Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Natuurwetenschap in het Nieuws nummer 41, februari 2009 Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net als de digitale versie van deze krant te vinden op: www.natunieuws.nl

Klimaat & Evolutie Een Darwinfeestje voor het beste idee ooit Volkskrant, februari 2009 Het Darwinjaar begint vandaag in Leiden. Een jaar vol activiteiten rond de grondlegger van de evolutietheorie.

mens dat doet als hij rozen kweekt of sierduiven fokt.

evolutietheorie is bijna even onbetwijfelbaar waar als de stelling van Pythagoras.

Natuurlijke selectie is de belangrijkste (zij het niet de enige) verklaring van de enorme verscheidenheid aan planten en dieren in de natuur. Zij laat zien hoe complexe vormen, zoals bijvoorbeeld een oog, uit simpeler voorlopers kunnen ontstaan, als elk tussenstapje maar miniem voordeel oplevert boven het vorige. En ze laat ook zien hoe alle organismen uiteindelijk afstammen van één gemeenschappelijke voorouder, de allereerste cel.

En het ontstaan van het leven dan? Dat verklaart de evolutietheorie niet.

Darwin: gemakkelijk mis te verstaan Volkskrant, februari 2009 Het allergrootste misverstand is dit: de evolutietheorie heeft in het zojuist aangebroken Darwinjaar de tegenstanders voor eens en voor altijd van zich afgeschud.

Charles Darwin (EPA)

Charles Darwin, bepaald geen feestneus, zou er niets van moeten hebben, maar vandaag begint het Darwinjaar. Precies 200 jaar geleden werd de grondlegger van de evolutietheorie geboren. Dit jaar is het bovendien 150 jaar geleden dat zijn belangrijkste werk verscheen, On the origin of species. Toch verdient Darwin (1809-1882) een feestje, want hij is – in de woorden van de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett – wel de bedenker van ‘het allerbeste idee ooit’. Dit idee was niet dat van evolutie op zichzelf – het was in Darwins tijd al wel aanvaard dat planten- en dierensoorten niet onveranderlijk waren – maar het concept van ‘evolutie door natuurlijke selectie’. Darwins 'brainwave' maakte begrijpelijk hoe nieuwe soorten uit elkaar ontstaan. Ze ontwikkelen zich doordat in de strijd om het bestaan in uiteenlopende, veranderende omgevingen steeds de best aangepaste individuen overleven, zich voortplanten, en zo hun eigenschappen kunnen doorgeven aan hun nageslacht. De natuur selecteert, zoals de Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Die veronderstelling is te hoog gegrepen. Al was het maar omdat Darwins theorie, hoe elegant ook en hoezeer ook omgeven met een wagonlading aan empirisch bewijs, gemakkelijk verkeerd kan worden begrepen.

Het ontstaan van het leven wordt inderdaad niet verklaard door de evolutietheorie. De evolutietheorie vertelt volgens welk proces het leven zich in de loop van de tijd ontwikkelt. Het vertelt over de verandering van het leven, en niet zo over de totstandkoming ervan. Evolutie zorgt ervoor dat planten en dieren steeds beter worden. Dit is een hardnekkig misverstand. Het misverstand dat het proces van evolutie ervoor zorgt dat het allemaal steeds beter wordt. Maar evolutie kent geen richting. Gaat niet vooruit, maar gaat gewoon. Als een blinde hobbelt ze wat rond. Er is continu sprake van verandering, en zij die het beste in die veranderende wereld passen, blijven er het langst. Mensen stammen af van apen. Dat is niet zo. In ieder geval stammen wij niet af van apen zoals wij die tegenwoordig kennen: onze voorouders zijn geen chimpansees of orang-oetans. Wel is het zo dat wij samen met apen een gemeenschappelijke voorouder hebben. Maar die hebben we ook met tijgers, slakken en varens. Evolutie is survival of the fittest. Als we er voor het gemak even van uitgaan dat natuurlijke selectie de hoofdmoot is van de evolutietheorie, dan lijkt Darwin dus inderdaad te zeggen dat je de evolutietheorie kunt samenvatten met de kreet survival of the fittest. Fit betekent vooral ‘passend’. De meest passende organismen overleven; zij die passen in hun leefomgeving.

Charles Darwin (1809-1882) op latere leeftijd. (ANP)

Om teleurstellingen en verrassingen te voorkomen een overzicht van de zeven grootste misverstanden over Darwin (18091882) en zijn evolutietheorie (1959). En waarom het misverstanden zijn. De evolutietheorie is toch maar een theorie? Dit is een veelgehoorde misvatting. Alsof theorieën ‘slechts’ theorieën zijn: speculaties die wel eens onwaar zouden kunnen zijn. De 1

Zoiets complex als het oog kan nooit ontstaan zijn door iets eenvoudigs als evolutie. Hoewel een oog met lens maar zonder netvlies inderdaad nutteloos is, is andersom een oog met netvlies maar zonder lens dat helemaal niet. Sterker nog: er zijn talloze beestjes die dat soort ogen hebben. En als je eenmaal een netvlies hebt, dan is een soort van lensje reuze handig. Kortom; ook iets ingewikkelds als het oog kan stapje voor stapje door het blinde en onnadenkende evolutieproces tot stand komen. St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Is de EO om?

Supervulkaan Yellowstone trilt

Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009

Kennislink.nl, februari 2009

De Evangelische Omroep omarmt Darwin en lijkt er spijt van te hebben dat verwijzingen naar evolutie tot voor kort uit BBC-natuurfilms werden geknipt.

Afgelopen week trilde de grond rondom de supervulkaan Yellowstone (V.S.) honderden malen. Het leek een voorbode voor een superuitbarsting, maar inmiddels lijkt het weer rustig. Maar voor hoe lang is de grote vraag.

Onder het motto 'En God schiep Darwin' heeft de omroep zich dit jaar op de evolutietheorie gestort.

Evolutionistische Omroep?

zelf meldt). Voor Oost-Europa is de schatting zelfs 50%. De afname van de mist (én nevel) is ongeveer 50% voor de categorieën tot 1, 2 en 8 km zicht.

De supervulkaan Yellowstone (Wyoming, V.S.) laat van zich horen. En hoe! De afgelopen dagen zijn er maar liefst meer dan 500 aardbevingen waargenomen. Is dit een aankondiging van een superuitbarsting? Op 1 januari berichtte geoloog Christopher Sanders aan alle bevoegden rondom het Yellowstone National Park over een op handen zijnde noodtoestand. De supervulkaan Yellowstone trilde bijna onophoudelijk in de voorafgaande dagen. Sanders raadde iedereen aan te vertrekken in een straal van 325 km rondom de supervulkaan. De tekenen voor een superuitbarsting waren nabij volgens hem nabij.

Andries Knevel, presentator en oud-directeur, tekende in de uitzending een verklaring. Daarin gaf hij toe er spijt van te hebben dat hij zijn kijkers en zijn kinderen heeft voorgehouden dat de aarde in zes dagen van 24 uur is geschapen. En net als Cees Dekker ziet hij ook weinig meer in Intelligent Design, het christelijke evolutiemodel waarin een Grote Ontwerper af en toe een zetje geeft.

Fossiel bewijs voor dinogevechten Kennislink.nl, februari 2009 Gehoornde Triceratops dinosaurussen verwondden de kop van hun soortgenoten in gevechten. Bij het analyseren van fossiel materiaal waren littekens te zien van onder meer ontstekingen en botbreuken. We kennen het allemaal wel: het beeld van vechtende, gehoornde dinosaurussen die elkaar op de kop aanvallen. Tot voor kort was helemaal niet bekend of dit beeld wel op waarheid berustte. Niemand heeft immers ooit een dinogevecht ‘live’ kunnen volgen.

Vaar mee met de Beagle Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Heeft u een serieus onderzoeksvoorstel dat uitgevoerd kan worden tijdens de reis van de Beagle? Vul dan het formulier in, want misschien kunt u meevaren. Het Beagle-project van de VPRO begint vorm te krijgen. Vanaf september zullen regisseur Hans Fels, eindredacteur Lex Runderkamp en een bemanning van redacteuren, technici en wisselende gasten een jaar lang de HMS Beagle nareizen. De 21e eeuwse 'Beagle' - de echte naam blijft Clipper Stad Amsterdam, want herdopen van een schip brengt ongeluk zal worden uitgerust met de modernste multimediale apparatuur. Op het schip zal een volledige studio worden ingericht, vanwaaruit dagelijks een Beagle-journaal wordt gemaakt dat op de website te bekijken is. Daarnaast wordt vanaf het schip wekelijks een themauitzending gemaakt, die vanaf half september wekelijks op zondagavond op televisie zal worden vertoond.

Yellowstone staat bekend om de vele geisers die gevoed worden door warmte van de vulkaan. Bron: USGS

Opwarming Europa deels door mist Kennislink.nl, februari 2009 De opwarming van Europa in de laatste decennia is een sterke opwarming. Zelfs zo sterk dat een deel niet verklaard kan worden. Nieuw onderzoek toont aan dat de afname van mist en nevel 10-20% van de opwarming verklaart. Minder mist betekent tevens een vooruitgang van de luchtkwaliteit in Europa. Mist kaatst ook zonnestralen terug waardoor de zonestralen de aarde niet bereiken. Gevolg? Het koelt het af. De Fransen Vautard en Yiou en de Nederlander Geert Jan van Oldenborgh (KNMI) schrijven in Nature Geoscience dat de mist de afgelopen dertig jaar flink is afgenomen in Europa. Deze afname verklaart een deel van relatief sterke opwarming in Europa. De laatste decennia warmde Europa zich met 0,5°C per decennium op. Klimaatmodellen konden deze opwarming niet verklaren. De wetenschappers melden dat -naar schatting10-20% van deze opwarming door de afname van mist komt (en niet 5-10% zoals het KNMI

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

2

Reconstructie van een gevecht tussen tweeTriceratops.

Fossiele slang zo lang als T-rex Kennislink.nl, februari 2009 In Colombia is de grootste slang ooit gevonden. Het fossiel is naar schatting dertien meter lang. De slang is als oerthermometer gebruikt voor de tropen van zo’n 60 miljoen jaar geleden. Het was toen ruim warmer dan tegenwoordig. Worden de kwetsbare tropen nog warmer als de aarde verder opwarmt? Tweemaal zo lang als een voetbaldoel en zeven keer langer dan een volwassen mens? Een grotere slang dan de slang die Jennifer Lopez aanviel in de film ‘Anaconda’? In Colombia is een fossiele slang met een lengte van dertien meter gevonden. De grootste slang ooit. Dat is drie tot vier meter langer dan de langste slangen van tegenwoordig. De reuzenslang van 1135 kg en een diameter van 0,5- 1 m leefde 58-60 miljoen jaar geleden in een tropisch zone met hoge temperaturen van 32-33°C. Dit is warmer dan de huidige tropen én anders dan gedacht werd. Is dit een clou voor wat de kwetsbare tropen in de toekomst staat te St. Bonifatiuscollege, Utrecht

wachten? Dit nieuws publiceerden Jason Head (University of Toronto, Canada) en collega’s in het Britse wetenschapsblad Nature.

Volgens de onderzoekers had de Titanoboa een soortgelijke leefwijze als de anaconda

IJstijd door meteorietenregen Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 In een bodemlaag uit het begin van de laatste ijstijd zijn miljarden nanodiamantjes gevonden. Deze vondst duidt op een meteorietenregen die de oorzaak van de kou en het uitsterven van de grote zoogdieren , zoals de mammoet, kan zijn geweest. Verspreid over heel Noord-Amerika zijn in deze laag minuscule diamantjes gevonden. In diezelfde laag zat ook iridium, een metaal dat op aarde zeldzaam, maar kenmerkend is voor meteorieten. De aanduidingen voor de meteorietenregen zijn er dus, maar er zijn geen kraters gevonden. De onderzoekers denken dat de meteorieten al ontploft waren voordat ze de aarde raakten.

In eerste instantie lijkt het alsof de vis vier ogen heeft, maar het zijn er twee, elk met afzonderlijke boven- en een onderkant. De bovenste helft vangt het schaarse licht op - de vis leeft duizend meter onder het wateroppervlak - , de onderste helft, aan de zijkant van de kop, focust met behulp van spiegels het licht op het netvlies.

De diepzeevis ''dolichopteryx longipes' maakt gebruik van spiegels in zijn ogen om op een diepte van duizend meter zo veel mogelijk te kunnen zien (Foto: J. Patridge).

Bizarre soorten ontdekt in Tasmaanse diepzee NRC, februari 2009 Een diepzee-expeditie ten zuidwesten van Tasmanië heeft bizarre nieuwe soorten opgeleverd. Tot de bijzondere nieuwe diepzeesoorten die zijn ontdekt behoort een halve meter hoge vleesetende zakpijp op 4006 meter. Deze zakpijp – een trechter op een steeltje – ‘jaagt’ door zijn trechter dicht te klappen als een prooi voorbij zwemt. De expeditie meldt ook slecht nieuws. Rifvormende koralen op een diepte van meer dan 1.300 meter zijn recent afgestorven. Vervolgonderzoek moet aantonen of verzuring van het zeewater, een gevolg van een hogere CO2-concentratie in de atmosfeer, de sterfte veroorzaakt.

Spermaoorlog bestaat echt Cichliden bewijzen de strijd der zaadjes Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Het leven van een zaadcel gaat niet over rozen. Hij moet niet alleen een lange reis maken om een eicel te bevruchten, hij komt daarbij talloze concurrenten tegen, vaak ook nog eens van andere mannen. Het gevolg is een ware spermaoorlog. Een gorilla heeft traag zaad. Trager dan het zaad van zijn collega-apen. Menselijk zaad zwemt ruim twee keer zo snel, en dat van chimpansees zelfs zeven keer zo snel. Kijken we vervolgens naar het paringsgedrag van deze dieren, dan doemt er een verband op. Gorillavrouwtjes leven in een harem en plegen zelden overspel. Bij mensen komt dit al vaker voor, en chimpansees zijn ronduit losbandig in seksueel opzicht. Conclusie: hoe losbandiger de soort, hoe fitter het zaad.

Een felrood, zacht koraal dat is ontdekt op 1.700 meter diepte, ten zuidoosten van Tasmanië. Foto CSIR

Exoot verjaagt donderpad uit rivieren Volkskrant, februari 2009 De grondel, een baarsachtige vis uit Midden-Europa, verovert in hoog tempo de Nederlandse rivieren. Inheemse vissen worden in hoog tempo door de nieuwe soort verdrongen. Volgens bioloog Martijn Dorenbosch is vooral de rivierdonderpad, een kleine vis met een zeer wendbare kop, de dupe van de oprukkende indringer. Daar zijn al langer aanwijzingen voor. Dorenbosch verwacht bij de aankomende voorjaarsinventarisatie weinig donderpadden meer te vinden in de Rijn, Waal en IJssel.

Ter vergelijking: Tunguska, Rusland. Op 30 juni 1908 explodeerde een 65 meter grote asteroide boven midden-Siberie. Over een oppervlak van tweeduizend vierkante kilometer werden naar schatting zestig miljoen bomen in de as gelegd. Het zwemmende bewijs van de spermaoorlog.

Spiegelogen Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Biologen hebben het eerste gewervelde dier met spiegels in zijn ogen ontdekt, zo schrijven zij in het blad Current Biology. Het gaat hier om de ‘brownsnout spookfish’, een tropische diepzeevis die al zo’n 120 jaar in de boeken staat beschreven, maar waarvan tot voor kort nog nooit een levend exemplaar was gevangen. Vorig jaar werd er een uit het water gevist bij het pacifische eiland Tonga. Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Ook andere vissoorten hebben onder de komst van de grondel te lijden, maar de rivierdonderpadden wordt extra hard getroffen omdat ze net als de grondels op de rivierbodem leven en hetzelfde hoofdvoedsel hebben: vlokreeftjes en rivierpissebedden.

Hetzelfde verband is nu aangetoond bij cichliden, baarsachtige visjes. Onderzoeker John Fitzpatrick nam samen met een aantal collega’s 29 nauw verwante cichliden-soorten onder de loep in het Oost-Afrikaanse Tanganyikameer. De mannetjes van de soorten waarvan de vrouwtjes het meest losbandig waren, hadden het fitste zaad. Ze hadden gemiddeld meer zaadcellen, die ook nog eens groter waren en langer leefden dan de spermatozoa van de minder losbandige cichliden-soorten. Zelfs de pauwenstaart en de laatste mode in kleding zijn volgens hem het gevolg van de strijd der zaadjes. 3

De grondel die inheemse vissoorten uit de Nederlandse rivieren verdrijft. (Foto Radboud Universiteit)

St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Ook Zuidpool is snel warmer geworden NRC, februari 2009 Het Zuidpoolgebied is de afgelopen vijftig jaar wel degelijk warmer geworden. De opwarming lag zelfs boven het mondiaal gemiddelde. Dit blijkt uit een nieuwe bewerking van oude meetgegevens. De opwarming is in lijn met de theorie van het broeikaseffect. Tot dusver werd Antarctica beschouwd als een gebied dat zich, enigszins raadselachtig, aan de mondiale opwarming onttrok. Het afwijkend gedrag is wel toegeschreven aan het ‘gat’ in de stratosferische ozonlaag boven de Zuidpool.

overbeviste soorten zoals wijting, zwaardvis en marlijn liggen al niet meer in de winkels, kwetsbare soorten zoals roodbaars en zeewolf worden door steeds meer supermarkten geweerd.

Niet walvis maar mens vist zee leeg

Greenpeace voert sinds 2007 de campagne Maak Schoon Schap, voor duurzame vis in supermarkten. Sindsdien publiceert de organisatie ieder jaar een ranglijst waarbij de achttien grootste supermarktketens worden beoordeeld.

Het heeft geen enkele zin om walvissen af te maken om daarmee de visstand te willen opkrikken. Dat schrijven Canadese en Amerikaanse visserijbiologen vrijdag in het weekblad Science.

Ruzie om begrip klimaatneutraal Volkskrant, februari 2009

Onenigheid over wat klimaatneutraal mag heten, heeft een breuk veroorzaakt in de samenwerking tussen bedrijven die in CO2-compensatie handelen. De bedrijven verkopen klimaatcompensatie voor vliegreizen, autokilometers, consumentenbestedingen of ‘groen’ gas.

Opwarming van Antarctica. Hoe roder, hoe warmer. Graphic Nasa

EU-landen eens over milieueisen aan auto's Volkskrant, februari 2009

De grootste aanbieder, Klimaatneutraalgroep, heeft zich teruggetrokken, omdat de kwaliteitseisen die andere aanbieders van klimaatneutrale producten zichzelf willen opleggen, niet ver genoeg zouden gaan. De dubieuze kwaliteit van sommige klimaatprojecten leidde eerder dit jaar tot het schrappen van enkele projecten.

Keizerspinguin kan opwarming niet bijbenen Volkskrant, februari 2009

De EU-landen zijn het eens over de milieueisen die ze willen stellen aan nieuwe auto's. Ook over de straffen voor autofabrikanten die de eisen voor minder CO2-uitstoot niet halen, werden EU-ambassadeurs het vrijdag in Brussel eens.

Goede kans dat de keizerspinguin tegen het eind van deze eeuw op uitsterven staat, als het zeeijs rond de Zuidpool smelt zoals klimaatmodellen voorzien.

Volkskrant, februari 2009

Greenpeace is niet ontevreden over het tempo waarmee bedreigde vissoorten uit de supermarkten verdwijnen. Alleen Albert Heijn blijft wat achter. Met uitsterven bedreigde vis verdwijnt gestaag uit de Nederlandse supermarkten. Volgens milieuorganisatie Greenpeace passen alle grote supermarkten hun inkoopbeleid aan om ‘foute’ vis uit de schappen te weren. Zwaar Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Een potvis gefilmd voor de website OceanFootage.com.

Volgens Daniel Pauly van de universiteit van British Columbia in Vancouver is er geen enkel wetenschappelijk bewijs dat walvissen wezenlijke invloed hebben op de biomassa in visgronden. Het argument van de visetende walvis maakt de laatste jaren opgang bij vergaderingen van de International Whaling Commission IWC. Vooral een aantal ontwikkelingslanden liet zich erdoor overtuigen om voor ruimere mogelijkheden voor walvisvangst te stemmen.

DNA, Stamcellen & Klonen Donortumor Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Bij een jongen, die voor een zware handicap met stamceltherapie is behandeld, zijn tumoren ontdekt die gegroeid zijn uit de gedoneerde cellen.

De EU-landen willen dat nieuwe auto's in 2020 niet meer dan 95 gram kooldioxide per gereden kilometer uitstoten. Nu ligt dat gemiddeld rond de 160 gram. Minister Jacqueline Cramer (Milieu) had eerder bij haar Europese collega's in het bijzonder aangedrongen op deze doelstelling voor 2020.

Foute vis verdwijnt uit het schap


In de studie combineren de onderzoekers gegevens over de vogelpopulatie in relatie tot veranderingen op Terre Adelie op Antarctica tussen 1962 en 2005, en modellen die voorspellen hoe het zeeijs zal slinken door opwarming.

De jongen heeft een genetische afwijking met de naam ‘ataxia telangiectasia’. Om deze afwijking te behandelen namen zijn ouders hem in 2001 mee naar Moskou voor stamceltherapie. De artsen injecteerden stamcellen van het brein van een foetus in zijn hersenen, in de hoop dat de gedoneerde cellen de groei van nieuwe, gezonde hersencellen zouden stimuleren.

Tegen het jaar 2100 is er nog ruimte voor 400 broedparen, tegen 6000 broedparen nu. De kans daarop wordt geschat op ongeveer 40 procent in 2100. De keizerspinguins zouden hun neergang alleen kunnen voorkomen door eerder naar de broedkolonie te komen en eerder eieren te leggen.

4

Stamceltherapie staat nog in de kinderschoenen en kan onbedoelde gevolgen hebben.


Maar bij mensen is stamceltherapie nog zeer experimenteel en hoe het precies uitpakt is nog niet altijd duidelijk. Dat blijkt uit de ontdekking van deze ‘donortumoren’.

Stamcel mag zich nu bewijzen

Genetische verrassing

Het tijdperk-Bush is ook in de wetenschap voorbij. Drie dagen na de inauguratie van Obama gaf de FDA toestemming voor de eerste klinische proef met embryonale stamcellen. Wordt nu een belofte ingelost?

Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Een van de fundamentele wetten van de genetica blijkt toch niet universeel geldig te zijn. Een eencellig zeebeestje breekt de regel dat drie letters in het DNA altijd coderen voor dezelfde eiwitbouwsteen. Maar Euplotes blijkt er een lettercombinatie op na te houden die soms het ene, en soms het andere aminozuur in de eiwitketting doet belanden. Dankzij veel genetisch geknutsel kwamen de onderzoekers erachter dat de plaats binnen het boodschapper-RNA op de een of andere manier bepaalt welk aminozuur het wordt. Dat is niet alleen in het eencellige beestje zo, maar het gebeurt ook als de eiwitfabrieken van zoogdiercellen met dit boodschapper-RNA aan de slag gaan.


Medisch wondermiddel op termijn Stamcellen zijn flexibele ‘oercellen’ die zich in het lab eindeloos kunnen delen en tot allerlei gespecialiseerde celtypen kunnen uitgroeien. De hoop is dat ze ooit als medisch wondermiddel kunnen worden ingespoten om zieke of kapotte organen en weefsels te repareren of vervangen.

De eerste `bubble boy` David Vetter, die in 1984 overleed.

Genoom van Neanderthaler ontcijferd NRC, februari 2009 Onderzoekers hebben vandaag, op Darwins geboortedag, een ‘eerste versie’ van het genoom van de Neanderthaler gepresenteerd.

Het is een bizarre ontdekking, omdat hij onverwachte flexibiliteit aan het licht brengt van een fundamenteel mechanisme dat alle levende wezens delen.

Meest veelzijdig zijn de stamcellen uit prille embryo’s, want die kunnen zich nog tot elk van de 220 celtypen in het menselijk lichaam ontwikkelen. Gebruik van deze embryonale stamcellen is echter omstreden, omdat ze gewonnen worden uit rest-embryo’s van ivf. Onderzoekers proberen nu andere (stam)cellen daarom tot embryonale stamcellen om te programmeren.

Het minuscule zeebeestje Euplotes crassus doet genetici versteld staan.

Kankerstamcel weert straling NRC, februari 2009 Onderzoekers van Stanford University hebben ontdekt waarom sommige vormen van borstkanker ongevoelig zijn voor bestraling. Het blijkt dat soms wel de kankercellen, maar niet de kankerstamcellen worden gedood schrijven ze vandaag online in Nature. Sommige stamcellen in borstkankertumoren zijn van nature beter beschermd tegen radioactieve bestraling. Ze maken meer antioxidanten die de schadelijke effecten van straling tegengaan. Alle lichaamscellen produceren vrije radicalen in de vorm van reactieve zuurstofmoleculen of ‘ROS’. Dat is een normale bijkomstigheid van het verbruiken van zuurstof. ROS kunnen veel schade aanrichten aan DNA. Daarom maakt elke cel ook veel antioxidanten die aan ROS binden en deze uitschakelen.

Minder problematisch – maar ook minder veelzijdig – zijn de ‘volwassen’ stamcellen die zich in het lichaam zelf bevinden (waar ze voor weefselvernieuwing zorgen), maar ook in navelstrengbloed. Voordat stamcellen kunnen worden toegepast, moeten nog veel problemen worden opgelost. Zo zijn lichaamseigen stamcellen niet altijd winbaar en kunnen donorcellen worden afgestoten. Stamcellen kunnen tumoren veroorzaken en mogen daarom nooit zomaar worden toegepast. Ze moeten eerst tot – bijvoorbeeld – hartcellen worden opgekweekt. Die moeten zich vervolgens in het hart nestelen en er gaan functioneren.

Reparatiegen geneest acht bubble boys Volkskrant, februari 2009 Gentherapie werkt tegen een erfelijke afweeraandoening bij baby`s die te weinig afweercellen hebben tegen ziektekiemen, blijkt uit een artikel in de New England Journal of Medicine.

Behandelingen tegen kanker, zoals ook bestraling, maken gebruik van de eigenschap van kankercellen om ROS te vormen. Het vernietigt hun genetische materiaal, zodat de kankercel afsterft.

Tien patiëntjes met deze aandoening, SCID (`bubble boy`-ziekte), kregen via een verkoudheidsvirus een reparatiegen ingespoten. Acht van hen zijn nu gemiddeld vier jaar zonder medicijnen, alus een internationale studie onder supervisie van het gentherapiecentrum in Milaan.


5

De schedel van een Neanderthaler, 36.000 jaar oud. Foto David Brill

Het Max Planck Instituut in Leipzig en het Amerikaanse 454 Life Science Corp maakten bekend dat ze de volgorde van de ‘letters’ van meer dan 60 procent van het DNA hebben bepaald, in totaal drie miljard basen, met behulp van materiaal uit een 38.000 jaar oud bot. Het eerste Neanderthalerfossiel werd gevonden drie jaar voor verschijning van Darwins hoofdwerk On the Origin of Species (1859), maar pas door Darwins evolutietheorie werd later het belang van de vondst ingezien. Mensen en Neanderthalers delen een gemeenschappelijke voorouder die ca. 500.000 jaar geleden leefde. Neanderthalers stierven 25.000 jaar geleden uit. De voorlopige DNA-analyses bevestigen eerdere conclusies: genetische invloed van Neanderthalers op mensen is afwezig, of erg klein.


Ziekte & Gezondheid Zuurstoftekort maakt kanker gevaarlijk Kennislink.nl, februari 2009

melkzuurbacteriën (die van nature in enkele zuivelproducten voorkomen) kunnen hierbij optreden als ‘transportwagentje’, zo valt deze week te lezen in vakblad PNAS. Miltvuur is een infectieziekte die wordt veroorzaakt door de bacterie Bacillus anthracis. De ziekte miltvuur is oorspronkelijk afkomstig van planteneters zoals koeien, schapen of geiten. Bij contact met besmette dieren, kunnen ook mensen ziek worden. Miltvuurinfectie bij planteneters is in Nederland tegenwoordig zeldzaam.

Kanker is beter te behandelen door te voorzien in de zuurstofbehoefte van de tumor. Kankercellen die genoeg zuurstof krijgen, zullen niet zo snel meer uitzaaien. Bovendien werken de huidige kankermedicijnen beter in een omgeving met voldoende bloed- en zuurstoftoevoer. Het klinkt krom, maar om kanker beter te kunnen aanpakken moet je de tumor van voldoende zuurstof voorzien. Dat beweren onderzoekers van het Vlaamse Instituut voor Biotechnologie (VIB) van de Universiteit Leuven deze week in vakblad Cell. Kankercellen die genoeg zuurstof krijgen, hoeven niet gedwongen naar andere delen van het lichaam te verhuizen. Bovendien zorgt een betere toevoer van bloed en zuurstof naar de tumor ervoor dat de huidige kankermedicijnen de plek des onheils makkelijker kunnen bereiken.

Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Vijftigplussers die als jonge sporter een of meer hersenschuddingen hebben opgelopen, presteren slechter op allerlei gebieden. Degenen die ooit een hersenschudding hadden gehad, bleken een slechter geheugen te hebben, reageerden trager op onverwachte geluiden en hadden minder controle over hun motoriek. De verschillen waren volgens onderzoeksleider Louis de Beamont duidelijk meetbaar, maar niet zo dramatisch dat ze in het dagelijks leven problemen opleverden. Het was al bekend dat de effecten van een hersenschudding jaren kunnen aanhouden, maar dit is de eerste keer dat een blijvend effect is aangetoond.

ls een terroristische groepering er in slaagt om miltvuursporen in de lucht te verspreiden, kunnen er veel dodelijke slachtoffers vallen.

Oorverdovende haartjes Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 In de oren zit een natuurlijk verdovingsysteem dat beschermt tegen gehoorsbeschadiging. In het blad PLoS Biology staat deze week dat het onderzoekers gelukt is dit te verbeteren. In de oren zitten haarcellen die een trilling omzetten in een elektrisch signaal, dat ze doorgeven aan het zenuwstelsel. De onderzoekers kwamen erachter dat deze bij veel lawaai het gehoor verdoven en beschermen tegen beschadiging.

Kankercellen hebben zuurstof en voedingsstoffen nodig om te kunnen groeien. Bij een tekort gaan zij groeifactoren produceren, waardoor bloedvaten de tumor omsluiten. De wand van deze bloedvaten is abnormaal van vorm en lekt vaak. Daardoor is de zuurstoftoevoer naar de kankercellen nog steeds beperkt en zijn de cellen gedwongen naar andere plekken in het lichaam te verhuizen.

Hersenschudding dreunt levenslang na

Ze zijn daar bij muizen genetisch mee gaan knutselen en hebben het systeem zo aangepast dat de verdoving sterker werkt. Vervolgens stelden ze de beestjes twee uur lang bloot aan een toon van honderd decibel, het volume van een stevig popconcert. De muizen met het aangepaste eiwit hadden minder gehoorbeschadiging dan de controlegroep. Mensen worden in het uitgaansleven regelmatig blootgesteld aan honderd decibel.

Miltvuurvaccin via mond Kennislink.nl, februari 2009

Kan de gezondheid blijvende schade toebrengen.

Ierse worstenvingertjes Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Kinderen in Ierland zijn ruim anderhalf keer zo zwaar als in 1948. Ierse epidemiologen hebben de lengte en het gewicht van Ierse kinderen in 1948, 1970 en 2002 met elkaar vergeleken. Wogen de veertienjarige jongens Shane, Liam, Cowyn en Dermot en hun leeftijdsgenootjes in 1948 maar 37 kilo, hunkleinkinderen zijn gemiddeld zo’n 65 procent zwaarder met 61 kilo. Ze zijn met 1,69 meter ook 23 centimeter langer. Deze lengte-gewichtsverhouding is ideaal voor een volwassene, maar een jongen van veertien zou een stuk minder moeten wegen.

Gunstige melkzuurbacteriën kunnen optreden als ‘transportwagentje’ om een nieuw miltvuurvaccin op de juiste plek af te zetten. Dit ontdekten Amerikaanse onderzoekers van de North Carolina State University. Mogelijk kunnen met deze nieuwe techniek nog meer infectieziekten makkelijker worden aangepakt. Amerikaanse onderzoekers van de North Carolina State University hebben in samenwerking met het medische onderzoeksinstituut van het leger een manier gevonden om een vaccin tegen miltvuur (antrax) via de mond toe te dienen. Gunstige Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

In de oren zit een natuurlijk verdovingssysteem dat in de toekomst wellicht met genetische manipulatie verbeterd kan worden. Tot die tijd: oordoppen!

6

Een traditioneel Iers ontbijt, dat tegenwoordig iedere dag wel ergens te eten is, zal ongetwijfeld een rol spelen in de kilo's van sommige dikkertjes.


Beroerte van fastfood? Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Amerikanen die in de buurt van een fastfoodrestaurant wonen, hebben een hogere kans op een beroerte. Dat blijkt uit onderzoek van de universiteit van Michigan. De bewoners van de buurten met de meeste snackbars hadden een hoger risico op een beroerte dan de bewoners van de gebieden met de minste fastfoodrestaurants, tot wel 13 procent. De resultaten zijn gepresenteerd op de International Stroke Conference 2009. Eerder onderzoek heeft al een verband aangetoond tussen de consumptie van een vette hap en hartziekten. Dat leidde ertoe dat de fastfoodcentra gezondere gerechten op het menu zetten.

De molratten hebben dat te danken aan de stabiliteit van hun eiwitstructuur, zeggen de onderzoekers. Hoe ze die weten te handhaven, is nog niet precies bekend. Waarschijnlijk beschikken ze over een mechanisme dat de beschadigde eiwitten op een efficiënte manier verwijdert en vervangt.

Vaginale douche werkt soa in de hand NRC, februari 2009 Vaginaal douchen verhoogt de kans op een geslachtsziekte met 50 procent. Het spoelen van de vagina voor of na geslachtsgemeenschap moet daarom worden ontraden. Is de vaginale douche vooral in gebruik bij vrouwen die door hun seksgedrag (veel wisselende partners) vaker een soa (seksueel overdraagbare aandoening) hebben? Of ligt het verband tussen soa en vaginaal douchen anders en verandert het interne milieu van de vagina door het douchen zó dat die vrouwen vatbaarder worden?

influenzavirus waren besmet. Ieder nieuw stel dieren werd bij andere temperatuur en luchtvochtigheid getest. Het gebeurde bij 5, 20 en 30 graden en bij vijf verschillende relatieve luchtvochtigheden, oplopend van 20 naar 80 procent. De New Yorkers concludeerden dat temperatuur en luchtvochtigheid voor ongeveer 10 tot 35 procent verklaren waarom de griep in de winter heerst.

Nieuw beenmerg maakt een patiënt resistent tegen hiv Trouw, februari 2009 Een 40-jarige Duitser, besmet met het aidsvirus, hoeft al bijna twee jaar geen medicijnen meer te slikken. Hij lijkt immuun geworden voor hiv, dankzij beenmerg van een resistente donor. Naar schatting 1 tot 3 procent van de westerlingen heeft een natuurlijke weerstand tegen hiv. Hun witte bloedcellen missen de ’deurknop’ waar het virus zich aan vastklampt om in de cellen binnen te dringen. Zonder die deurknop (het eiwit CCR5) blijft het virus buitengesloten, zodat het onverrichter zake het lichaam verlaat.

Beroerd kan je er zeker van worden, maar krijg je er ook een beroerte van?

De sleutel tot een langer leven De naakte molrat heeft ‘m Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Vroeg of laat gaan we allemaal dood, maar vrijwel iedereen doet dat liever laat dan vroeg. Naakte molratten zijn een voorbeeld van dieren die erg oud worden. Hoe doen ze dat? Onderzoekers vermoeden dat ze een manier hebben gevonden om een deel van het verouderingsproces een halt toe te roepen. Veroudering wordt veroorzaakt door vrije zuurstofradicalen. Die zijn een bijproduct van de stofwisseling en beschadigen alle delen van de cel, van eiwitten tot het erfelijk materiaal. Hoe gevoelig individuen zijn voor dit proces, is mede-afhankelijk van erfelijke aanleg. Het geheim van een lang leven heeft veel te maken met de mate waarin ze in staat zijn de schade van de radicalen te beperken.

Ziet er mooi uit, zo'n vrije radicaal, maar je word er wel snel oud van.


De twijfel over de rol van die douches is ontstaan doordat lactobacillen die het vaginale milieu zuur maken erdoor uit de schede worden gespoeld. De verandering van zuurgraad in de vagina zou de natuurlijke afweer tegen infecties als soa’s verstoren. Nietzuurstofafhankelijke bacteriën als Gardnerella vaginalis krijgen dan de overhand. Zij veroorzaken een slijmvliesirritatie die bacteriële vaginose heet.

Griepgolf vooral door winterlucht NRC, februari 2009

De Duitse man was al tien jaar seropositief. Hij verorberde bergen virusremmers en voelde zich gezond. Totdat er acute leukemie bij hem werd geconstateerd. Voor hemzelf een drama, voor de wetenschap een unieke kans. De leukemie moest namelijk worden bestreden met een beenmergtransplantatie. En als de artsen toch een geschikte donor zochten, konden ze er net zo goed een kiezen die resistent was tegen hiv.

Natte kus maakt hormonen los bij de geliefden Trouw, februari 2009

Minder mensen krijgen griep als de binnenlucht flink vochtig is. In verpleeghuizen en ziekenhuizen waar kwetsbare mensen verblijven, moet daarom de luchtvochtigheid ’s winters goed hoog worden gehouden.

Het onderzoek is wat vreemd, doordat de onderzoekers niet zelf metingen uitvoerden. Ze gebruikten de resultaten van collega’s uit New York die anderhalf jaar geleden in een klimaatkamer griepbesmettingsproeven met cavia’s deden. Ze zetten onbesmette dieren in een kooi naast een kooi met cavia’s die met 7

Tip voor mannen: natter zoenen! Daar wordt de partner gewilliger door. We zeggen erbij dat dit advies komt van antropologe Helen Fisher, vermaard om haar boek Over de liefde, én om haar fantasie. De mens is niet de uitvinder van de slobberkus: bonobo’s mogen het graag doen, olifanten stoppen de slurf in elkaars mond. Recente studies suggereren dat zij en wij daarmee hormonale signalen afgeven. Zo bleken na innig kussen de stresshormonen bij mannen en vrouwen te dalen, maar na innig handje vasthouden niet. Het knuffelhormoon oxytocine nam bij zoenende mannen juist toe, maar bij vrouwen niet. Misschien gaven de mannen hier te veel testosteron mee. Smak dus met mate, adviseert Fisher, in afwachting van meer onderzoek naar de scheikunde van de kus.


Wetenschap & Onderzoek

die je kan vertellen wat het voorstelt. Wat nu? Heel simpel: maak er een foto van met je mobieltje, open de foto in MOBVIS, en lees de beschrijving die bij het standbeeld staat.

Opvouwbare computers bouwen Kennislink.nl, februari 2009

Philips ontwerpt lamp voor Afrikaans schoolwerk Volkskrant, februari 2009 Philips heeft een leeslamp ontwikkeld voor Afrikanen die het moeten stellen zonder elektriciteit. De ‘My Reading Light’ is zo ontworpen dat schoolgaande kinderen in Afrika ’s avonds als de zon is ondergegaan, toch nog hun huiswerk kunnen maken. Nu zijn ze aangewezen op kaarsen en olielampen. Als ze daar niet over beschikken, kunnen ze na zes, zeven uur ’s avonds geen huiswerk meer maken. De ‘My Reading Light’ is voorzien van zonnecellen die de accu van de lamp opladen en levert 3,5 tot 9 uur licht, afhankelijk van het gekozen verlichtingsniveau. De gebruiker kan kiezen uit de dimstanden hoog/midden/laag.

Zuid-Koreaanse wetenschappers berichten in het vakblad Nature over een nieuwe manier om flexibele elektronica te maken van grafeen. Het grafeen dat met de nieuwe methode wordt geproduceerd is groter, buigzamer en geleidt elektriciteit beter dan eerdere vellen van dit materiaal. Flexibele elektronica is lastiger te produceren dan je zou denken. Het basismateriaal moet namelijk dun en buigbaar zijn. Maar het moet ook elektriciteit geleiden. De bekende computerchips zijn zo rigide dat ze bij buiging breken. Daarom moeten wetenschappers op zoek naar nieuwe bouwmaterialen. Grafeen is zo’n wondermateriaal. Grafeen bestaat uit koolstof dat is georganiseerd in een honingraatstructuur. Het bezit alle eigenschappen die nodig zijn om er flexibele elektronica van te bouwen. Helaas zijn de grootste stukken hoge kwaliteit grafeen slechts enkele micrometers groot en is het materiaal lastig te maken. Een onderzoek van een team Zuid-Koreaanse wetenschappers gaat hier echter verandering in brengen. Ze demonstreren een productiemethode waarmee ze flexibele, uitrekbare en opvouwbare elektronica kunnen maken.

Steden verkennen met je mobiel

Als over een aantal jaren waterstof een belangrijke brandstof is geworden in de wereld, dan zou dat ook wel eens het gevolg kunnen zijn van een toevallige ontdekking. Wetenschappers van de Radboud Universiteit Nijmegen en de University of Manchester wilden weten of grafeen gebruikt kan worden als halfgeleider. Onbedoeld kwamen ze er achter dat het materiaal ook kan dienen om waterstof in op te slaan. Grafeen staat met stip genoteerd als materiaal om in de toekomst superkleine computers van te maken. Het is al een uitstekende geleider; elektronen kunnen zich nagenoeg vrij en zonder weerstand door het materiaal heen bewegen. Maar om als transistor dienst te kunnen doen, moet je de elektronen ook tegen kunnen houden, zodat de schakeling aan en uit kan. Het moet, met andere woorden, een halfgeleider worden.

De waterstofauto ...

Onverwoestbare brug bij Sneek Kennislink.nl, februari 2009

Kennislink.nl, februari 2009 Nieuwe software voor mobiele telefoons kan gebouwen op een zojuist gemaakte foto herkennen en eentag meegeven. Deze tag geeft informatie over de geschiedenis, architectuur en zelfs het menu van een restaurant. De applicatie, ontwikkeld door Europese onderzoekers, is gebaseerd op een systeem dat kleine verschillen tussen de gevels en de ligging van gebouwen herkent. De ontwerpers voorspellen dat de applicatie een einde maakt aan verdwalen in onbekende steden.

ongeluk ontstaan, namelijk nadat een lijmmaker probeerde sterke lijm te maken, maar het goedje weer losliet van de ondergrond.

Twee flexibele elektrodes. Deze zijn gemaakt van grafeen dat met een nieuwe methode is geproduceerd. Bron: Nature.

Grafeen wordt grafaan Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Grafeen is helemaal hip en trendy. Dit koolstofmatje van slechts één atoom dik lijkt een gouden toekomst tegemoet te gaan als sterkste materiaal ter wereld, als geleider en als halfgeleider. En het blijkt nu ook nog eens zeer geschikt te zijn om waterstof in op te slaan. Eindelijk ben je op bezoek in die stad waar je altijd al nar toe had willen gaan. Gewapend met een kaart en een stadsgids wil je elke straathoek verkennen. Ineens kom je op een achteraf gelegen pleintje een prachtig standbeeld tegen. Helaas: de beschrijving is onleesbaar, je stadsgids geeft er geen informatie over en er is niemand in de buurt

Mooie ontdekkingen komen vaak toevallig tot stand. Penicilline is ontdekt omdat onderzoeker Fleming zijn laboratorium niet goed schoon hield, zodat er schimmels konden groeien die bacteriën bleken te doden. Van Newton wordt gezegd dat hij zijn theorie over de zwaartekracht ontwikkelde nadat er toevallig een appel op zijn hoofd viel. Zelfs iets simpels als het gele post-it papiertje is per


8

Boven de A7 bij Sneek prijkt sinds eind 2008 een unieke houten brug. De brug is de eerste houten brug ter wereld die geschikt is voor elk soort verkeer, inclusief het hoge vrachtverkeer. De plaatsing van de brug is de eerste fase van een project om de stad Sneek haar eigen landmarks te geven. De plaatsing verliep echter niet helemaal zonder complicaties. De stad Sneek heeft er sinds november 2008 een nieuw herkenningspunt bij: een grote, houten boogbrug als viaduct over de A7. De brug staat ter hoogte van Akkerwinde en krijgt later in 2009 een tweelingbroer bij de locatie Molenkrite. Het wegdek is van staal, 32 meter lang en staat 5 meter boven de A7. Wat de brug uniek maakt, zijn de 16 meter hoge houten balken die de brug met hun boogvorm ondersteunen.


Het geheim van Obama's toespraken Kennislink.nl, februari 2009

de meeste ouders er vooral om hun kinderen goed Engels te leren spreken en schrijven. Ouders willen hun kinderen daarmee een voorsprong geven op de arbeidsmarkt.

verder dan je neus lang is, dan vallen belangrijke vraagtekens te zetten bij de toekomstige waterstofeconomie. Want hoe moet al dat waterstof gemaakt worden?

‘Obama is een meester in het gebruik van herhalingen en hij weet die heel goed op een muzikale manier uit te buiten’. Een Obama-toespraak bevat bijvoorbeeld drie thema’s die elk vijf keer terugkomen. Vlak voor een thema afloopt, wordt het volgende thema geïntroduceerd. Aan het eind in de samenvatting, de peroratie, komen de drie thema’s weer bij elkaar in een knappe apotheose. De Jong: ‘Het steekt in elkaar als een compositie van Bach.’

Haperende computerstem klinkt natuurlijkst Kennislink.nl, februari 2009 IBM heeft patent aangevraagd op een nieuwe vorm van spraaksynthese. Met hun nieuwe techniek spreekt de computer met kleine haperingen en korte pauzes. Net als echte mensen doen. Dankzij deze methode spreekt de computer met een stem die zo natuurlijk klinkt dat hij nauwelijks van een menselijke stem is te onderscheiden. Dit komt door de toevoeging van kleine haperingen, kuchjes en pauzes in de computerspraak.

De Jong is daarom erg blij met Obama: ‘Hij is een groot pleitbezorger van de aandacht voor de klassieke en moderne retorica. Hij heeft de monoloog en de speech weer hoog op de agenda gezet.’

Ouder kiest tweetalige school uit ambitie Kennislink.nl, februari 2009 Ouders die hun kinderen tweetalig onderwijs laten volgen, doen dat om hun kroost een voorsprong te geven op de arbeidsmarkt. Met een kosmopolitische kijk op de wereld en een open houding naar andere culturen heeft het weinig te maken. In Nederland volgen enkele duizenden kinderen tweetalig onderwijs op een van de ruim honderd scholengemeenschappen die dit aanbieden. Weenink onderzocht hoe kosmopolitisch de ouders van deze leerlingen zijn. Dat blijkt nogal tegen te vallen. Het gaat Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Kluwer en Kapre ontwikkelden synthetische supramoleculaire complexen die in staat zijn om waterstof te genereren met licht als energiebron. De complexen zijn spontaan gevormde combinaties van twee afzonderlijke moleculaire bouwstenen die ieder een belangrijke rol vervullen in de waterstofproductie.

Emissie van quantum dots bepaald Kennislink.nl, februari 2009 Quantum dots zijn kunstmatige lichtbronnen van een paar nanometer groot die zo gefabriceerd kunnen worden dat ze iedere kleur in het kleurenspectrum kunnen uitzenden.

Een Obama-toespraak steekt in elkaar als een compositie van Bach.

Daarmee vergeleken heeft een toespraak van Wilders meer weg van een carnavalsschlager. Obama en Wilders bedienen zich wel van vergelijkbare retorische technieken. Het grootste verschil zit hem in de inhoud van hun boodschap en in de schelheid van toon. Wilders kent maar weinig beperkingen. Hij doet altijd stevige uitspraken, grossiert in stevige metaforen en hyperbolen en kiest de uitersten van de semantische schaal.

Om de waterstofeconomie écht duurzaam te maken moet de beloftevolle brandstof schoon geproduceerd kunnen worden.

Door hun kleine formaat en flexibiliteit zijn ze erg geschikt voor allerlei toepassingen. Maar om deze lichtbronnen effectief te gebruiken is het van belang te weten hoeveel lichtdeeltjes deze bronnen per seconde kunnen uitzenden.

Tegenwoordig kom je regelmatig met sprekende computer in aanraking. Denk bijvoorbeeld aan een telefonische klantenservice of aan het navigatiesysteem in de auto.

Amsterdammers maken moleculaire waterstofgenerator Kennislink.nl, februari 2009

Niet alleen atomen kunnen spontane emissie vertonen. Er bestaan ook kunstmatige lichtbronnen. Quantum dots zijn klompjes halfgeleidermateriaal met een doorsnede van een paar nanometer. Afhankelijk van de grootte van de klompjes verandert de kleur van het licht dat ze uitzenden. Deze flexibiliteit maakt de quantum dots heel geschikt voor practische toepassingen, bijvoorbeeld in biologie, waar deze lichtuitzendende deeltjes gekoppeld worden aan eiwitten om deze te detecteren. Maar ook in toekomstige LEDs of quantum computers kunnen deze kunstmatige lichtbronnen een grote rol gaan spelen.

Aan de Universiteit van Amsterdam hebben onderzoekers een eerste stap gezet op weg naar een nieuwe productieroute voor waterstof. Ze maakten complexe enzym-achtige moleculen die alleen maar licht nodig hebben om waterstof te kunnen maken. De Amsterdamse laboratoriumprobeersels, gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), houden een belangrijke belofte in voor een werkelijk schone waterstofeconomie.

Quantum dots van verschillende grootte zenden verschillende kleuren licht uit. In deze flesjes zitten cadmium-selenium quantum dots van verschillende formaten (tussen de 1 en 10 nanometer) in een oplossing.

Een auto die op waterstofgas lijkt schoon, want er komt alleen water uit de uitlaatpijp. Maar 'schoon' is een relatief begrip. Kijk je 9


Vacuüm-mijlpaal voor plasmaexperiment Kennislink.nl, februari 2009 De experimentele kernfusiecentrale ITER zal in werking bloot komen te staan aan plasma met enorme temperaturen in gigantische magneetvelden. Om de centrale zo te bouwen dat hij die omstandigheden overleeft, wordt onderzoek gedaan naar de meest duurzame bouwmaterialen. Medewerkers van het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen hebben een belangrijke mijlpaal bereikt in de bouw van een vernieuwend plasma-wand experiment. In Magnum-PSI worden de omstandigheden nabij de wand van de toekomstige fusiereactor ITER nagebootst. De wetenschappers onderzoeken zo hoe het materiaal van het reactorvat en het hete geïoniseerde gas (plasma) op elkaar reageren. Onder leiding van Wim Koppers heeft het team nu het complexe vacuümsysteem voltooid. "We willen met Magnum-PSI een serieuze bijdrage leveren aan het ontwerp van ITER", vertelt Koppers: "Ons experiment gaat unieke gegevens leveren voor het ontwerp van de divertor, ITER's uitlaat voor het fusieproduct helium."

jaar in werd geschakeld voor de eerste tests. De tests gingen prima, en overal ter wereld keken natuurkundigen uit naar de eerste resultaten die met de enorme versneller zouden worden gevonden. Maar na twee weken bleek dat er iets mis ging...

en van de supergeleidende magneten wordt hier de tunnel in gebracht, om daar de protonenbundels die door de LHC gaan in een goede baan te buigen. Het was een flinke tegenslag voor technici en wetenschappers dat de LHC op 19 september al uit moest voor reparaties. Een heliumlek zorgde ervoor dat de tunnel waarin protonen op elkaar moeten gaan botsen niet leeg genoeg meer was. Op zich een klein probleem, maar omdat het stabiliseren van het koel- en vacuümsysteem van de versneller al maanden kost was het direct duidelijk dat de reparaties lang zouden gaan duren.

Geheugen is eenrichtingsverkeer Kennislink.nl, februari 2009 Het geheugen werkt maar één kant op: je stopt er iets in of je haalt er iets uit. Het is dan ook niet mogelijk iets nieuws te leren terwijl je tegelijkertijd een herinnering ophaalt. Je hersenen kunnen wel heel snel schakelen tussen leren en herinnering – er is zelfs een speciaal breingebiedje voor. Het geheugen werkt maar één kant op: je stopt er iets in of je haalt er iets uit. Je kunt niet beide tegelijkertijd doen. Het is dan ook niet mogelijk om nieuwe dingen te leren terwijl je op hetzelfde moment een herinnering probeert op te halen. Om erachter te komen hoe leren en herinneren de competitie om het geheugen met elkaar aangaan, legden de Amsterdamse hersenwetenschappers vijftien proefpersonen in een fMRI-scanner. Daarin keken ze naar een reeks woorden in het midden van het scherm. In het eerste deel van het experiment moeten de proefpersonen vertellen of het woord dat ze zagen levend (bijvoorbeeld: hond) of levenloos (stoel) was. Op deze manier werden de proefpersonen aan de woorden ‘voorgesteld’.

Robot zwemt door de bloedbaan Kennislink.nl, februari 2009

Bij kernfusie smelten waterstofkernen (deuterium en tritium) bij hoge temperatuur samen tot helium en komt enorme hitte vrij, genoeg om een elektriciteitscentrale aan te drijven zonder uitstoot van gevaarlijk of milieuvervuilend afval. ITER gaat over tien jaar in bedrijf en wekt dan 500 MW thermisch vermogen op, tien keer meer dan de 50 MW die de installatie zelf verbruikt.

LHC in september weer van start Kennislink.nl, februari 2009 De Large Hadron Collider, de nieuwe deeltjesversneller in het Zwitserse Genève, wordt na de zomer weer opgestart. Dat maakten medewerkers van onderzoekscentrum CERN bekend. De versneller ligt al sinds september 2008 plat vanwege een defect in het koelsysteem. Een ontdekkingsmachine zou het worden, de meest energetische deeltjesversneller ooit gebouwd. De verwachtingen waren hooggespannen toen de Large Hadron Collider (LHC), de deeltjesversneller van de Europese organisatie CERN in Genève, in september dit Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Een robotje dat door de aderen heen kan zwemmen. Australische wetenschappers bouwden een motortje om zo’n klein robotje aan te drijven. Door het robotje sensoren mee te geven en te injecteren in de bloedbaan kunnen artsen kijkoperaties uitvoeren zonder een patiënt open te snijden. De microbot wordt langzaam werkelijkheid dankzij onderzoekers van de Australische Monash Universiteit. Deze onderzoekers ontwierpen een motor van slechts een kwart millimeter breed. De motor laat een staart, of flagellum, draaien. In een vloeistof zoals bloed werkt de staart als een propeller die een robotje kan voortstuwen. Sommige bacteriën in de natuur gebruiken hetzelfde mechanisme om vooruit te komen. De motor loopt niet op batterijen maar op geluid. Ultrasone geluidsgolven oefenen een druk uit op de motor. Deze motor bevat een zogeheten piëzo-elektrisch element. Dit element geeft een stroompje zodra er druk op komt. Dit stroompje brengt de motor in beweging. Hierdoor gaat de staart draaien.

Het einde van het langetermijngeheugen Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Al vijftig jaar is het binnen de wetenschap een breed geaccepteerd idee dat het kortetermijngeheugen en het langetermijngeheugen in de hersenen los van elkaar opereren. Op basis van patiëntenstudies werd er altijd een onderscheid gemaakt tussen lange- en kortetermijngeheugen: mensen bij wie de hippocampus beschadigd is, kunnen zich dingen die zich kort geleden afgespeeld hebben vaak moeilijk herinneren. Maar uit experimenten van Kessel blijkt dat de hippocampus, het onderdeel van de hersenen dat essentiëel geacht werd voor het langetermijngeheugen, ook actief is bij sommige kortetermijngeheugen-tests.

Een microbot zwemt door de bloedbaan dankzij het minuscule motortje.

10


Hersenscanner kan gedachtenlezen

stelden de deelneemsters hun oordeel over de foto’s bij toen ze die, na een smoes, nóg eens moesten beoordelen.


Alle studentes pasten hun mening, weliswaar in meer of mindere mate, aan aan de sociale norm. Klucharev: „Er was één meisje dat zei dat ze nóóit van mening zou veranderen. Maar zij bleek die achteraf juist sterk te wijzigen.”

Gedachtenlezen was tot nu toe een kwestie van goed naar iemands gezicht of lichaamstaal kijken. Maar een fMRIscanner kan het echt. Zolang de gedachten maar niet al te ingewikkeld zijn. Zo is de gedachte aan een eenvoudig plaatje af te lezen aan de activiteit in de hersenen. Dat ontdekten onderzoekers van de Amerikaanse Vanderbilt University. Zij lieten zes proefpersonen twee verschillende afbeeldingen zien. Op de plaatjes was een raster van lijntjes te zien die op het ene plaatje ongeveer horizontaal liepen, en op het andere plaatje ongeveer verticaal. Vervolgens werd de proefpersonen gevraagd om één van beide plaatjes in gedachten te nemen. Na een aantal seconden konden de onderzoekers met ongeveer 80% zekerheid zeggen welk plaatje de proefpersonen hadden onthouden.

hij de Leidse universiteit, na tien jaar felle polemiek . Hem werd verweten naar aangeboren afwijkingen bij kinderen te willen speuren, zodat ze vroeg als misdadiger konden worden gebrandmerkt.

Lekker slapen is goed voor het geheugen Kennislink.nl, februari 2009 Je hippocampus heeft diepe slaap nodig om goed zijn werk te kunnen doen. Slapen we wel lang genoeg maar te licht, dan is dit deel van je brein onvoldoende ‘fris’ om de volgende dag goed dingen te onthouden. Voor je brein is het niet alleen belangrijk dat je lang slaapt, maar ook dat je lekker slaapt. Dat is voor ouderen vaak een probleem: ze slapen lichter dan jongere mensen. Daarom nodigden Ysbrand van der Werf en zijn collegawetenschappers bij het Netherlands Institute for Neuroscience en de Vrije Universiteit een groep van dertien ouderen uit om deel te nemen aan zijn onderzoek naar slaap en geheugen. Wat bleek? Na een nachtje lang maar slecht slapen waren de ouderen minder goed in het onthouden van foto’s.

Buikhuisen concludeert dat criminaliteit vooral een volksgezondheidsprobleem is. Chronisch antisociaal gedrag is het best te voorkomen bij de zwangerschap, onder meer door betere voeding. Wetenschappers van naam onderschrijven nu deze analyse. Hoogleraar kinderpsychiatrie T. Doreleijers vindt dat het artikel internationaal gepubliceerd had moeten worden en dat Buikhuisen, sinds 2005 weer wetenschappelijk actief, een eredoctoraat verdient.

Brein ervaart bijna winnen als echt winnen NRC, februari 2009 Mensen die op een fruitautomaat gokken en bijna winnen, activeren hersengebieden die ook actief zijn als ze echt winnen. Daardoor krijgen ze zin om nog een keer te spelen. Bijnawinnen, concluderen onderzoekers van de universiteit van Cambridge, draagt net zoveel bij aan de goklust – en aan het ontstaan van gokverslaving – als echt winnen.

Het is te zien met een fMRI-scanner.

Brein bestraft afwijkend oordeel NRC, februari 2009 Een afwijkende mening is voor het brein net zo incorrect als het omdraaien van de verkeerde plaatjes bij het spel Memory. De onderzoekers van de Radboud Universiteit en de Erasmus Universiteit schrijven er vandaag over in het tijdschrift Neuron. De 24 studentes die de fMRI-scanner in gingen, moesten foto’s beoordelen van vrouwengezichten. Mooi, lelijk – en dat op een schaal van één tot acht. Daarna volgde de mening van „de gemiddelde Europese vrouw uit Milaan of Parijs” – die dan net twee of drie punten afweek.

Het verschil tussen lichte en diepe slaap. Op de bovenste afbeelding zie je de snelle, oppervlakkige hersengolven van de lichte slaap. De onderste afbeelding laat de langzame golven van de diepe slaap zien.

‘Criminaliteit ook medisch aanpakken’

Iedere gokker weet dat de bank op de lange duur wint. Toch hebben veel mensen het idee dat zij de bank wel kunnen verslaan. De vraag is waar dat gevoel vandaan komt. Proefondervindelijk was al duidelijk dat een fruitautomaat die één op de drie keer een bijna-winner laat zien, snel de favoriet van de spelers wordt.

NRC, februari 2009 Chronisch crimineel gedrag is behalve uit sociale ook uit biologische oorzaken te verklaren. Dit zeggen onderzoekers vandaag in deze krant. Ongevoelig voor straf, ‘steenkoud risico nemen’ en gebrek aan emoties worden nu herleid tot afwijkingen in de hersenstructuur. Bij het ministerie van Justitie hoopt men deze nieuwe kennis toe passen bij het bepalen van geschikte gedragstherapieën voor gedetineerden. En daarmee het verlagen van recidive. Justitie kampt, onder meer in de TBS-inrichtingen, met gedetineerden die op geen enkele therapie reageren.

Een milde confrontatie dus, geen opgeheven vinger of fronsende blik in zicht. En toch

Aanleiding voor de rondgang langs psychiaters, criminologen en neurobiologen is een recent artikel van emeritus hoogleraar criminologie dr. W. Buikhuisen in tijdschriftDelikt en Delinkwent. In 1988 verliet


11

Dat komt, schrijven de Britse onderzoekers in het wetenschappelijke tijdschrift Neuron dat vandaag verschijnt, doordat bijna-winners wel de lust opwekken om opnieuw een gokje te wagen, maar tegelijkertijd waarderen spelers een bijna-winst als onplezieriger dan een duidelijke misser. Gokmachines die niet in 30 procent, maar in 15 of 45 procent van de gevallen een bijna-winner produceren, zijn minder geliefd – 15 is te weinig en bij 45 wordt het onprettige gevoel te sterk.


Biologie van de beurs Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Hoe langer de ringvinger ten opzichte van de wijsvinger, hoe groter het succes van een beurshandelaar. Het was al bekend dat een langere ringvinger een aanwijzing is voor een grotere dosis prenatale mannelijke hormonen, zoals testosteron. Grofweg valt hierover te zeggen: hoe meer, hoe groter het zelfvertrouwen, het doorzettingsvermogen, alertheid, het reactievermogen en de voorkeur voor risico. Uit onderzoek bij voetbal, rugby en basketbal bleek al dat een langere ringvinger duidt op succes. John Coates en collega’s van de Universiteit van Cambridge vroegen zich af of dit ook zo is op de beurs.

Uit eerder onderzoek was al bekend dat vrouwen met hoge niveaus van het vrouwelijke hormoon oestradiol gemiddeld een mooier gezicht, grotere borsten en een relatief smalle taille hebben, en dat mannen ze bovengemiddeld aantrekkelijk vinden. Dat bleek ook nu weer. De vrouwen in kwestie waren zich bewust van hun aantrekkelijkheid.

Plutonium uit 1944 tussen afval Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 In een glazen fles, gevonden tussen gedumpt afval, is het eerste verrijkte plutonium gevonden dat ooit is gemaakt, meldt het blad New Scientist.

Negenenveertig beurshandelaren uit Londen gaven hun vingerlengte vrij. Het resultaat was duidelijk: langere ringvingers zijn goed. Naast een ‘assessment’ voor nieuwe beurshandelaren dus ook maar een vingermeting invoeren.

Het zonnecelfolie komt eraan Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Zonlicht oogsten wordt binnenkort veel goedkoper, meent een Utrechtse hoogleraar. Het zijn donkere dagen voor groene energie, bericht The New York Times. Door de economische crisis zijn de bestellingen van zonnepanelen en windmolens in de Verenigde Staten met tientallen procenten teruggelopen. Maar aan de Universiteit Utrecht ziet hoogleraar experimentele natuurkunde Ruud Schropp de toekomst juist erg zonnig in. Hij is één van de uitvinders van een flexibel, onbreekbaar zonnecelfolie, dat vanaf 2010 van de band moet gaan rollen in een Arnhemse proeffabriek. Die fabriek is eigendom van Helianthos, een dochterbedrijf van stroomproducent Nuon.

De glazen fles zat in een oude brandkast. Meer plaatjes bij New Scientist.

De vingers van deze man duiden niet financieel succes op de beurs. Daarvoor zou zijn ringvinger een stukje langer moeten zijn.

Het flirthormoon Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Hoe meer oestradiol ze in haar bloed heeft, hoe minder tevreden een vrouw is met haar partner, schrijven Texaanse onderzoekers in het vakblad Biology Letters. En hoe meer ze geneigd is om met andere mannen te flirten of zelfs vreemd te gaan, voegen ze daaraan toe. Ze baseren die conclusie op bloedmetingen bij 53 jongedames van 17 tot 30 jaar oud, die daarnaast een vragenlijst over seks en relaties hebben ingevuld. Ook werden hun foto's beoordeeld door onbekende mannen en vrouwen.

De fles werd al in 2004 gevonden bij een grote schoonmaak van Hanford, het gebied waar tussen 1943 en de jaren tachtig van de vorige eeuw aan kernwapens gewerkt werd. Hij was verborgen in een brandkast, die samen met veel andere troep onder de grond was gestopt. Hanford lag vol chemische en radioactief afval en werd wel de smerigste plek op aarde genoemd. Dat het verrijkte plutonium in de fles, 400 milliliter in totaal, echt het allereerste is dat ooit gemaakt is, hebben onderzoekers onder leiding van Jon Schwantes na uitgebreide tests kunnen vaststellen. Uit de precieze samenstelling blijkt dat het in reactor X-10 in Oak Ridge moet zijn ontstaan. De enige keer dat materiaal uit die reactor is opgewerkt, was bij de ingebruikname van het complex op 9 december 1944.

Rondleiding door ruimtestation Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Voor iedereen die ervan droomt om in een baan om de aarde te zweven: neem eerst maar eens een kijkje in het Internationale Ruimtestation. Astronaut Mike Fincke laat zien waar hij werkt. Zonder vooraf op te ruimen, zegt hij erbij, dus schrik niet van de rommel in het 35 minuten durende filmpje op YouTube, dat desgewenst in hoge beeldkwaliteit te bekijken is. En probeer het verschil tussen onder en boven te vergeten, want dat is er niet.

Een stukje zonnecelfolie heeft per vierkante centimeter honderden keren minder silicium nodig dan 'ouderwetse' zonnecollectoren.

IJzer + water ≠ roest Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Leg ijzer in water en het gaat roesten. Maar niet altijd. In de oceanen zit blinkend ijzer, zonder een spoor van roest. Wetenschappers waren stomverbaasd toen ze het roestvrije ijzer aantroffen. Het roestvrije ijzer is gevonden in de Stille Oceaan, ten zuiden van Mexico bij de East Pacific Rise. Edwards deed daar samen met haar team op 2500 meter diepte onderzoek naar warmwaterbronnen. In deze bronnen bevinden zich bacteriën die betrokken zijn bij het roestproces van ijzer. Bij toeval kwamen ze er achter dat een deel van het ijzer in de bronnen wordt ingekapseld door organisch koolstof. Daardoor kreeg het roestproces geen kans.

Heetwaterbron op 2834 meter diepte in de Grote Oceaan. Een deel van het ijzer in de bron blijkt een antiroestbehandeling te krijgen (Foto: Nature).


12


Nieuwe kolenkachels Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 In Japan is een nieuwe houtskoolkachel ontwikkeld die het broeikaseffect moet tegengaan. Wie heeft er tegenwoordig nog een kolenkachel in huis? In het stedelijke Nederland zal wel even gezocht moeten worden, maar wereldwijd op het stoken ze nog oude, roestige, inefficiënte kachels uit een tijdperk waarin over het broeikaseffect nog niet werd nagedacht.

multiplechoiceopgave, die de studenten individueel beantwoorden via een druk op een knop op een apparaatje. Als er veel fouten zijn gemaakt, kan hij meer uitleg geven of de studenten over de opgave laten discussiëren. De onderzoekers toonden aan dat in nog niet de helft van de discussiegroepjes (van gemiddeld drie studenten) iemand zat die het antwoord op vraag 1 wist. De betere antwoorden in de herkansing kwamen dus vaak echt door discussie, niet doordat een goeie student het antwoord verklapte. De boodschap aan docenten: laat studenten elkaar ook de stof uitleggen, en denk niet dat u dat alleen zelf goed kunt.

schaakfederatie wordt bijgehouden: meer dan honderdtienduizend mannen en zevenduizend vrouwen. Hij zag dat de gemiddelde ELOrating en de standaarddeviatie daarin bij mannen en vrouwen hetzelfde waren. Hij kon met groepsgrootte vrijwel het hele manvrouwverschil verklaren.

Altijd verliefd: het kan zeker NRC, februari 2009 In de hersenen van mensen die al twintig jaar of langer samen zijn en zeggen nog steeds verliefd te zijn, blijken inderdaad dezelfde gebieden nog actief als bij pasverliefden.

De nieuwe houtskoolkachel moet volgens de onderzoekers het broeikaseffect beperken.

De kachel werkt met een dunne laag houtskoolpoeder in een cilinder met een poreuze wand. Lucht kan onder druk goed door de dunne laag heen, waardoor de houtskool gelijkmatig verbrandt. De soepele luchtdoorvoer verhoogt de efficiëntie. Met zakken barbecuehoutskool hoeft niet gesleept te worden. Er kunnen kant en klare ‘cartridges’ met houtskoolpoeder ingezet worden.

De psychologen scanden de hersenen van mensen die gemiddeld twintig jaar samen waren en zeiden dat ze nog steeds verliefd op elkaar waren. Die keken daarbij naar een foto van hun geliefde. Dezelfde hersengebieden bleken in deze test, onlangs gepresenteerd op een congres in Washington, geactiveerd te worden als bij pasverliefden, maar minus de angst en stress van een nieuwe verliefdheid. Mogelijk blijft één op de tien stellen zo lang verliefd.

Discussiëren in collegezaal maakt studenten beter NRC, februari 2009 Als studenten tijdens college in groepjes discussiëren over een tentamenvraag, vergroot dat de kans dat ze een volgende, vergelijkbare vraag goed beantwoorden – óók als niemand in hun groepje het antwoord op de eerste vraag goed had.

Samen nieuwe dingen ondernemen helpt om verliefdheid in stand te houden. Foto Peter Hilz

Een Hongaarse man speelt een potje schaak op een station in Boedapest. Foto AP

Ritmegevoel is aangeboren en iedereen heeft het NRC, februari 2009 Alle mensen ter wereld hebben ritmegevoel. Zelfs de mensen die lijden aan amusia, het onvermogen om melodieën van elkaar te onderscheiden, kunnen aardig meetikken met een liedje. Het vermogen is waarschijnlijk de basis van het menselijk muzikaal gevoel en het vermogen om samen te dansen. Dieren dansen altijd alleen. Alleen bepaalde kikkers kwaken ritmisch samen. Maar is dat menselijk ritmevermogen (deels) aangeleerd of al direct compleet aanwezig bij pasgeboren kinderen? Het antwoord is nu bekend: geheel aangeboren. Want nu hebben onderzoekers ontdekt dat pasgeboren kinderen al in hun eerste dagen in de wereld feilloos afwijkingen in een standaard rockritme kunnen opmerken. Dat kunnen aanvoelen van die afwijking is de essentie van ritmegevoel en daarin weken de prestaties van de piepjonge zuigelingen dus niet af van die van volwassenen.

Vrouwen schaken net zo goed, alleen niet zo vaak NRC, februari 2009 Waarom zijn er zo weinig vrouwelijke Nobelprijswinnaars of schaakgrootmeesters? Zijn vrouwen soms minder goed in wetenschappelijk onderzoek of in schaken? Nee. De president van de universiteit van Harvard, Lawrence Summers, beweerde dat aangeboren verschillen tussen mannen en vrouwen ervoor verantwoordelijk zijn dat zo weinig succesvolle wetenschappers en ingenieurs vrouw zijn. De opwinding die over zijn uitspraken ontstond kostte hem een jaar later de kop, maar zijn opvatting wordt breed gedeeld.

De wetenschappers onderzochten in feite een lesmethode die al wordt gebruikt in Amerikaanse colleges in de bètawetenschappen. Daarbij onderbreekt de docent zijn college regelmatig voor een

Nu hebben wetenschappelijke onderzoekers geen duidelijk kwaliteitsmerk, maar schakers wel, de ELO-rating. Daarmee sloeg Bilalic aan het rekenen, uitgaande van de lijst van schakers zoals die door de Duitse


13

Een baby ondergaat een gehoortest.

Maar wat betekent dat voor muzikaliteit? Pasgeboren baby’s zijn ook al tonaal begaafd. Ze herkennen bijvoorbeeld het verschil tussen klein en grote intervallen en kunnen horen of een interval omhoog of omlaag gaat. Maar toch concluderen Winkler en Honing niet dat muzikaliteit dus aangeboren is bij de mens en dus zelfs een evolutionair nuttige rol kan hebben gespeeld. Want ritmegevoel en toongevoel zijn ook belangrijk voor taal. Misschien is muziek dus maar een bijeffect van die voor taal ontstane vermogens. St. Bonifatiuscollege, Utrecht

De wereld is een illusie rijker NRC, februari 2009 Een psycholoog heeft bij toeval een nieuwe illusie ontdekt: de ‘fietsillusie’. Als fietsers achter een hek langsrijden dat bestaat uit paaltjes met kettingen ertussen lijkt het vanaf een afstand alsof de fietsers niet over een plat wegdek rijden, maar over een hobbelig parcours. Zag hij het nou goed? Psycholoog Michael Masson zat in het park een boterham te eten toen hij in de verte een fietser achter een hek, bestaande uit paaltjes met hangende kettingen, langs zag rijden. De weg was plat, wist hij, maar het leek alsof de fietser over een hobbelig parcours reed: bij elk paaltje leek hij omhoog te gaan, en daarna weer, met de ketting mee, naar beneden.

scheepswrakken. Daarnaast is de 'geografische browser', zoals Google het programma noemt, uitgebreid met wetenschappelijke informatie en fragmenten van documentaires over natuurgebieden. Het 3D-model van het wrak van de Titanic is ook te bezoeken.

vergeten de diepte van het water, de stroming of de aanwezigheid van bruggen.

Het KNMI heeft een ijsgroeimodel dat met al deze factoren rekening probeert te houden – en met de weersverwachting zelf natuurlijk. Het model is met afwijkingen van hooguit 10 procent redelijk nauwkeurig en de resultaten zijn dagelijks af te lezen op de site van het KNMI. Screenshot van de nieuwe versie van Google Earth

Rijke peuters grotere gebarenschat dan arme

De Elfstedenvereniging wil dat het ijs overal minimaal 15 centimeter dik is. Daar zijn twee weken van strenge vorst voor nodig. En dan moeten al die andere factoren niet tegenwerken.

NRC, februari 2009

Het hek waar achter Michael Masson een fietser langs zag rijden. ( Foto Mike Masson )

Toen de wetenschappers de illusie nabootsten met een bewegende stip tussen twee golvende lijntjes kregen ze eerst de omgekeerde illusie: de stip leek omhoog te gaan als de lijntjes omlaag gingen en omgekeerd.

Het bleek dat ze van een afstand moesten kijken. Dan kunnen mensen niet goed het onderscheid maken tussen de stip (fietser) en de lijntjes (kettingen). In de hersenen smelten die als het ware samen, blijkt uit de illusie. Dichterbij is het onderscheid juist weer zo duidelijk dat de hersenen te veel corrigeren voor het contrast dat ze zien.

Terwijl kinderen van 14 maanden nog amper een woord zeggen en sociaaleconomische verschillen in taalgebruik nog maanden ver weg liggen, maken peuters uit sociaal-economisch zwakkere milieus al wel minder vaak gebaren dan kinderen van ouders met hogere inkomens en langere opleidingen. En die verschillen in gebaren zijn terug te zien in de omvang van hun woordenschat als ze vierenhalf jaar zijn. Die verschillen in ‘gebarenschat’ van de peuters hangen samen met het grotere aantal gebaren dat ouders met een hoger inkomen en een langere opleiding ook zelf blijken te maken – zelfs wanneer rekening wordt gehouden met de grotere woordenschat van deze ouders

De meeste gebaren die kinderen maken bestaan uit wijzen. Foto science

Zonnestelsel & Heelal Wie o wie is Galileo Galilei? allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 Astronomen vieren dit jaar het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Directe aanleiding zijn de eerste hemelwaarnemingen door de Italiaanse geleerde Galileo Galilei, precies 400 jaar geleden. Zijn ontdekkingen, waaronder de vier grote manen van Jupiter, waren van grote betekenis voor ons wereldbeeld, waarin tot dan toe de aarde centraal stond. Maar wat is daarvan blijven hangen bij het grote publiek? Bijna een derde van de Britten blijkt de naam Galileo Galilei net zo gemakkelijk in verband brengen met wijn, mode of een beroemd schip als met de sterrenkunde. Bovendien heeft driekwart van de ondervraagden het (onjuiste) vermoeden dat Galilei de ontdekker is van de planeet Neptunus of het zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel, of gewoon geen idee.

In het midden is ijs vaak het dikst Trouw, februari 2009

Google Earth toont zeebodem NRC, februari 2009 De nieuwe versie van het 3Dprogramma Google Earth brengt ook de onderzeese wereld in kaart. Computergebruikers kunnen als virtuele bezoeker over de oceaanbodem wandelen, langs riffen, onderzeese bergen en Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

De theorie is helder: Als het kwik onder nul zakt, bevriest water en wordt het ijs. Was het in de natuur ook maar zo simpel, dan konden de schaatsen vaker uit het vet. Maar voor het ontstaan van ijs en de aangroei van de ijsvloer is niet alleen de temperatuur van belang. Ook bewolking, vochtigheid, wind en verontreinigingen spelen een rol. En niet te

14

Galileo Galilei: voor driekwart vergeten?


Kijken door de ogen van Galilei allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 Precies 400 Galilei voor de hemel. kraters op Jupiter.

jaar geleden richtte Galileo het eerst een telescoop op Hij ontdekte bergen en de maan, en manen bij

Maar wat zág hij nou eigenlijk? Om een vergelijkbaar telescoopje te verkrijgen, is een zo nauwkeurig mogelijke kopie gebouwd van de kijker die Galilei in 1610 aan zijn geldschieter, de groothertog van de Toscane, heeft geschonken.

Studenten bij een replica van een telescoop van Galilei.

Het 93 cm lange instrument bestaat uit een bolle en een holle lens, en vergroot 20 keer. Het team heeft al waarnemingen gedaan van de maan en Saturnus, en zal nog beelden vastleggen van de Jupitermanen en de schijngestalten van Venus. Het is de bedoeling dat de beelden, gemaakt met een moderne ccd-camera, uiteindelijk op een website te zien zullen zijn.

Op het zuidelijk halfrond van Titan zijn nu enkele nieuwe donkere vlekken ontdekt die er een jaar geleden nog niet waren. Wel heeft Cassini in de tussenliggende periode in het betreffende gebied uitgestrekte wolkenstructuren waargenomen in de Titandampkring.

Hoe reuzen ontstaan Noorderlicht.vpro.nl, februari 2009 Reuzensterren, honderd keer zo groot als de zon, vormen een sterrenkundig raadsel. In theorie zouden ze niet kunnen bestaan. Uit onderzoek blijkt nu hoe zo'n megaster toch kan blijven groeien. Bij de groei van sterren spelen twee tegengestelde krachten een rol: de zwaartekracht, die de ster bij elkaar houdt en kosmisch gas aantrekt, en de zogeheten stralingsdruk. Deze druk, die vanuit de ster naar buiten gericht is, stoot het gas waaruit sterren groeien van juist af en wordt sterker naarmate de ster groeit. Deze krachten zijn in balans bij een ster die twintig keer zo groot is als de zon. Bij een grotere ster stoot de stralingsdruk met grotere kracht gas af, dan dat de zwaartekracht het gas naar de ster toetrekt. Sterren van honderd zonnemassa vormen zijn deze theorie dus onmogelijk. Kosmisch gas zou door de straling geen kans hebben om in de buurt van de ster te komen. Hoe kan het dan dat deze reuzen wel bestaan?

Kennislink.nl, februari 2009

De Amerikaanse planeetverkenner Cassini heeft nabij de zuidpool van de grote Saturnusmaan Titan nieuwe meren ontdekt. Van de donkere, scherp begrensde vlekken die in de omgeving van de noord- en zuidpool van Titan zijn gevonden wordt algemeen aangenomen dat het meren van vloeibare koolwaterstofverbindingen zijn, vermoedelijk methaan en ethaan.

Het kristal van dichterbij.

Die botsing zou meer dan 4,5 miljard jaar gelden hebben plaatsgevonden, toen het zonnestelsel nog maar net bestond. Aanvankelijk was de maan daarna een bol met een oppervlak van heet, vloeibaar gesteente, één grote oceaan van gloeiend magma. Het moet vanaf de aarde een schitterend gezicht zijn geweest. Maar er was niemand om het te zien, want ook onze planeet was ook nog veel te heet om op te leven.

Onbekende straling in heelal ontdekt komt uit alle richtingen NRC, februari 2009 Er is straling uit onbekende bronnen opgevangen uit het heelal. Die komt uit alle richtingen van de ruimte. De straling heeft een golflengte van meer dan 3 centimeter en ligt daarmee in het gebied van de micro- en radiogolven.

Nieuwe meren op Titan dankzij methaanregen Op Saturnusmaan Titan zijn nieuwe meren ontdekt. Op de plaats waar de meren gevonden zijn waren er een jaar geleden nog niet, dus moeten ze recent gevormd zijn.

stuk van de aarde is, dat met geweld is losgemaakt. De oorzaak was een botsing van de aarde met een object ter grootte van de planeet Mars, nemen de meeste deskundigen aan.

Sommige sterren zijn wel honderd keer zo groot als de zon. (Foto: NASA)

De verklaring is volgens de onderzoekers dat de wegduwende straling en de aantrekkende zwaartekracht langs elkaar heen werken. Dit is een effect dat bekend staat als de RayleighTaylor instabiliteit en is ook te zien bij olie en water. Als water op olie gegoten wordt, zullen de stoffen niet mengen en zal het water altijd naar onder zakken.

Oudste maankristal

Radaropname van een methaanmeer op Titan.

De temperatuur op Titan bedraagt ca. 180 graden onder nul. Water is er stijf bevroren, maar methaan en ethaan komen op Titan in vloeibare vorm voor. Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41


Tekening van het ARCADE-2-instrument aan zijn stratosfeer-ballon.

Een zirkoonkristal dat in 1972 meereisde met maanlander Apollo 17, is nu vrij precies gedateerd. De grote meerderheid van de zee van vloeibaar steen die de maan aanvankelijk bedekte, begon ongeveer honderd miljoen jaar na de geboorte van de maan te stollen, blijkt daaruit.

Het verschijnsel is ontdekt met een instrument dat in juli 2006 aan een ballon op 37 kilometer hoogte boven Texas zweefde en urenlang met antennes een brede strook van de hemel boven zich aftastte. Door op zo’n grote hoogte omhoog te meten, kon de invloed van de warmtestraling van de atmosfeer en van allerlei microgolfbronnen op aarde tot een minimum worden beperkt. Die verstoringen zijn er de oorzaak van dat de straling tot nu toe onopgemerkt bleef.

Waar komt de maan vandaan? De samenstelling van het gesteente lijkt geen andere conclusie toe te laten dan dat het een 15


Satellietenbotsing op 780 kilometer hoogte

Voor het eerst vloeibaar water op Mars gezien

NRC, februari 2009

NRC, februari 2009

Voor het eerst in de geschiedenis van de ruimtevaart zijn twee satellieten met elkaar in botsing gekomen.

Druppels zout water op het landingsgestel van de Phoenix-lander zijn de eerste waarneming van vloeibaar water op Mars.

Afgelopen dinsdag sloegen een Amerikaanse communicatiesatelliet en een defecte satelliet van het Russische leger zo hard op elkaar dat ze in honderden stukken uiteenspatten. Het afval vormt nu een klein extra risico voor andere satellieten, waaronder het internationale ruimtestation ISS dat op 435 km hoogte vliegt. Het ISS kan overigens uitwijken voor gevaren op zijn weg.

maar kan door de JIVE-telescopen toch gedetecteerd worden. Er blijkt niet alleen waterdamp voor te komen op de Saturnusmaan Enceladus (waar de Amerikaanse planeetverkenner Cassini watergeisers heeft ontdekt), maar ook op Titan, Hyperion en Atlas.

De Phoenix landde vorig jaar mei dicht bij de noordpool op Mars. Onderzoekers uit het Phoenix-team maken dit volgende maand bekend op de 40ste Lunar and Planetary Science Conference.

De botsing had plaats boven Siberië op een hoogte van ongeveer 780 km. In een baan op die hoogte hebben satellieten een snelheid van ongeveer 7,5 km/s ten opzichte van de aarde. Een frontale botsing is niet waarschijnlijk, omdat de meeste satellieten met de aarde meedraaien.

Veel onbekende moleculen gevonden in interstellaire ruimte allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 In een groot stervormingsgebied nabij het centrum van het Melkwegstelsel zijn veel onbekende moleculen gevonden. Het gaat om water dat zo zout is dat het bij de heersende lage temperatuur niet bevriest. Toen de Phoenix-lander neerkwam blies de remraket het afdekkende stof weg en stoven er druppels zoutoplossing op.

Doet satellietbotsing Hubble de das om? allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 De botsing tussen twee satellieten die vorige week plaatsvond, zou wel eens een erg naar staartje kunnen krijgen voor de sterrenkunde. De schrootwolk die bij de botsing is ontstaan vormt een bedreiging voor andere satellieten, maar ook voor spaceshuttles die de ruimte in gaan. Bij de botsing zijn 600 tot 1000 grote brokstukken en mogelijk nog miljoenen kleine satellietfragmentjes vrijgekomen, die nu op allerlei hoogten om de aarde draaien. Het Amerikaanse ruimteagentschap NASA houdt de situatie scherp in de gaten. En als deze zo ernstig is als sommigen vrezen, zou de onderhoudsvlucht naar de Hubbleruimtetelescoop, die in mei zou moeten plaatsvinden, wel eens geschrapt kunnen worden. In dat geval is het einde van de Hubble-missie nabij, want zonder onderhoudsbeurt maakt de ruimtetelescoop het niet lang meer.

Exoplaneet wordt elke 111 dagen even 'gekookt' allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 Sterrenkundigen hebben temperatuurmetingen verricht aan een exoplaneet op 190 lichtjaar afstand van de aarde, die elke omloop gedurende enkele uren extreem sterk wordt verhit door zijn moederster. De planeet, HD 80606b geheten, beweegt in een zeer langgerekte baan. In het verste punt van zijn baan bevindt hij zich op ca. 130 miljoen kilometer afstand van de ster in het binnenste punt van zijn baan bedraagt de afstand slechts 4,5 miljoen kilometer. Uit de metingen, verricht met de Spitzer Space Telescope door astronomen van de Universiteit van Californië in Santa Cruz, blijkt dat de temperatuur van de planeet in zes uur tijd stijgt van ruim 500 graden tot ruim 1200 graden.

Radiotelescopen ontdekken waterdamp op Saturnusmanen

De afgelopen veertig jaar zijn al ruim honderdvijftig moleculen ontdekt in de ruimte tussen de sterren. Daar zitten heel simpele moleculen bij zoals moleculair waterstof en koolmonoxide, maar ook zeer complexe organische moleculen zoals suikers en alcoholen. Met de 100-meter Green Bank Telescope is nu over een zeer groot frequentiegebied onderzoek verricht. Van de 720 gedetecteerde spectraallijnen zijn er 240 nietgeïdentificeerd. Laboratoriumproeven en theoretische berekeningen zullen in de nabije toekomst hopelijk uitwijzen om welke (organische) moleculen het gaat.

Brokstukken van planetoïde gevonden in Sudan allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 Op 7 oktober vorig jaar ontplofte, ongeveer 37 kilometer boven Sudan, een kleine planetoïde in de aardatmosfeer. Het slechts enkele meters grote kosmische rotsblok, 2008 TC3 geheten, was minder dan een dag eerder ontdekt. Het object veroorzaakte een vuurbol die vanuit de verte werd waargenomen verscheidene satellieten. Een team van 'meteorietenjagers', heeft na lang zoeken een flink aantal brokstukjes van 2008 TC3 gevonden.

allesoversterrenkunde.nl, februari 2009 Met gevoelige radiotelescopen in Italië en Finland, onderling gekoppeld in het JIVE-netwerk (Joint Institute for VLBI in Europe) is waterdamp ontdekt op enkele manen van de planeet Saturnus.

De toekomst van 'Hubble' ziet er somber uit.


Watermoleculen kunnen onder bepaalde omstandigheden zogeheten maserstraling produceren op een golflengte van 1,35 centimeter. Die straling is weliswaar zeer zwak (met een vermogen van ca. 100 watt, op een afstand van ruim een miljard kilometer!), 16


Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 41

Recommend Documents