Factsheet Nieren en nierschade
Transplantatie: met nier van levende of overleden donor
deel 7
Niertransplantatie, donatie en wachtlijst
Een donornier kan afkomstig zijn van een levende of een
van de nier. Dat heet donatie na hartdood (ook wel:
overleden donor (postmortale nierdonatie). De levende
Donation after Circulatory Death, DCD). Dit is altijd het
donor kan familie zijn (verwante donor), maar ook
geval bij overlijden buiten het ziekenhuis, en na een
niet-verwante donaties komen voor: bijvoorbeeld van
onsuccesvolle reanimatie. En er zijn postmortale donor-
partners en vrienden. In Nederland is het ook mogelijk
nieren van mensen die hersendood zijn, maar bij wie het
om een nier te doneren zonder dat je de nierpatiënt kent,
hart nog wel klopte en de bloedcirculatie nog werkte
dat heet anonieme nierdonatie, ook wel altruïstische of
tijdens uitname van de nier. Dat heet donatie na hersen
Samaritaanse nierdonatie.
dood (ook wel Donation after Brain Death, DBD). De prognose en langetermijnresultaten van transplantaties
Vanuit medisch oogpunt zijn er twee typen postmortale
met nieren van hersendode en hartdode postmortale
In geval van nierfalen, is niertransplantatie vaak
donornieren. Allereerst de postmortale donornieren van
donoren zijn vergelijkbaar.1]
de beste nierfunctievervangende behandeling.
mensen wiens hart niet meer klopte tijdens uitname
Dit levert veel meer levenskwaliteit en resterende levensverwachting op dan dialyse. Transplantatie kan met een nier van een overleden donor (postmortale transplantatie) of met een nier van een levende donor (donatie bij leven). Het heeft de voorkeur om te transplanteren als
Donornier
de nieren nog net genoeg functioneren om niet te hoeven starten met dialyse (pre-emptieve transplantatie), met een nier van een levende donor. Maar er is niet altijd een levende donor
levende donor
overleden donor
beschikbaar. Meer dan de helft van de transplantaties in Nederland vindt plaats met nieren van levende
familie
niet-verwant
hersendood (DBD)
hartdood (DCB)
donoren. Ons land loopt daarmee voorop in Europa. Donatie bij leven is van levensbelang, want er is een groot tekort aan postmortale
bekende donor partner/vriend(in)
anonieme donor
donornieren. 1
Meer donaties bij leven
Afgelopen 25 jaar steeg het aantal niertransplantaties
Niertransplantaties 2014 type donor Figuur 2 - Verdeling van type donoren bij niertrans
in Nederland van ruim 400 naar ongeveer 1.000 trans
plantaties in 2014
Figuur 3 - Aantal transplantaties met nier van levende donor per miljoen inwoners in Europa Europeese niertransplantatie van levende donor
plantaties per jaar. Het aantal nierdonaties bij leven 2]
steeg enorm, terwijl het aantal transplantaties met een postmortale donornier afgelopen 25 jaar stabiel bleef
levende donor verwant 292
(figuur 1).
25%
29%
Op dit moment zijn er meer transplantaties met nieren van levende donoren, dan transplantaties met een nier van een overleden donor. In 2014 vonden er 1.004 niertransplantaties plaats, waarvan 534 (53%) met een nier
22%
24%
levende donor niet-verwant 242
534 niertransplantaties met levende donor (53%)
van een levende donor (zie figuur 2). Nederland loopt 2]
hersendode donor 250
hartdode donor 220
470 niertransplantaties met overleden donor (47%)
daarmee voorop in Europa als het gaat om het aantal transplantaties met levende nierdonoren per miljoen inwoners (zie figuur 3).3]
30
IJsland 26,7 Cyprus
20
Denemarken
19,1
Groot-Brittanië
17,4
Zweden
15,7
Noorwegen
13,6
Zwitserland
13,5
Duitsland
8,8
Oostenrijk
8,7
Ierland
8,3
Spanje
8,1
Tsjechië
7,8
Malta
7,5
Frankrijk
6,2
België
5,7
Portugal
4,8
Griekenland
4
1,5
100 0
Polen
1,5
Estland
0,8
Kroatië
0,7
Slovenië
0
nier van levende donor
2014
Bulgarije
2013
1,7
200
2011
Moldavië
2012
1,8
300
2010
400
2009
2,3
Slowakije
2008
Litouwen
2007
500
2005
600
2,4
2006
2,5
Finland
2003
2,6
Roemenië
2004
Wit-Rusland
700
2001
800
2002
2,9
1999
Letland
2000
3
900
1997
Armenië
1998
1000
1995
Servië
1996
3,4
1100
1993
Bosnië Herzegovina
1994
1200
1991
3,6
1992
4
Italië
nier van overleden donor
2
31,5
Hongarije
1990
aantal transplantaties
Figuur 1 - Aantal niertransplantaties tussen 1990 en 2014 Aantal niertransplantaties 1990-2014
Turkije Nederland
3,2
Levensverwachting na transplantatie
Complicaties en levensduur donornier
Het heeft de voorkeur om te transplanteren als de nieren nog net genoeg functioneren om niet te hoeven starten
Na de transplantatie hebben patiënten te maken met
Hoger risico op kanker
met dialyse (pre-emptieve transplantatie). Enerzijds
het risico op afstoting van de donornier. Veel patiënten
Het onderdrukte afweersysteem is ook minder goed
omdat de patiënt dan nog geen schadelijke bijwerkingen
kampen ook nog met de gevolgen van het eindstadium
in het onschadelijk maken van ontspoorde cellen, zoals
heeft ondervonden van dialyse en nog in redelijke conditie
nierfalen van vóór de transplantatie. Veel voorkomende
tumorcellen. Daardoor hebben transplantatiepatiënten
aan de transplantatie begint. Anderzijds omdat pre-
complicaties zijn hoge bloeddruk en verstoring van de
een verhoogd risico op kanker. Zorgvuldige periodieke
emptieve transplantatie (meestal) plaatsvindt met een
vetstofwisseling. Ook kanker, infecties en botproblemen
controle blijft daarom levenslang noodzakelijk.6]
nier van een levende donor, en zo’n donornier gemiddeld
komen vaker voor vergeleken met de algemene
een langere levensduur heeft.
bevolking.6]
4]
Meer kans op hart- en vaatziekten Na transplantatie hebben patiënten een verhoogde kans
Patiënten waarbij pre-emptief een nier is getransplanteerd,
Risico op afstoting
op cardiovasculaire complicaties en een verhoogde kans
overleven aanzienlijk langer dan patiënten die na start van
Het belangrijkste risico waar patiënten na transplantatie
om te overlijden aan hart- en vaatziekten. Hoe langer de
dialyse een nier krijgen van een overleden donor, of hun
mee te maken krijgen, is dat hun lichaam de donor-
periode van dialyse voorafgaand aan de transplantatie,
nier afstoot. Dat kan zowel direct na de operatie, maar
des te groter de kans op cardiovasculaire complicaties.[4, 7]
nierfalen die een niertransplantatie heeft ondergaan, heeft
ook maanden of jaren na de operatie gebeuren. Er zijn
De helft van de transplantatiepatiënten overlijdt aan hart-
ongeveer dezelfde resterende levensverwachting als een
verschillende oorzaken voor afstoting; meestal gaat een
en vaatziekten.
gezonde 40 jarige. Zie ook Factsheet Nieren en nierschade
donornier verloren door een chronische afstotingsreactie,
Mensen waarbij de nier pre-emptief is getransplanteerd
deel 6.
die leidt tot schade aan de bloedvaten van de nier.
(voordat dialyse is gestart), hebben minder cardiovascu-
Symptomen die hierop wijzen zijn langzame afname
laire complicaties, vergeleken met transplantatiepatiënten
van de nierfunctie, eiwit in de urine en hoge bloeddruk.
die al dialyseerden voor transplantatie.8] Dit verklaart
hele leven blijven dialyseren.
Een 20-jarige patiënt met
6]
ader eigen zieke nieren
slagader
de langere levensduur van de donornier en de hogere Gevoeliger voor infecties
levenskwaliteit bij pre-emptieve transplantatie.
Om afstoting tegen te gaan, moeten patiënten hun
donornier urineleider urineblaas
[4, 5]
leven lang afweeronderdrukkende medicijnen gebrui-
Terugkeer van nierziekte
ken (immunosuppressiva). De medicijnen onderdrukken
Soms kan de oorspronkelijke nierziekte terugkeren in de
niet alleen de afweercellen die de donornier aanvallen,
donornier. Voorbeelden daarvan zijn nierfilterontsteking
maar verminderen de afweer door het hele lichaam. Het
en diabetes mellitus. Andere bekende complicaties zijn
gevolg is dat transplantatiepatiënten gevoeliger zijn voor
vernauwing van de nierslagader of verstopping van de
infecties.
urineleider.
3
Levensduur donornieren Na 10 jaar functioneert nog maar zo’n 45% van de postmortale dononnieren. Voor de
Gemiddeld leven mensen zo’n 10 jaar met een postmortale nier zonder dat ze dialyse of
donornieren van een levende donor is dat zo’n 65% (zie figuur4). Wanneer de nier van
een hertransplantatie nodig hebben. Bij pre-emptieve transplantatie met een nier van een
de levende donor wordt getransplanteerd voordat de patiënt gestart is met dialyseren is
levende donor leven mensen gemiddeld 25 jaar met de nier en 20 jaar met een nier van
het resultaat nog beter.
een levende donor als dialyse al was gestart.9]
2]
Als de donornier niet meer functioneert moet een patiënt (weer) terugvallen op dialyse of hertransplantatie om in leven te blijven.
Overleving van een getransplanteerde donornier in Nederland in percentage transplantatie in periode 1990-2010
Figuur 4 - Overleving van nieren van levende donoren ten opzichte van nieren van overleden donoren
overleving van donornieren in procenten
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
tijd na transplantatie in jaren nier van levende donor 4
nier van overleden donor
Levenskwaliteit na transplantatie
Gevolgen nierdonatie bij leven
Na een geslaagde niertransplantatie verbetert de conditie van de patiënt, omdat er weer voldoende nierfunctie is.
Direct na de operatie:
Op langere na Als de operatie: Een gezond menstermijn: kan leven met Direct één nier. de nieren
Vele klachten, zoals vermoeidheid, botafwijkingen en
goed werken, hebben ze namelijk een enorme over
zenuwaandoeningen, verdwijnen grotendeels of volledig.
capaciteit. Daarom is het mogelijk om bij leven een nier te
Ook hoeven patiënten zich niet meer te houden aan een strikt dieet of vochtbeperking. In principe kan een trans-
20%
plantatiepatiënt weer gewoon leven.
doneren.
0-1%
20%
Op langere termijn:
0-1%
Nierdonatie kent wel nadelen. Een nierdonatie is geen zware operatie. Toch gaat elke operatie gepaard met een
Onzekerheid & risico’s
milde complicaties
bepaald risico, ook uitnemen vanmilde een nier. Drie op de complicaties verhoogd risico ophet nierfalen
Onderzoek toont aan dat een niertransplantatie ook een
10.000 mensen die een nier doneert, overlijdt eraan. Bij
negatieve invloed kan hebben op de emoties van nier-
ongeveer één op de 5 donoren treden milde complicaties
patiënten. Transplantatiepatiënten hebben vooraf hoge verwachtingen over hun kwaliteit van leven na de transplan-
3-6%
tatie. Het is dan niet makkelijk om met tegenvallers, zoals
op zoals een bloeding, koorts of een wondinfectie. Bij een
3-6%ingreep enkeling (3 0-5% tot 6%) is bijvoorbeeld een tweede
verhoogd risico op nierfalen
0-5%
nodig.11]
fysieke beperkingen, om te gaan.10] Daarnaast blijft onzekerheid bestaan, over of het lichaam de getransplanteerde
ernstige complicaties
verhoogde kans heeft op ernstige Nierdonatie bij leven ook effecten opcomplicaties de langere hart- en vaatziekten
nier afstoot. Verder moeten patiënten omgaan met heftige
termijn, maar meer onderzoek is nodig voor meer inzicht.12]
bijwerkingen van de afweeronderdrukkende medicijnen,
Recente studies geven aan dat nierdonoren na 15 jaar maxi-
zoals een verhoogd risico op kanker en infecties.
maal 1% verhoogd risico hebben op nierfalen, vergeleken
0,03%
verhoogde kans op hart- en vaatziekten
met niet-donoren. Maar dit blijkt vooral 0,03% het geval bij nierdonoren die familie zijn van de ontvanger. Dat wijst erop dat hun nierfalen eerder het gevolg is van
overlijden
een verhoogd erfelijk risico, dan van de overlijden nierdonatie
zelf.[12, 13] Sterfte en het risico op hart- en vaatziekten is vergelijkbaar tussen donoren en niet-donoren; al noemt één onderzoek een verhoogde kans op sterfte van 5% na 25 jaar.12]
5
Wachtlijst voor een donornier Daarnaast is er nog een inactieve wachtlijst. Mensen op
actieve wachtlijst voor nieren van overleden donoren.
deze wachtlijst wachten op een donornier van een over
Op 31 december 2014 stonden 650 mensen op de
leden donor, maar zijn (tijdelijk) niet transplantabel van
Transplantabele patiënten op de wachtlijst voor een nier op 31 december vanpostmortale het jaar Figuur 5 - Actieve wachtlijst voor donor-
actieve wachtlijst voor een postmortale donornier (zie
wege een complicatie, ziekte of andere oorzaak waardoor
nieren2]
figuur 5).2] Dit zijn mensen die een transplantatie nodig
ze tijdelijk niet beschikbaar zijn voor transplantatie. Ook
hebben en deze vanuit medisch perspectief ook direct
de mensen die bezig zijn met een procedure voor een nier
kunnen ondergaan. Het ging om 622 patiënten die wacht-
van een levende donor staan op de inactieve wachtlijst.
ten op een nier, 23 patiënten die wachtten op een nier in
Volgens de Nederlandse Transplantatie Stichting is de
combinatie met een pancreas en 5 patiënten die wachtten
inactieve wachtlijst deels vervuild: er staan mogelijk mensen
op een nier in combinatie met een lever. Alleen mensen
op die waarschijnlijk nooit meer in aanmerking komen voor
op de actieve wachtlijst komen in aanmerking voor een
transplantatie, maar die nog niet van de wachtlijst
postmortale donornier. Meer dan de helft van hen is 55 jaar
zijn verwijderd.
of jonger (zie figuur 6).
De daling in het aantal mensen op de actieve wachtlijst
2]
komt vooral doordat meer patiënten een transplantatie ondergaan met een nier van een levende donor.
aantal patiënten op actieve wachtlijst
Er is een groot tekort aan donornieren. Daarom is er een
1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Niertransplantaties 2014 type donor
Figuur 6 - Verdeling naar leeftijd van patiënten op de actieve wachtlijst voor een postmortale nier2]
1% 0 tot 16 jaar
65 en ouder
21% 52% 16 tot 56 jaar
56 tot 65 jaar
6
26%
Wachttijd voor een donornier Figuur 7 - Wachttijd voor een postmortale donornier van 2006 - 2014
Een zo kort mogelijke wachttijd voor transplantatie is van levensbelang. Dialyse houdt patiënten op de wachtlijst in leven, maar kan niet voorkomen dat hun gezondheid
4,5
conditie zo verslechterde dat ze niet meer transplantabel waren (zie tabel 1). Tabel 1 - Uitstroom van de wachtlijst in het aangegeven jaar2] Nier Getransplanteerd
2010
2011
2012
2013
2014
867
860
961
954
1004
Overleden op de wachtlijst
95
89
94
79
80
Verslechtering van conditie
64
101
69
78
66
5
16
9
10
12
46
71
61
110
126
2
2
3
1
2
1079
1139
1197
1232
1290
Verbetering van conditie Overige Getransplanteerd buiten Eurotransplant Totaal
Wachttijd daalt door donaties bij leven Voor mensen op de actieve wachtlijst geldt de periode die verstreken is sinds de start van dialyse als de wachttijd. Deze wachttijd bepaalt mede wie een nier van een overledene krijgt, naast de match die er moet zijn tussen donor en ontvanger. Hoe langer de wachttijd, hoe meer kans op een donornier van een overleden donor. Door de toename van transplantaties met een nier van een levende donor, neemt de wachttijd sinds 2006 af. De (mediane*) wachttijd daalde van 4,2 jaar in 2006 naar 3,8
4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Figuur 8 - Spreiding in wachttijd voor een postmortale donornier van 2010 - 2014 250
aantal patiënten die wachten op een donornier
In 2014 overleden 80 mensen op de wachtlijst en 66 mensen stroomden uit omdat hun
wachttijd voor een donornier in jaren
verder achteruit gaat. Voor veel mensen op de wachtlijst komt een donornier te laat.
jaar in 2010, en tot 3,2 jaar in 2014 (zie figuur 7).2] Het merendeel van de patiënten wacht
200
150
100
50
0 0 tot 6
0 tot 12
langer dan 2 jaar op een nier van een overleden donor (zie figuur 8).
2]
60 of langer
wachttijd in maanden 2010
* Wachttijd weergegeven als mediane waarde, dat is is de middelste waarde van de getallenreeks van wachttijden gerangschikt naar grootte.
24 tot 60
12 tot 24
2011
2012
2013
2014
7
Overzicht donorregistraties in Nederland op 31 mei 2015
Toekenning van donornieren De Nederlandse Transplantatie Stichting (NTS) is verantwoordelijk voor de toe
19% geeft toestemming 2.843.601 personen
wijzing van donororganen aan patiënten op de wachtlijst. Dat heeft de NTS belegd bij Eurotransplant. De actieve wachtlijst voor donornieren van overleden donoren is een internationale wachtlijst van acht landen die aangesloten zijn bij Eurotrans-
5% geeft toestemming met donatiebeperking 718.934 personen
plant. Als een patiënt samen met zijn of haar arts besluit dat de voorkeur uitgaat naar een niertransplantatie, dan start een uitgebreide screening om te zien of een trans plantatie medisch mogelijk is. Indien mogelijk gebeurt dit pre-emptief (vóór de start van dialyse). De screening gaat na of de patiënt: [2, 14] • de operatie en de nabehandeling goed kan doorstaan,
60% staat niet geregistreerd in donorregister 8.751.335 personen
4% laat nabestaanden beslissen 603.206 personen 1% laat aangewezen persoon beslissen 102.180 personen 11% geeft geen toestemming 1.573.916 personen
• voldoende resterende levensverwachting heeft (twee jaar of meer); in Nederland geldt geen maximale leeftijd voor transplantatie, • kanker heeft (gehad) die niet is behandeld,
03.206 p
• één of meer risicofactoren heeft, zoals een BMI hoger dan 30, hart- en vaatziekten, diabetes, kanker, actieve infecties (hepatitis B en C), alcohol- of
Actief systeem voor donorregistratie kan levens redden
drugsmisbruik, en een terugkerende (primaire) nierziekte. Als dit zo is, volgt aanvullend onderzoek om te beoordelen of behandeling of preventieve maat-
Iedereen van 12 jaar en ouder mag in Nederland zelf kiezen om wel of niet orgaandonor
regelen nodig zijn voor de transplantatie, en/of specifieke maatregelen na
te worden na overlijden en dit vastleggen in het donorregister. Er zijn vier keuzes: Ja, Nee,
transplantatie.
nabestaanden mogen het na overlijden beslissen, of een aangewezen persoon beslist.
Zodra een patiënt transplantabel blijkt, wordt hij of zij op de wachtlijst geplaatst.
Er is veel onwetendheid over orgaandonorregistratie. EenVandaag deed onderzoek onder
Wie een beschikbare nier van een overleden donor krijgt aangeboden, hangt af
bijna 20.000 mensen..15] Van de Nederlandse bevolking van 12 jaar en ouder heeft slechts
van veel criteria, waaronder bloedgroep, weefseltypering, medische urgentie en
40% zijn of haar keuze geregistreerd in het donorregister (zie figuur hierboven). Van
wachttijd.
degenen die de keuze wel vastlegden, koos 60% ervoor donor te worden (waarvan een
14]
deel met donatiebeperking).16] Afgelopen 5 jaar is het aantal mensen dat de keuze heeft vastgelegd in het donorregister bijna niet gestegen (een kleine +1%).[16, 17]
8
personen
Tekort donornieren Ten opzichte van landen om ons heen hebben in Nederland relatief weinig mensen hun
Om verandering in deze situatie te kunnen brengen pleit de Nierstichting voor een wets
keuze vastgelegd. Het tekort aan donornieren wordt niet veroorzaakt door een gebrek aan
wijziging die leidt tot het Actief Donor Registratiesysteem (ADR). In dit systeem van
bereidheid om organen af te staan. Verschillende opiniepeilingen tonen aan dat orgaan
orgaandonatie is elke Nederlander vanaf 18 jaar die zich na herhaalde oproepen niet laat
donatie mag rekenen op een grote steun onder de Nederlandse bevolking.
registreren in het Donorregister, automatisch geregistreerd als donor. In 2008 werd het
Uit het onderzoek van EenVandaag is naar voren gekomen dat een meerderheid (61%)
Actieve Donor Registratiesysteem al bestempeld als een voorwaarde om meer registraties
voorstander is van het invoeren van een systeem waarbij mensen juist actie moeten
en daaruit volgend meer orgaandonaties te realiseren.
ondernemen als ze geen donor willen zijn (Actieve Donor Registratie). Een kwart (25%)
ADR was onderdeel van het Masterplan Orgaandonatie, maar werd in 2008 toch niet
van de mensen die nu niet geregistreerd staan in het donorregister, geeft aan dan wel
ingevoerd. De andere aanbevelingen uit het Masterplan werden wel ingevoerd, maar de
donor te zullen worden.
resultaten zijn, zo blijkt, uiterst mager.
18]
15]
Als nabestaanden, direct na het overlijden, een keuze moeten maken, zegt maar liefst 66% nee tegen orgaandonatie. Als iemand wél als donor is geregistreerd weigert hooguit
De Wet op de orgaandonatie (WOD) regelt de centrale registratie van donorcodicillen
4% van de nabestaanden.
(wilsbeschikkingen), maar ook de rechtvaardige verdeling van de beschikbaar gekomen
19]
In het huidige donorregistratiesysteem blijft het aantal mensen dat de keuze registreert
organen en weefsels, de rechtszekerheid aan betrokkenen en het voorkómen van handel
al vijf jaar hangen op een kleine 40%.
in organen en weefsels.
16]
Wetswijziging noodzakelijk Het Masterplan Orgaandonatie (2008-2014), opgesteld in opdracht van de regering door de coördinatiegroep Orgaandonatie, had tot doel het percentage orgaandonoren te ver hogen. De ambitie was om in 2013 minimaal 25% meer postmortale transplantaties te krijgen ten opzichte van de periode 2005-2007, waarbij een stijging van 50% de inzet was. De stijging van 25% zou moeten leiden tot minimaal 800 transplantaties bij patiënten op de wachtlijst voor postmortale donororganen. In 2014 waren er 782 transplantaties met donororganen, daarmee is het minimale doel niet gehaald. Het Masterplan Orgaandonatie had ook tot doel meer mensen bewust een beslissing te laten nemen. Vanaf 12 jaar is registratie mogelijk en vanaf 16 jaar zonder toestemming van de ouders. Met 18 jaar krijgen alle burgers een brief van de minister. Het aantal 18-jarigen dat zich registreert valt tegen, slechts 34% van de 18-jarigen registreerde in 2014 zijn/haar keuze. Dat is ook minder dan het gemiddelde van de afgelopen 11 jaar. Van deze 18-jarigen die zich registreren, zegt ongeveer driekwart (78%) ‘ja’ tegen orgaandonatie. Effectief zegt dus slechts 27% ‘ja’ tegen orgaandonatie.20] 9
Colofon Deze factsheet is een uitgave van de Nierstichting. De inhoud is gebaseerd op de huidige stand van de wetenschap en met grote zorg en in samenwerking met deskundigen samengesteld. De Nierstichting kan echter geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele onjuistheden of onvolkomenheden. Deze factsheet is deel 7 van de serie van tien factsheets over nieren en nierschade. De serie bestaat uit de volgende factsheets: 1 Nieren en chronische nierschade 2 Oorzaken van chronische nierschade 3 Stadia chronische nierschade 4 Klachten en behandeling chronische nierschade 5 Vroeg opsporen en voorkomen achteruitgang chronische nierschade 6 Nierfalen en behandeling 7 Niertransplantatie, donatie en wachtlijst 8 Dialyse 9 Nieren en zout 10 Nieren en medicatie Tekst
Met dank voor hun inhoudelijke inbreng en deskundig
Coördinatie en eindreactie
• Beatrijs van der Poel, Verpleegkundig Beleid en Advies
commentaar:
• Dr. Katja van Geffen, programmamanager preventie,
• Dr. Frank Dor, transplantatiechirurg, Erasmus Medisch Vormgeving en infographics • Maaike Wijnands, oeHoe infographics en illustraties
afdeling Zorg & Innovatie, Nierstichting
Centrum Rotterdam. • Prof. dr. Ron Gansevoort, nefroloog, Universitair Medisch Centrum Groningen. • Prof. dr. Luuk Hilbrands, nefroloog / klinisch immunoloog, Radboudumc, Nijmegen. • Dr. Vianda Stel, epidemioloog, Academisch Medisch
Bronnen De lijst met literatuurreferenties is te vinden op www.nierstichting.nl/bronnen-factsheets of kan opgevraagd worden door een e-mail te sturen naar
[email protected]
Centrum, Amsterdam.
© Nierstichting, september 2015 10
