Fonemisch Bewustzijn Ellen van der Veen
Welkom en Agenda 1. Introductie 2. Fonemisch Bewustzijn 3. Vragen en praktijkervaringen
Doelstellingen van vandaag 1. De deelnemers kennen de begrippen taalbewustzijn, fonologisch en fonemisch bewustzijn 2. De deelnemers onderkennen het belang van een goede spraakproductie en auditieve verwerking als voorwaarde om te kunnen leren lezen 3. De deelnemers hebben inzicht gekregen in de doorgaande leerlijn groep 1 en 2 rondom fonologisch en fonemisch bewustzijn
taalbewustzijn •
kinderen weten voordat ze naar de basisschool gaan, dat je van losse woorden zinnen kunt maken en dat zinnen uit losse woorden bestaan
•
rond hun derde jaar kunnen kinderen de “klankstructuur van de taal doorzien” en kunnen ze van losse lettergrepen langere woorden maken
•
in de kleutertijd, vooral groep 2, ontdekken kinderen dat gesproken woorden uit losse klanken bestaan ; klanken kun je omzetten in fonemen (=letters)
fonologisch bewustzijn
fonemisch bewustzijn
Fonologie definitie: klankleer, oftewel; onderdeel van de taalwetenschap dat de kleinste (betekenisvolle) onderdelen van de taal beschrijft
klinkers en medeklinkers
Doorgaande lijn spraak- taalontwikkeling
fonologisch + fonemisch bewustzijn
technisch leren lezen
voortgezet technisch lezen
begrijpend lezen
Spraak- en taalontwikkeling
Kennis van letters
Leren lezen
Fonemisch bewustzijn
Systematisch klanktekenkoppeling
Stelling 1 Als voorgaande klopt, vergeten we dan niet een wezenlijk onderdeel in ons onderwijs aan kleuters om te komen tot goed ontwikkelde voorwaarden om te leren lezen?
Stelling 2 Als voorgaande klopt, moet een kleuter dan niet eerst een klank 1. Goed leren waarnemen 2. Goed leren uitspreken 3. En kenmerken van klanken kennen (bewust of onbewust)?
Neuropsychologische achtergronden van leer- en leesmoeilijkheden Ben Maassen HL Dyslexie &Klinisch Neuropsycholoog Faculteit der Letteren Universitair Medisch Centrum Rijksuniversiteit Groningen Vb: Landau-Kleffner: stoornis in auditieve verwerking verstoort ontwikkeling van fonologie en spraakproductie
Bron: Ben Maassen RijksUniversiteit Groningen / UMCG
Klankvorming: wat zijn kenmerken van de klanken? • Vorming in de mond (bv. lippen op elkaar, tongpunt achter de boventanden) door te kijken naar het mondbeeld bovenaan de klankkaart • Duur van de klank: explosieve (korte) klank (bv. p,b) of kan de klank lang gemaakt worden (bv. m) door te kijken hoe het gebaar gaat • Stemloos of stemhebbend (aan de hand van de kleur van de klankkaart) • Later ook lucht door de neus of niet
Vorming in de mond • • • • •
Lippen op elkaar (p, b, m) Tongpunt achter de boventanden (l,n,t,d) Combinatie van lip- en tongpuntpositie (s,z,f,v) Verder achter in de mond/keel (h,g,k) Vorm van de mond/lippen (a,e,i,o,u) •
zichtbaar gemaakt door in het gebaar te laten zien waar de klank gevormd wordt
Duur van de klank - Explosieve (korte) klank bv. p,b - Klank lang gemaakt worden bv. m, s - Gebaar gekoppeld aan hoe de klank gevormd wordt; -
door te kijken hoe het gebaar gaat, is zichtbaar gemaakt of de klank kort of lang duurt
Stemloos of stemhebbend • Stemloos; stembanden trillen niet mee ( bv. p,t,s,k) • Stemhebbend; stembanden trillen mee (bv. b,m, n, z en alle klinkers) -
zichtbaar gemaakt door kleur van de klankkaart en door onderdeel van het gebaar, nl.: - linkerhand op keel; met stem - linkerhand doet niet mee; zonder stem
• Filmpje “p”
Als kleuters deze kenmerken aangereikt krijgen, hoe zorgen we er dan voor dat juist uitspreken, kennis van de klank en kennis van de letter aan elkaar gekoppeld worden en juist geleerd? A. 2 wekelijks inplannen van fonemisch bewustzijn in groep 1 en 2 en werken volgens het DIM B. zoveel mogelijk gebruik maken van alle zintuigen, door linker en rechter hersenhelft te laten samenwerken C. consolideren: dagelijks minimaal 2 keer kortdurend aandacht te besteden aan automatiseringsprocessen, met ondersteuning van de lettermuur
Fasen van het Directe Instructie Model (DIM) 1. 2. 3. 4.
Dagelijkse terugblik; samenvatting, ophalen voorkennis Presentatie: lesdoel; concrete voorbeelden, heldere taal Begeleide inoefening; korte duidelijke opdrachten, stel veel vragen Zelfstandige verwerking; zorg dat de inhoud gelijk is aan de vorige lesfase 5. Overstijgende activiteiten; (lln. helpen elkaar /coöperatieve werkvormen) 6. Feedback; actieve terugblik over wat en hoe er geleerd is, afsluiting met de hele groep 7. Periodieke terugblik; De leerlingen geven een terugblik op de vorderingen en de doelen van de afgelopen periode.
A: Specifieker ; fasen van het Directe Instructie Model (DIM) en fonemisch bewustzijn De groep indelen • • •
Risico leerlingen; Instructie afhankelijk Vinger aan de pols leerlingen ; Instructie gevoelig Goede leerlingen; Instructie onafhankelijk
A: Specifieker ; fasen van het Directe Instructie Model (DIM) en fonemisch bewustzijn 1. Dagelijkse terugblik; samenvatting, ophalen voorkennis
–
voorkennis; • •
kenmerken van de klanken automatiseren van de klanken en letters via consolideeractiviteit
2. Presentatie: lesdoel; concrete voorbeelden, heldere taal
–
lesdoel; • •
aanleren nieuwe klank / letter uitbreiden door andere onderdelen van fonemisch bewustzijn toe te voegen, zoals rijmen, aud. analyse/synthese, lezen van klanken/letters
A: Specifieker ; fasen van het Directe Instructie Model (DIM) en fonemisch bewustzijn 3. Begeleide inoefening; korte duidelijke opdrachten, stel veel vragen – consolideeropdrachten, waarbij leerlingen aangeven waarom ze tot die oplossing zijn gekomen 4. Zelfstandige verwerking; zorg dat de inhoud gelijk is aan de vorige lesfase
-
inhoud koppelen aan lesdoel; -
-
middels werkbladen klikklak boekjes VLL
maak gebruik van je drie niveau groepen
A: Specifieker ; fasen van het Directe Instructie Model (DIM) en fonemisch bewustzijn 5. Overstijgende activiteiten; leerlingen helpen elkaar in coöperatieve werkvormen – sterke leerling aan zwakke leerling koppelen – samen maken van een werkblad 6. Feedback; actieve terugblik over wat en hoe er geleerd is, afsluiting met de hele groep – actieve terugblik; wat hebben we geleerd •
verwoorden van de gemaakte opdracht met de oplossingsstrategie
A: Specifieker ; fasen van het Directe Instructie Model (DIM) en fonemisch bewustzijn 7. Periodieke terugblik; de leerlingen geven een terugblik op de vorderingen en de doelen van de afgelopen periode – terugblik; bied handvatten • welke letters kennen we allemaal al • maak gebruik van kenmerken van de klanken • maar ook; waarom leren we zoveel letters, wat kunnen we ermee doen?
B. alle zintuigen gebruiken om zoveel mogelijk linker en rechter hersenhelft te gebruiken • denk hierbij aan: 1. 2. 3. 4.
horen; uitspreken van de klanken op de juiste manier zien; klank uitspreken en direct blijven koppelen aan het juiste letterbeeld voelen; voelletters, maar ook voelen in je mond, keel, op de rug schrijven bewegen; klap oefeningen, tikspelletjes, springoefeningen, lettertrein, zandbakschrijven, ello letters in de lucht
C. consolideren • Doel: regelmatig kortdurende momenten met de nieuwe woorden oefenen in verschillende contexten Kenmerken: 1. 2. 3. 4. 5.
Kortdurend; hoeft maar een paar minuutjes te duren Regelmatig; paar keer per dag Verschillende contexten Gebruik maken van lettermuur Gebruik maken van alle zintuigen
Wat voegt het programma fonemisch bewustzijn bij kleuters in groep 2 nu toe? 1.
Doorgaande leerlijn voor groep 1 en 2; • gekoppeld aan de tussendoelen taal en lezen • werken via het DIM model • observatie en toetsgegevens hieraan gekoppeld
2.
Klankkenmerken leren herkennen en toepassen; • handvatten aan leerlingen bieden • hulp bij eventuele spellingsproblematiek vanaf groep 3
Wat voegt het programma fonemisch bewustzijn bij kleuters in groep 2 nu toe? 3. Uitgebreid programma, dat naast alle andere programma’s te gebruiken is; – aanbod van alle medeklinkers en klankzuivere klinkers middels klankkaarten en klankgebaren – veel consolideeractiviteiten – werkbladen per klank – makkelijk te koppelen aan (taal)thema’s – kleutereigen manier van leren van kleuters gebruiken – mogelijkheid om zwakke en goede leerlingen samen te laten werken – plezier van kleuters in klanken en letters vergroten
Wat levert het programma fonemisch bewustzijn bij kleuters in groep 2 op? – goede tot zeer goede resultaten op de CITO taal voor kleuters op de onderdelen die een beroep doen op het fonemisch bewustzijn – letterkennis van alle aangeboden letters is 100%, bij minimaal 90% van alle kleuters – meer dan 90% van de kleuters leest mkm-woorden aan het eind van groep 2 (vanaf tweede jaar dat leerkracht het programma gebruikt) – veel kennis bij de leerkracht omtrent spraak-, lees- en spellingsproblemen bij leerlingen in groep 1,2 en 3 – heel veel plezier in leren lezen bij kleuters in groep 2
Zijn de doelstellingen van vandaag behaald? 1. De deelnemers kennen de begrippen taalbewustzijn, fonologisch en fonemisch bewustzijn 2. De deelnemers onderkennen het belang van een goede spraakproductie en auditieve verwerking als voorwaarde om te kunnen leren lezen 3. De deelnemers hebben inzicht gekregen in de doorgaande leerlijn groep 1 en 2 rondom fonologisch en fonemisch bewustzijn
