Moerassig bewustzijn Jeroen Walravens
Inleiding NAH is een glibberige kwestie. Familie, professionele hulpverleners, noch patiënten zelf vinden de nodige handvaten om greep te krijgen op de aandoening. Het lijkt onmogelijk om een eenduidige theorie te formuleren over de gevolgen van een letsel aan de ondersteunende structuur van het laatste mysterie: het menselijk bewustzijn. En dat is prima. Ik acht het niet noodzakelijk om de gevolgen in detail te kunnen voorspellen, de tijd en energie die men hieraan besteedt zou beter aangewend worden om een antwoord te formuleren op de situaties die zich aandienen in het leven met NAH. Ik kreeg kop noch staart aan de gevolgen van NAH. Ze zijn soms wel, soms niet. Leven met NAH is een leven met sterke ups en downs. Een poging tot het “kennen” en voorspellen van NAH leidt onvermijdelijk tot teleurstellingen. Woorden zijn statisch, mensen niet. Ik benader de kwestie dan ook vanuit een andere invalshoek. Het enige waar ik belang aan hecht is de praktische toepasbaarheid, aan het leveren van een bijdrage aan de moeilijke zoektocht in het omgaan met NAH. Ik bied u een werkmodel, een handvat, om meer greep te krijgen op het ongrijpbare NAH.
De bodem We zijn veel minder bewust dan we denken. Doorheen de dag zakken we voortdurend af in onze interne gedachtenwereld, zonder veel problemen. We geloven graag dat onze bewuste geest de touwtjes in handen heeft, maar de gedachtenstroom die aan de basis ligt van onze rationalisaties blijft grotendeels onzichtbaar. Op dit domein is het tempo en de veelheid van vertakkingen en associaties zo groot dat er nauwelijks een eenduidige logica in terug te vinden is. De onbewuste geest opereert niet volgens de structuren en schema's die we onszelf (en mekaar) opleggen. Voor alle praktische doeleinden is het dan ook heilzamer om hem als “onvatbaar” te categoriseren, kwestie van de bewuste geest te sparen.
Moerassig bewustzijn 1
Aandacht opbrengen vergt inspanning, onze aandacht zakt steeds automatisch af in onze interne gedachtenwereld. En de geest lijkt oneindig diep. Gelukkig beschikken we over een veiligheidsbodem, een ondergrens die ons tegenhoudt wanneer we te diep dreigen weg te zakken, zodat we zonder veel problemen terug aan de oppervlakte geraken. Deze bodem is echter niet statisch. Hij kan, afhankelijk van de situatie, hoger of lager komen te liggen, met vermoeidheid en emotionele gesteldheid als doorslaggevende parameters. Overdag kost het maar een blik van een collega om je terug te brengen wanneer je in gedachten verzonken bent, terwijl je 's morgens misschien zelfs na een gierende wekker, een douche en een dosis caffeïne nog niet helemaal boven water bent. In de loop van een dag dwalen we vaak af in onze interne gedachtenwereld, binnen de grenzen van het werkbare.
Tijdens de dag dalen we regelmatig af in onze gedachten en komen we probleemloos terug. 's Nachts, wanneer we slapen, dalen we dieper af in het ongrijpbare rijk. Zo diep dat we er zelfs zintuiglijke ervaringen naar modelleren, ons geheel onbewust zijn van de wereld rondom ons en een relatief sterke externe impuls nodig hebben om eruit te komen. En in een coma … een comateuze toestand is de absolute bodemervaring.
De comeback In tegenstelling tot wat Hollywood mij toonde kwam ik niet terug uit coma. De held wordt verbijsterd wakker, trekt zijn infuus uit en vervolgt vrolijk zijn weg. Toen ik “wakker werd” belandde ik in een vreemde en onvatbare droomwereld. Een beangstigende realiteit, waar ik verstoken bleef van de mentale constructen die ik voordien automatisch opstelde. De veiligheidsboeien die zin gaven aan de werkelijkheid, die mij vertelden waar de dingen zich bevonden, wie de mensen rondom me waren, waar ik was in tijd en ruimte en wat ik mocht verwachten. Plots verloren de dingen hun betekenis. Ik was stuurloos op drift in een eindeloze oceaan. Het kost tijd en volgehouden inspanning om voortdurend naar een hoger niveau te streven, en zo de bodem uiteindelijk mee op te trekken. Het is als volleybal spelen in de zee. Voor een coma stond je in het ondiepe water, wanneer je kopje onder ging was het maar een kwestie van terug recht te staan. Na de bodemloze slaap speel je verder in het diepe. Continu watertrappelen is uitputtend en het strand ligt achter de horizon.
Moerassig bewustzijn 2
-Na een coma kom je van diep, aandacht opbrengen kost ontzettend veel mentale energie. -De pull van de ondergrens blijft sterk aanwezig. -Mettertijd en mits de nodige inspanning komt de bodem gradueel hoger te liggen.
Dit verklaart meteen de slopende mentale vermoeidheid bij NAH. Om hier verbetering in te brengen is het zaak jezelf bloot te stellen aan zoveel mogelijk ervaringen en zo je geest geleidelijk aan te trainen om een steeds grotere variëteit aan indrukken en impulsen te hanteren.
Niks mis We leven in een cultuur waar je wordt afgerekend op je hogere cognitieve functies. We taxeren anderen -en onszelf- op het vermogen om te gaan met steeds complexere mentale constructen. Zo sterk dat deze vaardigheden verweven zijn met onze identiteit. Wanneer mijn leestempo beduidend lager ligt en ik moeite heb met hoofdrekenen ben ik minder intelligent dan de anderen. Ongeacht de heldere inzichten of creatieve oplossingen die ik ten tonele breng, ik ben niet de snuggerste van de klas. Tegenwoordig hanteren we politiek correcte identiteitsvignetten zoals dyslexie en dyscalculie, waarmee het OK is iemand te labelen. Iemand die na een NAH zijn cognitieve vermogens plots ernstig ingeperkt ziet vindt hier echter weinig troost in. Je hele leven ga je ervanuit dat je gelijk valt met je geest en plots … vallen resultaten systematisch tegen. Een oog kan zichzelf niet zien, van een veranderd bewustzijn ben je niet bewust. Het is aan jou om een verband te leggen tussen de opeenvolgende teleurstellingen, die telkens weer als een verrassing komen. Terwijl je een consistent patroon probeert op te maken uit de steeds veranderlijke teleurstellingen spreekt iedereen over een gebrekkig ziekte-inzicht, alsof er iets mis is met jou.
Moerassig bewustzijn 3
Ik geloof -persoonlijk- dat er nooit wat mis is met iemand, ongeacht de wartaal die hij uitslaat of de vreemde capriolen die hij maakt. Ik beschouw cognitieve en lichamelijke funties als accessoires waarover iemand kan beschikken. Een lekke band doet niets af aan de wagen. Een geheugen dat hapert is een haperend geheugen, op dat bepaald moment en in die bepaalde context! Er is niet altijd een pijnlijke herdefinitie van het zelf vereist. Ongevraagde interpretaties en suggesties van welwillende omstaanders zijn op dit gebied geheel ongepast. Hoewel ik denk dat de meeste mensen deze stellingen rationeel aanvaarden, betwijfel ik of velen zich hier consequent naar gedragen. Hun woorden en bewuste gedragingen mogen dan wel aangepast zijn, van tijd tot tijd schemert de afwezigheid van deze basisovertuiging door, in de meest subtiele, onbewuste aspecten van hun gedrag. De aspecten die verband houden met de machtsbalans, ieders recht van spreken, recht van zijn. NAH wordt wel eens een onzichtbare handicap genoemd. Waarmee men bedoelt dat de aandoening onzichtbaar blijft voor buitenstaanders, zodat ze er niet op inspelen. Belangrijker vind ik echter de onzichtbaarheid voor de betrokkene zelf. Van anders functionerende hersenen merk je niets. Hulpverleners hebben het vaak over het “gebrek aan ziekte-inzicht” na NAH. In plaats van het tegendeel te beweren stel ik de validiteit van de centrale term in deze stelling in vraag. Wanneer je in de nasleep van een coma de situatie probeert te vatten kan je enkel beroep doen op feitelijke gegevens die je worden aangereikt, die je van tijd tot tijd bevestigd ziet en soms weerlegd. “Ziekte-inzicht” na NAH komt neer op het accepteren van wat men je vertelt en je zelfbeeld hieraan spiegelen. De kip of het ei? Je hebt een goed ziekte-inzicht wanneer je er de juiste bronnen op nahoudt. Een gebroken arm is gemakkelijk te begrijpen, mits een röntgenfoto en minimale intelligentie. Maar zelfs de meest briljante geleerden op aarde zijn er nog niet in geslaagd om, met behulp van de meest geavanceerde technologieën, de menselijke hersenen volledig te vatten. Je kan onmogelijk verwachten dat een comateuze patiënt dit voor mekaar speelt. Persoonlijk vind ik het onfair om te verlangen dat hij zich de informatie van gedistingeerde bronnen meteen eigen maakt en integreert in zijn denk- en verwachtingspatronen. Men spreekt van een gebrekkig ziekte-inzicht, en in dezelfde adem voegt men daaraan toe dat “elk hersenletsel anders is”.
Moerassig bewustzijn 4
Het moeras Naarmate de dag vordert, en de mentale vermoeidheid toeneemt, wordt het steeds moeilijker om een scherpe aandacht op te brengen. De ondergrond van je geest wordt steeds drassiger en bij elke stap zink je dieper weg in het object van je aandacht, extern of intern (gedachten en gevoelens allerhande). Dit is een universeel menselijk verschijnsel, dat een veel grotere impact heeft nu de bodem verzakt is. Zozeer zelfs dat ik dit wegvallen van focus beschouw als de moeder van de problemen na NAH. Ik licht toe. De afwezigheid van een wendbare aandacht is als kijken door een verrekijker, die je niet kan afzetten. Niet enkel bemerk je maar een fractie van de dingen rondom je, namelijk hetgeen recht voor je staat, het object van je aandacht wordt ook nog eens sterk uitvergroot. Maar wanneer je maar één ding ziet kán je niet anders dan hieraan vasthouden. En zo kunnen impulsen (extern of intern) soms allesoverheersend zijn. Wanneer je er niet in slaagt je aandacht op iets anders te richten blijft het huidige object allesoverheersend. Met een verrekijker die vaststaat op je gezicht ben je gedoemd om te kijken naar datgene dat recht voor je staat. En dit is waarom mensen met een NAH zich soms rigide en onwrikbaar opstellen: er is maar één mentaal object zichtbaar. En men verwijt je een lage frustratietolerantie. Naarmate je steeds dieper wegzakt daalt je tempo aanzienlijk. Elke actie brengt meer aarzeling met zich mee en daadkracht is ver zoek. Je stroperige gedachtengang ontbreekt de ongehinderde, vloeiende kwaliteiten die zo eigen zijn aan zelfverzekerdheid. Wanneer je geabsorbeerd wordt door de dingen die je pad kruisen raak je achterop bij de groep. Terwijl jij aan het uitzoeken bent hoeveel blaadjes die uitzonderlijk mooie bloem heeft, wandelt de rest gewoon door. “We zijn kastanjes aan het rapen! Haast je wat!” Jij hebt alleen maar oog voor de bloemen, en dat is niet OK. Je bent “er” steeds minder bij en verliest voeling met de mensen rondom je. Een veel gequoteerd gevolg van NAH is een gebrekkig kortetermijngeheugen. Op die momenten ben je als een computer zonder RAM-geheugen. Als je informatie wilt bijhouden moet je ze naar de harde schijf schrijven, hetgeen veel tijd en energie vergt. Dus moeten dingen NU gebeuren, er moet onmiddellijk gevolg worden gegeven aan gedachten. Want als je je omdraait zijn ze weer weg. Als opgejaagd wild.
Moerassig bewustzijn 5
De woorden gebrekkig kortetermijngeheugen laten uitschijnen dat dingen niet opgeslagen worden, dat bewustzijnsinhouden verdwijnen. Naar mijn ervaring is dit niet zo en zijn de “geheugenproblemen” wederom een kwestie van aandacht. Ik geloof dat herinneringen nog aanwezig zijn in je geest, maar je ze niet ten gepaste tijde bemerkt of ophaalt. Doordat je zozeer bent afgeleid door de huidige omstandigheden kijk je er gewoon overheen, je haalt ze niet naar boven. Het is alsof je een ketel op het vuur zet en je buurman aanbelt. Je wordt zozeer geabsorbeerd door de buitengewoon boeiende vertellingen van je gebuur dat je later “opeens merkt” dat er kokend water op het vuur staat. “Ahja, natuurlijk”. Hoewel je nooit niet wist dat je de moor had opgezet, gingen je gedachten eraan voorbij. Meestal word je je hier op tijd van bewust, maar soms is de pot doorgebrand. Opereren in deze toestand zonder focus is als naar 5 televisietoestellen tegelijk moeten kijken, door een verrekijker, op een drukke straat, waar mensen je blijven aanspreken. Je bevindt je temidden van een storm van impulsen, die allemaal evenzeer binnenkomen. Je wordt hier zo moe van en soms kan je wel eens bitsig reageren. Omdat je een NAH hebt. Dit is waarom ik een grote voorstander ben van aandachts- en concentratie-oefening na NAH. Hetzij in de vorm van meditatie, hetzij in de manier waarop je handelingen uitvoert. Terwijl je een volgehouden, gerichte aandacht traint (beter watertrappelen, cfr De comeback) leer je het object van je aandacht beter onderscheiden (wanneer je onder water bent). Het meer bewust worden en leren onderscheidien van mentale processen opent een nieuw domein voor persoonlijke groei.
Het verschil Na NAH kan alles. In een realiteit waar je plots niet meer bent wie je bent en je nergens van op aan kan vervallen de begrenzingen van het mogelijke. Nu je geest niet langer consistent betrouwbare waaroms (niet/wel) aflevert lijkt alles even (on)waarschijnlijk. Feiten verliezen hun inherente (on)waarheid, de wereld toont zich als een open vraag in plaats van een vaststaand script. Het is niet bevordelijk om iemand, met een afwijkend mechanisme voor het bepalen van realiteitsgehalten, te vertellen dat zijn plan niet realistisch is. Toen ik ambulant ging revalideren was mijn plan om elke dag Antwerpen-Gent-Antwerpen te doen met de fiets. Ongeloof van mensen rond mij maakte het idee enkel aantrekkelijker.
Moerassig bewustzijn 6
De stugheid en defensiviteit van mensen na NAH is begrijpelijk. Wanneer je nergens meer kan van uitgaan ga je feiten krampachtig vasthouden. Voordat je iemand kan vragen zijn greep te lossen op een enkele boei in een stormachtige oceaan van onzekerheid moet hij over een groot gevoel van veiligheid beschikken. Net zoals bij baby's, partners en buren is het de menselijke relatie die dit gevoel bewerktstelligt. Jij bent het voertuig om hieraan te werken. Het is als een balans waarvan jij één kant in handen hebt. Meer zelfs, waarvan jij één kant bent. Jouw instelling, jouw houding, kortom: jouw “zijn” is het enige tool dat je hebt om iets te bewerkstelligen bij anderen. Wanneer je de beste methodiek uitdoktert en je stappenplan uitvoert ben je met je aandacht niet bij de persoon voor je. Het is veel vruchtbaarder om oog te hebben voor je eigen houding, voor jouw manier van zijn. Wie ben jij aan het zijn opdat de persoon tegenover je zelfs nog maar zou overwegen wat je te zeggen hebt? Stel jezelf de vraag hoe ontvankelijk jij bent wanneer iemand je probeert te vertellen hoe je geest functioneert, zonder NAH en zonder coma. Heb aandacht voor de medemens voor je en voor wie hij/zij wil en kan zijn in plaats van enkel af te gaan op het vertoonde gedrag. Ik werd beschouwd als een probleempatiënt. Eén met slecht ziekte-inzicht, een lage frustratietolerantie en een opstandige attitude. En dat was zo. Maar ik maakte de meeste vooruitgang wanneer mensen naar me luisterden in plaats van me dingen op te leggen. Bij diegenen die spraken met een volwaardige medemens, niet tegen een patiënt wiens leven teruggebracht wordt tot metingen van de relevante verschijnselen. Ondersteun in plaats van te behandelen, coach in plaats van te corrigeren. Je zou verbaasd zijn hoe snel de onderliggende kwetsuren zich tonen wanneer de vertoonde boosheid bestaansrecht krijgt.
Moerassig bewustzijn 7
