Netherlands Space Office Postbus AC Den Haag t e w

Netherlands Space Office Postbus 93144 | 2509 AC Den Haag t 070 373 4500 e [email protected] w www.spaceoffice.nl Het Netherlands Space Office (NSO) is de Nederlandse ruimtevaartorganisatie. Het NSO is een samenwerking van het ministerie van Economische Zaken, het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, het ministerie van Verkeer en Waterstaat en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Credits: Tekst: Sander Koenen Beeld: ESA, NASA, SRON, Fred Kamphues, Robert Goddyn Ontwerp: Smidswater © Rijksoverheid | Oktober 2009

Dagelijks leven  4 - 9 Planeet aarde  10 - 15 Ruimtetechnologie  16 - 21 Wetenschap en exploratie  22 - 27 Over het NSO  28 - 31

2

Voorwoord

André Kuipers

Elke dag ruimtevaart De ruimte is voor velen een ver-van-mijnbedshow en moeilijk te bevatten. Als je je in een baan om de aarde bevindt besef en voel je heel indringend dat de planeet zweeft in het zwarte niets eromheen. Het is deel van onze leef- en werksfeer geworden en we zijn er onlosmakelijk mee verbonden. Sinds het begin van de ruimtevaart vijftig jaar geleden brengen astronauten, satellieten en ruimtesondes onze omgeving

in beeld. Ze vertellen over het heelal en de plaats die mensen daarin hebben. Tegelijkertijd verandert ruimtevaart ook het dagelijks leven hier op aarde. Het helpt mensen navigeren en communiceren. Het geeft inzicht in het klimaat. En het wordt ingezet in de strijd tegen natuurrampen. Ruimtevaart is een fascinerende ontdekkingsreis. Nederland speelt hierin een belangrijke rol. Op wetenschappelijk gebied, met onderzoekers en instituten

van wereldniveau. Met technici en ingenieurs die nieuwe hardware ontwikkelen. En met bedrijven die ruimtevaarttoepassingen bedenken voor een beter, veiliger en duurzamer leven op aarde. Deze brochure gaat over de rol van Nederland in de ruimtevaart. En over de rol van ruimtevaart in ons dagelijks leven. André Kuipers

Netherlands Space Office

3

‘Bij de volgende kruising linksaf slaan.’ Navigatie in de auto is één van de bekendste satelliettoepassingen. Maar zeker niet de enige. Ons dagelijks leven is door ruimtetechnologie enorm veranderd. Denk aan Google Earth. Aan communicatie in de meest afgelegen gebieden. En aan live televisie van over de hele wereld. Ook Nederlandse bedrijven en instituten bedenken nieuwe toepassingen van ruimtetechnologie. Zo weten boeren met behulp van satellietgegevens precies hoeveel ze hun landbouwgrond moeten bewateren. Dat leidt tot betere oogsten. De offshore industrie werkt veiliger en efficiënter dankzij een weerbericht uit de ruimte. En straks is het zelfs mogelijk om via de computer live mee te racen met professionele autocoureurs.

Dagelijks leven

‘Wat betekent ruimtevaart voor mij?’

6

Dagelijks leven

Nauwkeuriger navigatie

Wat is een ruimtevaart spin-off?

Nederland werkt samen met de andere ESA-lidstaten en de Europese Unie aan het Galileo navigatiesysteem. Galileo gaat naast het Amerikaanse GPS functioneren. Maar het is nog nauwkeuriger en nog betrouwbaarder. Eenmaal voltooid, telt Galileo dertig satellieten in een middelhoge baan rond de aarde (23.000 kilometer). Het kan posities tot vier meter nauwkeurig bepalen en zelfs tot tien centimeter nauwkeurig bij professioneel gebruik.

Ruimtevaart spin-offs zijn meestal geen kant-en-klare producten die je terugvindt in de schappen van het warenhuis. Vaak gaat het om een stukje technologie, een deel van een methode. Het is kennis, opgedaan in de ruimtevaartsector, die zijn weg heeft gevonden naar aardse toepassingen. De zonnepanelen van de uiterst succesvolle Nuna zonneauto’s bijvoorbeeld. Die zijn gebouwd met kennis uit de ESA-maanmissie SMART-1. En de techniek die in sommige

auto’s wordt gebruikt om airbags op te blazen. Dezelfde techniek wordt gebruikt door de Ariane lanceerraket om zijn motoren te starten. In de medische sector kom je ook veel ruimtevaart spin-offs tegen. De materialen die astronauten beschermen tegen UV-straling tijdens een ruimtewandeling beschermen patiënten met de zeldzame ziekte XP (overgevoeligheid voor zonlicht). En de coating van het SILEX communicatiesysteem aan boord van de satelliet Artemis

wordt ook gebruikt in endoscopen, camera’s die via een klein gaatje in je lichaam worden ingebracht tijdens een operatie. Niet zo sexy... maar wel baanbrekend en nuttig!

Galileo Masters Competitie De Europese ruimtevaartorganisatie ESA organiseert in Nederland elk jaar de Galileo Masters Competitie. Alle bedrijven met een vernieuwende toepassing voor het toekomstige Galileo navigatiesysteem kunnen zich inschrijven. Netherlands Space Office

7

‘Een satelliet in de ruimte ziet veel meer dan wij met onze ogen.’

In Nederland werden de afgelopen jaren verschillende toepassingen van satelliettechnologie ontwikkeld. Drie voorbeelden:

8

Dagelijks leven

Offshore weerbericht Hoe hoog staan de golven? Wanneer komt de vloed opzetten? En hoe is de vorm van de zandbanken de laatste tijd veranderd? Het antwoord op deze vragen is van cruciaal belang voor de offshore industrie en de scheepvaart. Het Nederlandse bedrijf ARGOSS speelt hierop in met modellen gebaseerd op de meest recente satelliet­ gegevens. ARGOSS is gehuisvest in het Geomatics Business Park in Marknesse, een verzamelpunt voor bedrijven en kennis-

instellingen die aardobservatie, geo-wetenschappen en informatietechnologie combineren.

Live racen tegen de profs Satellietnavigatie is de basis voor een nieuw genre computergames. Andy Lürling bouwt met zijn collega’s aan het concept Real-Time Games. Ze stoppen in elke raceauto een GPS-ontvanger. Die verzamelt informatie over de plaats van de auto op het circuit, zijn snelheid en zo nog een aantal dingen.

Een zender stuurt alle informatie door naar een centrale computer. Van daaruit gaat de data naar gamers. Dat kan zelfs live, waardoor een gamer bijvoorbeeld meeracet in de A1 Grand Prix of de Formule 1.

Mijnakker.nl stelt deze en nog zeven andere grootheden vast met een precisie van tien bij tien meter nauwkeurig. Het resultaat is een instrument dat helpt bij bemesten en beregenen. Dat is efficiënter en beter voor het milieu.

De allerbeste oogst Met behulp van satellietgegevens kun je onderzoeken hoe gewassen ervoor staan. Krijgt het graan voldoende vocht? Hoeveel stikstof zit er in de uien? En hoeveel kilo aardappelen groeit onder de grond? Netherlands Space Office

9

De gevolgen van klimaatverandering zijn overal in de wereld zichtbaar. Ook in Nederland. Hoe gaat het verder met de zeespiegelstijging? Met luchtvervuiling en de ozonlaag? En wat kunnen we doen om het tij te keren? Bij al deze vragen speelt ruimtevaart een cruciale rol. Want alleen met satellieten kun je wereldwijd en nauwkeurig de damp­kring monitoren, oceaanstromen in kaart brengen en de zwaartekracht meten. Nederland heeft een leidende rol in het bedenken en maken van instrumenten voor aardobservatiesatellieten. Ook ontwikkelen we innovatieve toepassingen zoals dagelijkse dijkinspecties en het ozonalarm. Zo houden we voortdurend een vinger aan de pols. En komen we meer te weten over de klimaatproblematiek.

Planeet aarde

Wat doen aardobservatiesatellieten?

Pieternel Levelt, hoogleraar satellietwaarneming van de atmosfeer (KNMI, TU Eindhoven)

12

Planeet aarde

‘Met satellieten kunnen we heel veel informatie verzamelen over bronnen van klimaatverandering en luchtvervuiling. Deze worden mede veroorzaakt doordat mensen meer of andere stoffen in de dampkring brengen dan de natuur kan verwerken. Op veel plaatsen in de wereld worden metingen gedaan vanaf de grond. Maar dat gebeurt lang niet overal en lang niet altijd goed genoeg. Nauwkeurige grondmetingen en wereldwijde satelliet­ metingen vullen elkaar goed aan.

Met satellietinstrumenten kun je de héle dampkring meten, dag in dag uit, jaar in, jaar uit. Daarmee moeten we doorgaan om twee redenen. Ten eerste willen we nog veel meer leren over de oorzaken van klimaatverandering en luchtvervuiling. Ten tweede willen we meten of de maatregelen die we nemen het gewenste effect hebben. Zorgen schonere auto’s inderdaad voor minder stikstofdioxide in de lucht? En helpt het Kyoto Protocol bij het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen?

Nederland speelt een leidende rol in de wereld als ontwikkelaar en bouwer van satellietinstrumenten zoals OMI, SCIAMACHY en TROPOMI voor bijvoorbeeld het meten van ozon, methaan, stikstofdioxide en koolstofmonoxide in de dampkring. En ook wetenschappelijk horen we bij de top. Instituten als het KNMI, SRON en de universiteiten zijn erg goed in het interpreteren van de gegevens die satellieten terugsturen naar de aarde.’

Smogalarm Satellieten verrichten permanent metingen aan de luchtkwaliteit. Bijvoorbeeld het aandeel ozon of fijnstof in de atmosfeer. Door steeds nauwkeuriger metingen kan bij grote luchtvervuiling tijdig alarm worden geslagen. Zo is er bijvoorbeeld een ozon- en een smogalarm.

Netherlands Space Office

13

GOCE GOCE doet onderzoek naar de kleinste variaties in het zwaartekrachtveld van de aarde. De missie levert gegevens op voor onderzoek naar zeestromen, de stijging van de zeespiegel en de dikte van de ijskappen. Nederlandse bijdragen aan de missie kwamen van de TU Delft, het ruimteonderzoeksinstituut SRON en Bradford Engineering.

‘Vanuit de ruimte ziet de aarde er adembenemend mooi uit’ - ESA-astronaut André Kuipers

Ruimteonderzoek in Nederland Nederland heeft een rijke traditie in ruimteonderzoek, het vakgebied dat ruimtetechnologie en wetenschap met elkaar verbindt. Dat begon al in de jaren vijftig. Wetenschappers bouwden meet­ instrumenten die aan een heteluchtballon werden opgelaten. Gevolgd door instrumenten voor sondeerraketten en satellieten. Satellietmissies maken het mogelijk om dag in dag uit waarnemingen te doen van de aarde en het heelal. 14

Planeet aarde

Succesvolle Nederlandse instrumenten voor aardobservatie zijn onder meer GOME, SCIAMACHY en OMI. Ze hebben onze kennis over de samenstelling van de dampkring en de processen die zich daarin afspelen enorm verrijkt. In ESA-kader bouwt Nederland voort op deze successen met de ontwikkeling van een nieuw instrument: TROPOMI. Dit instrument kan nóg scherper kijken naar bijvoorbeeld het vervuilende gas stikstof­dioxide en het broeikasgas methaan.

Dat gebeurt in voor mensen zichtbaar en onzichtbaar licht, zoals ultraviolet en infrarood. En dat gebeurt elke dag opnieuw. Zo wordt meer bekend over het gedrag van methaanconcentraties in de atmosfeer en hun effect op het klimaat.

Dagelijkse dijkinspectie Ramon Hanssen is hoogleraar Aardobservatie aan de TU Delft. Hij ontwik­kelde samen met een paar creatieve collega’s een systeem om de Nederlandse dijken in de gaten te houden: ‘Met de radarbeelden van de Europese aardobservatiesatellieten Envisat en ERS-2 kan Rijks­waterstaat elke dag kijken hoe de dijken ervoor staan. Elke beweging wordt zichtbaar, zelfs tot de millimeter nauwkeurig.’ Netherlands Space Office

15

3…2…1… Lift-off! De Ariane-5 raket maakt zich langzaam los van het lanceerplatform in Kourou, Frans Guyana. Aan boord zijn de astronomische satellieten Herschel en Planck. Seconden lang blijft het stil, terwijl de raket steeds sneller en sneller de lucht in klimt. Dan volgt een oorverdovend gerommel. De missieteams houden hun adem in. De lancering is één van de meest kritische momenten in een ruimtemissie. Herschel en Planck hebben supergevoelige meetapparatuur aan boord, die grensverleggende wetenschap mogelijk maakt. Maar alleen als deze apparatuur het geweld van een lancering probleemloos doorstaat. Daarom wordt elke Europese satelliet uitvoerig getest bij ESA’s testcentrum ESTEC in Noordwijk.

Ruimtetechnologie

‘Is Nederland niet te klein voor ruimtevaart?’

Made in Holland Ruimtevaart is in één zin: het onmogelijke mogelijk maken. Alle ruimtemissies zijn uniek. Ingenieurs en wetenschappers hebben geen blauwdruk van hoe het moet. Met elke satelliet, elk instrument, elke techniek rekken ze de grens van wat we weten en kunnen een beetje verder op.

Zonnepanelen De grootste ruimtevaartonderneming van Nederland is Dutch Space. Het Leidse bedrijf 18

Ruimtetechnologie

maakt uiteenlopende hardware voor lanceervoertuigen, ruimtevaartuigen en satellieten. Maar het meest bekend is Dutch Space door zijn succesvolle zonnepanelen. Bijvoorbeeld die voor het Europese vrachtschip ATV, dat het internationale ruimtestation bevoorraadt. Voor elke ATV maakt Dutch Space vier ‘vleugels’ voorzien van in totaal 13.000 zonnecellen. Samen leveren ze minimaal 4800 Watt aan elektriciteit. Dutch Space werkt nu aan de ‘thin film’ technologie. Die maakt zonne­

panelen twee keer lichter, twee keer goed­koper en twee keer sneller in productie.

Nanospiegels TNO ontwikkelt nieuwe technologieën en materialen voor ruimtemissies. Bijvoorbeeld ‘immersed grating’. Dankzij deze techniek kan het meetinstrument TROPOMI gassen in de dampkring veel nauwkeuriger bestuderen dan voorheen. Toch is het instrument niet groter of

zwaarder dan zijn voorgangers. Voor de ESA-satelliet GAIA ontwikkelt TNO hightech spiegels van silicium carbide, het op één na hardste materiaal ter wereld. De spiegels zijn geslepen met nanometer precisie. Dat is noodzakelijk voor GAIA’s missie: het maken van een extreem nauwkeurige, driedimen­sionale kaart van ons melk­wegstelsel.

Columbus Het ruimtelaboratorium Columbus is Europa’s belangrijkste bijdrage aan het internationale ruimtestation ISS. Een team van het Nationaal Luchten Ruimtevaartlaboratorium (NLR) ondersteunt astronauten realtime als ze werken met de Europese experimentenfaciliteit. Zo worden de unieke omstandigheden van het ruimtelaboratorium dag en nacht optimaal benut. Netherlands Space Office

19

Handschoenenkast De drie handschoenenkasten, of ‘gloveboxes’, aan boord van het internationale ruimtestation ISS zijn gebouwd door het Nederlandse bedrijf Bradford Engineering bv in Heerle. Bradford bouwde zijn eerste handschoenenkast al in 1986, destijds voor een ruimtelaboratorium aan boord van de Space Shuttle. De officiële naam van de grootste handschoenkast aan boord van het ISS is Microgravity Science Glovebox (MSG), een hightech mini-laboratorium waarin 20

Ruimtetechnologie

experimenten volledig afgesloten van de buitenwereld kunnen worden uitgevoerd.

Satellieten op examen Een satelliet bouwen is een hele prestatie. Maar hoe weet je zeker dat hij in de ruimte ook werkt? Vooral na een lancering die gepaard gaat met enorm gebulder en heftige trillingen? Het antwoord is testen, testen en nog eens testen. Dat gebeurt bij de grootste vestiging van ESA: het technisch centrum ESTEC in Noordwijk.

Eerst gaat een satelliet op de ‘triltafel’. Deze tafel bootst alle mogelijke trillingen na die vrijkomen bij een lancering met de Ariane-5 raket vanuit Kourou. Voor en na elke triltest wordt de satelliet onderzocht op mogelijke problemen. Dan volgt de akoestische test. Met grote, zware ‘trompetten’ wordt het gerommel van een raketmotor gesimuleerd. De herrie veroorzaakt trillingen waar de gevoelige apparatuur aan boord van de satelliet tegen moet kunnen.

En tot slot is er de Large Space Simulator. In deze enorme tank worden de omstandigheden van de ruimte zoveel mogelijk nagebootst. Er heerst een vacuüm, het kan er ijzig koud worden en extreem warm. Pas als een satelliet ‘geslaagd’ is voor al zijn examens, kan hij op transport naar de lanceerbasis.

‘Wij werken voortdurend op de grens van wat mogelijk is.’ - Pieter Dieleman, instrumentontwikkelaar bij SRON

Netherlands Space Office

21

Hoe ontstond leven op aarde? Hoe worden sterren en planeten geboren? Welke plaats heeft de mens in dat immense heelal? Het zijn fundamentele vragen die de mensheid prikkelen. De antwoorden komen in kleine stapjes, vaak vanuit de ruimte. Geavanceerde ruimtetelescopen met hightech sensoren turen naar de uithoeken van het heelal. Ruimtesondes dalen af op manen en planeten in ons zonnestelsel en brengen adembenemende landschappen en nieuwe werelden in beeld. Nederland speelt in de verkenning van het heelal een belangrijke rol. We bouwen hoogwaardige meetinstrumenten en satellietonderdelen. Met de gegevens die dit oplevert gaan onze topwetenschappers aan de slag. Om te ontdekken…

Wetenschap en exploratie

‘Is er leven buiten de aarde?’

Ewine van Dishoeck, hoogleraar astronomie, Sterrenwacht Leiden

24

Wetenschap en exploratie

‘De vraag of er meer leven is in het heelal moet natuurlijk worden beantwoord. De mens is nieuwsgierig naar zijn plaats in het geheel, daarom stelt hij fundamentele vragen. Dat is altijd zo geweest. Sommige stukken van dit onderzoek kun je niet vanaf de aarde doen. Daarvoor móet je naar de ruimte. We willen bijvoorbeeld een planeet vinden zoals de aarde, maar dan rond een andere ster dan onze zon. Vanaf de aarde zou je die planeet met een heel goede telescoop nog wel kunnen vinden.

Maar hoe kom je erachter hoe die planeet er precies uit ziet, of er water is en een dampkring? Daarvoor moet je kijken met een ruimtetelescoop. Die zien veel scherper en nauwkeuriger, omdat ze niet eerst door de turbulente dampkring van onze aarde hoeven te kijken. Dezelfde dampkring is ook de spelbreker bij waarnemingen van bijvoorbeeld röntgenstraling van hemelobjecten. Speciale ruimtetelescopen kunnen deze fenomenen wel zien en ons zo meer vertellen over hoe het heelal is

gevormd en hoe het nu in elkaar zit. De sensoren van ruimtetelescopen worden steeds beter. We ontdekken dus ook steeds meer. Met gegevens van de ESA-ruimtetelescoop Herschel hoop ik veel meer te kunnen ontdekken over de rol van water in het heelal. De vondst van leven is nog wel een paar stappen verder. Maar wie weet luiden de krantenkoppen over vijftig jaar: de mens is niet alleen!’

Netherlands Space Office

25

HIFI Hoe worden sterren en sterrenstelsels geboren? Hoe gaan sterren dood? En wat is de rol van water in het heelal? Het antwoord op deze en andere prangende vragen wordt de komende jaren gezocht met HIFI (Heterodyne Instrument for the Far Infrared). HIFI is één van de drie instrumenten aan boord van de ESA-ruimtetelescoop Herschel. Anderhalf miljoen kilometer van de aarde gaat HIFI submillimeterstraling 26

Wetenschap en exploratie

waarnemen. Juist met deze straling is het mogelijk om dóór grote gaswolken heen te kijken naar het ontstaan en sterven van sterren. En om water te detecteren ver weg in het heelal. HIFI is het meest geavanceerde ruimte-instrument dat ooit in Nederland werd gebouwd. In totaal werkten 25 instituten uit tien verschillende landen eraan, onder leiding van het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON.

ExoMars en de Rode Planeet Het liefst zouden wetenschappers een stukje van de planeet Mars naar de aarde halen voor grondig onderzoek. Maar het kan ook andersom. ESA werkt aan een uitgekiend rijdend laboratorium dat ter plaatse de bodem kan onderzoeken: ExoMars. Nederlandse bedrijven en instituten zijn volop betrokken bij de voorbereidingen van de missie. TNO ontwikkelt een instrument dat kijkt naar de chemische samenstelling

van Marsstenen en de mineralen die erin zitten. Informatie over de meest interessante exemplaren geeft hij door aan andere instrumenten voor nader onderzoek. Dutch Space en LioniX werken aan een chip die biologische materialen herkent in de Marsbodem.

Nederland werkt de komende jaren onder meer mee aan: - James Webb Space Telescope - planeetverkenner ExoMars - Gaia ruimtetelescoop Netherlands Space Office

27

Het NSO in vijf vragen

28

Over het NSO

Waarom is het NSO opgericht?

Welke doelstellingen heeft het NSO?

Nederland is een klein land, maar in de ruimtevaart toch een belangrijke speler. Onze wetenschappers doen baanbrekend onderzoek. Onze ingenieurs en technici ontwikkelen nieuwe technologieën. En de industrie bouwt hardware van de hoogste kwaliteit. Om al deze kennis en kwaliteiten goed over het voetlicht te brengen, heb je één organisatie nodig. Eén deur naar alle ruimtevaartactiviteiten in Nederland. Dat is het Netherlands Space Office.

De taak van het NSO is het Nederlands ruimtevaartprogramma ontwikkelen en uitvoeren. Het NSO vertegenwoordigt als Nederlandse ruimtevaartorganisatie ons land internationaal naar andere ruimtevaartorganisaties, zoals ESA of NASA. Met als doel een sterke positie van Nederland in de ruimtevaart en een maximale opbrengst voor wetenschap, economie en maatschappij.

Voor wie is het NSO?

Wat doet het NSO met educatie?

Ruimtevaart is er voor de maatschappij in de breedste zin. Het NSO is er voor de industrie, voor de wetenschap, voor docenten, studenten en leerlingen, voor bedrijven en kennisinstellingen, voor burgers en voor internationale contacten. Kortom: voor iedereen die iets kan met of wil weten over ruimtevaart in Nederland.

Scholieren, studenten, docenten en kennisinstellingen zijn belangrijke doelgroepen van het NSO. Zij werken tenslotte aan de toekomst van de Nederlandse ruimtevaart. Het NSO onderneemt zelf educatieve activiteiten en ondersteunt organisaties die ruimtevaart en educatie willen samenbrengen.

De vier thema’s van het NSO zijn: Wetenschap en exploratie Planeet aarde Dagelijks leven Ruimtetechnologie

Netherlands Space Office

29

Over het NSO

Nederland en ruimtevaart

30

Over het NSO

Ruimtevaart speelt een belangrijke rol in ons dagelijks leven. Ook al is het misschien niet altijd even zichtbaar. Van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek tot heel praktische zaken als communicatie en navigatie; ruimtetechnologie maakt het mogelijk.

worden. De industrie ontwikkelt hightech zonnepanelen, meetinstrumenten en onderdelen voor satellieten en lanceervoertuigen. En we hebben veel ondernemers die innovatieve toepassingen ontwikkelen, gebaseerd op satellietgegevens. Dat is goed voor de economische activiteit in Nederland en goed voor onze kenniseconomie.

Nederland behoort met enkele van haar ruimtevaartactiviteiten tot de wereldtop. Instituten en kennisinstellingen leveren onderzoekers die wereldwijd erkend

Ruimtevaart gaat niet alleen over geld verdienen. Het inspireert en stimuleert ook jongeren die kiezen voor een studie of loopbaan in wetenschap en techniek.

‘Het NSO is dé Nederlandse ruimtevaartorganisatie.’ - Ger Nieuwpoort, directeur NSO

En het spreekt tot de verbeelding van iedereen die zich vragen stelt over de wereld om zich heen.

Netherlands Space Office De activiteiten van het NSO zijn er op gericht om Nederland een waardevolle en zichtbare bijdrage te laten leveren aan de ruimtevaart. Met name op de gebieden waar we goed in zijn. Voorbeelden zijn de ontwikkeling van de meetinstrumenten TROPOMI en HIFI, zonnepanelen en raketonderdelen.

Om dit te bereiken, ontwikkelt het NSO het Nederlandse ruimtevaartprogramma voor de lange termijn en ziet het toe op de uitvoering van dit programma in de praktijk. Het stimuleert initiatieven met behulp van subsidies. En vertegenwoordigt de belangen van de Nederlandse ruimtevaartsector nationaal en internationaal.

ruimtevaart of er een bijdrage aan wil leveren. Want ruimtevaart is geen doel op zich. Het staat in dienst van de samenleving. Net als het NSO. Kijk voor meer informatie op www.spaceoffice.nl

Het NSO brengt mensen bij elkaar. Het legt contact met bedrijven, instituten, wetenschappers, studenten, docenten, burgers… iedereen die gebruik wil maken van Netherlands Space Office

31