Methodebeschrijving Je Lijf, je Lief! Databank Effectieve sociale interventies

Methodebeschrijving Je Lijf, je Lief! Databank Effectieve sociale interventies

Deze methodebeschrijving is gemaakt door: Nicole Doornink, in samenwerking met Kristin Janssens. MOVISIE 030 789 21 11 [email protected] Nicole Doornink is projectmedewerker van het programma Huiselijk en seksueel geweld van MOVISIE. Kristin Janssens is senior projectleider van het programma Huiselijk en seksueel geweld van MOVISIE. 7 augustus 2012 Voor meer methodebeschrijvingen en eventuele vragen en/of reacties kunt u terecht bij: http://www.movisie.nl/effectievesocialeinterventies of www.huiselijkgeweld.nl/interventies/effectieveinterventies Deze methodebeschrijving is mede mogelijk gemaakt door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Het werkblad dat gebruikt is voor het maken van deze methodebeschrijving, is deels gebaseerd op het Werkblad beschrijving interventie van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en het RIVM.

2 * * * Je Lijf, je Lief!

Inhoudsopgave Inleiding: leeswijzer

4

Samenvatting

5

1.

Beschrijving methode 1.1 Probleemomschrijving 1.2 Doel van de methode 1.3 Doelgroep van de methode 1.4 Indicaties en contra-indicaties 1.5 Aanpak 1.6 Materiaal 1.7 Uitvoerende organisaties 1.8 Benodigde competenties van de uitvoerder 1.9 Overige randvoorwaarden 1.10 Overeenkomsten en verschillen met andere interventies 1.11 Contactgegevens ontwikkelaar

8 8 9 9 10 10 12 12 13 13 14 14

2.

Onderbouwing 2.1 De ontwikkelgeschiedenis van de methode 2.2 Onderbouwing van de probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak

16 16 17

3.

Onderzoek naar praktijkervaringen 3.1 Praktijkervaringen van de uitvoerder 3.2 Praktijkervaringen van de cliënt/burger 3.3 Praktijkvoorbeeld

21 22 23 24

4.

Effectonderzoek 4.1 Directe aanwijzingen voor de effectiviteit 4.2 Indirecte aanwijzingen voor de effectiviteit

25 25 25

5.

Conclusies 5.1 Samenvatting werkzame elementen 5.2 Samenvatting effectonderzoek

26 26 26

6

Verantwoording 6.1 Zoeken en selecteren van literatuur 6.2 Literatuur

27 27 27

Bijlage 1: Toelichting effectonderzoek Bijlage 2: Overzicht onderzoeken en de hoofdkenmerken

29 31

Je Lijf, je Lief! * * * 3

Inleiding: leeswijzer Professionals en burgers worden in de sociale sector geconfronteerd met een wirwar aan informatie waar ze een weg in moeten vinden. Die informatie is vaak versnipperd en daardoor weinig toegankelijk. In de Databank Effectieve sociale Interventies brengen wij methoden waarmee in de sociale sector gewerkt wordt, bij elkaar. De methodebeschrijvingen geven een zo volledig mogelijk beeld van alle beschikbare informatie over een methode. Als hulpverlener, actief burger of vrijwilliger kunt u hiermee vaststellen of de methode geschikt is voor de situatie waarin u of uw organisatie iets wil doen. Als gemeente kunt u zich op de hoogte stellen van de methoden die er zijn en wat er bekend is over de effectiviteit. Op basis daarvan kunt u met organisaties in uw gemeente in gesprek gaan over de inzet van deze methoden. Indien u besluit om met de methode aan de slag te gaan, verwijzen we u naar de ontwikkelaar voor het handboek en eventuele andere beschikbare materialen. De methodebeschrijving is opgebouwd langs vier lijnen. Onderdeel 1 van dit document beschrijft de methode zelf, zoals de doelen, de doelgroep en de aanpak. Onderdeel 2 laat de onderbouwing van de methode zien: de visies, theorieën en wetenschappelijke onderzoeken die de ontwikkelaar heeft gebruikt bij het ontwikkelen van de methode. Onderdeel 3 geeft zicht op de praktijkervaringen van de uitvoerder en de cliënt/burger met de methode. Onderdeel 4 geeft inzicht in wat er wetenschappelijk bekend is over de effectiviteit van de methode. De methodebeschrijving is in nauwe samenwerking met de ontwikkelaar van de methode tot stand gekomen. Zo levert de ontwikkelaar informatie aan en geeft deze feedback op het concept en toestemming voor publicatie. Soms schrijft de ontwikkelaar zelf de methodebeschrijving, dan biedt MOVISIE begeleiding en geeft zij feedback. De methode wordt uitgebreid in kaart gebracht. Dit kan de ontwikkelaar op zijn beurt een impuls geven voor verdere ontwikkeling van de methode. Een methode staat dus niet stil, de methodebeschrijvingen zullen dan ook regelmatig worden herzien. De methodebeschrijving is gebaseerd op een systematische zoektocht naar informatie. Bij die zoektocht werken de medewerker die de methodebeschrijving maakt en een informatiespecialist van de afdeling kennisstromen van MOVISIE intensief samen. Bij het zoeken van informatie over methoden zijn doorgaans de volgende zoekstrategieën toegepast: het inwinnen van informatie bij de ontwikkelaar, uitvoerende instanties en/of eventuele onderzoekers van de methode, het doorzoeken van Nederlandse en/of internationale databanken, het checken van referenties van reeds gevonden informatiemateriaal en een internet deskresearch. De verantwoording van de toegepaste zoekstrategieën is in beknopte zin terug te vinden in onderdeel 6.1. De zoekgeschiedenis is in uitgebreidere vorm vastgelegd in een hiertoe ontwikkelde flowchart, die is opgenomen in het archief van MOVISIE. Het relevante gevonden materiaal is terug te vinden in het literatuuroverzicht in onderdeel 6.2. Bij het effectonderzoek (onderdeel 4) wordt onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte aanwijzingen voor effectiviteit. Een toelichting op dit onderscheid vindt u in bijlage 1. Om de tekst in de methodebeschrijving zelf laagdrempelig te houden, worden de belangrijkste onderzoekskenmerken en resultaten zoveel mogelijk in woorden beschreven. De achterliggende cijfers vindt u in bijlage 3 en verder. Wij wensen u veel inspiratie bij het lezen van deze methodebeschrijving. Wij hopen dat u zich hiermee een goed beeld kunt vormen van wat deze methode u te bieden heeft.


Samenvatting

1. Beschrijving methode Doel Het lesprogramma Je Lijf, je Lief! ondersteunt jongeren uit het praktijkonderwijs in het beter herkennen en respecteren van de eigen grenzen en die van anderen op het gebied van seksualiteit. Doelgroep De doelgroep bestaat uit eerste- en tweedejaars leerlingen uit het praktijkonderwijs. Meer specifiek richt de methode zich op moeilijk lerende jongeren en jongeren met een lichte verstandelijke beperking in het praktijkonderwijs. Aanpak Het lesprogramma bestaat uit vijf lessen die gegeven worden in een vaste volgorde. De thema's zijn: 'beeldvorming', 'hoe denk je over elkaar', 'grenzen aangeven’, 'grenzen herkennen bij een ander' en 'groepsdruk'. Iedere les start met een introductie waarin vijf veiligheidsafspraken worden gemaakt en de beschikbaarheid van de vertrouwenspersoon wordt aangegeven. Na de introductie volgt de les zelf. In de lessen wordt onder andere gebruik gemaakt van foto's, stellingen, dvd- en stripfragmenten om groepsgesprekken op gang te brengen. Aan het eind van iedere les wordt aan de leerlingen gevraagd de les zelf samen te vatten en wordt aangegeven wat het thema van de volgende les zal zijn. Materiaal Het volgende handboek is beschikbaar: 'Handleiding Je lijf, je Lief! Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks', geschreven door L. Brants, O. Storms, K. Janssens, T. Vincent & W. Schilthuis, uitgegeven in 2010 door MOVISIE en GGD Amsterdam. Verder bevat het lesprogramma strip- en dvd-fragmenten, foto's, gekleurde vellen, magneten om materiaal op te kunnen hangen en de brochure 'Seks: waar ligt de grens? Jongeren en docenten uit het Amsterdams praktijkonderwijs aan het woord' (Janssens, Schakenraad, Lammers & Brants, 2009). In het najaar van 2012 verschijnt een licht herziene versie van het handboek, met nieuw beeldmateriaal. Uitvoerende organisaties Scholen voor praktijkonderwijs. Ontwikkelaar MOVISIE Kristin Janssens 030 789 22 29 [email protected] www.movisie.nl


GGD Amsterdam Cluster EDG Wilco Schilthuis 020 555 56 98 [email protected] www.gezond.amsterdam.nl

2. Onderbouwing De ontwikkelaars hebben bij de ontwikkeling van het lesprogramma gebruik gemaakt van een literatuurstudie (Schakenraad & Janssens, 2008), van informatie uit focusgroepen met leerlingen en docenten en van aanvullende literatuur. Uit onderzoek blijkt dat seksueel grensoverschrijdend gedrag in het praktijkonderwijs relatief vaak voorkomt (Schakenraad & Janssens, 2008; Janssens e.a., 2009; Inspectie van het Onderwijs, 2009, volgens persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 19 juni 2012). Veel van deze jongeren hebben een lichte verstandelijke beperking en/of een laag opleidingsniveau. Jongeren met een lichte verstandelijke beperking worden vaker slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag of zijn eerder geneigd dwang te gebruiken (De Graaf e.a., in: Kramer, Janssens, Çinibulak & Cense, 2007; Schakenraad & Janssens, 2008). Protectieve factoren, in verband met het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, zijn onder andere het versterken van de seksuele weerbaarheid en de seksuele interactiecompetentie (Schakenraad & Janssens, 2008; De Graaf e.a., 2005, in: Schakenraad & Janssens, 2008). Beïnvloedbare factoren waarop het lesprogramma zich richt zijn onder andere kennis, bewustzijn en risicoperceptie met betrekking tot seksueel grensoverschrijdend gedrag, de attitude ten aanzien van dit gedrag en de sociale invloed, de eigen effectiviteit en vaardigheden (persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 19 juni 2012).

3. Onderzoek naar praktijkervaringen Een eerdere versie van het lesprogramma is in de pilotfase geëvalueerd (Storms & Vincent, 2009). Het lesprogramma is op diverse punten aangepast naar aanleiding van deze pilot. In 2012 is er een kleinschalig evaluatieonderzoek in Amsterdam uitgevoerd naar de huidige versie van het lesprogramma, onder tien docenten van vijf verschillende scholen voor praktijkonderwijs in Amsterdam (Onderwater, 2012). Uit beide evaluaties blijkt dat leerlingen en docenten vooral enthousiast zijn over het beeldmateriaal, zoals de strip- en dvd-fragmenten. Het handboek vinden de docenten duidelijk, de afwisseling van werkvormen wordt gewaardeerd. De lessen kunnen meer tijd in beslag nemen dan in het handboek staat vermeld: docenten besloten vaak dieper op vragen van leerlingen en op thema’s in te gaan.

4. Effectonderzoek De ontwikkelaar voert momenteel geen onderzoek aan naar de effectiviteit van de methode. Dergelijk onderzoek is evenmin gevonden bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch.


5. Samenvatting werkzame elementen

Het maken van veiligheidsafspraken en het aanwijzen van een vertrouwenspersoon voor de leerlingen. Het herkennen en respecteren van eigen grenzen en die van anderen op het gebied van seksualiteit. Het aanleren van vaardigheden om hierover te communiceren. Bewustwording van de invloed van beeldvorming en de dubbele moraal op het eigen (seksuele) gedrag. Kennis en bewustwording van de invloed van groepsdruk en manieren om daarmee om te gaan. Het op gang brengen van groepsgesprekken door gebruik van ondersteunend visueel materiaal. De didactische aanwijzingen bij iedere les. Seksualiteit wordt niet geproblematiseerd, positieve kanten worden benadrukt.


1. Beschrijving methode

De beschrijving van de methode is gebaseerd op het volgende handboek: Handleiding Je Lijf, je Lief! Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks, geschreven door L. Brants, O. Storms, K. Janssens, T. Vincent & W. Schilthuis, uitgegeven in 2010 door MOVISIE en GGD Amsterdam. Als er voor specifieke onderdelen in de beschrijving aanvullende informatiebronnen van de ontwikkelaar worden gebruikt, dan worden verwijzingen opgenomen in de tekst.

1.1 Probleemomschrijving Laag opgeleide jongeren, en (zeer) moeilijk lerende jongeren in het bijzonder, zijn relatief vaak slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag, of laten dit gedrag zelf vaak zien. Leerlingen in het praktijkonderwijs zijn een risicogroep voor het ondervinden of vertonen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Docenten in het praktijkonderwijs maken zich zorgen over het feit dat deze groep leerlingen grenzen vaak niet (h)erkennen. Dit kan tot gevolg hebben dat de jongeren over de grenzen van zichzelf en/of die van anderen heengaan. Informatie De jongeren kunnen met hun vragen over wat wel en niet kan niet altijd bij hun ouders of vrienden terecht. Om daar achter te komen, gaan ze op zoek naar voorbeelden, bijvoorbeeld via internet, Met als nadeel dat er niemand is die de informatie nuanceert, terwijl juist deze jongeren informatie vaak letterlijk opvatten. Dubbele moraal Een andere factor die meespeelt, is de dubbele moraal die deze jongeren hanteren. Jongens mogen meer op seksueel gebied dan meiden, vinden zowel de jongens als de meiden. Jongens stellen voor zichzelf minder grenzen dan voor meiden; meisjes worden geacht grenzen aan te geven. Zowel jongens als meiden vinden het minder erg als een jongen vreemdgaat dan wanneer een meisje dat doet. Een aantal jongens vindt het geven van geld of goederen aan een meisje in ruil voor seks geen probleem, maar ze vinden het wel grensoverschrijdend gedrag als een meisje het aanneemt. Beschermende factoren In de brochure 'Seks: waar ligt de grens' (Janssens e.a., 2009) die is opgenomen in het lespakket, wordt ingegaan op protectieve factoren en risicofactoren. Hieruit blijkt onder meer dat eigen wensen en gevoelens kunnen herkennen en duidelijk met elkaar kunnen praten over de eigen wensen en grenzen beschermende factoren zijn in relatie tot de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ook worden jongeren minder kwetsbaar voor (seksueel) grensoverschrijdend gedrag als zij zich bewust zijn van de eerder


genoemde dubbele moraal die gehanteerd wordt en van het feit dat wederzijdse verwachtingen invloed kunnen hebben op (seksueel) gedrag. Meer informatie over de literatuurstudie, protectieve en risicofactoren vindt u in hoofdstuk 2. Omvang van het probleem Het handboek bevat geen documentatie over de omvang van dit probleem (prevalentie, spreiding). Wij nemen bij het beschrijven van de omvang van het probleem de informatie uit het handboek van de methode als uitgangspunt. In de theoretische onderbouwing is wel enige informatie hierover opgenomen (zie 2.2). Wanneer u wilt beschikken over meer actuele of gedetailleerde informatie, verwijzen wij u naar www.seksueelgeweld.info, www.cbs.nl en www.scp.nl.

1.2 Doel van de methode Het lesprogramma ondersteunt jongeren uit het praktijkonderwijs in het beter herkennen en respecteren van de eigen grenzen en die van anderen op het gebied van seksualiteit. Het voorkomt (seksueel) grensoverschrijdend gedrag door: docenten een eerste aanzet te geven om met deze jongeren over seksualiteit en grenzen te praten, vanuit een positieve insteek; de jongeren bewust te maken van de dubbele moraal die zij mogelijk hebben op het gebied van seksualiteit; de weerbaarheid van de jongeren op het gebied van seksualiteit te vergroten; de jongeren vaardigheden aan te reiken om hierover beter te communiceren. De vijf lessen waaruit het lesprogramma is opgebouwd, hebben de volgende kerndoelen. 1. Beeldvorming: ‘leerlingen bewust maken van het beeld dat ze, op grond van uiterlijke kenmerken, van elkaar kunnen hebben en het hiermee gepaard gaande gedrag’ (p. 10). 2. Hoe denk je over elkaar: ‘leerlingen bewust maken van de sekseverschillen in de omgang met elkaar op seksueel gebied’ (p. 18). 3. Grenzen aangeven: ‘leerlingen weten dat ze grenzen hebben op seksueel gebied en leren dat ze deze aan een ander duidelijk kunnen maken’ (p. 28). 4. Grenzen herkennen bij een ander: ‘leerlingen weten dat een ander grenzen heeft op seksueel gebied en leren hoe ze deze kunnen herkennen (en respecteren) (p. 36). 5. Groepsdruk: ‘leerlingen leren dat het van belang is dat ze hun eigen grenzen handhaven en die van een ander respecteren, ondanks eventuele groepsdruk’ (p. 43).

1.3 Doelgroep van de methode De doelgroep bestaat uit eerste- en tweedejaars leerlingen uit het praktijkonderwijs.


In het literatuuronderzoek (Schakenraad & Janssens, 2008), dat aan de basis ligt van het lesprogramma, samen met de resultaten uit de focusgroepen (Janssens e.a., 2009), worden deze jongeren getypeerd als ‘jongeren met een lichte verstandelijke beperking’: met een IQ van 50/55 tot 70. Deze jongeren worden ook wel getypeerd als ‘zeer moeilijk lerend’. Daarbij kan het gaan om jongeren uit verschillende culturen en met verschillende achtergronden. De documentatie over de methode bevat geen informatie over hoe rekening gehouden kan worden met (etnische) diversiteit binnen de doelgroep.

1.4 Indicaties en contra-indicaties In de documentatie over de methode worden geen specifieke indicatie- of contraindicatiecriteria gegeven.

1.5 Aanpak Het lesprogramma bestaat uit vijf lessen. De lessen worden behandeld in een vaste volgorde. De duur van een les kan verschillen, afhankelijk van het niveau van de leerlingen en de manier waarop de les wordt ingevuld. In principe wordt uitgegaan van lesuren die 45 minuten duren. Iedere les bestaat uit een introductie, de les zelf en een afsluiting. Bij iedere les staat in het handboek een beschrijving van de benodigdheden en een samenvatting van de les. Introductie bij iedere les Voorafgaand aan iedere les worden er vijf vaste veiligheidsafspraken gemaakt. Twee voorbeelden daarvan: ‘Jij bepaalt wat je hier wel en niet wilt zeggen’ en ‘Geen antwoord is gek, het is jouw antwoord’. In de handleiding staan leidraden voor docenten om die afspraken te verduidelijken. De veiligheidsafspraken zijn belangrijk, ze zorgen ervoor dat leerlingen voldoende veiligheid voelen om open aan de lessen deel te nemen. Voorafgaand aan iedere les wordt ook verteld dat de leerlingen met een vertrouwenspersoon kunnen praten, wie de vertrouwenspersoon is en wanneer die persoon beschikbaar is. De lessen In de vijf lessen komen achtereenvolgens de volgende thema’s aan bod (zie hoofdstuk 1.2 voor de bijbehorende kerndoelen). 1. Beeldvorming: Jongeren worden bewust gemaakt van de beelden en de verwachtingen die zij, op basis van uiterlijke kenmerken, van elkaar hebben. De leerlingen worden uitgedaagd om erover na te denken of die beelden overeen komen met de werkelijkheid. Zo wordt benadrukt dat het belangrijk is om met iemand te praten, niet over iemand, en dat roddels niet altijd waar hoeven te zijn.


2. Hoe denk je over elkaar? Deze les gaat over de dubbele moraal die jongeren hanteren: jongens mogen meer op seksueel gebied dan meisjes. Als jongens promiscue gedrag vertonen krijgen zij een hogere sociale status, bij meisjes is het omgekeerde het geval. De vraag staat centraal of die dubbele moraal eerlijk is of niet. 3. Grenzen aangeven Tijdens deze les wordt aan leerlingen gevraagd om na te denken over hun eigen grenzen. Wanneer vinden zij iets leuk, wanneer vervelend? Ook wordt besproken hoe de leerlingen dit kunnen aangeven. 4. Grenzen herkennen bij een ander Bij het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag is het ook belangrijk dat leerlingen grenzen van anderen kunnen herkennen. Dit staat in deze les centraal. Leerlingen leren bijvoorbeeld de lichaamstaal van andere leerlingen in te schatten en dat iemand grenzen verbaal en non-verbaal kan aangeven. Er wordt gesproken over de gevolgen van het overschrijden van grenzen en hoe zij de grenzen van anderen kunnen respecteren. 5. Groepsdruk Centraal in deze les staat dat jongeren groepsdruk leren weerstaan. Zij leren dat anderen druk uit kunnen oefenen en dat het belangrijk is om erover na te denken wat zij zelf willen. Bij iedere les worden didactische aanwijzingen gegeven, zoals een nadere toelichting op de bedoeling en de focus van de les en eventuele aandachtspunten voor het voeren van het gesprek met de leerlingen. Voorbeelden van dit laatste zijn: benadrukken dat jongens ook grenzen hebben of dat het belangrijk is om zowel jongens als meiden aan het woord te laten over hun grenzen. Materialen Tijdens de lessen worden foto's, strip- en dvd-fragmenten, met bijbehorende vragen in het handboek, gebruikt om groepsgesprekken op gang te brengen. Een voorbeeld van het gebruik van foto's uit één van de lessen: de foto's worden opgehangen en de docent vertelt dat de jongens 'Giovanni', 'Rob', 'Aiden' en 'Khalil' heten. Aan de leerlingen wordt gevraagd wie van hen de meeste meiden zal hebben gehad en waarom ze dat denken. Verder worden er naar aanleiding van dvd-fragmenten (bijvoorbeeld situaties met ‘Peter’ en ‘Carol’) vragen gesteld als: "Waaraan kun je zien dat Carol en Peter leuk vinden wat ze doen? Weet Peter hoe ver Carol wil dat hij gaat? Weet Carol hoe ver ze wil gaan? Vind je dat Carol duidelijk tegen Peter zegt wat ze wil? Wat zou jij doen als je Carol was? En wat als je Peter was?". Ook worden leerlingen in lessen gevraagd om te reageren op stellingen als 'Je vriendje zoent met een ander meisje'. Met behulp van gekleurde vellen kunnen leerlingen hun mening laten zien. Zie hoofdstuk 1.6 voor meer informatie over de materialen. De afsluiting van de lessen Aan de leerlingen wordt gevraagd om zelf een samenvatting te geven van wat zij in de les hebben geleerd. Verder wordt aangegeven wat het thema van de volgende les zal zijn. In het handboek zijn ook werkvormen opgenomen met behulp waarvan docenten het totale lesprogramma met de leerlingen kunnen evalueren (eindevaluatie). Er zijn werkvormen voor in de klas en werkvormen als huiswerk. De docent kan een werkvorm kiezen of de keuze aan de leerlingen overlaten. Vooraf wordt aan de leerlingen gevraagd wat het belangrijkste is dat zij


hebben geleerd en wat ze nog meer zouden willen leren.

1.6 Materiaal Het lesprogramma Je Lijf, je Lief! bestaat uit de volgende materialen. Handleiding Je Lijf, je Lief!, geschreven door L. Brants, O. Storms, K. Janssens, T. Vincent & W. Schilthuis, uitgegeven in 2010 door MOVISIE en GGD Amsterdam. Foto's: vier foto's van jongens en vier foto's van meiden. Drie strips. Dvd-fragmenten. Magneten. Gekleurde vellen A6 (rood, groen en oranje). Brochure 'Seks: waar ligt de grens? Jongeren en docenten uit het Amsterdamse praktijkonderwijs aan het woord, geschreven door K. Janssens, W. Schakenraad, M. Lammers & L. Brants, uitgeven in 2009 door MOVISIE. In de brochure 'Seks: waar ligt de grens?’ (Janssens e.a., 2009) wordt verwezen naar het literatuurrapport ‘Seksualiteit en grenzen. Wat maakt jongeren met een lichte verstandelijke beperking kwetsbaar, wat maakt hen weerbaar?’ (Schakenraad & Janssens, 2008). Dit rapport is te verkrijgen via de Kennislijn van MOVISIE en te downloaden via www.movisie.nl. De foto's, striptekeningen, dvd-fragmenten en stellingen worden gebruikt om groepsgesprekken op gang te brengen (zie ook 1.5). In de brochure 'Seks: waar ligt de grens?' (voorstudie) staat informatie over de uitkomsten van de literatuurstudie en de focusgroepen met leerlingen en docenten. De brochure wordt niet gebruikt tijdens de lessen, maar dient als achtergrondinformatie voor de docenten bij het lesprogramma. Verder is bij iedere les een flip-over nodig. Daarop schrijft de docent de veiligheidsafspraken (aan het begin van iedere les) en de kernpunten (aan het eind van iedere les).

1.7 Uitvoerende organisaties De methode wordt toegepast door scholen voor praktijkonderwijs. Zo is de methode in 2010 en 2011 toegepast door diverse scholen voor praktijkonderwijs in Amsterdam.


1.8 Benodigde competenties van de uitvoerder Bijscholing Uitvoerders zijn docenten in het praktijkonderwijs. Docenten moeten een scholing volgen voordat zij de lessen gaan geven en de lessen zorgvuldig voorbereiden. De scholing duurt een dagdeel en heeft globaal het volgende programma. 1. Inloop 2. Inleiding en kennismaking 3. De theorie achter het programma (heel beknopt) 4. Het programma: uitleg, het doorlopen van de verschillende oefeningen en discussie 5. Afsluiting. MOVISIE biedt een train-de-trainer aan in het open aanbod, informatie daarover is te verkrijgen bij het MOVISIE Trainingsbureau, tel: 030 789 22 22 of e-mail: [email protected]. Voor de regio Amsterdam geeft GGD Amsterdam bijscholing, meer informatie is te verkrijgen via: [email protected]. MOVISIE biedt voorafgaand aan de training een korte introductie van het Vlaggensysteem. Het Vlaggensysteem is een succesvol interventiesysteem om seksueel gedrag van kinderen en jongeren te duiden en bij te sturen. In het Vlaggensysteem wordt het gedrag van kinderen en jongeren gekoppeld aan zes criteria (onder andere leeftijd, context, gelijkheid en vrijwilligheid) en vier gekleurde vlaggen. Voor het Vlaggensysteem is een normatieve lijst ontwikkeld waarin de seksuele gedragingen van kinderen en jongeren in verschillende leeftijdscategorieën zijn benoemd. Interactief worden de vlaggen, criteria en normatieve lijst geïntroduceerd. Een beschrijving van het Vlaggensysteem is te vinden in de databank Effectieve sociale interventies van MOVISIE. Vaardigheden Voor het werken met de methode zijn de volgende gewenste vaardigheden en persoonskenmerken genoemd. Het hebben van een positieve houding ten aanzien van seksualiteit. Bewust zijn van de eigen waarden en normen op dit gebied. Grenzen van leerlingen kunnen respecteren. Een open houding hebben ten opzichte van de leerlingen. Meningen van leerlingen niet veroordelen en in de gaten kunnen houden dat leerlingen elkaar niet veroordelen.

1.9 Overige randvoorwaarden Kwaliteitsbewaking Er is een bijscholingscursus die docenten moeten volgen voordat zij de lessen gaan geven (zie 1.8). Verder is het van belang om de vertrouwenspersoon op tijd te informeren over de inhoud en planning van het lesprogramma.


Kosten van de interventie De handleiding komt als download gratis beschikbaar op www.seksueelgeweld.info en www.movisie.nl (planning: najaar 2012). Er zijn kosten verbonden aan de aanschaf van de overige materialen. Deze kosten zijn op te vragen bij MOVISIE (Kristin Janssens, tel: 030 789 22 29, e-mail: [email protected]). Het werken met het lespakket vereist verder inzet van uren (personele kosten). Scholen uit Amsterdam kunnen voor meer informatie over de bijscholingscursus terecht bij GGD Amsterdam (zie 1.8). Voor scholen buiten Amsterdam verzorgt MOVISIE trainingen. Meer informatie over de kosten is te verkrijgen bij het MOVISIE Trainingsbureau (zie ook 1.8).

1.10 Overeenkomsten en verschillen met andere interventies Er zijn verschillende preventieprogramma's voor jongeren in Nederland op het gebied van weerbaarheid, seksualiteit en specifieke onderwerpen als loverboy-problematiek, bijvoorbeeld Girl's Talk, het Marietje Kessels Project en Beware of Loverboys (Schakenraad & Janssens, 2008). Volgens de ontwikkelaar is de methode bedoeld als aanvulling op andere methoden, omdat er weinig methoden zijn die zich richten op het voorkόmen van seksueel grensoverschrijdend gedrag in het praktijkonderwijs (persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 16 december 2011). Meer hierover is te lezen in hoofdstuk 2.1. Nadere studie moet uitwijzen of er soortgelijke methoden zijn en/of in welke mate deze methode(n) vergelijkbaar is (zijn).

1.11 Contactgegevens ontwikkelaar MOVISIE Postbus 19129 3501 DC Utrecht [email protected] 030 789 20 00 www.movisie.nl Contactpersoon Kristin Janssens 030 789 22 29 [email protected] GGD Amsterdam Postbus 2200 1000 CE Amsterdam www.gezond.amsterdam.nl


Contactpersoon Wilco Schilthuis 020 555 56 98 [email protected]


2. Onderbouwing

2.1 De ontwikkelgeschiedenis van de methode In 2007 vroeg de gemeente Amsterdam aan GGD Amsterdam om een aanbod te (laten) ontwikkelen voor de preventie van loverboy-problematiek. GGD Amsterdam heeft hiervoor MOVISIE benaderd. Er is voor gekozen om de loverboy-problematiek in te kaderen in het bredere spectrum van seksueel (grensoverschrijdend) gedrag onder jongeren en er niet de nadruk op te leggen. Bovendien was er nog geen lesmateriaal voor het praktijkonderwijs beschikbaar, specifiek gericht op het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Scharlaken Koord in Amsterdam had echter wel een aanbod op het gebied van loverboyproblematiek: ‘Beware of Loverboys’. In samenspraak is besloten een preventieaanbod te ontwikkelen ter voorkoming van seksueel grensoverschrijdend gedrag onder jongeren, gericht op het bevorderen van de seksuele weerbaarheid van leerlingen in het praktijkonderwijs te Amsterdam. Het programma is ontwikkeld in samenwerking met docenten uit het Amsterdamse praktijkonderwijs. Tussentijds is het afgestemd met Scharlaken Koord, zodat het – naast de aansluiting bij het lespakket ‘Lang Leve de Liefde’ (zie ook databank Effectieve sociale interventies) – ook bij hun aanbod gericht op preventie en aanpak van loverboy-problematiek zou aansluiten. Uit gesprekken met leerlingen van het praktijkonderwijs in Amsterdam bleek dat grenzen stellen voor hen een belangrijk thema is. Daarbij vonden de ontwikkelaars het van belang dat er aandacht was voor de positieve kant van seksualiteit en dat er aandacht was voor de wensen, gevoelens en verlangens van de jongeren. Vooronderzoek: literatuurstudie en focusgroepen Er is een vooronderzoek gedaan om in beeld te krijgen op welke beïnvloedbare gedragsdeterminanten, bij jongeren met een lichte verstandelijke beperking op het gebied van seksueel grensoverschrijdend gedrag, het lesprogramma gericht zou kunnen worden (persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 16 december 2011; Schakenraad & Janssens, 2008). Het vooronderzoek bestond uit: literatuurstudie (theorie) focusgroepen (praktijk): er zijn focusgroepen georganiseerd met meisjes en met jongens, en met docenten en leerlingenbegeleiders. Over de uitkomsten van dit vooronderzoek is meer te lezen in hoofdstuk 2.2. Pilot Er is ook een pilot gedaan op basis van een eerdere versie van het lesprogramma. Hierbij zijn


leraren geïnterviewd, zijn observaties gedaan in klassen en zijn vragenlijsten door leraren ingevuld na het geven van lessen (Storms & Vincent, 2009; zie ook deel 3). Het lesprogramma is naar aanleiding van de resultaten van de pilot op diverse punten aangepast (persoonlijke communicatie met Wilco Schilthuis, GGD Amsterdam, op 2 februari 2012). Doorontwikkeling Er is op het moment van schrijven aandacht voor doorontwikkeling van de methode. De ontwikkelaars evalueren momenteel het gebruik ervan en willen eventuele knelpunten/verbeterpunten in kaart brengen. Het lesprogramma is onlangs geëvalueerd met een groep docenten. (Onderwater, 2012). De dvd-fragmenten worden opnieuw bekeken op actualiteit (persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 20 februari 2012). In 2012 wordt de handleiding in aangepaste versie beschikbaar gesteld, samen met de materialen, voor landelijke implementatie van het lesprogramma. Hierbij is een aantal filmfragmenten uit het recent ontwikkelde filmmateriaal voor ‘Be A Man!’ aan het materiaal toegevoegd (www.movisie.nl/beaman).

2.2 Onderbouwing van de probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Het handboek biedt weinig verwijzingen naar secundaire literatuur en theorieën. Uit mondelinge communicatie met één van de ontwikkelaars is duidelijk geworden van welke bestaande wetenschappelijke kennis en onderzoeken gebruik is gemaakt voor de theoretische onderbouwing van de methode. Zoals in hoofdstuk 2.1 is genoemd is er vooronderzoek gedaan voorafgaand aan de ontwikkeling van het lesprogramma. Hiervoor wordt verwezen naar de rapporten Seksualiteit en grenzen. Wat maakt jongeren met een licht verstandelijke beperking kwetsbaar, wat maakt hen weerbaar? (Schakenraad & Janssens, 2008), en Over de grens. Opvattingen van jongeren en beroepskrachten over grensoverschrijdend seksueel gedrag van jongeren (Kramer e.a., 2007). De brochure 'Seks: waar ligt de grens? Jongeren en docenten uit het Amsterdamse praktijkonderwijs aan het woord' (Janssens e.a. 2009) biedt een samenvatting van de resultaten van het vooronderzoek (zie 2.1). Daarnaast is er gebruik gemaakt van aanvullende literatuur die niet in de genoemde publicaties is opgenomen. Grensoverschrijdend gedrag in het praktijkonderwijs en VMBO Uit onderzoek blijkt dat het op scholen voor praktijkonderwijs en vmbo vaker komt tot grensoverschrijdingen: De Inspectie van het Onderwijs geeft aan dat 53% van de vmbo-scholen te maken heeft met problemen op het gebied van seksuele weerbaarheid. Bij scholen in het praktijkonderwijs bedroeg dit percentage 78%, bij scholen voor havo/vwo ging het om 40%. Tegelijkertijd blijkt dat een minderheid van de docenten aan seksuele weerbaarheid aandacht besteedt (Inspectie van het Onderwijs, 2009, volgens persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 19 juni 2012). Ook uit kwalitatief en literatuuronderzoek (Schakenraad & Janssens, 2008, Janssens e.a., 2009). blijkt dat seksueel grensoverschrijdend gedrag in het praktijkonderwijs relatief veel voorkomt. Dit wordt versterkt door de lichte verstandelijke beperking die veel jongeren, die deze vorm van onderwijs bezoeken, hebben. Zowel uit onderzoek van Van Oosten en Hoïng (destijds


aangehaald als zijnde in bewerking; in: Schakenraad & Janssens, 2008) als uit verschillende buitenlandse studies blijkt dat jongeren met een beperking vaker slachtoffer worden van seksueel geweld (De Graaf e.a., in: Kramer e.a., 2007. Laag opgeleide jongeren en jongeren met een beperking zijn bovendien vaker geneigd om dwang te gebruiken (Schakenraad & Janssens, 2008). Ook zouden plegers met een verstandelijke beperking vanuit zichzelf minder remming hebben (Van den Berg, 2006, in: Schakenraad & Janssens, 2008). Omdat seksueel grensoverschrijdend gedrag vaker voorkomt op scholen voor praktijkonderwijs en er voor deze leerlingen nog niet echt geschikt lesmateriaal beschikbaar was, richt deze methode zich op deze doelgroep. Beïnvloedbare factoren De leerdoelen in het lesprogramma zijn gebaseerd op een selectie van beïnvloedbare determinanten van gedrag. Deze selectie is gebaseerd op de uitkomsten van het vooronderzoek (zie 2.1) en de inbreng van Scharlaken Koord en de ontwikkelaars (persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 19 juni 2012). Het lesprogramma richt zich op de volgende beïnvloedbare factoren. Attitude ten aanzien van seksueel grensoverschrijdend gedrag, attitude ten aanzien van genderstereotype opvattingen en sociale invloed (lessen 1 en 2, deels ook 5). Eigen effectiviteit en vaardigheden, bevorderen van seksuele weerbaarheid en versterken van de seksuele interactiecompetentie (lessen 3, 4 en 5). Daarnaast wordt er in het lesprogramma ook aandacht besteed aan het vergroten van kennis en bewustzijn met betrekking tot seksueel grensoverschrijdend gedrag en risicoperceptie van de jongeren. Attitudes en sociale invloed Door de stereotiepe opvatting dat alleen meisjes seksuele grenzen hebben, lijken jongens zich nauwelijks bewust van hun eigen grenzen. Ze verwachten dat meisjes hen wel zullen begrenzen en dat meisjes – juist omdat ze die begrenzende rol hebben – geen seks zullen voorstellen die zij als jongens niet willen. Het idee dat jongens alles op (hetero)seksueel gebied zouden moeten willen, maakt ook dat de vraag gesteld kan worden of jongens zich wel voldoende bewust zijn van wat ze zelf ‘echt’ willen. Meisjes lijken zich echter juist te moeten focussen op de (veronderstelde) seksuele behoeften van jongens. Door de noodzaak bezig te zijn met het bewaken van hun grenzen, zouden ze onvoldoende toekomen aan het herkennen en realiseren van hun eigen seksuele wensen (persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 19 juni 2012; Felten, Janssens & Brants, 2009; De Graaf e.a., 2008, 2009, in: Janssens, Felten & Frans, 2010). Dat sommige jongens blijk geven van een neerbuigende en agressieve houding ten opzichte van meisjes, is van alle tijden. Naast het feit dat sommige meisjes ‘hoeren’ worden genoemd, komt het voor dat jongens beschrijven hoe je meisjes kunt gebruiken voor seks en hoe je een meisje bepaalde dingen kunt laten doen zonder rekening te houden met haar gevoelens. Groepsdruk bij het ventileren van deze meningen kan hierbij een (belangrijke) rol spelen (De Graaf e.a., 2009. in Janssens e.a., 2010; Janssens e.a., 2009).


Versterken seksuele weerbaarheid en seksuele interactiecompetentie De Inspectie van het Onderwijs (2009, volgens persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE op 19 juni 2012) vat seksuele weerbaarheid op als ‘het vermogen om verbaal, mentaal of fysiek op passende wijze op te komen voor eigen wensen, grenzen en behoeften in situaties waarin seksualiteit een rol speelt’. Volgens Rutgers WPF en het IIAV (Meulmeester, Rijsbosch, McDevitt-Pugh, Wieringa, Cense e.a., 2008, volgens persoonlijke communicatie met Kristin Janssens, MOVISIE, op 19 juni 2012) gaat seksuele weerbaarheid over controle en regie over je eigen seksualiteit. Het gaat over het vermogen om keuzes te maken, wensen en grenzen te uiten en verantwoordelijkheid te nemen voor je gedrag en de gevolgen daarvan. Seksuele interactiecompetentie is een complex geheel aan (sociale) vaardigheden, gevoeligheden en strategieën die nodig zijn om een seksueel contact prettig, veilig en gelijkwaardig te maken. Belangrijke aspecten van seksuele interactiecompetentie zijn “het kunnen plannen, bespreken en gebruiken van anticonceptie, wensen en grenzen kennen en kenbaar kunnen maken, het gevoelig zijn voor en respecteren van de wensen en grenzen van de partner en het vermogen om te leren van eerdere interacties en de gevolgen daarvan.” Meisjes die competenter zijn in de interactie met hun partner, worden minder vaak gedwongen tot seksuele handelingen en jongens met een hogere interactiecompetentie dwingen minder vaak (De Graaf e.a., 2005, in: Schakenraad & Janssens, 2008). Seksuele interactiecompetentie is dus een belangrijke beschermende factor voor zowel daderschap als slachtofferschap. Het vergroten van de seksuele interactiecompetentie is een belangrijk doel van preventieprogramma’s (Schakenraad & Janssens, 2008). Het versterken van de seksuele weerbaarheid door het vergroten van de eigen effectiviteit en vaardigheden van de jongere is een beschermende factor. Wanneer een jongere weinig zelfvertrouwen heeft, een laag gevoel van eigenwaarde en/of een lage seksuele weerbaarheid, zijn de vaardigheden en eigen effectiviteit van de jongere met betrekking tot het risicovolle gedrag ook minder. Dit resulteert in een verhoogd risico op het vertonen van het risicovolle gedrag, in dit geval het seksueel grensoverschrijdende gedrag. Aansluiting bij aanbevelingen Daarnaast is bij de ontwikkeling van het programma aangesloten bij de volgende aanbevelingen die zijn afgeleid uit literatuur en uit andere preventieprogramma's (Schakenraad & Janssens, 2008). Sluit aan bij het IQ van de jongere: zorg voor veel herhaling, beeldmateriaal, eenvoudige taal. Begin zo vroeg mogelijk met relationeel-seksuele vorming; jongeren met een lichte verstandelijke beperking leren in een langzamer tempo. Een programma voor relationeelseksuele vorming zal dan ook een langere doorlooptijd moeten hebben. Het is belangrijk hier zo vroeg mogelijk mee te beginnen, dat wil zeggen zo vroeg als past bij het ontwikkelingsniveau en de verstandelijke beperking. Seks is vooral ook leuk: factoren die helpen seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen zijn het leren herkennen en aangeven / verwoorden van eigen wensen, gevoelens en verlangens. Ook het zoeken naar positieve ontwikkelingskansen op verschillende levensdomeinen kan bijdragen aan (seksuele) weerbaarheid. Daarbij moet het idee voorop staan dat seks leuk kan zijn. Een positieve insteek, die seksualiteit niet problematiseert maar de prettige kanten ervan benadrukt, met aandacht voor de eigen wensen, gevoelens en verlangens, is daarom van groot belang.


Aandacht voor en aansluiting bij culturele diversiteit: er is bij de ontwikkeling van het programma aandacht geweest voor een goede aansluiting bij de culturele diversiteit binnen de doelgroep. Dit is onder andere gebeurd door het visuele materiaal te pre-testen en bij de keuze van het beeldmateriaal ook aan te sluiten bij de leerlingen uit het praktijkonderwijs.


3. Onderzoek naar praktijkervaringen

De beschrijving van de praktijkervaringen van de professional en cliënt/burger is gebaseerd op de volgende publicaties.

Evaluatie Lesprogramma Seksualiteit Wensen en Grenzen, geschreven door O. Storms en T. Vincent, interne publicatie uit 2009 van MOVISIE. Het lesprogramma 'Je lijf, je lief'. Meningen en ervaringen van docenten van het praktijkonderwijs, geschreven door A. Onderwater, interne publicatie uit 2012 van GGD Amsterdam.

Evaluatie 2009 De evaluatie in 2009 is verricht in het kader van een pilot met betrekking tot de implementatie van het lesprogramma. Het doel was te komen tot aanbevelingen voor de verbetering van het programma. Het is dus gericht op een eerdere versie van het lesprogramma. De evaluatie is uitgevoerd door medewerkers van de organisaties waarbij de ontwikkelaars werkzaam zijn (MOVISIE en GGD Amsterdam). De randvoorwaarden, leerdoelen, werkvormen, docentenhandleiding en -training zijn geëvalueerd. De evaluatie heeft plaatsgevonden bij drie praktijkscholen in Amsterdam in 2009. In totaal hebben vijf docenten hieraan meegewerkt. In negen eerste en tweede klassen van het praktijkonderwijs zijn lessen gegeven. Het totaal aantal leerlingen dat deelnam aan de lessen wordt niet in de publicatie vermeld. Wel blijkt uit de evaluatie dat het om leerlingen gaat van verschillende etnische achtergronden. Genoemd wordt dat er leerlingen in de klassen zaten met een Turkse, Marokkaanse of Surinaamse achtergrond. Voor de evaluatie zijn de volgende instrumenten gebruikt. Acht observaties in de klas, bij vier docenten. Interviews met twee docenten over de lessen en een nabespreking met een docent. Vragenlijsten die door drie docenten zijn ingevuld voor één of meer klassen. Als kritische kanttekening bij deze evaluatie wordt in het evaluatieverslag genoemd dat er overwegend jongens in de klassen zaten. Er waren klassen waarin maar één meisje of helemaal geen meisje zat. De uitwisseling tussen jongens en meisjes kon hierdoor bij die klas niet geëvalueerd worden. Ook wordt genoemd dat niet alle docenten alle lessen hebben gegeven (slechts twee docenten hebben alle vijf de lessen gegeven). Evaluatie 2012 Deze evaluatie was gericht op het verloop van de implementatie van het lesprogramma. Hiervoor zijn tien docenten van vijf verschillende scholen uit het Amsterdamse praktijkonderwijs geïnterviewd. De evaluatie is uitgevoerd door een onafhankelijke onderzoeker in opdracht van GGD Amsterdam en was gericht op: het (gebruik van het) lesprogramma, de rol van de docent en het management/de schoolleiding, de tijdsinvestering, de training, reacties van leerlingen, de ervaringen van docenten met seksueel grensoverschrijdend gedrag onder leerlingen,


aansluiting op de leeftijd en het niveau van de leerlingen en de veiligheid binnen de groepen. Om de gesprekken structuur te geven is een topiclijst opgesteld met een introductie en vragen aan de docenten per onderwerp.

3.1 Praktijkervaringen van de uitvoerder Seksueel grensoverschrijdend gedrag onder leerlingen Docenten herkenden seksueel overschrijdend gedrag bij de leerlingen. Als redenen gaven de docenten aan: het lage niveau van de leerlingen waardoor zij het moeilijk vinden om grenzen te stellen. Leerlingen hebben een ander beeld van ‘normaal gedrag’ en nemen vaak internet als uitgangspunt; ze hebben geen geduld en zijn sterk gericht op het bevredigen van de eigen behoeften (Onderwater, 2012). De lessen en het materiaal Uit beide evaluaties (Storms & Vincent, 2009; Onderwater, 2012) bleek dat docenten vooral enthousiast zijn over het beeldmateriaal: de dvd’s, foto’s en strips. Zo gaf een docent aan dat leerlingen door het gebruik van de dvd meteen begrepen wat er bijvoorbeeld met groepsdruk werd bedoeld. De afwisseling in werkvormen wordt ook gewaardeerd. De opbouw van het programma en het handboek vinden de docenten duidelijk en goed. Aansluiting op leeftijd en niveau leerlingen Volgens de docenten sluit het programma over het algemeen goed aan bij de leeftijd en leefwereld van de leerlingen. Het niveau in seksuele ontwikkeling verschilt wel per leerling, waardoor voor sommige leerlingen meer uitleg nodig is. De docenten vragen zich wel af of het beeldmateriaal voldoende aansluit bij de leefwereld van leerlingen met een islamitische achtergrond: in relatie tot hun achtergrond kan er geen sprake zijn van het getoonde gedrag, aldus de docenten (Onderwater, 2012). Veiligheidsafspraken en vertrouwenspersoon De veiligheidsafspraken zijn volgens de docenten wel duidelijk voor de leerlingen. Uit de evaluatie van Storms & Vincent (2012) bleek dat in de eerste les de vertrouwenspersoon wel door de docenten werd genoemd, maar in de daaropvolgende lessen nauwelijks meer. Aan de algemene inleiding bleken de docenten weinig aandacht te besteden. Alle docenten in de evaluatie van Onderwater (2012) vinden veiligheid een belangrijke voorwaarde. Het lesprogramma ervaren zij als laagdrempelig, omdat leerlingen niets op papier hoeven te zetten en de kennis ook niet wordt getoetst. Aandachtspunten zijn volgens de docenten: de lessen niet aan het begin van het schooljaar geven, omdat de leerlingen elkaar dan nog niet zo goed kennen en eventueel groepen splitsen als dat wenselijk lijkt (bijvoorbeeld jongens en meisjes apart). De training De docenten waarderen de training, vooral omdat zij daardoor bekend raakten met het


lesprogramma en het beeldmateriaal voordat zij de lessen zelf gingen geven. Over de lengte van de training liepen meningen uiteen: sommige docenten vonden het te kort, anderen juist te lang (Onderwater, 2012). Rol van de docent en het management/de schoolleiding De docenten zien een rol voor zichzelf weggelegd om seksueel grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar te maken, bijvoorbeeld omdat ouders het niet doen. Wel stellen enkelen zichzelf de vraag tot hoever hun rol reikt als er sprake is van ernstige problematiek. De meeste docenten vinden het leuk om dit onderwerp met de leerlingen te bespreken. Het is voor hen soms wel moeilijk om daarbij de eigen normen niet aan de leerlingen op te leggen (Onderwater, 2012). De helft van de docenten heeft het totale lesprogramma gegeven, de andere helft niet. Eén van de redenen voor dit laatste is dat sommige docenten de lessen liever met een collega wilden geven. Dit was echter niet altijd mogelijk (in verband met roostering). De rol van het management in het stimuleren van het gebruik van het lesprogramma verschilt. Het lijkt vooral van belang in welke mate individuele docenten enthousiast zijn over het programma en er gebruik van maken (Onderwater, 2012). Tijdsinvestering De lessen kosten vaak meer tijd dan staat aangegeven in het handboek. Dat komt onder andere doordat er veel discussies ontstonden waar docenten tijd voor wilden vrijmaken. Ook zijn docenten soms dieper ingegaan op bepaalde thema’s (Onderwater, 2012). Een aantal suggesties en wensen van de docenten Het materiaal geschikt maken voor een digiboard; betere aansluiting op Turkse en Marokkaanse jongeren (deze jongeren sluiten bij voorbaat uit dat ze seks zullen hebben omdat het niet mag, aldus de docenten); meer aandacht voor het thema homoseksualiteit; mentoren het lesprogramma laten verzorgen, omdat zij de leerlingen beter kennen en de leerlingen hen mogelijk ook meer vertrouwen (Onderwater, 2012).

3.2 Praktijkervaringen van de cliënt/burger De ontwikkelaar voert geen onderzoek aan naar de praktijkervaringen van de leerlingen met de methode. Dergelijk onderzoek is evenmin gevonden bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch (zie 6.1). Zowel uit de observaties in klassen (Storms & Vincent, 2009) als uit interviews met docenten, waarin gevraagd werd naar reacties van leerlingen (Onderwater, 2012), blijkt dat leerlingen vooral enthousiast reageren op het beeldmateriaal: de strips, foto’s en dvd-fragmenten.


3.3 Praktijkvoorbeeld In gevonden publicaties over de methode staan geen casestudies beschreven die illustreren hoe de methode in een specifiek geval is toegepast in de praktijk.


4. Effectonderzoek

4.1 Directe aanwijzingen voor de effectiviteit De ontwikkelaar voert geen onderzoek aan naar de effectiviteit van de methode. Dergelijk onderzoek is evenmin gevonden bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch (zie 6.1).

4.2 Indirecte aanwijzingen voor de effectiviteit De ontwikkelaar voert geen onderzoek aan naar soortgelijke methoden, noch in Nederland, noch in het buitenland. Dergelijke onderzoeken zijn evenmin gevonden bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearches (zie 6.1).


5. Conclusies

5.1 Samenvatting werkzame elementen De veronderstelde werkzame elementen van het lesprogramma zijn: Het maken van veiligheidsafspraken en het aanwijzen van een vertrouwenspersoon voor de leerlingen maakt dat leerlingen zich veiliger voelen en zich open durven opstellen (1, 3). Het herkennen en respecteren van eigen grenzen en die van anderen op het gebied van seksualiteit (1, 2). Het aanleren van vaardigheden om beter over seksualiteit en de eigen grenzen te communiceren (1, 2). Bewustwording van de invloed van beeldvorming en de dubbele moraal op het eigen (seksuele) gedrag (1, 2). Kennis en bewustwording van de invloed van groepsdruk en manieren om daarmee om te gaan (1, 2). Het op gang brengen van groepsgesprekken door gebruik van ondersteunend visueel materiaal als strips, foto’s en de fragmenten op de dvd (1, 2, 3). De didactische aanwijzingen die bij iedere les worden gegeven (1, 3). Seksualiteit wordt niet geproblematiseerd maar de positieve kanten worden benadrukt (1, 2). Verklaring classificatie veronderstelde werkzame elementen: 1 = Veronderstelling ontwikkelaar 2 = Wetenschappelijke of theoretische onderbouwing 3 = Praktijkervaringen 4 = Wetenschappelijk effectonderzoek. Zie voor een toelichting de desbetreffende onderdelen van het werkblad.

5.2 Samenvatting effectonderzoek Er zijn geen wetenschappelijke onderzoeken bekend die directe of indirecte aanwijzingen leveren voor de effectiviteit van de methode. Verklaring classificatie voor typering onderzoeksopzet: A = Experimenteel onderzoek in de praktijk en met follow-up B = Quasi-experimenteel onderzoek in de praktijk en met follow-up C = (Quasi-) experimenteel onderzoek, in de praktijk (zonder follow-up) D = (Quasi-) experimenteel onderzoek, niet in de praktijk E = Veranderingsonderzoek F = Monitoring Z = Geen van de voorgaande alternatieven. Zie voor een toelichting bijlage 3.


6. Verantwoording

6.1 Zoeken en selecteren van literatuur De zoekvraag op basis waarvan gezocht is naar literatuur over de methode: Wat is bekend over de praktijkervaringen met en de effectiviteit van Je Lijf, je Lief! voor leerlingen uit het praktijkonderwijs (moeilijk lerende leerlingen of leerlingen met een licht verstandelijke beperking) ten behoeve van het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag? De bijbehorende zoektermen die zijn gebruikt: Je Lijf, je Lief!; moeilijk lerende leerlingen, leerlingen met een lichte verstandelijke beperking, praktijkonderwijs, lvg-leerlingen, lvg, seksueel grensoverschrijdend gedrag, grensoverschrijdend gedrag, seksuele voorlichting, seksualiteit, weerbaarheid. Zoekstrategieën Er is informatiemateriaal opgevraagd bij de ontwikkelaar, op internet is via www.google.nl gekeken naar informatie over de methode en de websites van de ontwikkelaars (www.movisie.nl en www.gezond.amsterdam.nl) zijn geraadpleegd in januari 2012. Er is een zoektocht gedaan in Nederlandse databanken op basis van de hierboven genoemde zoektermen. Een overzicht van de databanken waarin is gezocht: MOVISIE; PiCarta; Narcis; HBO Kennisbank; Rutgers WPF. Literatuurselectie De literatuursearch leverde geen relevante publicaties op die aanvullend waren op hetgeen door de ontwikkelaar is aangeleverd. Een overzicht van de geselecteerde literatuur is te vinden in hoofdstuk 6.2.

6.2 Literatuur Brants, L., Storms, O., Janssens, K., Vincent, T. & Schilthuis, W. (2010). Handleiding Je Lijf, je Lief. Utrecht: MOVISIE; GGD Amsterdam. Felten, H., Janssens, K. & Brants, L. (2009). Seksualisering: je denkt dat het normaal is. Onderzoek naar de beleving van jongeren. Utrecht: MOVISIE.


Janssens, K., Felten, H. & Frans, E. (2010). Seksueel (grensoverschrijdend) gedrag: balanceren tussen openheid en normen stellen. In: Groot, R. e.a. (2010). Grensoverschrijdend gedrag van pubers. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. Janssens, K., Schakenraad, W., Lammers, M. & Brants, L. (2009). Seks: waar ligt de grens? Jongeren en docenten uit het Amsterdamse praktijkonderwijs aan het woord. Utrecht: MOVISIE. Kramer, S., Janssens, K., Çinibulak, L. & Cense, M. (2007). Over de grens. Opvattingen van jongeren en beroepskrachten over grensoverschrijdend seksueel gedrag van jongeren. Utrecht: MOVISIE. Onderwater, A. (2012). Het lesprogramma Je lijf, je lief. Meningen en ervaringen van docenten van het praktijkonderwijs. Amsterdam: GGD Amsterdam (interne publicatie). Schakenraad, W. & Janssens, K. (2008). Seksualiteit en grenzen. Wat maakt jongeren met een lichte verstandelijke beperking kwetsbaar, wat maakt hen weerbaar? Utrecht: MOVISIE. Storms, O. & Vincent, T. (2009). Evaluatie Lesprogramma Seksualiteit Wensen en Grenzen. Utrecht: MOVISIE (interne publicatie).


Bijlage 1 – Toelichting effectonderzoek

Voor het vaststellen van de effectiviteit van methoden (onderdeel 4 van het werkblad) wordt het onderzoek hiernaar systematisch in kaart gebracht (bijlagen 2 en 3).

Directe en indirecte aanwijzingen voor effectiviteit Er zijn twee typen aanwijzingen voor de effectiviteit van een methode: Directe aanwijzingen. Resultaten uit onderzoek die betrekking hebben op precies die methode die in het onderhavige document is beschreven. Indirecte aanwijzingen. Resultaten uit onderzoek naar andere methoden met hetzelfde doel en dezelfde doelgroep en aanpak. Deze worden hier verder aangeduid als ‘soortgelijke methoden’. Het gaat hier om: • resultaten uit onderzoek naar buitenlandse versies van de methode (zoals Motivational interviewing, de Amerikaanse variant van de Nederlandse Motiverende gespreksvoering of de Amerikaanse ABCD-methode als voorloper van de Nederlandse ABCD-methode) • resultaten uit onderzoek naar de effectiviteit van Nederlandse methoden die tot hetzelfde type of dezelfde ‘familie’ behoren (zoals de Nederlandse activeringsmethoden die alle gebaseerd zijn op Supported employment of de methode Samenwerking tegen agressie, een op Turkse en Marokkaanse plegers van huiselijk geweld gerichte versie van de methode Niet meer door het lint). Soms zijn er onvoldoende directe aanwijzingen of kunnen relevante indirecte aanwijzingen de directe aanwijzingen ondersteunen. Bij de selectie van soortgelijke methoden is maatgevend in hoeverre de methode in de kern overeenkomt met de beschreven methode. Wanneer dit niet duidelijk is of wanneer de methode te zeer verschilt, is er geen sprake van een soortgelijke methode en dus ook niet van indirect bewijs voor effect. Wanneer een methode veelvuldig is onderzocht, is het aantal primaire onderzoeken soms te groot om binnen het kader van Effectieve sociale interventies te analyseren. Veelal zijn de primaire onderzoeken dan al geanalyseerd in reviews en metastudies. In dat geval gebruiken we de informatie uit deze overzichtsstudies. We volstaan dan met een globale analyse van de effectiviteit zoals gebleken uit de overzichtsstudies. Dit vullen we eventueel aan met een meer uitgebreide analyse van de (recente) primaire studies die (nog) niet in de overzichtsstudies zijn opgenomen.

Kenmerken effectonderzoek Bij onderdeel 4 van het werkblad gaan we ervan uit dat er sprake is van een effectonderzoek wanneer er ten minste een nameting heeft plaats gevonden die een cijfermatige indicatie geeft van het effect van een methode. Onderzoek naar de door professionals, burgers en/of cliënten ervaren effectiviteit van een methode nemen we mee in onderdeel 3 van het werkblad. Het methodologische gewicht van het effectonderzoek en de resultaten daarvan wordt onder meer bepaald door de aanwezigheid van een voor- en nameting, een controlegroep, de willekeurige samenstelling daarvan, de modelgetrouwheid van de methode en de uitvoering van een followupmeting. Het methodologische gewicht varieert van ‘licht’ effectonderzoek (monitoring- of


veranderingsonderzoek) tot ‘zwaar’ effectonderzoek (Randomized Controlled Trial ofwel RCTonderzoek) en diverse vormen daar tussenin. Hoe ‘zwaarder’ het effectonderzoek, hoe ‘harder’ de uitspraken over de effectiviteit zijn. Dit wil niet zeggen dat er altijd gekozen moet worden voor zo zwaar mogelijk effectonderzoek. Welk type effectonderzoek het meest passend is, hangt af van de kenmerken en het ontwikkelingsstadium van de methode en de beschikbare financiële middelen. Monitoring wordt alleen meegenomen als ‘effectonderzoek’ wanneer het een cijfermatige indicatie geeft van de behaalde resultaten met betrekking tot de doelen van de methoden. Bijvoorbeeld: bij buurtbemiddeling gaat het bij het monitoren om het aantal geslaagde bemiddelingen afgezet tegen het totaal aantal bemiddelingen dat heeft plaatsgevonden. Het gaat hier niet om tevredenheidonderzoek, dit hoort bij deel 3. Bijlage 3 geeft een stapsgewijze uiteenzetting van de kenmerken per onderzoek en geeft een typering van de onderzoeksopzet. Het gaat daarbij om het objectief beschrijven van de kenmerken (onderdelen B t/m D).

Gemeten effecten In een tabel (bijlage 3, onderdeel E) worden de onderzoeksresultaten cijfermatig gepresenteerd. De onderzoeksresultaten kunnen aanwijzingen geven voor positieve, geen of negatieve effecten. Uitkomstmaten Effectonderzoeken beantwoorden een beperkt aantal vragen. De gestelde vragen worden aangeduid als ‘uitkomstmaten’. Alleen op deze uitkomstmaten wordt een effect gemeten. Er kan alleen iets over effect gezegd worden voor zover het betrekking heeft op één van de onderzochte uitkomstmaten. In bijlage 3 wordt het effect dan ook per uitkomstmaat aangegeven. Effectgrootte De mate waarin een resultaat als positief is aan te merken, is mede afhankelijk van de effectgrootte. Tot voor kort werd het effect van een methode vooral uitgedrukt in een statistisch significant verschil tussen voor- en nameting, of tussen voor- en nameting en follow-up, of tussen de nameting van de experimentele groep en de controlegroep. Een probleem bij deze aanpak is dat grote verschilscores in kleine groepen vaak niet significant zijn. Bij grote groepen kunnen heel kleine verschillen weliswaar als zeer significant uit de bus komen, maar praktisch gezien van weinig waarde zijn. De laatste jaren wordt er vaak voor gekozen om naast de statistische significantie ook de zogeheten effectgrootte d (‘effectsize’, ook wel aangeduid met ES) te rapporteren. Dit is een index die aangeeft hoe groot het waargenomen verschil is tussen voor- en nameting of tussen de experimentele (interventie-) en controlegroep. In sommige onderzoeksrapporten worden andere effectmaten gebruikt. In deze methodebeschrijving worden de effectmaten overgenomen uit de oorspronkelijke onderzoeksrapporten.


Bijlage 2 – Overzicht onderzoeken en de hoofdkenmerken Onderzoeken naar praktijkervaringen (deel 3) Methode

Onderzoek 1

Onderzoek 2

Titel rapport

Evaluatie Lesprogramma Seksualiteit Wensen en Grenzen

Het lesprogramma Je lijf, je lief. Meningen en ervaringen van docenten van het praktijkonderwijs

Auteur

O. Storms en T. Vincent

A. Onderwater

Jaar

2009

2012

Onderzoeksvraag

Aanbevelingen voor verbetering van het programma

Duidelijkheid krijgen over het verloop van de implementatie van het lespakket ‘Je Lijf, je Lief’ en de reden wanneer de implementatie stagneert

In het onderzoek betrokken doelgroep

Docenten eerste en tweede jaar praktijkonderwijs Amsterdam

Docenten van vijf verschillende scholen voor praktijkonderwijs in Amsterdam

Aantal

5

10

geïncludeerde subjecten (n)


Methodebeschrijving Je Lijf, je Lief! Databank Effectieve sociale interventies

Recommend Documents