Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2014

Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2014

Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek Hans van Oosterhout Egbert Leijdekker

Foto omslag: metaalglanslibel (Somatochlora metallica)

Informatie over dit rapport: Egbert Leijdekker, dr. Abraham Kuyperlaan 18A, 1402 SC Bussum, 06-83567957, [email protected] Informatie over de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek: Secretaris: Hans van Oosterhout, Loosdrechtseweg 31, 1215 JM Hilversum, 06-20212819, [email protected]

© e.c.g. leijdekker (2012)

pagina 1

Inhoudsopgave 1. Voorwoord .........................................................................................................................3 2. Inleiding ............................................................................................................................4 3. Het weer in 2014 ...............................................................................................................5 3. Monitoringroutes in het werkgebied.................................................................................6 4. Totaaloverzicht 2014 ..........................................................................................................7 5. Meerjarenoverzicht .........................................................................................................11 6. Trend ontwikkeling .........................................................................................................15 7. Resultaten van de algemene routes .................................................................................17 Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) ..........................................................................17 Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801).........................................................................18 Hilversums Wasmeer (route 809)......................................................................................19 Oude Haven (route 810) ...................................................................................................20 De Meerkade (route 811) ..................................................................................................21 Zanderij Cruijsbergen I en II (routes 836 en 837) ..............................................................22 Kromme Rade (route 838) ................................................................................................23 Zanderij Crailo (route 845) en Rembrandtkwartier (routes 846) ........................................24 Zonneheideven (routes 868 en 869) ..................................................................................25 Verlengde Bergse Pad (route 870) ....................................................................................26 De Lieberg (route 949) .....................................................................................................27 7. Samenvatting gemonitorde routes .....................................................................................29 8. Dankwoord ......................................................................................................................30

pagina 2

1. Voorwoord Hoe is de Libellenwerkgroep tot stand gekomen? In 2006 nam Jelle Harder van Landschap Noord-Holland het initiatief voor een libellencursus in de regio. Deze cursus leidde in 2006 tot de oprichting van de Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Een jaar later werd in dezelfde regio, ook met steun van Landschap Noord-Holland, een vlindercursus georganiseerd. De vlindermensen en libellenmensen besloten in 2007 direct tot samenwerking in de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Zowel de libellencursus als de vlindercursus had als specifiek doel om geïnteresseerden de basiskennis bij te brengen die nodig is om succesvol een monitoringroute te lopen.

Rapportages Door een aantal tellers worden de gegevens bijgehouden en ingevoerd in de database van de Vlinderstichting. Jaarlijks wordt er een verslag gemaakt van de resultaten en worden deze vergeleken met voorgaande jaren. Er is een mate van constantheid in de getelde routes, maar ook zijn een aantal routes uitgevallen en dat is erg jammer. De rapportage is gedurende een aantal jaren opgesteld door Ronald Hofmeester, maar dat stokje is nu overgedragen. Er wordt getracht de bestendige gedragslijn ten aanzien van wijze van rapporteren te continueren. De opzet is met ingang van deze rapportage op een aantal onderdelen gewijzigd. Wat betreft de wijziging? Op de een of andere manier werden bepaalde routes, die uit verschillende onderdelen bestond, samengevoegd en geteld als één route, maar bij andere routes was dat niet het geval; denk bij aan bijvoorbeeld De Hilversumse Meent. De oudere gegevens zijn opgehaald bij de Vlinderstichting en opnieuw verwerkt. Ten opzichte van de vorige telling is er goed nieuws te melden en dat is dat Hilversums Wasmeer weer is geteld. Het is wel jammer dat een aantal routes, sommige al enige jaren, niet meer zijn geteld (Zanderij Crailo, Zonneheideven en Verlengde Bergse Pad). Hiermee wordt aangetoond hoe kwetsbaar de libellen groep is, want we doen dit allemaal op vrijwillige basis. Vooralsnog is niet aan te geven of deze routes in 2015 wel worden geteld. Het feit dat routes soms niet worden geteld maakt het wel lastig om een bepaalde trend te ontdekken. De opsteller van deze rapportage heeft helaas geen enkele kennis van zaken als het gaat om libellen en de omstandigheden van de telgebieden. Ondanks een oproep om te melden of er bijzondere omstandigheden waren bij de desbetreffende telgebieden wordt daar helaas geen gehoor aan gegeven.

pagina 3

2. Inleiding Nederland is een rijk libellenland: liefst 70 libellensoorten zijn hier ooit gezien. Van deze soorten planten zich momenteel 61 soorten voort in Nederland. Vier soorten zijn uit ons land verdwenen en de vijf andere soorten zijn onregelmatige zwervers uit het zuiden. Van de inheemse libellensoorten staan er 27 op de Rode Lijst: als gevolg van verdroging, verzuring en vermesting zijn deze soorten momenteel bedreigd in hun voortbestaan in Nederland. Libellen zijn belangrijke graadmeters voor waterrijke biotopen omdat hun aan- of afwezigheid informatie verschaft over de waterkwaliteit, de vegetatie en de mate waarin een gebied verdroogd is.

Wat is een libel - en wat niet? Alle volwassen libellen (dus ook de juffers) hebben de volgende kenmerken met elkaar gemeen: • twee paar stevige, niet-opvouwbare vleugels, met een dicht netwerk van vleugeladers • grote facetogen, die ofwel als twee halve bollen aan de zijkant van de kop zijn geplaatst (juffers), ofwel een groot deel van de kop innemen ('echte' libellen) • een langwerpig achterlijf • zeer dunne en korte voelsprieten op de kop, die nauwelijks opvallen Sommige families uit de insectenorde gaasvleugeligen kunnen sterk op libellen lijken. Dit geldt vooral voor de families mierenleeuwen en bastaardlibellen. De vleugels van deze insecten lijken op die van libellen, maar ze hebben kleinere ogen en langere voelsprieten. Mannelijke libellen zijn trouwens de enige insecten met een secundair geslachtsorgaan aan de basis van het achterlijf. De larven van libellen hebben een zogenaamd vangmasker onderaan de kop en zijn daarmee eveneens uniek in het insectenrijk.

Waar en hoe vind je libellen? Libellen zijn een groot deel van hun levenscyclus gebonden aan water. In vrijwel alle zoete watertypen kunnen libellen voorkomen: vennen, plassen, moerassen, beken, rivieren, enz. Omdat alle libellen voor de voortplanting gebonden zijn aan water, kunnen imago's het makkelijkst worden gevonden langs de waterkant. Rustig langs de oever of door het ondiepe water lopen levert doorgaans de meeste waarnemingen op. Sommige libellensoorten (vooral van de families glazenmakers en glanslibellen) zijn vooral vliegend aan te treffen, boven het water of boven de oever. Ze zijn van grote afstand al op te merken. Juffers en andere 'echte' libellen (bijvoorbeeld korenbouten en rombouten) gaan vaak zitten op of in de vegetatie die in het water of op de oever staat. Ze vallen daardoor in eerste instantie minder op. Vaak vliegen ze echter voor je op als je door de vegetatie loopt, om een eindje verderop weer te gaan zitten. Libellen zijn echte zonaanbidders. Bij warm, zonnig weer zijn libellen actief en makkelijk zichtbaar. Bij bewolking en regen kruipen ze weg in de vegetatie of gaan hoog in bomen hangen. Ze zijn dan vrijwel onvindbaar. Libellen zijn beslist niet alleen langs de waterkant te vinden. De meeste soorten vliegen na het uitsluipen tijdelijk weg van het water, om te jagen, geslachtsrijp te worden en nieuwe voortplantingsgebieden te zoeken. Vooral op zonnige, wind luwe plaatsen zijn ze dan te vinden, ook als er geen water in de buurt is. Denk hierbij aan bosranden, zonnige bospaden, beschutte heidevelden en graslanden.

pagina 4

3. Het weer in 2014 2014 is het warmste jaar sinds het begin van de regelmatige temperatuur-waarnemingen in 1706. In De Bilt komt de jaargemiddelde temperatuur uit op 11,7°C, een stuk hoger dan het warmterecord 11,2°C in 2006 en 2007. Met uitzondering van augustus zijn alle maanden warmer dan normaal verlopen. Maar liefst acht maanden zijn bij de warmste tien geëindigd. 2014 is een zeer zonnig jaar geweest met gemiddeld over het land 1844 zonuren tegen 1639 normaal. Vooral in maart schitterde de zon. Op veel plaatsen was deze lentemaand in ruim een eeuw nog niet zo zonnig geweest. Zoals gebruikelijk waren de kustgebieden dit jaar het zonnigst, in De Kooy bij Den Helder scheen de zon 1966 uur. Op de Veluwe scheen de zon minder, Deelen registreerde 1643 uur zon. 2014 is gemiddeld over het land met 776 mm droog verlopen. De normale jaarsom bedraagt 847 mm. De regionale verschillen zijn groot geweest. Op sommige stations, met name in het noorden en zuidwesten van Nederland is slechts 600-650 mm regen gevallen. In het midden van het land viel lokaal meer dan de normale jaarsom. De lente was de op één na zachtste sinds het begin van de regelmatige metingen in Nederland in 1706. Door de regen van de laatste dagen is mei lokaal extreem nat. De meimaand was niet overal nat. Langs de kust viel op sommige plaatsen niet meer dan 40 mm. In Drenthe viel de meeste regen, lokaal al meer dan 200 mm. In ruim een halve eeuw (sinds 1951) is in mei alleen in 1984 nog meer regen gevallen: Schinnen noteerde toen zelfs 222 mm. Door de natte mei leverde de drie lentemaanden samen een vrijwel normale hoeveelheid neerslag op. Opvallend waren de vele zware buien die vergezeld van hagel en onweer lokaal overlast opleverden. Maart en april waren met achtereenvolgens 26 en 38 mm droge maanden. De gemiddelde temperatuur over de afgelopen drie maanden in De Bilt ligt rond 11,3 graden tegen 9,5 graden normaal (langjarig gemiddelde over het tijdvak 1981-2010). Alleen het voorjaar van 2007 was met gemiddelde 11,7 graden nog zachter. Het uitzonderlijk zachte weer duurt inmiddels al zes maanden. Ook de afgelopen winter was, op de winter van 2007 na, de zachtste winter in drie eeuwen. Van de afzonderlijke maanden waren vooral maart en april zeer zacht. Maart staat op de derde plaats en april op de vierde plaats in de top tien van zachtste maanden. Ook mei was met ongeveer 13,5 graden tegen 13,1 graden normaal een zachte maand, maar de afwijking ten opzichte van normaal was minder groot dan in de voorgaande maanden. Op 20 maart noteerde De Bilt zijn eerste warme dag (maximumtemperatuur 20,0 graden of hoger), op 20 mei de eerste en enige zomerse dag (25,0 graden of hoger) van deze lente. De zon was vaker te zien dan normaal in de lente. Gemiddeld over het land berekende het KNMI circa 595 uur zon tegen 517 uur normaal. Vooral maart was een zonnige maand, april leverde het normale aantal uren zon op terwijl mei aan de sombere kant was. De buien die eind juli, begin augustus over Nederland zijn getrokken waren uitzonderlijk intensief. Opmerkelijk was ook de grote omvang van het gebied met zware regen en wateroverlast. De eerste helft van augustus heeft op een aantal plaatsen al meer dan een maandsom aan regen opgeleverd. Totale hoeveelheid neerslag over 48 uur tussen 27 en 29 juli, meting om 10 uur Nederlandse tijd. Het KNMI gaf op 28 juli vanwege de zware regen voor aan aantal provincies een waarschuwing uit voor extreem weer (code oranje). Op het automatisch neerslagstation van het KNMI in Deelen viel die dag 132 mm waarvan 76 mm binnen één uur. Een dergelijke hoeveelheid valt gewoonlijk in een hele maand. Bron: www.knmi.nl

pagina 5

3. Monitoringroutes in het werkgebied In onderstaande tabel wordt een opsomming gegeven van het aantal routes dat (oorspronkelijk) gemonitord werd, maar een aantal routes zijn vervallen c.q. worden niet meer geteld. Deze niet meer getelde routes zijn doorgehaald en zullen in de volgende rapportage niet meer worden opgenomen.

In onderstaande presentatie worden de routes grafisch weergegeven. Er staan nog wel enkele routes in die niet meer worden gemonitord, omdat dit een verouderde presentatie is, maar nog wel voldoende toegevoegde waarde heeft.

(kaart van libellenroutes in Gooi en Vechtstreek) pagina 6

4. Totaaloverzicht 2014 De monitoringroute Hilversumse Meent bestaat uit meerdere routes, maar zijn samengevoegd om de presentatie daarvan overzichtelijker te maken; datzelfde geldt ook voor de routes Groeve Oostermeent en Cruysbergen. Op de volgende pagina worden deze routes apart gepresenteerd. Wat is de opvallendste ontwikkeling? Het aantal getelde Azuurjuffers in de Lieberg. In 2013 was deze soort eveneens de meest opvallende, maar 2014 is spectaculair te noemen. Het aantal getelde exemplaren is met 4.497 maar liefst ruim 2.500 hoger dan het jaar 2013. Toch is de Azuurjuffer landelijk gezien ook de meest waargenomen soort.

pagina 7

Wat valt er nog meer op? Er zijn enkele soorten die maar in één specifiek gebied zijn gesigna-leerd. Hierbij moet worden gedacht de Metaal glanslibel in de Oude Haven, de Groene Glazenmaker in Kromme Rade en de Zwervende heidelibel in Cruysbergen. Een andere opvallende waarneming is de Tengere Pantserjuffer. Die is alleen in de Lieberg gesignaleerd, maar dan wel 234 exemplaren, van oudsher is dit een belangrijke voortplantingsplek voor deze soort. Hoe ontwikkeling de vijf meest getelde soorten zich? Afgezet op vorig jaar kan worden geconcludeerd dat de top vier dezelfde libellensoorten betreft, waarbij het Lantaarntje en de Houtpantserjuffer van plaats zijn gewisseld. In 2014 heeft de Vuurjuffer plaatsgemaakt voor de Viervlek.

vijf meest getelde soorten 2013

vijf meest getelde soorten 2014

3000

6000

2500

5000

2000

4000

1500

3000

1000

2000

500

1000

0

0

pagina 8

Routes Hilversumse Meent, Groeve Oostmeent en Cruysbergen gespecificeerd. In voorgaande tabel staan drie routes die feitelijk weer zijn onderverdeeld in subroutes. Voor de beeldvorming wordt hiervan nu de onderverdeling gegeven.

pagina 9

metaalglanslibel (Somatochlora metallica) De meest groene glanslibel.

Onderorde libellen

Familie glanslibellen (Corduliidae)

Kenmerken 50-55 mm. De groenste en meest glimmende glanslibel. Borststuk metaalgroen met gouden glans. Ogen eerst dofbruin, later felgroen glimmend. Achterlijf metaalgroen glanzend, onder bepaalde lichtomstandigheden soms staalblauw lijkend. Voorhoofd met gele tekening. Mannetje: achterlijf met sterke insnoering ter hoogte van segment 3. Breedste punt ter hoogte van segment 6 en 7. Vrouwtje: dik gebouwd, niet ingesnoerd. Ronde gele vlek aan beide zijden van achterlijfssegment 3, meestal kleiner dan bij hoogveenglanslibel. Opvallende, rechtafstaande legschede aan de onderzijde van de achterlijfspunt.

Gelijkende soorten Smaragdlibel, gevlekte glanslibel en hoogveenglanslibel.

Voorkomen Algemeen

Habitat Allerlei stilstaande en zwak stromende wateren; vooral bij plassen, kanalen en beken.

Vliegtijd en gedrag Begin mei tot en met begin september, piek van eind juni tot eind juli. De meeste waarnemingen betreffen mannetjes die boven het water patrouilleren en hun ‘territorium’ fel verdedigen tegen andere mannetjes, waarbij ze regelmatig stil blijven hangen in de lucht. Door het sterke territoriale gedrag zijn meestal slechts een of enkele mannetjes zichtbaar bij het water aanwezig, terwijl zich in de omgeving meer mannetjes kunnen ophouden. Wanneer een mannetje uit een ‘territorium’ verdwijnt wordt zijn plaats snel door een ander mannetje opgevuld. Vrouwtjes gedragen zich veel minder opvallend en zijn soms laag vliegend tussen de oevervegetatie waar te nemen tijdens de ei-afzet. Eitjes worden meestal op de vochtige oever vlak boven de waterspiegel afgezet, vaak op beschaduwde plaatsen. Imago’s die nog niet toe zijn aan de voortplanting kunnen jagend langs bosranden en op andere beschutte plaatsen worden waargenomen.

Levenscyclus De larven overwinteren twee of drie keer, alvorens uit te sluipen. Uitsluipen gebeurt van begin mei tot eind juli.

pagina 10

5. Meerjarenoverzicht Zoals eerder aangegeven, beïnvloeden de niet getelde routes wel de totalen, dus moet dan wel in de conclusies worden meegenomen. Welke ontwikkelingen kunnen we nu uit het meerjarenoverzicht concluderen? In ieder geval dat, sinds 2010, het aantal Azuurwaterjuffers explosief is toegenomen en het grote verschil is te herleiden naar het telgebied Lieberg. Wat echter ook opvat is dat het Lantaarntje, ondanks dat deze tot de meest getelde soorten hoort, een spectaculaire afname kent. Dat is overigens wel heel bijzonder, want landelijk gezien staat deze soort op de tweede plaats van meest getelde libellen.

pagina 11

Aantal getelde routes is gewijzigd. In voorgaande rapportage werd de Hilversumse Meent, die uit acht routes bestaat, als één route opgenomen, terwijl dat voor andere meervoudige routes niet opging. Nu worden alle individuele routes afzonderlijk geteld; de historische gegevens zijn hierop aangepast. Wat valt nog meer op? De trend van de meeste soorten en waargenomen exemplaren in 2014 blijft in zijn algemeenheid (redelijk) gelijk ten opzichte van 2013, maar er zijn wel uitschieters. Het Lantaarntje is al benoemd, maar de Viervlek lijkt, met een verdubbeling in aantal, weer te zijn teruggekeerd op het niveau van een aantal jaren geleden. De Vuurjuffer en Watersnuffel kennen echter een daling van circa de helft en dat is een negatieve ontwikkeling. Zoals echter aangegeven kunnen de telgebieden die niet continue zijn geteld, wel van negatieve invloed zijn. De jaarontwikkeling per telgebied geeft meer inzicht. Aantal libellen waarvan er meer dan 200 zijn geteld. In onderstaande grafische weergave wordt inzage gegeven in het verloop van de soorten, waarvan er meer dan 200 exemplaren in een jaar zijn geteld. > 200 getelde soorten 6000

5000 2007

4000

2008 2009

3000

2010 2000

2011 2012

1000

2013 2014

0

pagina 12

Vijf meest getelde soorten in de jaren Het valt op dat in de meeste jaren de Azuurwaterjuffer, Variabele waterjuffer en het Lantaarntje de meest waargenomen libellensoort waren. Voor een deel past dit bij de landelijke trend. Top 5 meest geteld Lantaarntje

2007 2581

2009

Top 5 meest geteld

2010

Lantaarntje

Top 5 meest geteld

2008 1723

Lantaarntje

Top 5 meest geteld

2381

Variabele waterjuffer

2022

1616


1664

Azuurwaterjuffer

1571

Kleine roodoogjuffer

1432

Lantaarntje

1481


929


Watersnuffel

821

Watersnuffel

682

Grote roodoogjuffer

548

Vuurjuffer

476

Azuurwaterjuffer

883


931

Azuurwaterjuffer

394

Grote roodoogjuffer

475

Watersnuffel

816

Watersnuffel

873

Top 5 meest geteld

2011

Top 5 meest geteld

2012

Top 5 meest geteld

2013

grootste 5 soorten

2014

Azuurwaterjuffer

1947

Azuurwaterjuffer

2963

Azuurwaterjuffer

2555

Azuurwaterjuffer

5024

Grote roodoogjuffer

1383


1448


2134


2172


1173

Lantaarntje

907

Lantaarntje

869

Houtpantserjuffer

596

Lantaarntje

1143

Grote roodoogjuffer

820

Houtpantserjuffer

621

Lantaarntje

439

Viervlek

498

Vuurjuffer

402

Viervlek

379

Viervlek

599

pagina 13

houtpantserjuffer

(Chalcolestes viridis)

Zet eitjes af in takken van bomen en struiken.

Onderorde juffers

Familie pantserjuffers (Lestidae)

Kenmerken 39-48 mm. De langste pantserjuffer. Lichaam geheel metaalgroen. Achterhoofd geheel donker. Zijkant van het borststuk is kenmerkend getekend: vanuit de metaalgroene bovenzijde loopt een puntige uitstulping in de lichte onderzijde (het zogenaamde 'schiereilandje'). Pterostigma’s effen geel gekleurd, lichter dan bij ander pantserjuffers (voor dit kenmerk uitgekleurde dieren bekijken). Mannetjes: geen blauwgrijze berijping op het achterlijf (uitgekleurde dieren bekijken). Vrouwtje: grove tanden op het legapparaat.

Gelijkende soorten Andere pantserjuffers, vooral jonge dieren die nog geen donkere pterostigma’s hebben en nog geen berijping op het achterlijf.

Voorkomen Zeer algemeen.

Habitat Allerlei stilstaande en traag stromende wateren. Voorwaarde is dat er struiken of bomen langs de waterkant aanwezig zijn. Ook veel bij vijvers in bebouwde omgeving (tuinen, parken, enz.), waardoor de soort als cultuurvolger is aan te merken.

Vliegtijd en gedrag Van eind juni tot begin november, hoogste dichtheid in augustus en eerste helft september. Imago’s zijn vaak te vinden op beschutte plaatsen op enige afstand van het water, zoals bosranden, struiken en ruigten. Eitjes worden afgezet onder de bast van takken die over (of vlakbij) het water hangen. Allerlei boom- en struiksoorten worden hiervoor benut. Als het aanbod van over het water hangende takken klein is, zijn meerdere eiafzettende paartjes bij elkaar aan te treffen.

Levenscyclus De overwintering gebeurt als ei. De eieren komen in het voorjaar uit, waarna de larvale fase twee tot drie maanden in beslag neemt. De larven sluipen uit van eind juni tot in oktober.

pagina 14

6. Trend ontwikkeling Voor de toe- of afname wordt voor Gooi en Vechtstreek hetzelfde uitgangspunt als het Landelijke Meetnet gehanteerd. De verschillen ten opzichte van het Landelijk Meetnet zijn wel opvallend groot en wijken in zowel positieve als negatieve zin sterk af.

Opvallend: veel opvallende waarnemingen zijn elders al in het rapport besproken, zoals de spectaculaire toename van de Azuurwaterjuffer en de afname van het Lantaarntje. Wat echter ook opvalt is het feit dat de Bruinrode/steenrode heidelibel al twee jaren niet is waargenomen, maar dat wil niet zeggen dat deze soort niet meer voorkomt. Deze soort werd namelijk alleen gezien in de route Zonheideven en die route wordt helaas al twee jaar niet meer geteld.

pagina 15

grote roodoogjuffer

(Erythromma najas)

In het voorjaar te vinden op drijvende planten.

Onderorde juffers

Familie waterjuffers (Coenagrionidae)

Kenmerken 30-36 mm. Dikker gebouwd dan de meeste andere juffers. Mannetje: ogen geheel rood. Borststuk met zwarte rug en blauwe zijkanten. Schouderstrepen ontbreken. Achterlijfsrug grotendeels zwart, met blauwe basis en punt: segmenten 1, 9 en 10 zijn blauw, ook aan de zijkant. In zijaanzicht zijn deze blauwe delen scherp ‘afgesneden’, aangezien segmenten 2 en 8 geen blauw hebben. Segment 10 zonder zwarte tekening in het blauw (bovenaanzicht). Bij oudere mannetjes worden de donkere delen van het achterlijf dof donkergrijs. Jonge mannetjes zijn gekleurd als vrouwtjes. Vrouwtje: ogen oranje tot bruin (niet rood). Rug van borststuk en achterlijf geheel donker, bij jonge dieren met koperglans. Zijkant borststuk en achterlijf geel, groen of blauwig. De schouderstrepen zijn vaak gereduceerd tot korte streepjes, hoewel soms volledig ontwikkeld.

Gelijkende soorten Kleine roodoogjuffer. Vrouwtjes ook te verwarren met andere waterjuffers. Jonge (glimmende) dieren mogelijk ook met pantserjuffers.

Voorkomen Zeer algemeen.

Habitat Allerlei stilstaande en zwak stromende wateren met uitgebreide drijvende vegetatie. Deze vegetatie is in voedselrijke wateren doorgaans beter ontwikkeld dan in voedselarme of zure wateren. De grote roodoogjuffer deelt zijn habitat met kleine roodoogjuffer, maar heeft een meer uitgesproken voorkeur voor planten met grote drijfbladeren, zoals gele plomp en witte waterlelie.

Vliegtijd en gedrag Begin mei tot half september, met een piek van eind mei tot eind juni. Deze piek ligt duidelijk eerder dan bij de kleine roodoogjuffer, maar de vliegtijden van beide soorten overlappen in juni tot en met september. Mannetjes grote roodoogjuffer vliegen laag over drijvende waterplanten en gaan hier zeer frequent op zitten. Gele plomp lijkt vaak favoriet. Ei afzet gebeurt in tandem, op drijvende of ondergedoken planten. Het vrouwtje verdwijnt daarbij vaak helemaal onder water, soms samen met het mannetje.

Levenscyclus De larve overwintert een of twee keer (hierover bestaat onduidelijkheid). In ieder geval gaan ze als volgroeide larve de winter in, waardoor ze in het voorjaar in een korte periode uitsluipen. Het uitsluipen vindt plaats van begin mei tot half augustus, met een piek in de tweede helft van mei en de eerste van juni.

pagina 16

7. Resultaten van de algemene routes Algemene opmerking: voor het vergelijken van de resultaten zijn de mutaties met een afwijkende kleur inzichtelijk gemaakt. Zie hiervoor onderstaande arcering en criterium aantal. Omdat er geen gehoor is gegeven aan de oproep om omstandigheden te melden, is het helaas niet mogelijk om een logische verklaring te geven voor de opvallende mutaties.

Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Deze monitoringroute bestaat uit acht secties, waarbij de totalen zijn samengevoegd omdat dit een betere presentatie tot gevolg heeft. Ontwikkeling: voornamelijk een (grote) afname van de aantallen, waarbij de Houtpantserjuffer en het Lantaarntje het meest opvallen. Route 159 is in 2014 voor het laatst gelopen, het traject is volledig dichtgegroeid en de beschoeiing zodanig vergaan dat het tracé niet meer veilig is te begaan. Op zich jammer omdat daar door de jaren heen een redelijke populatie houtpantserjuffers kom worden waargenomen. De Hilversumse Meent routes hebben dit jaar te kampen gehad met een langdurige en in oppervlak aanzienlijke bedekking met kroos (zie bijlage). Oorzaak daarvoor is onbekend gebleven: een ander waterbeheer ? de weersomstandigheden ? Dit leidde ongetwijfeld voor zeer veel soorten tot een afneming van het aantal waarnemingen. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer

57

Blauwe glazenmaker

1

16

25

Bloedrode heidelibel

11

7

20

Bruine glazenmaker

1

6

6

Bruine winterjuffer

1

2

1

Bruinrode heidelibel

25

65

74

Gewone oeverlibel

18

13

5

14

19

16

4

121

2

Glassnijder

213

212

1

3

15

8

9

1

2

9

7

15

4

1

32

17

29

42

33

13

3

6

2

5

15

43

20

10

4

1

29

Bruine korenbout

Gewone pantserjuffer

127

1 9

2

1

Grote keizerlibel

3

1

1

Grote roodoogjuffer

207

132

140

152

124

121

179

69

Houtpantserjuffer

85

89

194

317

21

107

231

80


15

44

74

61

16

64

17

Lantaarntje

271

278

249

156

169

118

276

96

Paardenbijter

7

10

12

8

4

1

3

3

Platbuik

1

330

Smaragdlibel

12

Steenrode heidelibel

28

2

1

6


85

187

145

83

229

101

665

5

2

4

4

3

2

Viervlek

4

3

Vroege glazenmaker

5

14

3

8

10

5

25

13

Vuurjuffer

20

57

101

69

52

39

34

24

Watersnuffel

77

90

111

259

53

94

77

42

Totaal

944

1037

1185

1217

877

812

1849

942

aantal soorten

21

19

20

17

19

19

18

16

aantal bezoeken

8

8

10

9

5

7

10

9

getelde libellen / bezoek

118

130

119

135

171

112

180

106

pagina 17

Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) Bij deze presentatie zijn twee routes samengevoegd. Ontwikkeling: relatief gezien zijn hier weinig libellen geteld, waarbij de afname van de Azuurwaterjuffer en het Lantaarntje opvallen. Een positieve ontwikkeling is de toename van de Watersnuffel. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker

1


6

15

Bruine glazenmaker Bruinrode heidelibel

4

2

15

13

1

105

8

6

7

1

134

63

57

30

3

Gewone oeverlibel

36

26

26

18

47


13

3

Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer

30

16

9

12

4

2

Lantaarntje

1 5

3

1

20

20

Kleine roodoogjuffer 94

45

Paardenbijter

16 3 24

57

19

1

Platbuik Steenrode heidelibel

5 1

7 162

43

2 3

1

Tengere grasjuffer

1

3

2

Tengere pantserjuffer

2


14

Venwitsnuitlibel

18

4

7

3

6

1

1

Viervlek Vroege glazenmaker

1

Vuurjuffer

3

30

14

1

13

134

158

210

224

22

91

Zwarte heidelibel

1

4

3

3

1

Zwervende heidelibel

1

Watersnuffel

Zwervende Pantserjuffer Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

9

3

543

423

429

369

275

195

13

12

14

16

15

15

8

8

10

9

9

6

68

53

43

41

31

33

pagina 18

Hilversums Wasmeer (route 809) Na een onderbreking van een jaar wordt deze route weer geteld. Ontwikkeling: door het ontbreken van het historische jaar kan er geen conclusie worden getrokken. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel

22

10

Grote roodoogjuffer

1

18

2

1 10

6

1

Houtpantserjuffer

25

21

2

1

4

1

2

Paardenbijter

2

17

2

31

4 2

Platbuik

9 1

2

2


1

1


Vroege glazenmaker

2 7

1 1

Viervlek

4 1

1

Noordse Witsnuitlibel

Venwitsnuitlibel

9

1

Lantaarntje

Smaragdlibel

2

2 32

Glassnijder Grote keizerlibel

6

2

Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel

7

5

2

5

2

6

5

10

4

28

8

57

41

75

204

59

64

182

1

3

2

5

1

4

Vuurjuffer

15

14

Watersnuffel

19

24

3

9

8

11

14

Zwarte heidelibel

13

53

10

24

4

2

5

170

178

121

284

106

128

293

13

10

14

12

10

9

14

5

6

3

3

2

2

5

34

30

40

95

53

64

59

Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

pagina 19

Oude Haven (route 810) Ontwikkeling: alleen de toename van de Azuurwaterjuffer springt er uit. De overige waarnemingen blijven over het geheel genomen gelijk. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer

76

95

159

Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel

3

2

1

1 7

3 3

12

1

12

1

1

8

3

7

9

1

3

3

2 9 2

3

58

59

35

29

9

11

Metaalglanslibel

2

1

3

4

1

1

Paardenbijter

3

9

9

23

Smaragdlibel

3

2

4

3


4

1

2

Lantaarntje

1

3 1

6

6

5

1

53

2

1 1

2

6 19

1

1

2

Grote roodoogjuffer Kleine roodoogjuffer

1 1

3 3

239

1

1

Glassnijder

Houtpantserjuffer

97

2

Gewone oeverlibel Grote keizerlibel

115

1

Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel

45

4

Bruine glazenmaker Bruine korenbout

86

1

2 16 1

7

20 1 10

Platbuik

1


14

2

1

1

1 4

8

20

Viervlek

2

3

2

28

2

Vroege glazenmaker

3

2

3

2

5

7

5

35

44

1

14 1

Vuurjuffer

44

127

36

46

18

15

Watersnuffel

61

9

4

23

4

10

304

380

289

274

122

176

159

376

18

15

17

19

13

14

11

20

Weidebeekjuffer Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

1

8

7

7

7

4

6

5

7

38

54

41

39

31

29

32

54

pagina 20

De Meerkade (route 811) Ontwikkeling: opvallend is de toename van de Variabele waterjuffer, want het aantal getelde exemplaren neemt toe met ruim 300, de toename is hetzelfde als in het verleden; de "breuk" in de cijferreeks is het schonen van het water in de wintermaanden. Daarna zie je de populatie ieder jaar weer toenemen. De Vuurjuffer loopt daarentegen fors terug. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer

3

28

7

Blauwe glazenmaker 23

5

6

20

Bruine glazenmaker

1

5

9

15

Bruine korenbout

17

1

4

Bruine winterjuffer

31

4

9

4

11

15

14

2

19

1 28

12

5

2

Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel

35

1



20


1 1

18

19

10

40

13

12

2

1

1

11

1

8

1

8

9

8

3

4 14

1

Glassnijder

5

9

20

13

13

22

14

Grote keizerlibel

1

2

1

3

2

2

1

2

Grote roodoogjuffer

89

46

75

65

190

219

66

52

Houtpantserjuffer

39

124

132

283

112

101

364

406

Lantaarntje

93

110

101

92

22

29

48

44

6

32

10

10

27

19 17

Paardenbijter

6

Platbuik Smaragdlibel

2

1

10

15

13

78

49

37

52


3

8

13

9

9

17

13

3


450

693

937

1215

108

477

820

1184

Viervlek

49

80

55

136

105

107

45

72

Vroege glazenmaker

12

7

30

29

18

18

17

26

Vuurjuffer

31

135

113

245

89

137

188

63

1

4

2

2

Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

7

845

1253

1538

2297

777

1277

1750

1984

16

15

21

20

19

23

19

21

9

9

10

10

10

11

10

10

94

139

154

230

78

116

175

198

pagina 21

Zanderij Cruijsbergen I en II (routes 836 en 837) De monitoringsroutes Cruijsbergen is onderverdeeld in twee secties, maar in deze tabel samengevoegd. Ontwikkeling: op deze route is er sprake van hoofdzakelijk een afname. Opvallend zijn het Lantaarntje en de Variabele waterjuffer. Route Cruijsbergen 1. Het eerste tracé van de route kampte snel in het seizoen met een aanzienlijke laag flab en/of kroos, terwijl de delen 2 en 3 van de route ieder jaar steeds verder dichtgroeien met riet. Dit heeft voor de dieren niet bijgedragen tot de toegankelijkheid, voor de teller niet bijgedragen tot een goed waarnemingsveld. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer

59

75

154

250

405

487

145

Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel

35 3

17

16

18

22


12

12

55

12

1

2 11

1

16

5

3

Bruine winterjuffer

3

1

10

20

28

4

17

2


88

90

114

227

90

47

110

54

40

151

196

133

14

20

6

8

4

2

1

4

23

16

15

18

18

22

9

27

58

45

33

24

13

4

8

112

178

371

478

993

423

25

2

21

21

6

4

2


2

Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer

14


96

106

1315

856

251

59

4

671

260

1170

424

513

379

291

73

7

12

Lantaarntje Metaalglanslibel

1

Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter

1 6

26

Platbuik

Tengere grasjuffer

1 29

19

5

17

17

21

5

138

217

26

3

Smaragdlibel Steenrode heidelibel

28

27

42

4

1

6

4

2

3


35

46

36

82

163

390

374

48

Viervlek

50

224

196

160

183

217

30

16

Vroege glazenmaker

13

41

18

31

49

19

28

10

3

28

7

26

17

54

10

5

4

8

19

7

1

2

63

77

379

256

355

172

78

13

Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Zwarte heidelibel

1

2

Zwervende heidelibel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

2 1330

1446

4266

3319

3213

2338

1233

324

20

18

24

22

24

22

23

20

8

8

10

10

7

9

11

9

177

181

427

349

459

275

112

36

pagina 22

Kromme Rade (route 838) Ontwikkeling: met uitzondering van de toename van de Bruine Korenbout en de Grote roodoogjuffer blijven de overige soorten redelijk stabiel (met uitzondering van de Vuurjuffer). Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Blauwe glazenmaker

1


3

2

3

5

5

1

1

1

Bruine glazenmaker

5

6

3

7

3

5

4

6

Bruine korenbout

6

14

15

4

11

54

33

73

4

1

1

2

Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel

7

3

3

5

2

1

Gewone oeverlibel

39

37

14

20

17

24

27

40


11

8

6

20

33

14

19

11

Glassnijder

12

18

33

20

30

8

6

9

Groene glazenmaker

26

12

8

15

5

11

3

1

Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje

4

2 104

2 76

1

109

52

56

43

49

105

2

16

69

50

7

2

2

614

613

518

472

403

296

185

184

11

30

29

25

37

7

16

19

17

14

22

31

38

13

18

10

7

6

2

3

4

1

345

555

448

541

389

425

253

248


1

12

2

Platbuik Smaragdlibel

1

Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek

7

31

26

44

127

11

25

11

Vroege glazenmaker

44

41

97

69

115

73

38

48

Vuurjuffer

16

26

18

8

6

34

37

4

Vuurlibel

1

Zwarte heidelibel

2

1

1291

1564

1411

1350

1287

1021

722

787

aantal soorten

20

19

21

20

20

16

19

20

aantal bezoeken

13

15

13

11

11

10

9

11


99

104

109

123

117

102

80

72

Totaal

Opmerking: In 2014 is de kwaliteit van het Krabbenscheer erg achteruitgegaan t.o.v. 2013. Veel bruine planten zichtbaar op de telroute Kromme Rade. Dit in tegenstelling met ca. 500 meter verder, waar wel een veld met groen krabbenscheer zichtbaar was.

pagina 23

Zanderij Crailo (route 845) en Rembrandtkwartier (routes 846) Ontwikkeling: beide routes worden niet meer geteld en zijn voor de vorm opgenomen en niet in de laatste plaats omdat enkele historische gegevens zijn aangepast. In de volgende rapportage worden deze presentaties verwijderd.

Zanderij Crailo Soort

845 periode →

Azuurwaterjuffer

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 8

165


2

4

1 7

Gewone pantserjuffer Glassnijder

8

1 2


54

1

Grote keizerlibel

47

52

1

10

1 13

11

Grote roodoogjuffer

1


1

Lantaarntje

16


26

86

20

9

1

Tengere grasjuffer

1


7

Viervlek

25

Vroege glazenmaker Vuurjuffer

1

1

Vuurlibel

137

73

9

11

6

2

9

1

Watersnuffel

39

119

248

Totaal

97

556

562

22

7

16

15

4

aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

1

3

4

1

97

185

141

22

Tobiasroute Rembrandt-kwartier Naarden Soort

periode →

Azuurwaterjuffer Glassnijder Grote roodoogjuffer Lantaarntje Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

846

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 48 2 22 48 120 3 3 40

pagina 24

Zonneheideven (routes 868 en 869) Helaas is deze route nu voor het tweede jaar niet geteld. Ontwikkeling: niet van toepassing. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer

180

52

224

266

582

192

Blauwe glazenmaker

1


39

33

70

46

Bruinrode/steenrode heidelibel

37

53

17

11

1

12

1

Bruine glazenmaker

1

2

2

7 42

2


3

1

3

5

11

Gewone oeverlibel

56

67

41

35

7


19

6

14

15

Glassnijder

9

3

3

4

Grote keizerlibel

5

20

7

5

Grote roodoogjuffer

3

3

Houtpantserjuffer Lantaarntje Noordse Witsnuitlibel

27

1 5

6

22

91

21

72

19

32

27

531

217

145

101

4

44 3

1

8

1

Paardenbijter

15

5

6

7

2

Smaragdlibel

6

6

5

4

3


4

1

2


3

Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer

44

52

2 4

35

2

73

86

77

3

4

1

30

55

35

46

35

20

26

427

301

94

45

10

116

1540

867

827

726

770

559

aantal soorten

22

18

19

19

14

17

aantal bezoeken

17

15

18

19

12

15


91

58

47

39

64

39

Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal

1

pagina 25

Verlengde Bergse Pad (route 870) Helaas is deze route nu voor het tweede jaar niet geteld. Ontwikkeling: niet van toepassing. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel

4 1

4

7

Bruine glazenmaker

1

Bruine korenbout Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel

16 30

4

6

10


3

Glassnijder

4

Grote keizerlibel

3

Grote roodoogjuffer

30

Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter

40

4

13

5

11

5

3

9

18

2

5

2 4 81

1

6

2

1

1

4

13

20

7

2

5

2

3

10

1

2

2

181

83

120

168

21

27

2

5

3

3

3

34

Platbuik

1

Smaragdlibel Variabele waterjuffer

11

1 1

121

97

58

Viervlek

11

23

8

15

Vroege glazenmaker

13

8

11

7

6

20

12

1

3

40

23

10

304

370

373

331

109

133

aantal soorten

9

18

14

15

15

11

aantal bezoeken

7

8

7

7

5

5

43

46

53

47

22

27

Vuurjuffer Watersnuffel Totaal


50 12

pagina 26

De Lieberg (route 949) Ontwikkeling: dit is de meest in het oog springende route, ook landelijk gezien en daarbij wordt verwezen naar de enorme sprong van de Azuurwaterjuffer. Voorts nemen een aantal andere soorten eveneens fors toe, zie Tengere pantserjuffer en de Variabele waterjuffer. Alleen de Watersnuffel wijkt af door de forse afname. Dit jaar is er voor het eerst door een nieuwe teller geteld, dit zou een van de voornaamste oorzaken kunnen zijn. Soort

periode → 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Azuurwaterjuffer

172

310

925

787

2021

1960

Blauwe glazenmaker

4

2

1

2

1

2


4

2

8

4

3


1

1

2

2

4

23

1 8

21

7

12

43

1

5


1


1

12

9

2

1

40

50

Glassnijder Grote keizerlibel

4

6

8

2

1

5

6

7

10

19

25

42

22

92

3

5

3 3

3

Houtpantserjuffer

5

70


5

1

2

7

Lantaarntje

9

7

14

2

Metaalglanslibel

1


8

2

2 7

8

1

4

7

5

6

15

2

1

1 5

1

1

1

2

2

30

14

10

41

6

7

4

12

57

25

234


11 3

Grote roodoogjuffer

Platbuik

3 1

2


4497

Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer

1 15

2

1

220

16

326

Venwitsnuitlibel

35

9

17

4

38

28

71

Viervlek

23

24

36

44

53

40

96

1

1

2

2

4

2

35

69

56

83

85

96

20

53

6

60

140

2

3

1

22

Vroege glazenmaker Vuurjuffer

29

Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek

303

559

1196

1229

2511

2419

5536

14

22

21

24

21

21

26

8

11

10

10

10

9

8

38

51

120

123

251

269

692

pagina 27

vroege glazenmaker

(Aeshna isoceles)

Oranjebruine glazenmaker met opvallend groene ogen.

Onderorde libellen

Familie glazenmakers (Aeshnidae)

Kenmerken 62-66 mm. Grondkleur achterlijf en borststuk oranjebruin. Achterlijf met fijne zwarte lijnen, maar zonder mozaïekpatroon van lichte vlekjes, zoals bij andere glazenmakers. Bovenzijde segment 2 met citroengele spijkervormige vlek. Ogen opvallend smaragdgroen (uitgekleurde dieren). Zijkant borststuk met twee gele banden. Schouderstrepen afwezig. Basis van achtervleugels met oranje vlek, vooral duidelijk bij mannetje. Vleugels verder helder. Geen noemenswaardige verschillen in tekening tussen mannetje en vrouwtje.

Gelijkende soorten Eventueel bruine glazenmaker en zadellibel, die eveneens een bruingekleurd achterlijf hebben.

Voorkomen Vrij zeldzaam, maar wordt de laatste jaren algemener.

Habitat Schone stilstaande wateren met een goed ontwikkelde verlandingsvegetatie en oevervegetatie. Vooral in laagveenmoerassen en plassen met vergelijkbare vegetatie, maar steeds vaker ook bij matig voedselrijke vennen. Soms ook bij vegetatierijke kanalen of traag stromende beken.

Vliegtijd en gedrag De vroege glazenmaker behoort samen met de glassnijder tot de vroegst vliegende glazenmakers. In warme jaren kunnen eind april de eerste imago’s al rondvliegen. De laatste imago’s worden doorgaans eind augustus gezien. De hoofdvliegtijd loopt van eind mei tot half juli. Jonge imago’s kunnen ver van het water jagend worden aangetroffen, bijvoorbeeld langs bosranden. Ook in open rietland kunnen veel jagende imago’s worden aangetroffen. Eitjes worden solitair door het vrouwtje afgezet in levende en dode plantendelen.

Levenscyclus Een of twee jaar. De (eerste) winter wordt doorgebracht als larve, in plaats van als ei zoals bij de meeste andere glazenmakers. Uitsluipen gebeurt vanaf eind april tot eind juli, met een piek in de tweede helft van mei en de eerste van juni.

pagina 28

7. Samenvatting gemonitorde routes In onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van alle gemonitorde routes.

pagina 29

8. Dankwoord Het maken van dit verslag was niet mogelijk geweest zonder de bijdrage van de vrijwilligers van de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Deze leden van de werkgroep hebben vele uren in het veld besteed om alle libellen op naam te brengen en te tellen en dat al gedurende enkele seizoenen. Heel veel dank daarvoor. Ook is de samenstelling van deze rapportage mede tot stand gekomen met informatie die is verkregen uit rapportages, waaronder het jaarverslag en de website van het libellennet Vlinderstichting. De foto’s in de rapportage zijn beschikbaar gesteld door Hans van Oosterhout en Conny Leijdekker.

Route

Waarnemer(s)

Hilversumse Meent Groeve Oostermeent

Marten van Bracht Marten van Bracht/Jacques Groen

Hilversums Wasmeer

Carla van der Maas

Oude Haven

Hans van Oosterhout

Meerkade

Ronald Hofmeester

Zanderij Cruysbergen I en II

Marten van Bracht

Kromme Rade

Anja Schuitema

De Lieberg

Hans van Oosterhout en Matthijs van Eijk

Bronnen • • •

KMNI Jaarverslag 2014 Vlinderstichting De Vlinderstichting, 2008. Libellennet – http://www.libellennet.nl/. (16-04-2014)

pagina 30

Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2014

Recommend Documents