .................................................................................................... 5 4. Phonetic expression .......................................................................................................... 5 5. Psychobiological correlations............................................................................................. 6 5.1. Classical neuropsychology ................................................................................................ 6 5.2. Vegetative symptoms ........................................................................................................ 6 5.3. Brain activity..................................................................................................................... 6 Epistemological note.................................................................................................................... 8 Basic emotions ............................................................................................................................ 9 Fear as example........................................................................................................................ 10 Hypothesis about the neurobiology of attitude work..................................................................... 11 Hypothesis about the neurobiology of Bonding Psychotherapy...................................................... 12 Charts....................................................................................................................................... 14 Chart 1: List of different conditions referred to as “emotions” .................................................. 14 Chart 2: Basic emotions – different systems ............................................................................ 15 Practical conclusions .................................................................................................................. 16 Bibliography.............................................................................................................................. 17 Acknowledgements.................................................................................................................... 19

2

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Introduction While for a long time emotions in psychological research were a rarely sought after topic, interest in emotional research has grown during the last 15 years. LeDoux (1998, 2002), Panksepp (1998), Damasio (1997) and Sulz (2005) give an overview over the state of research. In addition, modern research methods make it possible to locate brain-morphological and -physiological correlates of psychic processes - and also of emotions. Functional methods, for example functional magnetic resonance imaging, reach beyond classical neuropsychology that correlated psychic functions with structural brain defects. This article gives an overview of methods of psycho-biological research, and of biological correlates of some emotions, especially fear. It will refer to the state of knowledge concerning basic emotions, and we draft some hypotheses about which brain areas are involved during Bonding Psychotherapy and attitude work in the context of Casriel-Therapy (Casriel 1972). The definition of “emotion” as an umbrella term is difficult. One has to consider if “emotion” or “feeling” is a general term for certain sensations which we have learned to name as “emotions” or “feelings”, but which do not necessarily have a common reality. LeDoux mentions in this context: “`Emotion` is just a label, a common way to talk about aspects of the brain and its rationality.” (LeDoux 1988)

Basic emotions It seems to be old empirical knowledge that humans distinguish ”primary” or “basic” emotions from “secondary” or “complex” emotions. This seems to go back to the experience that humans can often feel different emotions simultaneously or in rapid alternation, and that very strong emotions are often felt as “pure”. In addition, the basic vocabulary in most languages (those 100-200 words that make 50 % of common every day language) contains terms for certain emotions. This can bring up the question whether the original emotions (not determined by language) are expressed by certain verbal terms, or if language itself influences feelings with predefined words (refer to Whorf, 2003 on the normative potency of language). In philosophy, reflection on emotions played an important role from the beginning. The particular significance of fear was worked out by Kierkegaard (1844) and existential philosophy (Sartre 1943, Jaspers 1938, 1947). In psychiatric literature emotions – often divided into basic emotion, current affect and affective fluctuation - belong to the categories of psychological or psychopathological findings (AMDP-system 2000, Jaspers 1946). However, every day language seems to subsume some heterogeneous issues under the same umbrella term “emotion” (see chart 1).

3

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

So how can we categorize emotions? What are basic emotions? How and with which result can we establish a set of basic emotions or identify basic emotions? The term says that there are fundamental emotions that can not be reduced to other emotions. – It makes sense only if it implies that there are other – not basic – emotions that derive from basic emotions or are assembled from basic emotions.

A general biological system of emotions? While to “common sense” (possibly equatable with uncritical introspection) certain body senses, (for example spatial orientation) and affects (for example fear) appear as different categories; “emotions” such as disgust, shame, joy/pleasure or triumph are considered to belong to a special category. It seems plausible to assume a consistent biological system as carrier for these “emotions”. The limbic system was considered to be this carrier of emotions. But that seems to be a somewhat inexact understanding. Indeed it is true that many structures of the limbic system are involved in a number of emotional processes. On the other hand, other brain structures are also involved in generation, perception and actualization of emotions; for example, the anterior gyrus cinguli and the insular cortex are responsible for affective pain processing, the dorsal gyrus cinguli for regulation of perception of emotions (overview over neuro-anatomy of emotions processes see Bauer 2005, Phillips 2003. Groups of psychological functions (perception, thinking, motivation, emotion, will) are perhaps not clearly distinguished brain functions – even if they are fundamental categories of occidental philosophical reflection (Hegel, Kant). Just as there is no neurobiological structure that is in charge for all categories of perception, but distinct systems for hearing, vision, smelling etc., apparently there is no certain neurobiological system that is generally responsible for emotions (LeDoux 1998). All the more, the focus in research on psycho-biological correlations is on certain classes of emotions, i.e. certain basic emotions.

Classification of emotions The abundance of words for emotions seems to reflect a similar broad variety of emotional nuances. The German language knows dozens of words for emotional and related conditions (see Dornseiff 2004). Plutchik (2004, p. 78) lists 142 English terms for emotional conditions. In one of our clinical studies, when patients named their main emotions during a trance-induced double ganger experience, we found 307 terms for emotional conditions (Stadtmüller et al. 2004). There were many approaches to classify this abundance. Distinctions were made based on introspection, linguistic analysis, term logical considerations, body expression, phonetic expression and biological correlates.

4

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

1. Linguistic approach With methods of linguistic research it is possible to analyze patterns of words used in similar emotional contexts. Another approach is the question, if (and which) different words are used for different emotions.

2. Term logic Term logical considerations go further into the question: Are certain emotions a combination? a) of two or more emotions, b) an emotion and an action, c) an emotion and a tendency (intention) For example: Hate can be understood as anger connected with the tendency to injure or to kill. – If one looks at it this way, the hate-inherent tendency to injure would be morally questionable, while the “pure” anger-affect as such would not. Following this consideration one could ask if the condemnation of anger predominant in many moral systems can be changed by further analyses. Although currently grief is most often considered a basic emotion, it could in an analog way possibly be understood as a combination of an emotion and appetence. Following this, the emotional aspect of grief would be the pain about a separation (not having something/somebody any more or not yet). The appetence in grief would be the yearning to have or to be close to the loved “object”.

3. Expressional movement Are different emotions characterized by different physical movements, particularly gesticulation and mimic expression? Are facial expressions for certain affects transculturally invariant? Which mimic expressions are identical for similar emotions in ethnic groups that are not influenced by each other? Which mimic expressions for certain emotions are influenced by culture? Human ethnology has provided information on this questions, and has shown that many mimic expressional movements are naturally inborn, and are not (or are minimally) influenced by culture (Wickler 1977, Eibl-Eibesfeld 1997, notably also Ekman 2004).

4. Phonetic expression In an analogous way, one can research the question as to what extent phonetic expression of certain emotions is transculturally invariant or culturally influenced.

5

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

5. Psychobiological correlations correlations The same biological correlates for differently named emotions can be an indication that the same underlying emotion is involved. Divergent biological correlates can indicate different biological processes for one underlying emotion, but do not necessarily indicate basic emotions. In this article we outline suitable methods to describe psychobiological correlations without going into detailed results. An extensive review would fill a handbook. Overviews by LeDoux (1998, 2002), Damasio (1997), Rost (2001), see also Bauer (2000). Regarding the question about basic emotions, we will list relevant results below.

5.1. Classical neuropsychology Neuropsychology is based on the correlation of structural brain lesions with psychological functions. Substantial findings were gained by studying brain lesions (Kleist 1934). The famous case of Phineas P. Gage in 1848 helped to understand that the frontal lobe is an important structure for specific personality characteristics (Markowitsch 2002). Overviews of results in this discipline are given by von Cramon (1998) and Karnath & Thier (2003).

5.2. Vegetative symptoms Vegetative symptoms such as heart rate, blood pressure, galvanic skin response often are considered superficial symptoms, because they can be measured on the body surface. On the other hand, these symptoms are a “window” to the brainstem, because they are generated in brainstemstructures, just as other central functions (central regulation of breathing and body temperature, swallowing reflex, sleep-wake-rhythm and deep sleep/REM-sleep-rhythm). Vegetative symptoms in the sense of an increased sympathetic tone indicate arousal that dominates many emotions, but are unspecific in reference to a certain emotion. So far a vegetative symptom – also over the course of time – or a combination of vegetative symptoms, could not successfully be correlated with a certain emotion.

5.3. Brain activity a) For ethical reasons, direct stimulation of human brain cells is only possible in rare cases. Methodically the brain can be accessed either stereotactically or during necessary brain surgical interventions. Stereotactic stimulation is mostly used in diagnostic routines; only recently was it tentatively applied in treatment of major depression (Schlaepfer & Lieb 2005). In epilepsy surgery specific adjacent cells or brain areas are stimulated to check surgical possibilities with regard to reduction of epileptic seizures, and to check which vital centers should not be affected during surgery. Statements about basic human emotions did not derive from these surveys. Animal experiments lead to the hypothesis that rats have four basic emotions. Further studies must show to what extent these findings are transferable to humans.

6

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

b) Earlier the inventor of the EEG hoped to find correlates of psychic functions with his method (Berger 1929). The EEG became an elementary diagnostic tool for neurological questions, but in its basic form it did not allow a correlation with complex brain functions like emotions. c) Processed EEG-differential quotient like latent event-correlated potentials allow the correlations with psychic functions like attention and stimulus discriminations (N2- and P300-wave), but no precise correlation with emotions. d) By spectral analysis of EEG (analysis of the relative strength of different frequency bands) a hypothesis about basic emotions could be developed (refer to Machleidt 1993). e) Another EEG-based method is polysomnography. It measures the cerebral electric activity during sleep and allocates it with wake state, REM-sleep and sleep stage 1-4 (Rechtschaffen & Kales 1968). In a statistical connection it allows the correlation with certain diseases. For example, depression is characterized by a reduced time between falling to sleep and the first REM-phase (RAM-latency) and generally a de-blocking of REM-sleep. A hyperactivity of the cholinergic transmitting can be deduced (model of cholinergic-aminergic imbalance; Hobson & McCarley 1975). f) With magnetoencephalography (MEG) brain parts are magnetically stimulated, so that the bioelectric charge is changed temporarily. This stimulation so far has led to no consistent results about involvement of certain brain areas in certain emotions. g) Functional magnetic resonance imaging (fMRT) can measure certain brain areas with magnetic stimulation. (While the stimulated protons fall back to their initial energy level, they emit energy quanta, which can be measured and processed to an image.) The higher the magnetic field strength of the instrument, the better the statements one can make about a certain area. A field strength of 4 tesla makes it possible to form an opinion about an area (voxel) with a edge length of 0.7 cm. That makes it possible to assess the hippocampus, for example. FMRT allows us to form opinions about different aspects of the examined brain tissue. For example, the neuronal density in the examined tissue correlates with the amplitude of the n-acetyl-aspartate-peak. h) SPECT (single positron emission tomography) and PET (positron emission tomography) are methods that measure radioactive marker-substances in the brain. Because of lower resolution, SPECT is less applicable for the examination of small brain areas. PET can measure radioactive marked glucose in the brain. Because the glucose-metabolism is increased during every neuronal activity, the activity of a certain brain area can be deduced from the intensity of the radioactive enrichment in that area. i)

Usually transmitters can not be studied directly. So far research has not succeeded in associating the general effect of a certain transmitter with a certain emotion. In this context it is interesting to note that depressive patients have a relative increase of acetylcholine in proportion to aminergic transmitters (noradrenaline), as sleep-EEGs indirectly show. Polysomnography shows a reduced time between falling to sleep and the first REM-activity (shortened REM-latency) and generally an increase of REM-sleep-time with increased intensity of

7

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

eye movements during REM-sleep. As REM-activity is connected with a domination of cholinergic transmition, a relatively increased acetylcholine activity in depression can be deduced (model of cholinergic-aminergic imbalance; Hobson et al. 1975, refer to Riemann et al. 2001, Berger et al. 2003). But a predomination of cholinergic activity can at the most be a link in the pathogenetic chain. Several other transmitters in different cerebral regions can be involved in depression. The cholinergic-aminergic imbalance is a state-marker, but not a trait-marker. Depression, in comparison, is a complex group of diseases; the main symptoms are dejection, lack of motivation, constricted thinking and, sometimes, inadequate ideas of guilt, impoverishment, worthlessness up to depressive delusion. Berger (2004) gives an overview of the state of the art on depression. An exception is possibly the transmitter serotonin. The cerebral serotonergic system begins in the brain stem (nucleus raphe), spans over all other neural networks and releases serotonin in a regular rhythm (3-5/sec. during the day, 1-2/sec. in the night, interrupted during REM-sleep). The serotonergic system seems to synchronize and harmonize other neuronal networks. – The intake of carbohydrates as well as the absence of food causes a release of serotonin in the brain. The drug ecstasy releases all serotonin at once. The conclusion was that an increased serotonin activity in the brain has a euphorigenic effect. – But one has to consider that the influence of a certain transmitter on a neuronal network potentially involves complex processes in other transmitter systems, which can cause the observable effect. j)

Psychotropic drugs give an indirect clue. Stimulants generally heighten motivation and mood; sedatives can sedate the mood, especially obsessive forms of euphoria, or brighten up (for example depression with strong anxiety symptoms). Many patients with depression (primarily of organic origin or primarily due to an abnormal perceptional reaction) experience a heightened mood when they take antidepressants. Different antidepressants affect different transmitter systems, some substances affect several transmitters simultaneously; and they affect many different cerebral areas. Moreover, antidepressants do not have an instant effect, but have a latency; probably because of the effect of primarily triggered transmitters on so-called second messengers in the neurons. – Also, feeling low is only one symptom of depression. – Therefore the effect of the mentioned drugs does not imply that defined cerebral structures are involved in emotions. – The same goes for neuroleptics.

k) Genetics. There is a genetic disposition for fear behavior (Marks 1987). Identical twins that grew up in different environments are much more alike in terms of anxiety than two non-identical twins (Kagan & Snidman 1991). – Fear, phobia and obsessive-compulsive disorder occur more often in families; and more often both identical twins than non-identical twins are affected.

Epistemological note The evidence of a positive correlation indicates a causal connection, but does not state anything about the direction of the causality.

8

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

This is not always considered in psycho-biological correlations. If psycho-biological correlations are found, it is frequently taken for granted that the biological factor is the cause and the psychological factor the effect. – Proof or plausibility for the direction of causality must always be given.

Basic emotions Which theories do we have about basic emotions? Some questions are especially interesting: Is it plausible that there are a distinct number of basic emotions? And if so, which ones? If there are diverging theories about the number and nature of basic emotions, is it possible to bring them down to a common denominator? - Below some well-founded theories are listed: 1) Several research teams found a universality of emotional expression: Mimic expression and/or expressive body movement for certain emotions are transculturally the same or alike und differ from other emotions. On this basis Tomkins (1962) stated eight basic emotions: Astonishment, interest, pleasure, anger, fear, aversion, disgust, shame, pain, sorrow/distress. Izard (1992) also found eight basic emotions, while Ekman (1984, 2004) described seven basic emotions: surprise, pleasure, anger, fear, disgust, grief, contempt. Paul Ekman relies on decades of personal research, among others, in tribes in New Guinea that at the time had had no contact with other civilizations. 2) Plutchik (1980) und Frijda (1986) categorize basic emotions in action tendencies (not only mimic movements) that correlate with emotions. Plutchik concludes a system of eight basic emotions: grief, disgust, anger, anticipation, pleasure, acceptance, fear, astonishment. – Around these basic emotions Plutchik clusters secondary and tertiary emotions (for example he names the combination of pleasure and astonishment as “delight”.) 3) Some teams used linguistic methods to examine to which extent word fields are specific for certain emotions or overlap. Johnson-Laird and Oatley (1992) found five basic emotions: Happiness, anger, fear, disgust, and grief. 4) The team of Machleidt (Hinrichs & Machleidt 1992, Machleidt et al. 1993, Debus et al. 1994) had an original approach. They used EEG on test persons while those felt different emotions. The brain-electric activity was analyzed by spectral analysis in the underlying frequency bands (mathematically by Fourier-transformation). Five clusters were found and could be correlated with the following emotions: Interest/”hunger”, anguish/fear, aggression, grief, pleasure. 5) The approach of Jaak Panksepp can be considered as psycho-biological basic research, because it is based on direct brain stimulation. Panksepp (1982) examined the behavior patterns that resulted from stimulation of certain areas in rat brains. He found four distinct reaction patterns, which the rat also showed in other situations and which he identified as panic, anger, anticipation and fear.

9

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Certainly the advantage of this approach is that it is based on the reaction to direct stimulation of cerebral neurons. One could critically ask: Can we attribute an emotion like fear or anger to a rat? From a behaviorist point of view one would probably answer something like: We call a certain behavior “fear”, when it serves the avoidance of a certain situation und is accompanied by defined, measurable vegetative phenomenon. And we measure if this behavior, i.e. the so defined fear occurs or not. – Such an argumentation would ignore the question whether the rat has an emotion (for example fear) in the sense of “inner” experience. The advantage is the comparability of animal and human behavior. The disadvantage is that in my opinion the question about emotions in the sense of inner experience is especially interesting and is not answered in such an animal experiment. 6) Through clinical observation and statements of his patients during an emotionally charged experiential process in Bonding Psychotherapy (New Identity Process), Casriel (1972) found five basic emotions: fear, anger, pain, love, and pleasure. This statement is based on sheer clinical observation and the theory seems to need some support. But it can be granted that this form of psychotherapy can guide people to express and feel their strongest (and according to subjective evidence, their deepest) emotions. – Details on Bonding Psychotherapy below. The current theories about basic emotions can be summarized as follows: 1) The concept of basic emotions in contrast to complex or derived emotions is still valued and has engaged growing interest during the last years. 2) At this time there is no full consent about number and nature of basic emotions. 3) But in current scientific discussion there is a significant convergence concerning the development of theories about the nature and number of basic emotions. a) In the literature that was evaluated and summarized for this article, only research papers can be found which state not less than four and not more than eight basic emotions. b) b) All theories agree that the following emotions belong to the basic emotions: Fear; anger/rage; pleasure/happiness; grief/pain (-> chart 2). An exception is the approach of Panksepp, who found no equivalent for grief or emotional pain in stimulation of rat brains. The question remains unanswered whether the attributed emotion “anticipation” can be correlated with human “pleasure”.

Fear as example Probably the best-researched basic emotion is fear. Fear is relatively easy to define and everybody seems to know it. Fear shows rather clearly in behavior. There seems to be a sufficiently good animal-model. Therefore fear was a good emotion for research; the neurobiological pathways are established. We follow the description of LeDoux (1998, chap. 6). The important switch points are the sensory thalamus, the amygdala, the sensory cortex and the hippocampus.

10

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

– An emotionally activating stimulus reaches the sensory thalamus by the sensory organs. From there the stimulus passes a primary neuronal connection (“lower pathway”), a fast circuit, to the amygdala. The amygdala controls the emotional response: flight or fight or freeze, or an analog vegetative response. – If the stimulation is stronger, an additional higher pathway in the sensory cortex is activated. Here the stimulus also passes the sensory thalamus and the amygdala and leads to the emotional response. The difference to the lower pathway is firstly, that the response time is longer due to the more complicated multiple circuits and secondly, that a higher cerebral region is involved. If the charge by the stimulus is even stronger, an even higher pathway, the hippocampus, is activated (a cerebral structure with central importance for memory), and also cortical structures. We take these well-researched neurobiological processes as starting point for our two hypotheses.

Hypothesis about the neurobiology of attitude work “Attitudes” as core beliefs direct the perception of a person. Quite in a constructivist sense such an “attitude” determines how a person perceives the world, including himself/herself. Such core beliefs determine styles of thinking, basic affective hue, and therefore interaction and action. The work with such core beliefs has been and still is part of many psychotherapeutic methods, for example gestalt therapy, transactional analysis, cognitive therapy, scheme theory. Psychoanalysis tries the same, working with resistance and projection. Without going further into the indications of the different forms of psychotherapy, the opinion seems widely accepted that a core belief can not change without emotional reassessment. Greenberg also advocates this with his “emotionally focused experiential approach” (Greenberg & Rice 1993, refer to Stauss 2006). Attitude work in the sense of Bonding Psychotherapy going back to Casriel (1972) can be described as follows. In attitude work it is fundamental to identify the core belief that so far has directed life (and perception). If this is successful, there are basically two possibilities: a) The patient deliberately actives the previous (destructive) attitude and, while holding eye contact, expresses it in front of a number of other patients, expressing the sentence with increasing intensity of voice and accompanying body expression. – Then a switchover occurs: The patient realizes with subjective evidence that the old pattern, the old attitude can not be maintained here and now in the interactive dyad, because the lack of coherence is experienced too strikingly. More precisely: the old attitude stays steadily conscious, while with growing intensity of the emotional (phonetic and motoric) expression also the cognitive-affective dissonance increases, so that the absurdity of the old belief is clearly experienced in the present. Then the attitude switches over to a new belief. – When we start with the old (destructive) attitude, it is important to guide the patient towards this switchover and to a new attitude during the therapy session. b) The patient begins with the new attitude. From what is said so far, it is clear that the new attitude feels strange to the individual patient (because it diametrically contradicts the old belief). An example for a destructive core belief is: “I am wrong.” A new attitude would be, for example: “I am 11

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

OK as I am.” (It is part of the therapeutic art to find the exact new attitudinal sentence with the patient. This can not be a mechanical process, because every person feels and experiences different connotations for the same words.) For a more detailed description of attitude work refer to Stadtmüller (2005). In attitude work the emotional charge is increased by intensity of voice and body expression. At the same time flight, fight and freeze are prevented by the context of this therapy. The consequence is that emotional loading increases. Our hypothesis is that the loading of the sensory thalamus happens with such intensity that the higher pathways get involved - even more so, as the previously adequate “old response” in the sense of flight, fight or freeze is not possible in the therapy situation. This leads to involvement of the hippocampus und the corresponding cortical projections. This again has two consequences: a) The old attitude becomes explicitly conscious. It is often in this state that biographical memories spontaneously come to the surface. b) Our hypothesis states that activation of the hippocampus and the following cortical projections cause an “openness” for new engrams, in the sense of a new attitude, a new conscious semantic, grammatical contextual information that is more strongly anchored, because the emotion is stronger. According to our hypothesis, the following processes regularly occur: 1. Charging of higher pathways to the sensory cortex and hippocampus, 2. the old attitude becomes conscious, 3. “competition” between old and new attitude occurs, 4. anchoring of new contextual information that is associated with intensive emotion.

Hypothesis about the neurobiology of Bonding Psychotherapy Julia Gordon (2005) defines Bonding Psychotherapy as follows: Bonding Psychotherapy (New Identity Process) is a method to be aware of emotions and to express them in close physical contact (bonding). This method quickly activates underlying dysfunctional patterns in interpersonal relations. It allows the participants to work through emotions and attitudes. It catalyzes a process towards the adoption of constructive attitudes by providing the experience of deep emotions in a safe and holding environment. (“I feel pain and I experience a soothing secureness in close contact.”) – In addition, the safe atmosphere in the group allows a corrective experience. (“I am accepted with all my intensive emotions.”) For a description of Bonding Psychotherapy, called New Identity Process by its founder Daniel Casriel (1972), refer also to Dennler (1996), Wehrli (2005) and the fundamental work by Stauss (2006). 12

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

When bonding practice is conducted in close physical contact, the patient is encouraged to express the rising emotions while he/she is held by another patient. A clinical example: A man came to therapy with a tendency towards anger and dominance that was a problem, but was also of unknown origin for himself. While he was expressing his anger on the highest level in Bonding Psychotherapy, for the first time he remembered a situation, when he was three years old and his mother was ill and bedridden after another birth. The 3year-old boy experienced that his mother was not available as a cheerful playfellow anymore, but had to be taken care of herself. He remembered the anger about the absence of the mother and the simultaneous suppression of his anger because of his fear for the beloved mother. – Not only had he a vivid memory, but he re-experienced the situation from the perspective and with the physical sense of the 3 yearold boy. In this case the clear memory from the third year of his life was verified by the patient, when decades later he asked his mother if there had been anything special when he was three years old, and then she told him about her illness – which the patient had remembered in therapy, but never before. This therapy helped him to develop not only an insight into the origin of his tendency, but also new inner levels of freedom from being at the mercy of his own anger. He became able to distinguish and decide about when and to what extent he wants to express his anger. Building on the well-supported physiological pathways of fear, we formulate neurobiological hypotheses as well for this emotional activation: In the process intense physical expression and high emotional loading occur, especially by loud expression i.e. screaming out of emotions. At the same time flight, fight and freeze as ways to reduce the emotional intensity or to leave the situation, are not possible. It is essential that the closeness is experienced as protective. In a sense Bonding Psychotherapy is the opposite of isolation. – Through the emotional expression the deeper direct pathway between the sensory thalamus and the amygdala gets overcharged, with the consequence that the higher pathway which involves the sensory cortex is activated. Our hypothesis is that this pathway gets temporarily overcharged, so that the pathways from the sensory thalamus to the hippocampus and protective pathways to the neo- and parietal cortex are activated. This leads to an activation of the contextual and explicit memory in connection with the contents linked with the emotion from early years. Then several conscious connotations of a key emotion, for example fear, become more than obvious (and probably unconscious connotations or those stored in body memory as well). Now a corrective experience can take place, in the sense that the maximal affect is experienced with the old key memory, while at the same time the experience in the bonding situation is not dangerous, but safe (even protected), permitted, affirmed and approved in the contact. Therefore the following happens: 1. consciousness about (stored) fear, 2. awareness about a new reality, 3. conscious knowledge about the old and the new fear, 4. evidence that the current situation had a different emotional meaning then the situation from the past (in the language of many patients: “Now is not back then!”); with this a reversal of projections can suddenly take place.

13

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Charts Chart 1: List of different conditions referred to as “emotions” Chart 2: Basic emotions – different systems

Chart 1: List of different conditions referred to as “emotions” •

grief

•

fear / anxiety

• •

pleasure, joy, wellbeing hunger

•

thirst

•

sexual lust

• •

being in love vibration

•

heat (skin)

•

salty (tongue)

•

tension (muscles)

“body feelings”

14

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Chart 2: Basic emotions – different systems Plutchik (2000)

Casriel (1972)

Johnson-Laird, Oatley (1972)

Ekman (2004)

Tomkins (1962)

8

5

5

7

8

•

approval/acceptance

•

fear

•

astonishment

• •

grief disgust

•

anger/rage

•

anticipation

•

joy/pleasure

• •

fear anger

•

pain

• •

love pleasure

•

happiness

•

anger

•

fear

•

disgust

•

grief

•

astonishment

•

pleasure

•

anger

•

fear

•

disgust

•

grief

•

contempt

• •

astonishment interest

•

pleasure

•

anger

•

fear

• •

disgust shame

•

pain

15

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Practical conclusion conclusions onclusions Emotions are the major source of energy for change in psychotherapy, while on the other hand the direction of change is not given by the emotion itself. It makes sense to focus on the basic emotions. Concerning these there are still differences of opinions in academic discussion, but the following basic emotions can be found as common ground: Fear, anger, grief or emotional pain, pleasure. - In therapy it is vital to acknowledge all these emotions in their worth. If the experience of anger from others or from ourselves is connected with very strong fear, usually one of two problems is present: a) Confusing of anger and violence. If anger generally is experienced as a threat of violence, this not only leads to an increased fear level but also to the tendency to consciously or unconsciously devalue ones own anger and with it eventually the possibility for self-assertion. b) Confusing of anger and hate. If hate is understood as a combination of a basic emotion (anger) and a tendency (the wish to injure or kill), then one task of therapy can be to enable the patient to understand and experience this difference – with the goal that the patient can affirm the anger part for himself/herself (and for others). Our neurobiological theses about attitude work and Bonding Psychotherapy explain why a high emotional loading is necessary to change conscious and half-conscious engrams und to revoke projections.

16

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Bibliography Arbeitsgemeinschaft für Methodik und Dokumentation in der Psychiatrie (Hg.) (2000): Das AMDPSystem. Göttingen: Hogrefe. Bauer, Joachim (2005): Warum ich fühle, was du fühlst. Hoffmann & Campe, Hamburg. Berger, Hans (1929): Über das Enkephalogramm des Menschen, J. Psychol. Neurol. 40, 160-179. Berger, M.; van Calker; D., Riemann, D. (2003): Sleep and manipulations of the sleep-wake rhythm in depression. Acta Psychiatr. Scand. 180 (Suppl. 418), 83-91. Berger, Mathias (2004): Affektive Erkrankungen. In: Berger (Hrsg.), Psychische Erkrankungen – Klinik und Therapie. 2. Aufl. Elsevier: München, 541-636. Birbaumer, N.; Schmidt R. F. (2002): Biologische Psychologie, 6. Aufl. Springer (Berlin). Casriel, D. (1995): Wiederentdeckung der Gefühle. Oberursel: 12 & 12-Verlag. Amerikan. Originalausgabe: „A scream away from happiness“. Grosset & Dunlap, New York, 1972. Cramon, Detlef von (Hrsg.) (1998): Neuropsychologische Rehabilitation. Springer, Berlin. Damasio, Antonio R. (1997): Descartes’ Irrtum. List, München-Leipzig. Debus St.; Machleidt, W.; Hinrichs H. (1994): Das kortikale EEG wird durch fünf Grundgefühle spezifisch moduliert: Ergebnisse einer Replikationsstudie. Z. EEG-EMG 25, 98-100. Dennler, Jürg (1996): Daniel Casriels New Identity Process mit Bonding. Selbstverlag: Gontenschwil. Dornseiff, F. (2004): Der deutsche Wortschatz. 8. Aufl. Berlin: Walter de Gruyter. Eibl-Eibesfeld, Irenäus (1997): Die Biologie des menschlichen Verhaltens. Grundriss der Humanethologie. München, Zürich. Piper. Ekman, P. (1984): Expression and nature of emotion. In: Approaches to emotion, K. Scherer; Ekmann, p. (eds.) (Hillsdale: Erlbaum). Ekman, P. (1992a): An argument for basic emotions. Cognition and Emotion 6, 169-200. Ekman, P. (1992b): Facial expressions of emotion: New findings, new questions. Psychological Science 3: 34-38. Ekman, P. (2004): Gefühle lesen. Elsevier: München Frijda, N. (1986): The emotions. Cambridge: Cambridge University Press. Gordon, Julia (2005): persönliche Mitteilung. Greenberg L. S.; Rice, L. (1993): Facilitating emotional charge. Guilford Press, New York. Hinrichs H.; Machleidt W. (1992): Basic emotions reflected in EEG-coherences. Internat. Psychophysiology 13, 225-232.

17

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Hobson, J. A.; McCarley, R. W.; Wyzinski, P. W. (1975): Sleep cycle oscillation: reciprocal discharge by two brain stem neuronal groups. Science 189, 55-58. Izard, C. E. (1992a): Basic emotions, relations among emotions, and emotion-cognition relations. Psychological Review 99, 561-565. Izard, C. E. (1992b): Four systems for emtions activation: cognitive und noncognitive. Psychological Review 100, 68-90. Jaspers, K. (1946): Allgemeine Psychopathologie. Springer: Berlin 4. Aufl. Jaspers, K. (1947): Von der Wahrheit. Piper München. Jaspers, K. (1938): Existenzphilosophie. Drei Vorlesungen. Springer (Berlin). Johnson-Laird P. N.; Oatley K. (1992): Basic emotions, rationality, and folk theory. Cognition and Emotion 6, 201-23. Kagan J.; Snidman N. (1991): Infant predictors of inhibited and uninhibited profiles. Psychological Science 2, 40-43. Karnath H.-O.; Thier P. (2003): Neuropsychologie, Springer (Berlin). Kierkegaard, Sǿren (2003, Original 1844): Der Begriff Angst. Grevenberg: Simmerath. Kleist, Karl (1934): Gehirnpathologie, J. A. Barth: Leipzig. LeDoux, Joseph (1996): The Emotional Brain, Simon & Schuster, New York. LeDoux, Joseph (2002): Synaptic Self. Viking Penguin, Harmondsworth. Machleidt, W.; Debus S.; Wolf, K. (1993): Die Identifikation von fünf Grundgefühlen durch spektrale EEG-Muster. In: Wunderlich, H-P: (Hrsg.): Angst−Anfall−Aggression. Luckschwert, München. Markowitsch, Hans-Joachim (2002): Dem Gedächtnis auf der Spur. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Marks, I. (1987): Fears, phobias, and rituals: Panic, anxiety and their disorders. New York: Oxford University Press. Panksepp, Jaak (1998): Affective Neuroscience: The Foundations of Human und Animal Emotions. Oxford University Press, Oxford. Phillips, M. L. (2003): Understanding the neurobiology of emotion perception: inplications for psychiatry.Brit. J. Psychiatry. 182, 190-192. Plutchik, Robert (1980): Emotion: A psychoevolutionary synthesis, New York: Harper & Row. Plutchik, Robert (1993): Emotions and their vicissitudes: Emotions and psychopathology. In Handbook of emotions, M. Lewis; J. M. Haviland, (eds.) (New York: Guilford). Plutchik, Robert (2002): Emotions and Life: Perspectives from psychology, biology, and evolution. American Psychological Association, Washington.

18

Biological correlates of emotions by Godehard Stadtmüller / Jeffrey A. Gordon

Rechtschaffen, A.; Kales A. (1968): Manual of Standardized Terminology, Techniques and Scoring System for Sleep Stages in Human Subjects. National Institute of Health Publication No. 204. Riemann, D.; Berger, M.; Voderholzer, U. (2001): Biological Psychology 57, 67-103 Sleep an depression – results from psychobiological studies: an overview. Rost, W. (2001): Emotionen. Elixiere des Lebens. Springer: Berlin-Heidelberg-New York, 2. Aufl. Sartre, J. P. (2003, Original 1943): Das Sein und das Nichts. Akademie-Verlag (Berlin). Schlaepfer, T. E.; Lieb, K. (2005): Deep brain stimulation for treatment of refractory depression. Lancet 366, 1420-1422. Stadtmüller, G.; Seebauer, A.; Molfenter, S. (2004): Trance-induced autoscopy as a therapeutic tool. Vortrag, 16th International Congress on Hypnosis. Singapore. Stauss, Konrad (2006): Bonding Psychotherapie − Grundlagen und Methoden. Kösel: München. Sulz, S. K. D (2005): Gehirn, Emotion und Körper. In: Sulz S. K. D.; Schrenker, L.; Schricker, C.: Die Psychotherapie entdeckt den Körper. CIP-Medien, München. Tomkins, S. S. (1962): Affect, imagery, consciousness (New York: Springer) van der Kolk; Bessel; McDarlane; Alexander; Weisaeth; Lars (eds.) (1996): Traumatic Stress. Guilford Press (New York, London). Wehrli, A. (2005): Einführung in die emotionale Gruppentherapie nach Casriel. Bd. 1 SantiagoVerlag: Goch. Wickler, Wolfgang (1991): Die Biologie der zehn Gebote. Piper (München, Zürich). Whorf, Benjamin Lee (2003): Denken, Sprache, Wirklichkeit. Rowohlt: Hamburg.

Acknowledgements For questioning and clarifying discussions we thank George Rynick, M. Div., Vastel/USA; Horst Esslinger, Wolfsried/Germany; Prof. Dr. Hans Förstl, Munich/Germany; Julia Gordon, Sinsheim/ Germany; Dr. Carlo Kreiner, Toscolano-Maderno/Italy; Dr. Walther Lechler, Rötenbach/Germany; Johan Maertens, Bruges/Belgium; Dr. Michel Oppl, Bad Herrenalb/Germany; Dr. Konrad Stauss, Bad Grönenbach/Germany. We thank Hannelore Langer-Lausmann for her effective secretary work and constructive cooperation.

19