info voor patiënten en familie
metabole en cardiovasculaire aandoeningen
Hemodialyse
UZ Gent, dienst Nefrologie
Inhoudstafel 1. 2. 3. 4. 5. 6.
7.
8. 9.
10.
Voorwoord Functie en werking van de nieren Wat is dialyse? Wanneer starten met dialyse? Soorten dialyse Hemodialyse of kunstnierbehandeling 6.1. Wat is hemodialyse? 6.2. De arterio–veneuze fistel 6.3. Centraal veneuze katheter 6.4. Hoe “voelt” hemodialyse? 6.5. Onderzoeken bij hemodialyse 6.5.1. Bloedonderzoek 6.5.2. Urine-onderzoek 6.5.3. Andere 6.6. Vaccinaties 6.7. Dieet en vochtbeperking Verschillende vormen van hemodialyse 7.1. Hospitaaldialyse 7.2. Nachtdialyse Aferese Dienstorganisatie 9.1. Uurschema 9.2. Maaltijden 9.3. Kledij 9.4. Vervoer 9.5. Wat bij problemen thuis? 9.6. Bij wie kan u terecht? 9.7. Nuttige telefoonnummers Tot slot
2 Hemodialyse
1. Voorwoord Geachte mevrouw, mijnheer, Uw arts heeft u verteld dat uw nierfunctie achteruit gaat. Daarom is het noodzakelijk dat u - wellicht op korte termijn - behandeld wordt met dialyse. Voor de meeste mensen is het een schok om dit te horen. Met deze brochure willen we u meer vertrouwd maken met de nierfunctievervangende behandelingen. Het is best mogelijk dat deze tekst niet al uw vragen beantwoordt. Aarzel daarom niet om over elk probleem met ons te praten. Weet dat de artsen en het personeel van de dialyse-afdeling u met raad en daad zullen bijstaan om u een efficiënte behandeling te geven in een optimale sfeer.
2. Functie en werking van de nieren De nieren filteren 24 uur per dag het bloed. Ze verwijderen overtollig vocht en afvalproducten uit ons lichaam. Dit gebeurt onder de vorm van urine. De nieren staan ook in voor het in stand houden van het evenwicht van een aantal stoffen in ons lichaam zoals kalium en zout en ze produceren een hormoon dat het beenmerg stimuleert tot de aanmaak van rode bloedcellen. Bovendien activeren de nieren de productie van vitamine D, dat onontbeerlijk is voor de opbouw van de beenderen en spelen ze een rol in de regeling van de bloeddruk. Wanneer de nieren langdurig slecht werken, noemen we dit chronische nierinsufficiëntie. Dit is meestal het gevolg van een aandoening die de nieren onherstelbaar heeft beschadigd. De meest voorkomende oorzaken zijn: verhoogde bloeddruk, het gebruik van grote hoeveelheden pijnstillers gedurende lange tijd, suikerziekte, kystenieren, obstructies en infecties van de nieren. Soms is de oorzaak niet vast te stellen. Door de aandoening valt geleidelijk of plots een deel van de nierfilters uit. De rest van de nier neemt dan de taken over en vaak lukt dit vrij goed.
Hemodialyse 3
Wanneer nog maar 10 à 15% van de nier werkt en de verschillende functies zich niet meer herstellen dan spreken we van terminale nierinsufficiëntie. Men kan dit zelf merken aan een aantal symptomen zoals moeheid, gevoel van zwakte, verminderde eetlust, jeuk, hoofdpijn, braken en een slecht riekende adem. Dit komt omdat afvalstoffen, waaronder ureum, zich beginnen op te stapelen in het bloed. Dit noemt men uremie. Er wordt eveneens minder vocht verwijderd, met als gevolg een stijging van het lichaamsgewicht, zwelling van de handen en voeten, moeilijkere ademhaling en hoge bloeddruk. Bijkomend kunnen zich fosfaten opstapelen in het bloed, waardoor de bijschildklier wordt gestimuleerd. Het gevolg hiervan is ontkalking van de beenderen en verkalking van o.a. de bloedvaten. Door verstoring van de menstruele cyclus worden de meeste vrouwen onvruchtbaar. Toch is het aan te raden mogelijke methoden van anticonceptie met uw arts te bespreken. Daarnaast hebben heel wat patiënten problemen bij seksuele betrekkingen: libidoverlies (= verminderde zin om te vrijen), impotentie, enz. Enerzijds is de nierinsufficiëntie hiervan de oorzaak. Anderzijds kan ook bepaalde medicatie hier een rol in spelen. Aarzel niet deze problemen te bespreken met uw arts of verpleegkundige. Soms kunnen zij een oplossing bieden. Zonder behandeling is terminale nierinsufficiëntie levensbedreigend. Het is dus nodig de nierfunctie te vervangen. Uw nierspecialist zal afgaande op uw klachten en bloeduitslagen het moment bepalen waarop een nierfunctievervangende behandeling noodzakelijk wordt. Er bestaan drie behandelingsvormen: het bloed kunstmatig zuiveren door een kunstnier (hemodialyse), het dagelijks spoelen van de buikholte door middel van een spoelvloeistof (peritoneaal dialyse) en niertransplantatie. Niet iedereen komt in aanmerking voor alle vormen van nierfunctievervangende therapie. Uw geneesheer en verpleegkundige zullen u helpen die behandeling te kiezen die voor u het meest aangewezen is.
Een aantal andere functies van de nier worden vervangen door het toedienen van medicatie.
4. Wanneer starten met dialyse? Tijdens de pre-dialysefase krijgt u een dieet en medicatie om de achteruitgang van de nierfunctie te stoppen of te vertragen. Er kan echter een moment komen dat de nierfunctie zover achteruit is gegaan, dat dialyse nodig is. Wanneer u precies met dialyse moet beginnen, hangt van verschillende factoren af. Meestal is de richtlijn dat dialyse moet gestart worden als de nierfunctie gedaald is tot tussen de 10 en 15% van een normale nierfunctie. Er blijven dan zoveel afvalstoffen en/of vocht in het lichaam achter, dat de situatie levensbedreigend wordt. Daarnaast spelen een aantal andere factoren mee, zoals hoge bloeddruk, oedemen, ondervoeding, verminderde algemene toestand en klachten van moeheid en sufheid. Uw arts bepaalt in overleg met u het moment waarop u met dialyse start.
5. Soorten dialyse Er zijn 3 vormen van nierfunctievervangende behandelingen: • Hemodialyse • Peritoneaal dialyse • Transplantatie
3. Wat is dialyse? Als de nieren onvoldoende werken, moet de nierfunctie kunstmatig worden overgenomen; dit noemt men “dialyse.” Een dialysebehandeling verwijdert afvalstoffen en overtollig vocht uit het lichaam.
4 Hemodialyse
Er zijn 2 behandelingsvormen: • Bij hemodialyse wordt het bloed buiten het lichaam door een kunstnier gezuiverd. • Bij peritoneale dialyse vervult het eigen buikvlies (peritoneum) de rol van kunstnier.
Hemodialyse 5
Er bestaan meerdere vormen van peritoneale dialyse. De meest gebruikte zijn CAPD (Continue Ambulante Peritoneale Dialyse) en APD (Automatische Peritoneale Dialyse). Als medisch gezien beide behandelingen mogelijk zijn, kan u zelf kiezen volgens uw persoonlijke voorkeur en leefomstandigheden. Uw arts zal u om medische redenen adviseren hemodialyse of peritoneale dialyse te kiezen. Verandering van dialysemethode is mogelijk, ook nadat u al voor een bepaalde vorm van dialyse gekozen heeft.
6. Hemodialyse of kunstnierbehandeling 6.1. Wat is hemodialyse? Bij hemodialyse wordt het bloed gefilterd door een kunstnier. Via een naald of een centraal veneuze katheter wordt het bloed uit het lichaam door een kunstnier gestuurd. kunstnier
In de kunstnier stroomt het bloed door dunne buisjes. De wanden van deze buisjes bestaan uit een dun vlies, een membraan genoemd, dat als een zeef werkt. Aan de andere kant van dit membraan stroomt de spoelvloeistof (dialysaat). De afvalstoffen uit het bloed gaan doorheen het membraan en worden opgenomen door de spoelvloeistof. Op deze manier wordt het teveel aan vocht en afvalstoffen uit het lichaam verwijderd. Zo wordt het bloed geleidelijk aan gezuiverd. Een dialysebehandeling duurt gemiddeld 4 à 5 uur en wordt 3 maal per week toegepast.
6.2 De arterio–veneuze fistel Om te kunnen dialyseren, moet er een toegang zijn tot de bloedbaan. Daarom wordt door middel van een kleine operatie (onder lokale verdoving) een ader gedeeltelijk verbonden met een slagader. Er gaat dan meer bloed stromen door de ader en deze wordt dikker. Een dergelijke verbinding noemt men een AV-fistel (Arterio-Veneuze fistel). Een AV–fistel wordt bij voorkeur aangelegd in de voorarm of anders in de elleboogplooi. In sommige gevallen wordt een kunstbloedvat of een stukje bloedvat uit het been gebruikt om deze verbinding tussen slagader en ader mogelijk te maken. Een fistel heeft ongeveer 8 weken nodig om zich te ontwikkelen tot een ader die voor dialyse geschikt is. Een goede toegangsweg is van levensbelang, draag er dan ook zorg voor. Voorzorgsmaatregelen • Draag geen afklemmende kledij om stuwing of zwelling van de arm te voorkomen. • Laat geen bloeddruk nemen of geen bloed prikken aan de fistelarm. • Geen langdurige hoogstand van de arm. • Een goede hygiëne in acht nemen: - aanprikplaats proper houden - bij vuil, stoffig werk, aanprikplaats afdekken - voor het aanprikken, de fistelarm wassen met water en zeep • Niet roken.
6 Hemodialyse
Hemodialyse 7
• Bij bloeden uit de aanprikplaats, onmiddellijk afdrukken. • Bij roodheid, zwelling of pijn t.h.v. de aanprikplaats, arts contacteren. • Controleer regelmatig of de fistel nog goed trilt. Bij twijfel, arts contacteren. arterio-veneuze fistel
6.4 Hoe “voelt” hemodialyse? Tijdens de dialyse vinden verschillende processen in het lichaam plaats. Het bloed wordt gezuiverd van afvalstoffen en ook het teveel aan vocht wordt onttrokken. Het onttrekken van water aan het lichaam, noemt men ultrafiltratie. Door de ultrafiltratie (vooral bij veel ultrafiltratie) kan u zich tijdens en na de dialyse moe en slapjes voelen. De bloeddruk kan dalen, eventueel kunnen krampen optreden. Tijdens de eerste dialysesessies, klagen sommige patiënten van hoofdpijn. Dat is vaak het gevolg van een efficiënt en snel verwijderen van de afvalstoffen en verbetert meestal gaandeweg.
centrale katheter
6.3 Centrale katheter Een andere manier om toegang tot de bloedbaan te krijgen, is via de centraal veneuze katheter. Dat is een kunststofslangetje dat wordt ingebracht in een groot bloedvat ter hoogte van de hals of lies. Dit gebeurt onder lokale of algemene verdoving. Een goede hygiëne moet in acht genomen worden om infectie te vermijden. • Wanneer de katheter niet gebruikt wordt, is hij afgedekt door een steriel verband. Het verband mag niet nat worden, daarom wordt baden, douchen en zwemmen afgeraden. • Voorzichtigheid is geboden bij het aan– en uitkleden. Zorg er voor dat er geen tractie op de katheter wordt uitgeoefend. • Als u de katheter per ongeluk zou lostrekken en u begint te bloeden, ga dan onmiddellijk platliggen en duw af.
8 Hemodialyse
Hemodialyse 9
6.5 Onderzoeken bij hemodialyse 6.5.1 Bloedonderzoek • Het is belangrijk om na te gaan of de dialysebehandeling voldoende efficiënt is. Daarom wordt geregeld bloed afgenomen. De arts bespreekt de resultaten met u en indien nodig worden aanpassingen doorgevoerd (dialyseduur, medicatie,…). • Er wordt ook controle gedaan van virale aandoeningen die via het bloed kunnen overgedragen worden (zoals Hepatitis B, Hepatitis C, HIV,…). 6.5.2 Urine onderzoek 6.5.3 Andere
6.7 Dieet en vochtbeperking Een dialysebehandeling is in vergelijking met een gezonde nierfunctie minder efficiënt. De behandeling moet dan ook ondersteund worden met voedingsaanpassingen en medicatie. De diëtiste, de arts en de verpleegkundigen bespreken deze voedingsaanpassingen (dieet) samen met u. Het is belangrijk dat u uw dieet goed naleeft. We geven hierna de voornaamste aanpassingen in de voeding van de dialysepatiënt. 6.7.1 Kaliumbeperking Kalium heeft een belangrijke invloed op de hartwerking. Een te hoog kaliumgehalte kan ernstige gevolgen hebben (hartstilstand).
• EKG (electrocardiogram) • Duplex van de fistel (onderzoek van de fistel)
Te vermijden kaliumrijke voedingsstoffen:
• Longfoto
• dieetzout en vervangzout
• Oogfundus • Echografie van buik en hart
• fruit: bananen, noten, druiven, aardbeien, kiwi, sinaasappel, citroen, pompelmoes, ananas, rabarber en het sap van deze vruchten
• Botdensitometrie (om de graad van botontkalking vast te stellen)
• gedroogde vruchten: rozijnen, dadels, vijgen
• EMG (om zenuwontsteking op te sporen)
• groenten:
Deze onderzoeken gebeuren in het ziekenhuis en kunnen eventueel uitgevoerd worden voor, tijdens of na de dialysebehandeling.
6.6 Vaccinaties Dialysepatiënten zijn als gevolg van hun ziekte vatbaar voor infecties. Daarom worden ze gevaccineerd tegen diverse aandoeningen.
- tomaten, bonen, erwten, olijven - groentesap - aardappelen 2 maal koken, het eerste kookvocht weggieten • schaal- en schelpdieren: oesters, kreeft, mosselen, garnalen • chocolade en chocopasta • sterke koffie, oploskoffie
• Griepvaccin: jaarlijks • Hepatitisvaccin: volgens vaccinatieschema • Pneumo 23-vaccin: tegen longontsteking, 4-jaarlijks
10 Hemodialyse
6.7.2 Fosforbeperking Een te hoog fosforgehalte in het bloed heeft negatieve gevolgen voor hart– en bloedvaten, alsook voor het bot (ontkalking). Wie te veel fosfor in het bloed heeft, krijgt fosfaatbinders zoals Calciumcarbonaat, Calciumacetaat, Renagel, Renvela of Fosrenol voorgeschreven. Hemodialyse 11
Deze geneesmiddelen zorgen ervoor dat het fosfor in de opgenomen voeding niet via de darm in het bloed komt. Deze geneesmiddelen moeten bij de maaltijd ingenomen worden om het gewenste effect te krijgen. Te vermijden fosforrijke voedingsproducten: cola, bier, chocolade, orgaanvlees, muesli en volkorenproducten, kaasen zuivelproducten, peulvruchten en noten
6.7.3. Vocht- en zoutbeperking Als de nieren nauwelijks werken, produceren ze ook bijna geen urine meer. Wanneer een dialysepatiënt met geringe urineproductie normaal drinkt, wordt dit vocht niet meer verwijderd en stapelt het zich in het lichaam op. Dit kan leiden tot oedeem, hoge bloeddruk en kortademigheid. Om vochtophoping te bestrijden, wordt tijdens de dialyse ook water aan het bloed onttrokken. Elke patiënt krijgt een drooggewicht of ideaal gewicht (bepaald door de arts). Aanbevolen wordt, tussen 2 dialysesessies in, niet meer dan 1,5 à 2 kg boven het afsluitgewicht aan te komen. Als vuistregel geldt: u mag net zoveel drinken als de hoeveelheid urine die u dagelijks produceert + 500 ml vocht extra. Samen met vochtbeperking is ook zoutbeperking noodzakelijk. Hoe meer zout u inneemt, hoe meer dorst u krijgt. Zout- en vochtbeperking gaan hand in hand.
Stoppen met roken !!!!!!! 7. De verschillende behandelingsvormen van hemodialyse 7.1. Hospitaaldialyse Bij deze vorm van dialyse worden alle technische handelingen uitgevoerd door een dialyseverpleegkundige. Daarmee bedoelen we: de voorbereiding, de bediening van de apparatuur, het aanprikken van de fistel, het aansluiten aan de kunstnier en de nazorg. Passieve hemodialyse vindt in het ziekenhuis plaats. De hemodialyseafdeling bevindt zich op de 1ste verdieping van het gebouw P8 op de campus van het Universitair Ziekenhuis Gent.
7.2. Nachtdialyse Hierbij wordt men ‘s nachts ongeveer 8 uur of langer gedialyseerd, terwijl men slaapt. Deze vorm van dialyse heeft tal van voordelen: • hogere efficiëntie
Vermijd “zichtbaar” zout:
• tragere ultrafiltratie
• geen zout toevoegen tijdens het koken
• het tijdsvoordeel overdag
• geen zout op het eten strooien
Sinds oktober 2005 is nachtdialyse mogelijk in het UZ Gent, op de 1ste verdieping van poli 8.
• geen chips, zoute nootjes • gebruik ook geen dieetzout of vervangzout Vermijd “verborgen” zout: • charcuterie: hesp, salami, pâté, américain préparé en rood vlees • sommige kaassoorten: Roquefort • bereide maaltijden: traiteur, koelvak, diepvries, blik • soepen uit pakjes of blikjes, bouillonblokjes, OXO 12 Hemodialyse
Hemodialyse 13
8. Aferese • Stamcelcollecte • Leucocytendepletie • Lipaferese • TPE (Therapeutische plasmaferese)
9. Dienstorganisatie
9.3. Kledij Draag bij voorkeur gemakkelijke en losse kledij. U dient hierbij rekening te houden met de aanprikplaats, zodat het aanprikken niet belemmerd wordt (vb. geen spannende mouwen). Patiënten die via een katheter gedialyseerd worden, raden wij aan om er voor te zorgen dat hun kledij voldoende kan geopend worden om knikken in de katheter te voorkomen.
9.4. Vervoer Uw vervoer van en naar de dialyse-afdeling kan u met de Sociale Dienst bespreken. Dhr. Wim Moreels is hiervoor bevoegd.
9.1. Uurschema Het is gebruikelijk 3 keer per week gedurende 4 à 5 uur te dialyseren, tenzij de arts dit anders bepaalt. U krijgt een vaste dialysedag en -uur: • ma - woe - vrij (voor- of namiddag) • di - do - za (voor- of namiddag) • u wordt ‘s morgens tussen 7 en 8 uur en ‘s middags tussen 12 en 13 uur op de afdeling verwacht om aangesloten te worden • nachtdialyse: 3 keer per week gedurende 8 uur (ma - woe - vrij of zo - di - do). In de mate van het mogelijke proberen we rekening te houden met uw voorkeur. Op zondag zijn enkel ’s nachts dialysesessies gepland. Bij medische noodzaak, kan dit uiteraard wel gebeuren. Op feestdagen die op een weekdag vallen, gaat de dialyse normaal door.
9.2. Maaltijden De patiënten van de ochtendploeg krijgen, als ze dit wensen, een ontbijt. De patiënten van de namiddagploeg krijgen een vieruurtje.
14 Hemodialyse
Het vervoer van patiënten per taxi van en naar het dialysecentrum wordt geregeld en betaald door het ziekenfonds. Patiënten die 3 maal per week met eigen vervoer naar de dialyse komen, hebben recht op een parkeerkaart en krijgen een kilometervergoeding. Voor hen zijn een 3-tal parkeerplaatsen voorzien op de parking aan P8. De parkeerkaart kan u aanvragen bij hoofdverpleegkundige Stefaan Claus. De Sociale Dienst maakt u graag verder wegwijs in het netwerk van sociale voorzieningen.
9.5. Vakantie De mogelijkheid om te reizen in binnen- en buitenland blijft bestaan. U kunt dan tijdelijk gedialyseerd worden in een centrum in de buurt van uw reisbestemming.
9.6. Wat bij problemen thuis? Als er zich thuis problemen voordoen zoals koorts, kortademigheid, braken, fistelproblemen of spierzwakte, onwel worden,… kan u tijdens de diensturen contact opnemen met onze artsen.
Hemodialyse 15
‘s Avonds en ‘s nachts kan u advies vragen aan de dienstdoende verpleegkundige. Bij ernstige symptomen moet u zich tot de dienst spoedopname richten. Zij nemen dan contact op met de nefroloog van wacht.
10. Tot slot Deze brochure heeft tot doel u te informeren over de hemodialyse en de werking van onze dienst. Uiteraard vindt u hierin alleen algemene informatie.
9.7. Bij wie kan u terecht met vragen? Artsen • Prof. dr. A.M. Dhondt
09 332 45 79
• Dienstdoende assistent
09 332 59 80
• Nefroloog van wacht (WE)
09 332 59 80
Voor wie daadwerkelijk met dialyse moet starten, is uitgebreide informatie beschikbaar waarbij in detail wordt ingegaan op de medische, psychische en sociale aspecten van de hemodialyse.
Hoofdverpleegkundige • Dhr. S. Claus
09 332 45 78
Adjunct - hoofdverpleegkundigen • Dhr. A. De Cubber
09 332 50 68
• Mevr. M. De Boever
09 332 44 64
• Dhr. J. De Rudder
09 332 94 58
9.8. Nuttige telefoonnummers • Hemodialyseafdeling
09 332 45 67
• Aferese
09 332 03 82
• Polikliniek
09 332 45 09
• Hospitalisatie-afdeling
09 332 45 91
• Spoedopname 09 332 27 42 of 09 332 27 43 • Sociale dienst (Wim Moreels)
09 332 45 06
16 Hemodialyse
Hemodialyse 17
Vragen? Noteer ze hier
18 Hemodialyse
Vragen? Noteer ze hier
Hemodialyse 19
Dienst Nefrologie - Dialyse Tel. 09 332 45 67
v.u.: F. Colardyn, afgevaardigd bestuurder UZ Gent, De Pintelaan 185, 9000 Gent
metabole en cardiovasculaire aandoeningen
Universitair Ziekenhuis Gent De Pintelaan 185 - 9000 Gent Tel. +32 (0)9 332 21 11 - Fax +32 (0)9 332 38 00
[email protected] - www.uzgent.be
MODULO.be 118505 - Juni 2010
Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het UZ Gent.
