z i e n is e i g e n l i j k een d o o r s n e d e v a n het k l i f u i t het I p s w i c h ian, z o a l s het E e m i e n in E n g e l a n d g e n o e m d w o r d t (zie o o k afb. H 1 ) . T e n w e s t e n v a n S e w e r b y lag d e k r i j t k u s t destijds v e r d e r in zee, t e n z u i d o o s t e n v e r d e r l a n d i n w a a r t s . H i e r ter plaatse is h e t s n i j p u n t v a n d e z e o u d e k u s t l i j n m e t de h u i d i g e te z i e n .
Afb.
H1. Doorsnede
van het Ipswichian
klif bij
Sewerby.
de S o u t h S e a L a n d i n g , v i a D a n e ' s D y k e naar S e w e r b y a f l o p e n . O n d e r n o r m a l e o m s t a n d i g h e d e n heeft m e n h i e r geen last v a n het getij. L a n g s d e z e hele k u s t s t r o o k z i j n , zij het m o n d j e s m a a t , b e l e m n i e t e n te v i n d e n v a n h e t g e s l a c h t Actinocamax (afb. G 2 ) en s c h e l p e n v a n het geslacht Inoceramus. D e eerste 5 5 0 m bestaat de k l i f v o e t u i t de Hagenowia rostrata-zone, maar deze t u l p e b o l v o r m i g e z e e ë g e l k o m t er z e l f n a u w e l i j k s in v o o r . V a n a f 5 5 0 m t o t aan de l a n d t o n g w a a r m e n D a n e ' s D y k e in z i c h t k r i j g t , bestaat de k l i f v o e t u i t de U i n t a c r i n u s s o c i a l i s - z o n e . E r k o m e n s l e c h t s fragmentjes v a n d e z e z e e l e l i e v o o r d i e , o m het e x t r a m o e i l i j k te m a k e n , n i e t eens o p f o s s i e l e n l i j k e n (afb. G 3 ) . Vanaf genoemde landtong tot 2 0 0 m voorbij Dane's D y k e t r e f t m e n de M a r s u p i t e s t e s t u d i n a r i u s - z o n e aan in d e v o e t van de k l i f . O o k v a n d e z e z e e l e l i e w o r d e n slechts fragmentjes g e v o n d e n en w e l v a n de k e l k (afb. G 4 ) . V a n d e z e e l e l i e Bougueticrinus sp. w o r d e n i n d e z e z o n e de steell e d e n g e v o n d e n (afb. G 5 ) . V a n a f 2 0 0 m v o o r b i j D a n e ' s D y k e t o t aan S e w e r b y bestaat het hele k l i f u i t de I n o c e r a m u s l i n g u a - z o n e . B e h a l v e d e z e s c h e l p (afb. G 6 ) k o m e n hier s p o n z e n v o o r . D e z e " F l a m b o r o u g h S p o n g e s " z i j n zeer b e k e n d en m e t g o e d z o e k e n n o g steeds te v i n d e n . E n k e l e n a m e n z i j n : Laosciadia planus (afb. G 7 ) , Siphonia koenigi (afb. G 8 ) , Rhizopoterion cribrosus (afb. G 9 ) , Amphithelion sp. en Isoaphinia texta (afb. G 1 0 ) .
H. Sewerby: Boven-Krijt en Ipswichian E e n k l e i n eindje v o o r b i j de b e t o n n e n t r a p i n S e w e r b y gaat het k r i j t k l i f p l o t s e l i n g o v e r in een k l i f v a n k l e i . W a t w e
B e h a l v e een d o o r s n e d e v a n het o u d e k l i f is o o k d e d o o r snede v a n het s t r a n d u i t het I p s w i c h i a n te z i e n . H e t l i j k t als t w e e d r u p p e l s w a t e r o p het h u i d i g e : het w a s b e d e k t m e t a f g e r o n d e w i t t e k a l k s t e n e n (1 m d i k k e laag, A ) . H e t s t r a n d lag t o e n w e l 1 m h o g e r d a n het t e g e n w o o r d i g e s t r a n d . N a d a t aan het e i n d e v a n het I p s w i c h i a n de zeespiegel d a a l d e d o o r het u i t b r e i d e n v a n de ijskap, lag het s t r a n d d r o o g en w e r d e n vers g e v a l l e n s t e n e n n i e t langer a f g e r o n d . Z e b l e v e n d u s h o e k i g v a n v o r m en v o r m d e n een eveneens 1 m d i k k e laag ( B ) . D a a r b o v e n o p ligt 8 m fijn geel z a n d ( C ) , d a t d o o r de w i n d is afgezet. D i t w o r d t w e e r b e d e k t m e t een laag k a l k p u i n , o n t s t a a n d o o r s t u k v r i e z e n v a n k a l k g e s t e e n t e v o o r d a t het landijs k w a m . E n last b u t n o t least w o r d t het geheel o v e r d e k t m e t een f l i n k e laag keileem. In de lagen A , B en C z i j n d i v e r s e f o s s i e l e n g e v o n d e n . In laag A w a r e n d a t o.a. z e e s c h e l p e n en b o t t e n v a n vissen en z o o g d i e r e n (b.v. o l i f a n t , n e u s h o o r n , n i j l p a a r d en w a t e r r a t ) , in laag B en C l a n d s l a k k e n en b o t t e n v a n vogels.
Literatuur British Regional G e o l o g y : Eastern E n g l a n d f r o m the Tees t o T h e W a s h , d o o r D r . P. K e n t , L o n d o n , 1 9 8 0 G e o l o g y of the Y o r k s h i r e Coast, W h i t b y to B r i d l i n g t o n , d o o r S. Y o u n g D a l e s m a n , 1 9 7 8 British Mesozoicfossils, British Museum (Natural History); Londen, 1975 Jurassic G e o l o g y of the W o r l d , d o o r W . A r k e l l ; E d i n b u r g h , 1956 Jet Jewellery and Ornaments, Shire album 52; A y l e s b u r y , U K , 1980 Jet, folder uitgegeven d o o r de N o r t h Y o r k M o o r s N a t i o n a l Park C o m m i t t e e , 1976 A l u m , idem, folder Ravenscar geological trail; N o r t h Y o r k M o o r s National Park, Helmsley.
Mineralen zoeken in de Caldbeck Fells (Lake District) d o o r drs. W . v a n d e n B e r g
Inleiding G r o o t B r i t t a n n i ë k e n t een a a n t a l g e b i e d e n , w a a r m e n u i t s t e k e n d m i n e r a l e n k a n z o e k e n , de C a l d b e c k F e l l s is er é é n v a n . A f b . 1. D e C a l d b e c k F e l l s ligt t e n n o o r d e n v a n d e plaats K e s w i c k in het L a k e D i s t r i c t ( N o o r d w e s t - E n g e l a n d ) . H e t g e b i e d w o r d t b e g r e n s d d o o r d e w e g v a n M u n g r i s d a l e — C a l d b e c k in het o o s t e n , d o o r de r i v i e r de C a l d e w i n het z u i d e n e n i n het w e s t e n d o o r K n o t t en B r a e f e l l . Per a u t o k a n m e n v a n a f L o n d e n o v e r de s n e l w e g d e F e l l s i n ± 6 u u r b e r e i k e n ,
H u l l — K e s w i c k k o s t s l e c h t s 2 A u u r r e i s t i j d per a u t o . H e t l a n d s c h a p bestaat u i t h e u v e l s m e t af en t o e een hogere t o p . H o o g s t e p u n t e n z i j n C a r r o c k F e i l ( 6 6 3 m) e n H i g h P i k e ( 6 5 8 m ) . D o o r d i e p e i n s n i j d i n g e n v a n d e b e k e n (gills of g h y l l s g e n o e m d ) k o m e n p l a a t s e l i j k g r o t e r e l i ë f v e r s c h i l len v o o r , m a a r het v r i j w e l b o o m l o z e b e r g l a n d s c h a p m a a k t een o v e r w e g e n d g l o o i e n d e i n d r u k . H e t g e b i e d is a f g e z i e n v a n d e s c h a p e n leeg e n o n b e w o o n d . D e b o e r d e r i j e n en s c h i l d e r a c h t i g e d o r p j e s , z o a l s C a l d b e c k , M o s e d a l e en iets z u i d e l i j k e r M u n g r i s d a l e liggen aan de r a n d v a n de b e w o o n d e w e r e l d tegen d e F e l l s aan. D e rust y
39
het g e b i e d n i e t veel w o r d t b e z o c h t . B o v e n d i e n valt de C a r r o c k m i n e m e t d i r e c t e o m g e v i n g b u i t e n de g r e n z e n v a n het n a t i o n a l e p a r k . W i l m e n i n d i t g e b i e d gaan z o e k e n d a n is een aantal d i n g e n onontbeerlijk: U i t e r a a r d h a m e r , b e i t e l e n l o e p . O o k een o p v o u w b a a r schepje is aan te b e v e l e n . G e z i e n de lange w a n d e l t i j d e n v a n 2-3 u u r per d a g , g o e d e wandelschoenen. De O r d n a n c e S u r v e y m a p , k a a r t b l a d 9 0 — P e n r i t h a n d K e s w i c k — w a a r o p veel d e t a i l s u i t het l a n d s c h a p te v i n d e n z i j n , z o a l s p a d e n , m i j n e n , h o o g t e l i j n e n e.d. D e z e k a a r t m e t een schaal v a n 1 : 5 0 . 0 0 0 is een p r i m a h u l p m i d d e l . T e m e e r daar m e n in de B r i t s e l i t e r a t u u r veel v i n d p l a a t s e n aangeeft m e t b e h u l p van " g r i d reference n u m b e r s " . D o o r d i t c o o r d i n a t e n s t e l s e l k a n m e n in heel G r o o t - B r i t t a n n i e m e t het j u i s t e k a a r t b l a d v a n de O r d n a n c e S u r v e y m a p een p u n t in het l a n d s c h a p o p 1 0 0 m e t e r n a u w k e u r i g b e p a l e n . O o k in d i t a r t i k e l w o r d e n de v i n d p l a a t s e n aangegeven d o o r " g r i d reference n u m b e r s " . De b e d o e l d e k a a r t e n z i j n v e r k r i j g b a a r bij e l k e goede b o e k h a n d e l in E n g e l a n d , in N e d e r l a n d bij P i e d a t e r r e , S i n g e l 3 9 3 , A m s t e r d a m , i n B e l g i e bij de V l a a m s e T o e r i s t e n b o n d , St. J a c o b s m a r k t , A n t w e r p e n .
Geologische ontwikkeling
Afb. 1. Kaartje District).
van het
Caldbeck
Fells~gebied
(Lake
van de C a l d b e c k F e l l s v e r t o o n t een g r o o t c o n t r a s t m e t het t o e r i s t i s c h e — d u s d r u k b e z o c h t e — z u i d e l i j k e d e e l v a n het L a k e D i s t r i c t m e t z ' n m e r e n . H o t e l s en c a m p i n g s z i j n i n de o n m i d d e l l i j k e n a b i j h e i d en in v o l d o e n d e m a t e a a n w e z i g . E e n m o o i g e s i t u e e r d e c a m p i n g v i n d t u bij H u t t o n M o o r E n d . T u s s e n M o s e d a l e en C a l d b e c k e n langs d e C a l d b e c k River kan w i l d worden gekampeerd. De C a l d b e c k F e l l s is n i e t t o e g a n k e l i j k v o o r a u t o ' s . D e o u d e m i j n w e g e n d i e n e n n u als w a n d e l p a d e n . D e m i j n e n , afgezien v a n de C a r r o c k m i n e , k u n n e n d u s u i t s l u i t e n d l o p e n d w o r d e n b e r e i k t ! O m d a t m e n de F e l l s v a n m e e r d e r e k a n t e n in k a n , is v o o r het g e m a k o p d e k a a r t een aantal mogelijke parkeerplaatsen ingetekend. M e n kan rekenen o p w a n d e l i n g e n o v e r de p a d e n v a n ± 1-1% u u r v a n a f de p a r k e e r p l a a t s e n naar de m i j n e n ; d e z e w a n d e l i n g e n z i j n overigens schitterend. D o o r g e w i n t e r d e wandelaars k u n n e n o o k b u i t e n d e p a d e n t e r e c h t , m a a r pas o p , w a n t s o m m i g e d e l e n v a n het l a n d s c h a p z i j n m o e r a s s i g en m e n k a n i n het lege g e b i e d g e m a k k e l i j k v e r d w a l e n . Het g r o o t s t e deel v a n d e C a l d b e c k F e l l s b e h o o r t t o t het L a k e D i s t r i c t N a t i o n a l P a r k . D i t heeft o n d e r m e e r t o t g e v o l g d a t er — sinds k o r t — enige b e p e r k i n g e n z i j n o p g e l e g d bij het z o e k e n v a n m i n e r a l e n . Z o is het o.a. v e r b o d e n o n d e r g r o n d s te v e r z a m e l e n en de s t o r t h o p e n m o g e n n i e t e r n s t i g w o r d e n v e r s t o o r d . In de p r a k t i j k levert d a t laatste geen p r o b l e m e n o p , m e n b e d e n k e h i e r b i j d a t er in G r o o t - B r i t t a n n i e w e i n i g m i n e r a l e n v e r z a m e l a a r s z i j n en
40
H e t gedeelte v a n het C a l d b e c k F e l l s - g e b i e d w a a r n a a r o n z e speciale a a n d a c h t uitgaat, is de C a r r o c k F e l l , z i e afb. 2 . De o u d s t e g e o l o g i s c h e f o r m a t i e d i e in d i t g e b i e d w o r d t g e v o n d e n is de S k i d d a w G r o e p ( S k i d d a w Slates) u i t het O n d e r - O r d o v i c i u m ( A r e n i g , ± 5 0 0 m i l j o e n jaar g e l e d e n ) . D e z e gesteenteserie b e s t a a t u i t k i l o m e t e r s d i k k e k l e i i g e en siltige g e s t e e n t e n m e t i n s c h a k e l i n g e n v a n z a n d l a g e n . D e s e d i m e n t e n z i j n i n vrij d i e p w a t e r afgezet, de k l e i i g e lagen b e v a t t e n vaak g r a p t o l i e t e n . D e g e s t e e n t e n v a n de S k i d d a w G r o e p w o r d e n g e v o n d e n als z w a k m e t a m o r f e leien i n het z u i d e l i j k e d e e l v a n de C a l d b e c k F e l l s . H e t e i n d e v a n d e z e s e d i m e n t a i r e serie w o r d t g e k e n m e r k t d o o r een intrusie van gesteenten met v o o r n a m e l i j k bazaltische s a m e n s t e l l i n g : het C a r r o c k F e l l C o m p l e x . D i t c o m p l e x ligt tussen de g e s t e e n t e n v a n de S k i d d a w G r o e p e n j o n g e r e v u l k a n i e t e n u i t het M i d d e n - O r d o v i c i u m in en v o r m t een langgerekt l i c h a a m van s t o l l i n g s g e s t e e n t e n . O n d e r m e e r k o m e n v o o r m e l a g a b b r o (een d o n k e r e g a b b r o ) en l e u k o g a b b r o , d i t is een l i c h t g e k l e u r d e g a b b r o . M e r k w a a r d i g i n d e z e laatste z i j n m i c r o g r a f i s c h e v e r g r o e i i n g e n v a n k w a r t s en k a l i v e l d s p a a t . O o k i n t e r m e d i a i r e g a b b r o ' s k o m e n v o o r . V e r d e r bevat het c o m p l e x z u u r d e r e g e s t e e n t e n , z o a l s g r a n o f i e r , b e s t a a n d e u i t een f i j n k r i s t a l l i j n e massa v a n k w a r t s en k a l i v e l d s p a a t m e t p l a g i o k l a a s - f e n o k r i s t e n . J o n g e r e g e s t e e n t e n i n d i t i n t r u s i e c o m p l e x z i j n de " H a r e s t o n e s - f e l s i e t " , een m i c r o k r i s t a l l i j n gesteente, en een aantal diabaasgangen. In j o n g e r e t i j d v a k k e n v a n het O r d o v i c i u m ( L l a n d e i l o en C a r a d o c , 4 7 0 - 4 5 0 M a geleden) was er veel v u l k a n i s c h e a c t i v i t e i t , r e s u l t e r e n d i n de v o r m i n g v a n meer d a n 5 k m d i k k e p a k k e t t e n lava's en t u f f e n van u i t e e n l o p e n d e s a m e n s t e l l i n g . O n d e r m e e r w e r d e n b a z a l t , a n d e s i e t en daciet g e v o r m d . De zuurdere gesteenten zijn v o o r n a m e l i j k als g l o e d w o l k a f z e t t i n g e n ( i g n i m b r i e t e n ) o n t s t a a n . D e z e d i k k e serie v u l k a n i e t e n w o r d t de H o r r o w d a l e V u l c a n i c Series g e n o e m d en is n u te v i n d e n in het n o o r d e l i j k e d e e l van de C a r r o c k F e l l . O p v a l l e n d z i j n de D r y G i l l S h a l e s , een serie leien v a n O r d o v i c i s c h e o u d e r d o m , d i e i n een k l e i n g e b i e d r o n d o m de D r y G i l l m i n e g e v o n d e n w o r d e n . H i e r i n k o m e n o.a. t r i l o b i e t e n v o o r . A f z e t t i n g e n u i t het S i l u u r en D e v o o n w o r d e n i n het C a r r o c k F e l l - g e b i e d n i e t a a n g e t r o f f e n , d i t is
Gea,
v o l . 1 8 , nr. 1
Afb. 2. Geologisch kaartje van het Carrock (naar: British Regional Geology, Northern
Fell-complex England).
elders in het L a k e D i s t r i c t w e l het geval. A a n het e i n d v a n het S i l u u r s t o n d het L a k e D i s t r i c t o n d e r i n v l o e d v a n de C a l e d o n i s c h e g e b e r g t e v o r m i n g . D o o r de C a l e d o n i s c h e o r o g e n e s e w e r d e n de S k i d d a w - g e s t e e n t e n i n t e n s i e f g e p l o o i d , w a a r b i j fraaie l e i p l a t e n o n t s t o n d e n . De B o r r o w d a l e - v u l k a n i e t e n w a r e n m i n d e r g e v o e l i g v o o r d e s a m e n d r u k k e n d e b e w e g i n g e n , hier z i e n w e r o n d e p l o o i e n van g r o t e a f m e t i n g e n . De C a l e d o n i s c h e fase w e r d b e ë i n d i g d d o o r een i n t r u s i e v a n g r o t e g r a n i e t l i c h a m e n , d i e de o n d e r g r o n d v o r m e n v a n g r o t e g e d e e l t e n v a n het n o o r d e n en het m i d d e n v a n het L a k e District. Deze granitische gesteenten treden nu over k l e i n e o p p e r v l a k t e n aan d e d a g , o n d e r m e e r in de v a l l e i van de C l a d e w R i v e r t e n Z v a n C a r r o c k F e i l . D e z e z g . S k i d d a w - g r a n i e t is een b i o t i e t g r a n i e t m e t k l e i n e p l a g i o k l a a s - ( o l i g o k l a a s ) k r i s t a l l e n d i e vaak de k e r n in grotere o r t h o k l a a s v o r m e n . D e g r a n i e t heeft e n k e l e p e g m a t i e t - en a p l i e t g a n g e n g e p r o d u c e e r d , w e l k e gangen een deel v a n de restsmelt v a n de g r a n i e t v e r t e g e n w o o r d i g e n . D e a c t i v i t e i t van de r e s t s m e l t , een w a t e r i g e o p l o s s i n g , d i e o v e r b l i j f t als de g r a n i e t v r i j w e l geheel is g e k r i s t a l l i s e e r d , k a n z o w e l p l a a t s e l i j k de r a n d z o n e v a n d e g r a n i e t z e l f als het nevengesteente sterk b e ï n v l o e d e n . Z o o n t s t a a n k w a r t s - en m u s c o v i e t r i j k e g e s t e e n t e n , d i e greisen g e n o e m d w o r d e n . O o k heeft o p u i t g e b r e i d e schaal n i e u w v o r m i n g v a n m i n e r a l e n plaatsgevonden, zoals van hoornblende. W e l k deel v a n de n i e u w v o r m i n g e n v e r o o r z a a k t is d o o r de i n v l o e d v a n de C a r r o c k F e l l - g e s t e e n t e n en w e l k deel d o o r de i n v l o e d v a n de S k i d d a w - g r a n i e t is m o e i l i j k te achterhalen.
Mineralisaties Het C a l d b e c k F e l l s - g e b i e d w o r d t d o o r s n e d e n d o o r vele grote en k l e i n e r e e r t s v o e r e n d e aders, d i e u i t e e n l o p e n d e r i c h t i n g e n h e b b e n en d i e w a a r s c h i j n l i j k i n v e r s c h i l l e n d e p e r i o d e n o n t s t a a n z i j n . D e g r o t e aders z i j n afgebeeld o p afb. 2. H i e r o p o n t b r e k e n een aantal k l e i n e r e aders, z o a l s die bij de h i e r n a b e s c h r e v e n R e d G i l l m i n e , de U p p e r
B r a n d y G i l l en de P o d d y G i l l . E r bestaat een d u i d e l i j k v e r b a n d tussen de r i c h t i n g d i e d e z e aders h e b b e n en de m i n e r a l e n d i e e r i n v o o r k o m e n . Z o is — k o r t s a m e n g e v a t — in o o s t - w e s t l o p e n d e aders s p r a k e v a n l o o d - en s o m s k o p e r m i n e r a l e n , z o a l s bij de D r y G i l l m i n e , U p p e r B r a n d y G i l l , P o d d y G i l l en de C a r r o c k m i n e . D e lange en b r e d e n o o r d o o s t naar z u i d w e s t g e r i c h t e aders b e v a t t e n veel l o o d - en z i n k m i n e r a l e n m e t s o m s e n i g k o p e r e r t s , b i j v o o r b e e l d bij de D r i g g i t h m i n e , R o u g h t o n G i l l m i n e en M e x i c o m i n e . B i j aders m e t een n o o r d w e s t t o t z u i d o o s t r i c h t i n g is s p r a k e v a n l o o d - en k o p e r m i n e r a l e n , a a n g e v u l d m e t geringe h o e v e e l h e d e n z i n k e r t s , z o a l s o.a. bij de R e d G i l l m i n e . De h i e r b o v e n b e s c h r e v e n aders h e b b e n als g a n g m i n e r a l e n k w a r t s e n / o f b a r i e t , ze b e z i t t e n o o k a a n z i e n l i j k e h o e v e e l h e d e n arseen- en m a n g a a n v e r b i n d i n g e n . De p r i m a i r e s u l f i d i s c h e m i n e r a l e n w e r d e n o p g r o t e schaal g e o x i d e e r d , w a a r d o o r een u i t l o g i n g s z o n e m e t b i j b e h o r e n de " i j z e r e n h o e d " k o n o n t s t a a n . In de C a l d b e c k F e l l s k a n m e n h i e r i n o.a. de v o l g e n d e m i n e r a l e n a a n t r e f f e n : r o o d b r u i n e k w a r t s ; m a n g a a n o x i d e n , w a a r o n d e r veel p s i l o m e l a a n ; s u l f a t e n , z o a l s l i n a r i e t , b r o c h a n t i e t en anglesiet. De d i e p e r g e l e d e n z o n e v a n o x i d i s c h e a a n r i j k i n g bevat o x i d e n ; c a r b o n a t e n zoals malachiet, cerussiet, caledoniet, leadhilliet; arsenaten, v o o r a l mimetesiet; fosfaten, meestal p y r o m o r f i e t ; v a n a d a t e n z o a l s v a n a d i n i e t , d e s c l o i z i e t en m o t t r a m i e t . E e n z o n e m e t een s e c u n d a i r e s u l f i d i s c h e a a n r i j k i n g ( c e m e n t a t i e z o n e ) is — o n d a n k s vele p o g i n g e n d a a r t o e — t o t n u t o e n i e t in de C a l d b e c k F e l l s aangetroffen. De C a r r o c k m i n e v e r t o o n t een u i t z o n d e r i n g o p het t o t n u toe geschetste b e e l d . D e vele o p de g e o l o g i s c h e k a a r t weergegeven n o o r d - z u i d lopende kwartsaders zijn ontstaan t i j d e n s de v o r m i n g v a n de S k i d d a w - g r a n i e t . T i j d e n s het u i t k r i s t a l l i s e r e n v a n de r e s t s m e l t o n t s t o n d in de p n e u m a t o l y t i s c h e en h y d r o t h e r m a l e fase een g r o o t aantal v o o r d e z e paragenese k e n m e r k e n d e m i n e r a l e n . Ó n d a n k s het f e i t d a t de b e t r e f f e n d e aders d i c h t bij e l k a a r liggen h e b b e n ze v e r s c h i l l e n d e s a m e n s t e l l i n g e n . D i t ten gevolge v a n de bij de v o r m i n g h e e r s e n d e t e m p e r a t u u r , d i e b e p a a l d w e r d d o o r de a f s t a n d t o t de i n t r u s i e h a a r d . N a a s t w o l f r a m i e t o n t s t o n d e n een aantal s u l f i d e n w a a r o n d e r m o l y b d e n i e t , a i k i n i e t en b i s m u t i n i e t , evenals enige elem e n t e n ( b i s m u t , g o u d ) en c a r b o n a t e n ( a n k e r i e t en c a l c i e t ) . De g e n o e m d e g e s t e e n t e n en m i n e r a l e n k a n m e n alleen a a n t r e f f e n in groeves, o p s t o r t h o p e n en in de d a l e n , o m d a t
41
elders P l e i s t o c e n e g l a c i a l e a f z e t t i n g e n en H o l o c e n e v e e n lagen d e f o r m a t i e s b e d e k k e n .
De mijnbouwgeschiedenis De eerste m i j n b o u w a c t i v i t e i t e n d a t e r e n w a a r s c h i j n l i j k u i t de 12e e e u w . T a s t b a r e b e w i j z e n v a n de o u d s t e m i j n b o u w p e r i o d e z i j n s p o r a d i s c h a a n w e z i g en b l i j v e n b e p e r k t t o t k l e i n e d a g b o u w o n t s l u i t i n g e n , i n g e s t o r t e m i j n e n en "hushes". H u s h e s o n t s t o n d e n als v o l g t : als m e n een ader aan d e o p p e r v l a k t e v e r m o e d d e , d a n legde m e n h o g e r o p d e h e l l i n g een s t u w d a m m e t j e aan. N a d a t h e t r e s e r v o i r z i c h m e t w a t e r g e v u l d h a d , stak m e n de d a m d o o r , h e t w a t e r s t r o o m d e d a n als een v l o e d g o l f v a n de h e l l i n g , w a a r b i j de b o d e m en de vegetatie m e e s p o e l d e n . D a a r n a lag de ader o p e n e n b l o o t aan de o p p e r v l a k t e . Z o n i e t , d a n w e r d d e gehele o p e r a t i e h e r h a a l d . H u s h e s z i j n o p de h e l l i n g e n te z i e n als g e u l e n . D e z e v o r m v a n m i j n b o u w w e r d v r o e g e r veel i n N o o r d - E n g e l a n d en W a l e s t o e g e p a s t . In d e C a l d b e c k F e l l s liggen h u s h e s bij B r a e F e l l ( 2 9 8 3 5 4 ) e n C a r r o c k E n d ( 3 5 2 3 3 9 ) . H a l v e r w e g e het p a d naar de R o u g h t o n G i l l m i n e is de e e r s t g e n o e m d e h u s h aan de r e c h t e r k a n t g o e d zichtbaar. De g r o t e b l o e i v a n de m i j n b o u w v i e l i n d e 18e en 19e e e u w . E e n g r o o t aantal k l e i n e en een paar grote m i j n e n w a r e n i n b e d r i j f en het d o r p j e C a l d b e c k g r o e i d e u i t t o t een m i j n b o u w n e d e r z e t t i n g v a n enige b e t e k e n i s . L a n g s de b e k e n v e r r e z e n s m e l t e r i j e n en a n d e r e b e d r i j f s g e b o u w e n . De f u n d e r i n g e n h i e r v a n z i j n s o m s n o g z i c h t b a a r , z o a l s o.a. bij D a l e B e c k en C a r r o c k B e e k . H e t e i n d v a n de 19e e e u w l u i d d e de o n d e r g a n g i n v a n d e l o o d - , k o p e r - en z i n k m i j n e n i n de F e l l s . E e r s t s l o t e n de k l e i n e r e m i j n e n , z o a l s de R e d G i l l m i n e en d e D r y G i l l m i n e , later g e v o l g d d o o r de t w e e g r o t e m i j n e n : de R o u g h t o n G i l l m i n e en de D r i g g i t h m i n e . In de meeste g e v a l l e n w a s een g r o t e t e g e n v a l l e r het o n t b r e k e n v a n ertsen i n de aders o p w a t g r o t e r e d i e p t e . D i t i n tegenstell i n g t o t de aders i n het z u i d e l i j k deel v a n het L a k e D i s t r i c t , w a a r d o o r d i e m i j n e n langer i n b e d r i j f k o n d e n b l i j v e n . In de 2 0 e e e u w z i j n i n de C a l d b e c k F e l l s slechts t w e e m i j n e n p r o d u k t i e f geweest, de C a r r o c k m i n e en d e P o t t s Gill mine. De C a r r o c k m i n e , w a a r w o l f r a m w e r d g e ë x p l o i t e e r d , w a s tussen 1 9 0 1 en 1 9 8 2 v a n t i j d t o t t i j d i n p r o d u k t i e . D e bedrijfsgebouwen w o r d e n op dit ogenblik nog goed o n d e r h o u d e n , m e n h o u d t w a a r s c h i j n l i j k r e k e n i n g m e t een e v e n t u e l e h e r o p e n i n g , als de w o l f r a m p r i j z e n stijgen. D e P o t t s G i l l m i n e , w a a r b a r i e t w e r d g e w o n n e n , is p r o d u k t i e f geweest v a n ± 1 9 2 0 t o t i n de j a r e n ' 4 0 .
De vindplaatsen en hun mineralen O p de s t o r t h o p e n en s o m s i n o n t s l u i t i n g e n k a n een g r o o t aantal m i n e r a l e n w o r d e n v e r z a m e l d . M e r e n d e e l s z i j n d i t m i c r o m o u n t s , m a a r o o k k o m e n s p e c i m e n s v o o r m e t vrij grote k r i s t a l l e n . S t e l t u u w eisen n i e t te h o o g , d a n z u l t u bij g o e d z o e k e n niet teleurgesteld w o r d e n . 1. De Red Gill mine (295348) De R e d G i l l m i n e v e r k r e e g in de v o r i g e e e u w i n t e r n a t i o n a l e b e k e n d h e i d d o o r het v o o r k o m e n v a n een aantal — deels z e l d z a m e - l o o d - k o p e r s u l f a t e n en c a r b o n a t e n i n m o o i e kristallen. S o m m i g e d e l e n v a n d i t m i j n t j e , z o a l s de H i g h L e v e l , z i j n
42
bij de
kleurenfoto's:
J. L i nar iet, PbCuS0 (OH) , helderblauwe prisma's op kwarts en galeniet. Beeldhoogte 2,5 mm. Red Gill mine, Caldbeck Fells. 4
2
K. H e m i m o r f iet, kleurloze rozetten, Zn Si 0 (OH) .H O, met zwarte psilomelaan, een mangaanverbinding. Ook is iets gelige mimetesiet te zien, alles op een door limoniet gekleurde matrix. Beeldhoogte 3,5 mm, Roughton Gill mine, Caldbeck Fells. L. R o s a s i e t , groene bolletjes, (Cu^Zn) C0 (OH) , en kleurloze kristallen van hemimorfiet. Hoogte 5 mm, Roughton Gill mine, Caldbeck Fells. M. P y r o m o r f i e t , Pb (P0 ) CI, in gele, hexagonale kristallen. De gebogen vlakken zijn typisch voor dit mineraal, de kleur kan variëren. Beeldlengte 4,5 mm, Roughton Gill mine, Caldbeck Fells. N. Groene c a m p y li et, variëteit van mimetesiet (Pb [(P0 ),(As0 )] /CI), op gele pyromorfiet. De groene kleur is bij campy liet zeer zeldzaam en voor zover bekend verder alleen nog op Sardinië gevonden. Beeldbreedte 10 mm, Mexico mine, Caldbeck Fells. O. C a l e d o n i e t in helderblauwe prismatische kristallen, Cu Pb (S0 ) (C0 )(OH) , met op de achtergrond lichtblauwe l e a d h i l l i e t , Pb (S0 )(C0 ) (OH) . Beeldhoogte 3 mm, Red Gill mine, Caldbeck Fells. P. P l u m b o g u m m i e t , PbAI (P0 ) (OH) .H 0, flauw lichtblauw, als "ondergrond" voor gele rosetten van m i m e t e s i e t (Pb (As0 ) CI) en zwarte bolletjes van psilomelaan. Beeldhoogte 9 mm, Dry Gill mine, Caldbeck Fells. CL Cerussiet-vee/ling (zie de inspringende hoeken) op bariet Beeldhoogte 4 mm, Brandy Bottle mine, Midlands, Yorkshire. Ook in de Caldbeck Fells komt op verscheidene plaatsen cerussiet (PbC0 ) voor. 4
2
2
5
5
2
4
s
4
4 3
3
4
2
2
3
6
3
4
3
2
3
4
s
1
4
4
2
3
s
2
2
2
3
3
Alle mineralen: Kleurenfoto's:
collectie W. en C. van den Berg, P. Stemvers, Weesp.
Lelystad.
zeer o u d . A f b . 3 . De b e l a n g r i j k s t e m i j n b o u w a c t i v i t e i t e n v o n d e n p l a a t s tussen 1 8 6 1 e n 1 8 6 6 i n d e T o p L e v e l , de O l d D u t c h (!) L e v e l en de D e e p L e v e l . In 1 8 7 1 s l o o t m e n d e m i j n d e f i n i t i e f , w a n t de o p b r e n g s t e n aan l o o d - , k o p e r - en z i n k e r t s b l e k e n te g e r i n g . T o t 1 9 8 0 k o n d e n verzamelaars gemakkelijk d i t mijntje in, m a a r n u is d a t helaas v e r b o d e n e n d e i n g a n g heeft m e n laten instorten. De a t t r a c t i e v e m i n e r a l e n k w a m e n v r i j w e l a l l e m a a l v a n de O l d D u t c h L e v e l , m a a r z e l f s in de m i j n k w a m e n ze sporadisch voor. O p de s t o r t h o p e n k u n n e n v o n d s t e n w o r d e n g e d a a n , m a a r m o o i e uitgekristalliseerde specimens k o m e n weinig voor. De beste s t o r t h o o p ligt h a l v e r w e g e d e n o o r d w e s t - h e l l i n g , b e n e d e n d e s c h a c h t v a n d e O l d D u t c h L e v e l e n is v a n verre zichtbaar.
vervolg op pag. 44
Gea,
v o l . 18, nr. 1
vervolg van pag. 42
De m i n e r a l e n : Chrysocolla. D i t m i n e r a a l k o m t h i e r veel v o o r i n t u r k o o i s blauwe, lichtblauwe o f groenblauwe kleuren. Meestal massief, maar o o k b o t r y o i d a l e v o r m e n z i j n a a n g e t r o f f e n (tot 6 m m ) . Malachiet. D i t g r o e n e m i n e r a a l is g e m a k k e l i j k te v i n d e n . D i t g e l d t m e t n a m e v o o r massieve i n s l u i t i n g e n i n k w a r t s . S p a a r z a a m k o m e n waaiertjes v o o r , b e s t a a n d e u i t n a a l d vormige half-transparante kristallen (tot 4 m m ) . Cerussiet. W i t t e o f k l e u r l o z e t a b u l a i r e k r i s t a l l e n ( t o t 5 m m ) . O o k t w e e l i n g e n en n a a l d v o r m i g e k r i s t a l l e n z i j n a a n g e t r o f f e n . In een paragenese b e s t a a n d e u i t g a l e n i e t , c h a l c o p y r i e t , c h r y s o c o l l a , m a l a c h i e t e n cerussiet w o r d e n d o o r d e s e c u n d a i r e m i n e r a l e n vaak m o o i e m i c r o m o u n t s gevormd. Zie kleurenfoto Q. Brochantiet D i t o p d e z e v i n d p l a a t s l i c h t g r o e n g e k l e u r d e m i n e r a a l is h i e r z e l d z a a m . U i t s l u i t e n d zeer k l e i n e p r i s m a t i sche v l a k k e n r i j k e k r i s t a l l e n z i j n te v i n d e n ( t o t 1 m m ) . V e r w a r r i n g m e t c a l e d o n i e t is n i e t u i t g e s l o t e n . Linariet In s o m m i g e m u s e a k a n m e n l i n a r i e t k r i s t a l l e n v a n deze vindplaats aanschouwen. Deze in de vorige eeuw o n t d e k t e s p e c i m e n s b e v a t t e n k r i s t a l l e n t o t een g r o o t t e v a n 2,5 c m ! O p de storthopen k u n n e n micro-kristallen t o t 2 m m w o r d e n g e v o n d e n , maar massieve l i n a r i e t i n k w a r t s is m e e r gangbaar. D e a z u u r b l a u w e , meestal t a b u l a i r e kristallen zijn transparant en bezitten m o o i e e i n d v l a k k e n . O o k n a a l d v o r m i g e , n i e t b e g r e n s d e k r i s t a l l e n z i j n te v i n d e n . Kleurenfoto J . Caledoniet D e c a l e d o n i e t k r i s t a l l e n v e r t o n e n s o m s een l i c h t g r o e n e k l e u r , k e n m e r k e n d is e c h t e r een l i c h t zeeblauwe k l e u r (tot 2 m m ) . D i t mineraal k o m t in de R e d G i l l m i n e in uiteenlopende v o r m e n voor. Behalve de meer bekende prismatische vlakkenrijke rhombische kristallen z i j n o o k o p a u r i c h a l c i e t l i j k e n d e schubjes en t a b u l a i r e kristallen met beitelvormig eindvlak waargenomen. C a l e d o n i e t w o r d t samen m e t linariet en (in mindere mate) m e t l e a d h i I Met a a n g e t r o f f e n in h o l t e s v a n een sterk verweerde galeniet m e t rood-bruine kwarts. A f b . 4 en kleurenfoto 0 . Leadhilliet D i t m i n e r a a l is n o g z e l d z a m e r d a n c a l e d o n i e t en b o v e n d i e n k i j k t m e n er g a u w o v e r h e e n . D i t d a n k z i j enige g e l i j k e n i s m e t b a r i e t en cerussiet. L e a d h i l l i e t v o r m t m a x i m a a l 7 m m g r o t e k r i s t a l l e n , regel is een g r o o t t e v a n 1 t o t 2 m m . D e k l e u r is w i t o f l i c h t g r o e n t o t l i c h t b l a u w ; k l e u r l o z e kristallen w o r d e n het meest aangetroffen. Afb. 4 en kleurenfoto O . In v e r b a n d m e t d e m o e i l i j k e d e t e r m i n a t e v a n l e a d h i l l i e t een paar a a n w i j z i n g e n : De k r i s t a l l e n v o r m e n d o o r z i c h t i g e o f h a l f d o o r z i c h t i g e p s e u d o - h e x a g o n a l e plaatjes en h e b b e n een p e r f e c t e s p l i j t i n g v o l g e n s h e t b a s i s v l a k . V e e l a l v e r t o n e n d e leadh i 11 i e t k r ista I len e e n p a r e l m o e r g l a n s e n een oranje f l u o r e s c e n c e . O o k p r i s m a t i s c h e en massieve v o o r k o m e n s z i j n bekend. Anglesiet. M e e s t a l als k o r r e l i g e massa's in v e r w e e r d e galeniet. A f e n t o e v o r m t d i t m i n e r a a l k l e u r l o z e , langgerekte transparante, prismatische kristallen t o t 2 m m . H e m i m o r f i e t Z e e r z e l d z a a m m i n e r a a l o p deze v i n d p l a a t s . De k l e u r l o z e t a b u l a i r e k r i s t a l l e n z i j n t o t waaiertjes ( m a x i maal t o t 3 m m ) gegroepeerd. D e kristalvlakken vertonen een s t r e p i n g i n de l e n g t e r i c h t i n g v a n h e t k r i s t a l . D i t mineraal k o m t samen v o o r m e t psilomelaan en p y r o m o r fiet. O o k d e m i n e r a l e n bariet, chalcopyriet, sfaleriet, hydrocerussiet, plumbogummiet en cupriet k o m e n v o o r .
44
W i l m e n e n i g succes h e b b e n bij deze u n i e k e v i n d p l a a t s , d a n z a l m e n d e s t o r t h o p e n g r o n d i g te lijf m o e t e n gaan. 2. De Roughton Gill mine (302346) De R o u g h t o n G i l l m i n e m e t z i j n lange g e s c h i e d e n i s , d i e t e r u g v o e r t t o t d e 12e e e u w , heeft v a n 1 7 9 4 t o t 1 8 7 8 o p g r o t e schaal l o o d , z i n k e n k o p e r g e p r o d u c e e r d . D e lagere niveaus i n d e m i j n s p e l e n n u een r o l i n d e w a t e r v o o r z i e n i n g van een aantal s t e d e n , z o a l s b l i j k t u i t h e t p o m p h u i s j e t e r plaatse. In d e m i j n w a r e n v e r s c h i l l e n d e ertsaders o n t s l o t e n , z o a l s de G r e a t S o u t h L o d e , N o r t h V e i n , D o b s o n ' s V e i n e n S i l v e r G i l l V e i n . H e t deel v a n d e R o u g h t o n G i l l m i n e bij de S i l v e r G i l l V e i n n o e m t m e n o o k w e l d e S i l v e r G i l l m i n e . De m i j n g a n g e n e n s t o r t h o o p j e s v a n de S i l v e r G i l l m i j n z i j n te b e r e i k e n v i a een s m a l p a d , d a t v a n a f de g r o t e s t o r t h o o p steil o m h o o g v o e r t langs d e b e e k . H o g e r i n d e z e gill k a n m e n l i n a r i e t , p y r o m o r f i e t , cerussiet e n a n d e r e m i n e r a l e n v i n d e n . De grote s t o r t h o o p van de R o u g h t o n G i l l m i n e levert vele m i n e r a l e n o p , m a a r h e t s c h i j n t d a t s o m m i g e m i n e r a l e n a l l e e n v o o r k o m e n o p b e p a a l d e d e l e n . S p i t t e n is een n o o d z a a k , o m d a t b o v e n o p d e s t o r t h o o p a l l e e n zeer fijn m a t e r i a a l ligt. A f b . 5. De m i n e r a l e n : Hemimorfiet B l a u w e b o t r y o i d a l e k o r s t e n e n t r a n s p a r a n t e radiaalstralig gegroepeerde kristallen (tot 3 m m ) . S o m s m o o i e h a n d s t u k k e n , a l l e e n i n h e t n o o r d e l i j k gedeelte v a n de s t o r t h o o p . K l e u r e n f o t o K . Malachiet W a a i e r v o r m i g e k r i s t a l l e n t o t 1 c m e n korstjes. Cerussiet W i t t e en t r a n s p a r a n t e n a a l d e n o f t a b u l a i r e kristallen, die tweelingen kunnen vormen. Pyromorfiet-mimetesiet V a a k m o e i l i j k u i t e l k a a r te h o u d e n , i n k l e u r v a r i e r e n d v a n g r o e n v i a geel naar w i t . O o k o p h e t p a d naar d e R o u g h t o n G i l l m i n e t o e k u n n e n k r i s t a l l e n i n n a a l d v o r m o f als l a n g g e r e k t e p r i s m a ' s m e t spitse t o p t o t 1 c m w o r d e n g e v o n d e n . K l e u r e n f o t o M . Rosasiet G r o e n b l a u w e t o t t u r k o o i s g e k l e u r d e , b o l v o r m i g e aggregaten t o t 1 m m . M e e s t a l o p o f i n d e b u u r t v a n hemimorfiet, waarmee het mooie micro's k a n vormen. Kleurenfoto L. Chrysocolla. B l a u w e t o t g r o e n e k o r s t e n , s o m s k o r r e l i g . V a a k s a m e n m e t psilomelaan. V e r d e r is h i e r — deels i n h e t verre v e r l e d e n — g e v o n d e n : kwarts, azuriet, linariet, chalcedoon, brochantiet, plumbogummiet, aurichalciet, caledoniet, leadhilliet e n anglesiet. I n d r u k w e k k e n d e vondsten van deze laatstgenoemde m i n e r a l e n z i j n n i e t te v e r w a c h t e n .
3. Mexico mine (307345) Tussen Blea G i l l en C l i n t s G i l l , ongeveer 5 0 0 m van de R o u g h t o n G i l l m i n e , ligt d e M e x i c o m i n e . M e n z i e t daar w a t hoger o p d e h e l l i n g e e n s t o r t h o o p j e e n d a a r a c h t e r e e n k l e i n e h o r i z o n t a l e d a g b o u w o n t s l u i t i n g . E e n ader (waarschijnlijk de Great S o u t h L o d e van de R o u g h t o n G i l l m i n e ) ligt hier aan d e o p p e r v l a k t e , m a a r o o k s c h a c h t b o u w w e r d toegepast. Z o w e l o p d e s t o r t h o o p als i n d e groeve kunnen prachtige vondsten van vooral micro's w o r d e n gedaan. De m i n e r a l e n : Pyromorfiet Prachtige goudgele hexagonale m i c r o - k r i s t a l len z i j n o p d e s t o r t h o o p te v i n d e n ( t o t 3 m m ) . In 1 9 8 2 k w a m zelfs een aantal h a n d s t u k k e n t e v o o r s c h i j n m e t k r i s t a l l e n t o t 1 c m g r o o t ! In b e i d e g e v a l l e n b e t r e f t h e t l a n g p r i s m a t i s c h e k r i s t a l l e n , d i e aan h e t e i n d v l a k o f a a n h e t e i n d - en b a s i s v l a k een v l a k k e b e g r e n z i n g v e r t o n e n . D e opvallende kleur w o r d t waarschijnlijk veroorzaakt door een vrij h o o g g e h a l t e a a n arseen v a n d i t l o o d f o s f a a t . Mimetesiet. U i t d e w a n d e n v a n d e groeve k w a m o p s o m m i g e s t u k k e n bij d e reeds g e n o e m d e p y r o m o r f i e t k r i s -
Gea,
vol. 18, nr. 1
Afb. 3. Dwarsdoorsnede van de Red Gill mine, schaal 1:3.600. Naar W. T. Shaw: Mining in the Lake Counties.
t a l l e n een b l e e k g r o e n v l a k k e n r i j k b o l v o r m i g m i n e r a a l v o o r ( t o t 3 m m ) . E e n r ö n t g e n - d i f f r a c t i e t o o n d e aan d a t het hier gaat o m de m i m e t e s i e t v a r i ë t e i t c a m p y l i e t . * ) K l e u r e n foto N . V o l g e n s de l i t e r a t u u r k a n h i e r o o k w o r d e n g e v o n d e n : malachiet, cerussiet, chalcosien, cupriet, chrysocolla, langiet en brochantiet 4. De Dry Gill mine (322345) De D r y G i l l m i n e , een m i j n t j e u i t de 19e e e u w , heeft b e k e n d h e i d v e r k r e g e n v a n w e g e het v o o r k o m e n v a n c a m p y l i e t , een f o s f o r h o u d e n d e v a r i ë t e i t v a n m i m e t e s i e t . D i t m i n e r a a l k w a m n i e t v o o r als een b i j p r o d u k t v a n g a l e n i e t , m a a r als te o n t g i n n e n erts! Het blijft overigens raadselachtig w a a r o m d i t moeilijk v e r w e r k b a r e f o s f o r h o u d e n d e l o o d - a r s e n a a t g e d o l v e n is. A a n w e n d i n g v a n d i t m i n e r a a l i n de g l a s n i j v e r h e i d v o o r het k l e u r e n v a n glas is het meest w a a r s c h i j n l i j k . De c a m p y l i e t k w a m o v e r v l o e d i g v o o r o p d e z e v i n d p l a a t s . D i t is i n m i d d e l s v e r a n d e r d , o m d a t d o o r o n k u n d e de m i j n in 1 9 7 9 i n s t o r t t e , w a a r b i j i e m a n d v a n een wisse d o o d gered w e r d d o o r m i d d e l v a n een g r o o t s c h e e p s e reddingsa c t i e . J a m m e r genoeg is de c a m p y l i e t in de m i j n niet m e e r b e r e i k b a a r , m a a r o p de s t o r t h o p e n langs de D r y G i l l k u n n e n goede v o n d s t e n w o r d e n g e d a a n , v o o r a l als m e n een stukje d o o r l o o p t langs de beek en b o v e n o p de n o o r d e lijke h e u v e l bij de t w e e o m h e i n d e s c h a c h t e n z o e k t . A f b . 6. De m i n e r a l e n : Mimetesiet. D i t m i n e r a a l v e r t o o n t o p d e z e v i n d p l a a t s een g r o o t aantal v e r s c h i j n i n g s v o r m e n , w a a r v a n het m e r e n d e e l o n d e r de m i c r o s c o o p o f m e t de l o e p een lust v o o r het o o g is. D e m i c r o - k r i s t a l l e n ( t o t ± 2 m m ) k o m e n v o o r in de k l e u r e n w i t , geel, g r o e n en oranje. D e oranje k r i s t a l l e n z i j n het meest o p v a l l e n d en v o r m e n h e x a g o n a l e o n d o o r z i c h t i g e of d o o r z i c h t i g e plaatjes o f l a n g p r i s m a t i s c h e k r i s t a l l e n m e t o f w e l een zeer spitse o f w e l een v l a k k e t o p . M e e s t a l heeft een p a r a l l e l v e r g r o e i i n g v a n de d u n n e h e x a g o n a l e plaatjes p l a a t s g e v o n d e n , w a a r b i j de k o r t e v l a k k e n van de plaatjes
aan e l k a a r g e g r o e i d z i j n . De h a b i t u s van de v a r i ë t e i t c a m p y l i e t bestaat hier u i t vlakkenrijke ton- tot bolvormige kristallen tot 1 c m groot. De k l e u r varieert v a n oranje t o t b r u i n . Z i e de v o o r p l a a t . De m i m e t e s i e t in alle g e n o e m d e v o r m e n is m a k k e l i j k te v i n d e n , i n d i e n m e n de m o e i t e n e e m t v a n de b r o k k e n de z w a r t e " m a n g a a n a a r d e " af te s p o e l e n , w a a r d o o r o p de k w a r t s de k r i s t a l l e n z i c h t b a a r w o r d e n . Plumbogummiet. D i t m i n e r a a l k o m t v o o r als t r a n s p a r a n t e lichtblauwe enigszins o p c h a l c e d o o n lijkende korsten met een w a s a c h t i g e glans. P l u m b o g u m m i e t w o r d t hier a l t i j d a a n g e t r o f f e n m e t m i m e t e s i e t , het is o p d e z e v i n d p l a a t s z e l d z a a m . K l e u r e n f o t o P. Psilomelaan. D e z w a r t e " a a r d e " en z w a r t e b o l l e t j e s , die b e i d e o v e r v l o e d i g a a n g e t r o f f e n k u n n e n w o r d e n , bestaan uit d i t m i n e r a a l . Coronadiet. E e n l o o d - m a n g a a n o x i d e d a t staalgrijze t o t zwarte, naaldachtige, bolvormige structuren v o r m t met een z i j d e g l a n s . Verder zouden voorkomen: oliveniet, beudantiet, azuriet, galeniet en bariet. 5. De Driggith mine (327353) (incl. Sandbed mine) De D r i g g i t h m i n e , een g r o t e m i j n , is in b e d r i j f geweest van 1 7 9 0 t o t 1 9 0 5 . T u s s e n 1 9 0 5 en 1 9 4 8 is een aantal p o g i n gen o n d e r n o m e n de m i j n w e e r in b e d r i j f te s t e l l e n , hetgeen d o o r i n s t o r t i n g t e n g e v o l g e v a n v e r r o t m i j n h o u t n i e t is g e l u k t . D e s p o o r l i j n t j e s en b e d r i j f s g e b o u w e n , d i e in
Afb. 4. Langprismatische caledoniet en piramidale leadhillietkristalletjes, Red Gill mine, Old Dutch Level, Caldbeck Fells. Hoogte kristal groep 4 mm. Tekening: J. de Rondt. Collectie W. en C. v.d. Berg.
*) Pyromorfiet en mimetesiet zijn eindleden van de pyromorfietgroep. Hierin is zuivere pyromorfiet — P M C I / I P O ^ ) — het fosfaathoudende eindlid en mimetesiet of mimetiet — Pb(CI/(As04)3) — het arsenaathoudende eindlid. Tussen de uitersten zijn mengverhoudingen mogelijk, zodat zowel arsenaathoudende pyromorfiet als fosfaathoudende mimetesiet mogelijk is. Zulk een fosfaathoudende mimetesiet is bekend uit de Dry Gill mine (en komt, zoals uit de determinatie bleek, ook in de Mexico mine voor). Deze variëteit van mimetesiet wordt in Cumberland "campyliet" genoemd en heeft als zodanig grote bekendheid. De "campyliet" heeft typische tonvormige kristallen, die gebogen, bolvormige aggregaten vormen, de kleur is vaak oranjerood, maar ook andere tinten (geelgroen in de Mexico mine) komen voor.
45
Joseiet. D i t is een z e l d z a a m b i s m u t - t e l l u r i d e . H e t k o m t v o o r als z i l v e r w i t t e , sterk spiegelende schubjes. Stolziet. W i t t e t o t beige plaatjes, meestal in a n k e r i e t ( t o t 1,5 c m , in de regel veel k l e i n e r ) . Apatiet. B l a u w e , h e x a g o n a l e k r i s t a l l e n , t o t 1,5 c m g r o o t . Scheeliet. W i t t o t gele d u b b e l p i r a m i d e n , meestal k l e i n e k r i s t a l l e n in k w a r t s m e t w o l f r a m . Auk in iet. E e n a n a l y s e v a n m a t e r i a a l , g e v o n d e n in 1 9 8 2 en 1 9 8 3 , t o o n d e d i t l o o d - b i s m u t - k o p e r s u l f i d e aan. H e t m i n e r a a l v o r m t staalgrijze haartjes, s o m s m e t b l a u w e a a n l o o p k l e u r e n , het l i j k t veel o p b o u l a n g e r i e t . Z o w e l h a n d s t u k k e n als m i c r o ' s k u n n e n w o r d e n g e v o n d e n . Ankeriet. B r u i n e r h o m b o e d r i s c h e k r i s t a l l e n t o t 2 m m . Aragoniet. S p i t s e i n d i g e n d e , k l e u r l o z e n a a l d e n t o t 3 m m . A n k e r i e t en a r a g o n i e t w o r d e n o o k g e v o n d e n o p de storth o p e n t e n z u i d e n v a n de G r a i n s g i l l B e c k . A f g e z i e n van bovengenoemde mineralen k o m e n v o o r : chalcopyriet, galeniet, sfaleriet en gedegen goud. In d e l i t e r a t u u r w o r d e n b o v e n d i e n n o g g e n o e m d : vanadiniet, gruenlichiet en b e h a l v e het al b e h a n d e l d e aTkiniet n o g een aantal " p l u m o s i e t e n " : m i n e r a l e n m e t staalgrijze, h a a r a c h t i g e naaldjes, z o a l s c o s a l i e t , b o u l a n g e riet, z i n k e n i e t en j a m e s o n i e t z i j n o p g r o n d v a n u i t e r l i j k e k e n m e r k e n n i e t u i t e l k a a r te h o u d e n .
Afb. 5. De storthopen van de Roughton Gill mine grond) en Silver Gill mine (achtergrond).
(voor-
1 9 4 8 n o g a a n w e z i g w a r e n , z i j n v r i j w e l geheel v e r d w e n e n . E r k a n w o r d e n g e z o c h t o p de o m v a n g r i j k e s t o r t h o p e n en in een l a n g g e r e k t e , o n d i e p e groeve hoger o p de h e l l i n g . De mineralen: Pyromorfiet. In de groeve w o r d t n o g steeds veel p y r o m o r fiet g e v o n d e n . D i t m i n e r a a l v o r m t h i e r l i c h t g r o e n e , m a t t e , t o n v o r m i g e k r i s t a l l e n , d i e veelal spits e i n d i g e n en een eigenaardige gedraaide v o r m v e r t o n e n . H a n d s t u k k e n m e t k r i s t a l l e n t o t 0,5 c m z i j n g e m a k k e l i j k te v i n d e n . O p de s t o r t h o p e n k u n n e n d e v o l g e n d e m i n e r a l e n v o o r k o men: kwarts, bariet, galeniet, sfaleriet, cerussiet, smithsoniet, linariet, hemimorfiet, mimetesiet, malachiet, brochantiet, caledoniet, bayldoniet, aurichalciet, rosasiet, serpieriet, leadhilliet, beaveriet, carminiet en beudantiet. H e t v i n d e n van d e z e m i n e r a l e n is n i e t m a k k e l i j k , g e l u k h i e r b i j is onontbeerlijk. 6. De Carrock mine (321330) O n l a n g s is de C a r r o c k m i n e , een w o l f r a m m i j n g e s l o t e n . V o o r a l de s t o r t h o p e n t e n n o o r d e n v a n d e G r a i n s g i l l B e c k z i j n de m o e i t e w a a r d v a n w e g e h u n m i n e r a l e n r i j k d o m . In de gneisen w o r d t een g r o o t aantal s u l f i d e n en a n d e r e m i n e r a l e n a a n g e t r o f f e n . A f b . 7.
7. De Brandy Gill mine (322338) T u s s e n de s t o r t h o p e n v a n de C a r r o c k m i n e m o n d t d e B r a n d y G i l l u i t i n de G r a i n s g i l l B e c k . E e n lastige w a n d e l i n g o m h o o g over het s o m s m o e i l i j k t r a c e e r b a r e p a d langs de beek v o e r t langs b r e d e k w a r t s a d e r s , o u d e m i j n g a n g e n en w a t e r v a l l e t j e s . N a ongeveer 4 5 m i n u t e n b e r e i k t u een aantal k l e i n e s t o r t h o p e n in de b e d d i n g v a n de beek v l a k o n d e r te t o p . A f b . 8. In de z o m e r v a n 1 9 8 4 z i j n d e z e s t o r t h o p e n en de in de b u u r t liggende m i j n g a n g e n o n d e r z o c h t d o o r een g r o e p a m a t e u r - m i n e r a l o g e n . D e z e a c t i v i t e i t e n z i j n te d a n k e n aan het f e i t d a t de g r o t e n o o r d z u i d - a d e r (van de C a r r o c k m i n e ) g e k r u i s t w o r d t d o o r een ongeveer o o s t - w e s t v e r l o p e n d e ader, d i e l o o d , k o p e r en arseen v o e r t . A l s g e v o l g h i e r v a n is een aantal o p m e r k e l i j k e m i n e r a l e n a a n g e t r o f f e n : Vanadiniet. W i t t e , geel o f r o o d - b r u i n e , z o w e l k o r t p r i s m a t i s c h e als t o n v o r m i g e k r i s t a l l e n k o m e n v o o r . D e l i c h t g e k l e u r d e v a n a d i n i e t ( t o t 3 m m ) is n i e t g e m a k k e l i j k te onderscheiden van mimetesiet. Bayldoniet. D i t m i n e r a a l k o m t v e e l v u l d i g v o o r in l i c h t - t o t donkergroene botryoi'dale korsten. P s e u d o m o r f o s e n van b a y l d o n i e t naar h e x a g o n a l e - en n a a l d v o r m i g e m i m e t e s i e t kunnen w o r d e n gevonden. Duftiet. H e t v o r m t k o r s t e n b e s t a a n d e u i t zeer k l e i n e
Afb. 6. Dry Gill mine: storthopen, het dal voortzetten.
die zich naar rechts
in
De mineralen: Molybdeniet. Z i l v e r k l e u r i g e , e n i g s z i n s v e r b o g e n , spiegelende plaatjes t o t 1 c m . Bismut Z i l v e r w i t t e insluitingen tot 1 c m . Bismutiniet. L o o d g r i j z e i n s l u i t i n g e n , veelal m e t a a n l o o p k l e u r e n ( t o t 1,5 c m ) . Wolframiet. D o n k e r b r u i n e t o t z w a r t e , b l a d e r i g e aggregat e ^ tot ± 1 cm. Arsenopyriet. Z i l v e r k l e u r i g e i n s l u i t i n g e n , s o m s k l e i n e k o r t p r i s m a t i s c h e k r i s t a l l e n ( t o t 1 m m ) . K e n m e r k e n d is de streping o p de k r i s t a l v l a k k e n . Pyriet. G o u d k l e u r i g e k u b i s c h e k r i s t a l l e n t o t 3 m m . O o k bij d i t m i n e r a a l een d u i d e l i j k e s t r e p i n g o p de k r i s t a l v l a k ken.
46
G e a , v o l . 1 8 , nr. 1
De o n t s l u i t i n g bestaat u i t een gat v a n p l m . 1-2 m e t e r e n is ongeveer 2 m e t e r d i e p . In d i t gat z i e t m e n een k w a r t s a d e r , die galeniet, cerussiet, p y r o m o r f i e t e n w u l f e n i e t bevat. De m i n e r a l e n : Wulfeniet. D e oranje t a b u l a i r e m i c r o - k r i s t a l l e n ( t o t IV2 m m ) z i j n v r i j w e l o n z i c h t b a a r o m d a t ze z i j n b e d e k t m e t k e i l e e m . H e t beste k a n m e n stukjes m e t g r o e n e p y r o m o r fietkorsten m e e n e m e n en die thuis reinigen. Pyromorfiet. N a a l d v o r m i g e , l i c h t g r o e n e k r i s t a l l e n ( t o t 3 mm). Galeniet, Cerussiet v o r m e n i n s l u i t i n g e n i n k w a r t s . Toermalijn. D i t m i n e r a a l z o u h o g e r i n d e P o d d y G i l l voorkomen.
Ten slotte
Afb.
7. Carrock
Beck
(= bergbeek),
vanafparkeerplaats.
bolletjes m e t e e n s m a r a g d g r o e n e t o t d i e p m o s g r o e n e k l e u r . W e i n i g v o o r k o m e n d , m o e i l i j k te o n d e r s c h e i d e n v a n bayldoniet. Mottramiet. P i r a m i d a l e k r i s t a l l e n o f b o t r y o i ' d a l e v o r m e n ( t o t 1 m m ) . K l e u r k a n geel-groen, o l i j f g r o e n o f r o o d - b r u i n zijn. V a n de oostzijde van U p p e r B r a n d y G i l l k w a m descloiziet, d a t h o o g s t z e l d e n o p h e t m e e s t n o o r d e l i j k deel van d e s t o r t h o o p w o r d t g e v o n d e n . D e s c l o i z i e t l i j k t o p mottramiet. Cerussiet. K l e i n e t a b u l a i r e , w i t t e o f k l e u r l o z e k r i s t a l l e n (tot 2 m m ) . Linariet. N a a l d v o r m i g e a z u u r b l a u w e k r i s t a l l e n ( t o t 1 m m ) . Wulfeniet. O r a n j e t a b u l a i r e k r i s t a l l e n t o t 1 m m . Mimetesiet. V e l e v e r s c h i j n i n g s v o r m e n , w a a r o n d e r k o r e n s c h o o f a c h t i g e aggregaten, c r e m e - k l e u r i g , t o t 8 m m , e n p r i s m a ' s t o t 1 m m v a n gele t o t b r u i n e k l e u r . Stolziet. C r e m e - k l e u r i g e plaatjes t o t 1 m m . A l t i j d i n de b u u r t v a n sterk v e r w e e r d e g a l e n i e t e n en gele m i m e t e s i e t . De l i t e r a t u u r v e r m e l d t n o g de v o l g e n d e m i n e r a l e n : anglesiet, malachiet, devillien, arseniosideriet, carminiet, beudantiet, beaveriet, jarosiet, caledoniet e n h e t z e l d z a m e m i n e r a a l lindgreniet. L i n d g r e n i e t , e e n k o p e r - m o l y b d a a t , is o p d e z e v i n d p l a a t s slechts e n k e l e m a l e n g e v o n d e n i n d e v o r m van o p oliveniet lijkende naalden (tot 1 m m ) , s a m e n m e t geel-groene plumbogummiet. H o e w e l d e s t o r t h o p e n i n de U p p e r B r a n d y G i l l niet b e p a a l d i n d r u k w e k k e n d l i j k e n , is het de m o e i t e w a a r d d e s c h e p e r i n te s t e k e n .
O p d e O r d n a n c e S u r v e y m a p staan n o g vele a n d e r e m i j n e n in d e C a l d b e c k F e l l s aangegeven. D e z e m i j n e n , v o o r a l i n het n o o r d o o s t e l i j k deel v a n d e F e l l s , z i j n i n m i n e r a l o g i s c h o p z i c h t van m i n d e r belang. S o m s zijn de bijbehorende s t o r t h o p e n geheel v e r d w e n e n . O p b e t r e k k e l i j k k o r t e a f s t a n d v a n d e C a l d b e c k F e l l s is e e n aantal a a n t r e k k e l i j k e m i n e r a l o g i s c h e v i n d p l a a t s e n , z o a l s bijvoorbeeld in West C u m b e r l a n d (hematiet), Weardale ( f l u o r i e t ) e n de L e a d h i l l s . M o c h t u o o k n o g andere dingen in u w vakantie w i l l e n d o e n ; de streek heeft vele h i s t o r i s c h e b e z i e n s w a a r d i g h e d e n , l e u k e stadjes e n m o o i e m e r e n i n e e n p r a c h t i g l a n d s c h a p . In K e s w i c k is een g r o t e m i n e r a l e n w i n k e l m e t veel m a t e r i a a l uit d e streek. B o v e n d i e n is daar e e n p e r m a n e n t e e x p o s i t i e van de v e r z a m e l i n g v a n W . T . S h a w , e e n v o o r m a l i g l o k a a l m i j n k e n n e r bij u i t s t e k e n a u t e u r v a n h e t b o e k " M i n i n g i n de L a k e C o u n t i e s " . M o c h t u o p u w reis L o n d e n a a n d o e n , d a n is e e n b e z o e k aan h e t B r i t i s h M u s e u m o f N a t i o n a l H i s t o r y n i e t te v e r s m a d e n . O p de m i n e r a l o g i s c h e a f d e l i n g w o r d e n veel m i n e r a l e n u i t de C a l d b e c k F e l l s g e t o o n d .
Literatuur Claringbull, G . F . : N e w occurences of duftite; Mineralogical Magazine, V o l . 29, 1952 Greg, R . & W . L e t t s o m : Manual o f the mineralogy o f Great B r i t a i n & Ireland, 1 8 5 0 (heruitgave 1977)
Afb. 8. Gezicht vanaf Upper Brandy Gill naar het Op de voorgrond een van de storthopen van deze
zuiden. mijn.
8. De Poddy G i l l (327331) De n u te b e s c h r i j v e n v i n d p l a a t s is een k l e i n e n a t u u r l i j k e o n t s l u i t i n g aan de o o s t z i j d e v a n de P o d d y G i l l o p ongeveer 10 m i n u t e n a f s t a n d v a n de w e g . E r v o e r t geen p a d o m h o o g , d u s m e n z a l d o o r de b e d d i n g v a n de beek o f d o o r de vegetatie m o e t e n l o p e n . D i t vereist enige b e h e n d i g h e i d .
47
K i n g s b u r y , A . W . G . e.a.: N e w o c c u r e n c e s o f v a n a d i u m m i n e r a l s ( m o t t r a m i t e , d e s c l o i z i t e a n d v a n a d i n i t e ) i n the C a l d b e c k area o f C u m b e r l a n d ; M i n e r a l o g i c a l M a g a z i n e , V o l . 3 1 , 1956 K i n g s b u r y , A . W . G . e.a.: C o s a l i t e a n d o t h e r lead s u l p h o salts at G r a i n s g i l l , C a r r o c k F e l l , C a l d b e c k , C u m b e r l a n d ; Mineralogical Magazine, V o l . 3 1 , 1956 M o s e l y , F . : T h e g e o l o g y o f the L a k e D i s t r i c t ; Y o r k s h i r e Geological Society, 1978
S c h ö t t l e r , G . : Roughton Gill mine, Cumberland, Lapis Nr. 2, jg. 4 , 1 9 7 9 S h a c k l e t o n , E . H . : G e o l o g i c a l E x c u r s i o n s in L a k e l a n d ; 1975 S h a w , W . T . : M i n i n g in the L a k e C o u n t i e s ; 1 9 8 3 T a y l o r , B . J . e.a.: B r i t i s h R e g i o n a l G e o l o g y , N o r t h e r n E n g l a n d ; 1971 W o l l o x a l l , T . : S o m e m i c r o minerals f r o m the R e d G i l l m i n e ; M i n e r a l K i n g d o m , V o l . 1, n o . 2 , 1 9 8 1 .
Het ertsgebied in de Northern Pennines en zijn mineralen door B. Y o u n g British Geological Survey, Windsor Court, Windsor Terrace, Newcastle u p o n T y n e , Engeland. V e r t a l i n g en b e w e r k i n g : D r s . W . C . P . de V r i e s
Inleiding H e t g e b i e d d a t i n d i t a r t i k e l w o r d t b e s c h r e v e n o m v a t het n o o r d e l i j k e gedeelte v a n de P e n n i d e n , een h e u v e l g e b i e d gelegen in het n o o r d e n v a n E n g e l a n d o p e n k e l e t i e n t a l l e n k i l o m e t e r s v a n d e grens m e t S c h o t l a n d . D a a r n a a s t w o r d e n e n k e l e e r t s v o o r k o m e n s b e s c h r e v e n u i t het o o s t e l i j k v a n de P e n n i d e n a a n s l u i t e n d e s t e e n k o o l g e b i e d v a n D u r h a m . Het P e n n i n i s c h m i j n b o u w g e b i e d ligt t e n w e s t e n en z u i d w e s t e n v a n N e w c a s t l e u p o n T y n e en bestaat u i t een g o l v e n d h e u v e l l a n d s c h a p , w a a r v a n de a l g e m e n e h o o g t e l a n g z a a m o p l o o p t v a n het v l a k k e g e b i e d langs de N o o r d z e e t e n z u i d e n van N e w c a s t l e t o t een n o o r d w e s t - z u i d o o s t l o p e n d e r u g d i e een aantal t o p p e n bevat d i e b o v e n d e 8 0 0 m e t e r r e i k e n . D e h o o g s t e t o p v a n d e z e r a n d is de C r o s s F e l l v a n 8 9 3 m e t e r . D e r a n d m a r k e e r t een vrij steile h e l l i n g naar het w e s t e n , de P e n n i n i s c h e s t e i l w a n d , d i e de o o s t e l i j k e h e l l i n g v o r m t v a n de V a l e o f E d e n . D e w e s t e l i j k e h e l l i n g v a n d e z e ' p a r a d i j s e l i j k e ' v a l l e i v o r m t de o o s t e l i j k e b e g r e n z i n g v a n de d o m e v o r m i g e o p p l o o i i n g v a n het L a k e District. De b e l a n g r i j k s t e r i v i e r e n van het n o o r d e l i j k e P e n n i n i s c h g e b i e d z i j n de T y n e , W e a r en T e e s , d i e alle naar het o o s t e n s t r o m e n en d i e p e d a l e n i n d i t p l a t e a u l a n d s c h a p h e b b e n i n g e s n e d e n . D e r i v i e r d a l e n v o r m e n de v r u c h t b a r e s t r o k e n g r o n d i n d i t g e b i e d en de b e v o l k i n g is v o o r n a m e l i j k g e c o n c e n t r e e r d in de d a l e n : T y n e d a l e , W e a r d a l e , T e e s d a l e en de A l l e n d a l e s , w a a r i n een aantal k l e i n e , d o c h b e l a n g r i j k e m a r k t s t a d j e s z i j n gelegen z o a l s A l s t o n , H e x h a m , S t a n h o p e en M i d d l e t o n (zie afb. 1). H e t n o o r d e l i j k e P e n n i n i s c h g e b i e d is b e k e n d o m z i j n g r o t e aantal ertsaders m e t l o o d , z i n k , ijzer en k o p e r ; o n d e r de begeleidende adermineralen zijn van belang: fluoriet, b a r i e t en w i t h e r i e t . D e m i j n b o u w v a n d i t g e b i e d is zeer o u d en het is w a a r s c h i j n l i j k d a t er reeds e r t s e n w e r d e n o n t g o n n e n in de R o m e i n s e t i j d . D e eerste b e s c h r i j v i n g e n van de m i j n a c t i v i t e i t e n d a t e r e n u i t de 12e e e u w . In d i e t i j d was het reeds b e k e n d d a t het l o o d e r t s o o k z i l v e r b e v a t t e en er bestaan v e r w i j z i n g e n naar de B i s s c h o p s z i l v e r m i j n e n d i e o p g e t e k e n d w e r d e n r o n d het jaar 1 1 4 7 . D e m i j n b o u w a c t i v i t e i t e n h e b b e n w a a r s c h i j n l i j k g e d u r e n d e de volgende eeuwen vrijwel o n o n d e r b r o k e n voortgang g e v o n d e n , d o c h g r o o t s c h a l i g e a c t i v i t e i t is pas o p gang g e k o m e n aan het e i n d e v a n d e 17e e e u w m e t d e o p r i c h t i n g
48
van t w e e m i j n b o u w o n d e r n e m i n g e n d i e de e x p l o i t a t i e g e d u r e n d e t w e e e e u w e n h e b b e n beheerst. H e t h o o g t e p u n t van de m i j n b o u w viel in de t i j d t o e n d e z e t w e e m a a t s c h a p p i j e n , de L o n d o n L e a d C o m p a n y en d e B l a c k e t t - B e a u m o n t C o m p a n y , in d i t g e b i e d w e r k z a a m w a r e n en het g e b i e d s y s t e m a t i s c h w e r d o n d e r z o c h t en o n t w i k k e l d . D e maats c h a p p i j e n o n t w i k k e l d e n i n de l o o p v a n de t i j d b e l a n g r i j k e n i e u w e m e t h o d e n v a n m i j n b o u w en s m e l t p r o c e s s e n , d i e w e r e l d w i j d h u n i n v l o e d o p de l o o d i n d u s t r i e h e b b e n uitgeoefend. In de l o o p v a n de 19e e e u w was het P e n n i n i s c h g e b i e d een van de m e e s t b e l a n g r i j k e l o o d p r o d u c e n t e n . T e g e n het e i n d e v a n de 19e e e u w z o r g d e een c o m b i n a t i e van sterk z a k k e n d e l o o d p r i j z e n m e t het u i t g e p u t r a k e n v a n de g e m a k k e l i j k t o e g a n k e l i j k e en rijke ertsaders t o t een i n e e n s t o r t e n van d e m i j n b o u w i n d u s t r i e . D e e x p l o i t a t i e v a n de e r t s v o o r k o m e n s w e r d d a a r n a o p k l e i n e r e schaal v o o r t gezet d o o r een aantal k l e i n e m a a t s c h a p p i j t j e s , d i e een g r o t e r e v a r i a t i e v a n d e l f s t o f f e n p r o d u c e e r d e n . Z o was i n de eerste d e c e n n i a v a n de 2 0 e e e u w de vraag naar z i n k g r o o t en w e r d e n d a a r n a a s t o o k de g a n g m i n e r a l e n als f l u o r i e t , b a r i e t en w i t h e r i e t t e n n u t t e gemaakt.- D e vraag naar l a a t s t g e n o e m d e serie m i n e r a l e n en ertsen d e e d de m i j n b o u w w e e r o p l e v e n , w a a r b i j in eerste i n s t a n t i e de o u d e s t o r t h o p e n w e r d e n afgegraven, w a a r i n z i c h de m i n e r a l e n b e v o n d e n d i e v o o r h e e n als w a a r d e l o o s w e r d e n w e g g e g o o i d . T o t o p de dag v a n v a n d a a g gaat de m i j n b o u w a c t i v i t e i t v o o r t : f l u o r i e t en bariet z i j n het v o o r n a a m s t e , l o o d en z i n k z i j n n e v e n p r o d u k t e n . B e s c h r i j v i n g e n v a n de g e s c h i e d e n i s v a n het g e b i e d v i n d t u in W a l l a c e ( 1 9 8 0 ) , R a i s t r i c k ( 1 9 3 8 ) , R a i s t r i c k & J e n n i n g s (1965) en H u n t (1970).
Geologische opbouw De b e l a n g r i j k s t e a s p e c t e n v a n de g e o l o g i s c h e o p b o u w v a n het g e b i e d z i j n aangegeven in a f b e e l d i n g 1. D e n o o r d e l i j k e P e n n i d e n v o r m e n een d o m e v o r m i g e s t r u c t u u r , w a a r v a n a l l e e n de o o s t e l i j k e helft a a n w e z i g is. In de k e r n k o m e n O n d e r c a r b o n i s c h e g e s t e e n t e n v o o r d i e naar het o o s t e n gaande b e d e k t z i j n d o o r B o v e n c a r b o n i s c h e f o r m a t i e s . A a n de u i t e r s t e o o s t g r e n s v a n het g e b i e d , nabij de k u s t , w o r d e n de C a r b o n i s c h e g e s t e e n t e n d i s c o r d a n t b e d e k t d o o r gesteen-
Gea,
v o l . 1 8 , nr. 1
