MEMO RAD J A A R G A N G N U M M E R 3 - N A J A A R Nederlandse Vereniging voor Radiologie. Radiological Society of the Netherlands

3

MEMO

RAD J A A R G A N G

1 4

-

N U M M E R

Nederlandse Vereniging voor Radiologie Radiological Society of the Netherlands

3

-

N A J A A R

2 0 0 9

MEMORAD najaar 2009

INHOUD Ten geleide

4

Gezocht radioloog, fulltime of parttime,

A RT I K E L E N Interview met prof.dr. G.P. Krestin – mw. dr. W. van Lankeren

5

Radioloog en hobby Interview met prof.dr. C.J.P. Thijn – dr. L.M. Kingma

waarneming voor waarneming in het Gemini Ziekenhuis te Den Helder. Periode 1-4 maanden. Ingaande zo spoedig mogelijk. Contact: T. Wesselius, tel. 06-21284192,

8

[email protected]

Radioloog in den vreemde Interview met Maarten Braat op Curaçao – mw. J.M. Scheffers

12

ingezondEN Congresverslag – mw. dr. I.J.C. Hartmann

15

Reacties op artikel over het radioactieve jodium-125 zaadje – dr. P.W. Plaisier et al.

16

– mw. C.E. Loo et al.

17

– F.H. Jansen

18

Langetermijneffecten contactröntgenbestraling – dr. J.A. Vos et al.

19 kijk op pagina 5

MEDEDELINGEN Commissie voor beentumoren

19

Sectie Juniorleden

20

Jaarkalender NVvR

21

Congressen en cursussen

21

PERSONALIA In memoriam W.M. Oudesluijs

23

In memoriam P. Gravendeel

24

PROEFSCHRIFTEN

kijk op pagina 8

Mw. dr. M. Brink

25

Dr. M. Lobbes

28

Dr. R.M. Maes

31

Mw. dr. F. Wiersma

36

DIVERSEN Radiologogram

36

Tips & Trucs

37

Wenken voor auteurs

38

Colofon

38 kijk op pagina 12

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

3

MEMORAD Ten geleide Ten geleide Achter de schermen

Het najaarsnummer

U bent er natuurlijk aan gewend dat het ‘Ten geleide’

Ondanks de komkommerperiode bevat het voor u lig-

geschreven wordt door een radioloog-redacteur van

gende nummer van MemoRad nog behoorlijk veel

MemoRad. Hebt u zich ook weleens afgevraagd wat

leesvoer. Drie uitvloeisels van interviews, van geheel

de eindredacteur eigenlijk doet?

verschillende strekking: met prof.dr. Gabriel Krestin over de hordes die moeten leiden naar Europese

In het kort komt het hierop neer: de eindredacteur

bernd haberland

wetenschappelijke eenwording; met emeritus hoog-

zorgt voor de taalkundige en (in samenwerking met

leraar Kees Thijn over zijn schilderhobby (hoewel

de grafisch ontwerper) typografische begeleiding, de

‘hobby’ de lading absoluut niet dekt), en met

opmaak.

Maarten Braat over zijn radiologische ervaringen op Curaçao.

Een auteur die kopij aanlevert doet in het algemeen zijn/haar best een acceptabele tekst te maken. Niet

De rubriek ‘Proefschriften’ is dit keer ruim gevuld,

iedereen ziet echter kans een tekst te schrijven waar

met vier samenvattingen. Eén daarvan is in zover bij-

qua taal, grammatica en stijl niets op is aan te mer-

zonder dat het een redactielid betreft: Rob Maes, de

ken. Om slechts enkele ‘hobbels’ te noemen: werk-

coördinator van de MemoRad-redactie, die in Berlijn

woord enkelvoud of meervoud; werkwoord eindigend

aan de Charité is gepromoveerd. Niet alledaags. Hij

op d of dt; lijden vs. leiden; pijl vs. peil; etc. Een

blijft gelukkig aan Den Helder verbonden.

goede radioloog hoeft immers geen perfecte schrijver te zijn. Daar let de eindredacteur onder meer

Sla alstublieft niet de rest van MemoRad over; ook

(niet: ondermeer) op. Ook de kopjes, alinea’s, opsom-

in de rubriek ‘Ingezonden’ vindt u interessante kost.

I

mingen en de literatuurreferenties krijgen zijn aandacht. En de indeling van de MemoRad, de omvang van de kopij, de stellingen, de ‘streamers’. Er komen diverse drukproeven aan te pas voordat een en ander

Namens de redactie,

klaar is voor de drukker – en de complete redactie

correctie

kijkt er uiteraard met een kritisch oog naar, zodat ook

Bernd Haberland

wetenschappelijk alles klopt.

(eindredacteur)

STELLING

STELLING

MemoRad 2009;14(2):17

Eline Deurloo, 2005 (Amsterdam, UvA)

Monique Brink, 2009 (Nijmegen)

Bij de vermelding van het proefschrift van Bas

Correlation of diagnostic breast imaging data and

The clinical efficacy of chest computed

Jasperse (MRI derived brain atrophy measures

pathology: application to diagnosis and treatment

tomography in trauma patients

De promotor is niet prof.dr. L.M. Bouter.

De mens heeft de neiging complexe zaken inge-

Arts-onderzoekers (v) radiologie in de vruchtbare

Er had moeten staan: prof.dr. F. Barkhof en

wikkeld te maken.

in multiple sclerosis) is een fout opgetreden.

prof.dr. C.H. Polman.

4

K I J K

o o k

o p

leeftijd zijn zwanger tot het tegendeel bewezen is.

w w w . r a d i o l o g e n . n l

ArtikelEN

Prof.dr. G.P. Krestin en Synergie: ‘Het geheel is meer dan de som der delen’ [1] Een crash course wetenschappelijk Europa

In het kader van het thema ‘Radioloog in den vreemde’ was het oog van de MemoRad- redactie gevallen op prof.dr. Gabriel. P. Krestin, sinds 1997 hoogleraar aan de Erasmus Universiteit en hoofd van de afdeling Radiologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Hoewel Krestin een drukbezet man is, wist de redac-

gabriel krestin

strekken. Ondanks de recente eenwording heb-

tie toch een plekje te bemachtigen in zijn overvolle

ben de verschillende landen van Europa vaak

agenda. Er was wel een beperking: het vraaggesprek

moeite om tot dergelijke wetenschappelijke

moest niet de richting op van ‘the UnDutchables’,

samenwerkingsverbanden te komen, maar er

zeker niet na 12 jaar woon- en werkzaam te zijn in

zijn wel vele ontwikkelingen in die richting.

Nederland. MemoRad besteedde in 2001 al eerder aandacht aan deze in Roemenië geboren radioloog,

In maart 2000 is door de Europese Commissie voor tien jaar de Lissabon-strategie aangeno-

“Het is duidelijk dat er nog een lange weg te gaan is naar Europese wetenschappelijke eenwording”

men. De Lissabon-strategie of het Lissabonakkoord (Lisbon Agenda) is een actie- en ontwikkelingsplan van en voor de Europese Unie (EU). De overeenkomst werd gesloten

COCIR

die op 19-jarige leeftijd naar Duitsland kwam om in

tussen de regeringsleiders van de EU tijdens

Keulen zijn opleiding te volgen, te promoveren en in

een top in de Portugese hoofdstad Lissabon. In

European Coordination Committee of the Radiological,

1993 afdelingshoofd te worden aan het universiteits-

2000 had de EU een welvarend toekomstper-

Electromedical and Healthcare IT Industry

ziekenhuis van Zürich, Zwitserland. Tel daarbij op

spectief met lage werkloosheid en goede eco-

EANM

European Association of Nuclear Medicine

een positie als ‘Visiting Professor at Stanford

nomische groei. De doelstelling van de

EAR

European Association of Radiology

University Medical School’ in de VS, en het resultaat

Lissabon-strategie is dan ook behoorlijk ambi-

ECR

European Congress of Radiology

is een radiologische professional die beter gewend

tieus; ze bestaat uit een economische, sociale

EFOMB

European Federation of Organisations in Medical

is aan een rol als wereldburger dan als inwoner van

en ecologische pijler. Tegen 2010 zou de EU de

Physics

Nederland. Het is dan ook niet zo vreemd dat in dit

meest competitieve en dynamische kenniseco-

EIBIR

European Institute for Biomedical Imaging Research

eerdere interview met professor Krestin onderwer-

nomie van de wereld moeten zijn, die in staat

EMBL

Europees Moleculair Biologisch Laboratorium

pen besproken werden die ‘Rotterdam-overstijgend’

is duurzame economische groei te onderhou-

ENCITE

European Network for Cell Imaging and Tracking

waren en waarbij een lans werd gebroken voor inno-

den met verbeterde werkgelegenheid en gro-

Expertise

vatie en specialisatie van de radiologie, met voor

tere sociale cohesie, en dit alles met respect

European Organisation for Research and Treatment of

radiologen in de toekomst een steeds meer cruciale

voor het milieu en rekening houdend met de

Cancer

spilfunctie in de gezondheidszorg. Ook het artikel in

natuurlijke hulpbronnen. Van de lidstaten

EORTC

ESFRI

European Strategy Forum on Research Infrastructures

ESMRMB European Society for Magnetic Resonance in Medicine and Biology

samenwerking met Stanford in Radiology 2007,

wordt verwacht dat zij zullen investeren in

‘Reinventing radiology in a digital and molecular age’

wetenschap, opleiding en onderzoek om tot

[2], getuigt van deze visie.

deze kenniseconomie te komen.

ESR

European Society of Radiology

EU

Europese Unie

Anno 2009 weet Krestin als geen ander dat de radio-

Uit de tussentijdse balans die de voormalige

FP

Framework Programme

logie niet ophoudt bij de stadgrenzen van Rotterdam,

Nederlandse premier Wim Kok in 2005 heeft

MSc

Master of Science

maar ook niet bij onze landsgrenzen. Hoewel globali-

opgemaakt, bleek dat als gevolg van de coör-

PhD

Philosophiae Doctor

sering vaak een wat negatieve klank heeft, tonen bij-

dinatiemethode de rangorde van de doelstel-

UMC

Universitair Medisch Centrum

voorbeeld de VS dat samenwerking van medische en

lingen uit het oog was verloren, waardoor de

VS

Verenigde Staten

radiologische instituten organisatorisch, weten-

strategie slechts matige resultaten had

schappelijk en financieel tot groot voordeel kan

opgeleverd. De overeenkomst werd vereen- U

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

5

MEMORAD ArtikelEN ‘General Meeting’ en activiteiten van EIBIR. Het doel

Commissie gesteund met een financiële bijdrage

concentreren op de totstandbrenging van een

van dit instituut is het verbeteren van samenwerking

van 12 miljoen euro, waarbij Krestin is aangesteld

grotere en meer duurzame economische groei

en coördinatie tussen wetenschappelijke (‘research’)

als ENCITE-coördinator.

voudigd, wat tot doel heeft de inspanningen te

en op de schepping van meer en kwalitatief

instituten, academische afdelingen en industrie, die

hoogwaardiger werkgelegenheid met een een-

samen de Europese biomedische beeldvormende

Parallel hieraan werd als gevolg van de in 2000

voudiger coördinatieprocedure.

gemeenschap vormen, om op die manier een

gehouden Strasbourg Conference on Research

Een van de belangrijkste instituten om het door

Europees netwerk te vormen dat de ontwikkeling van

Infrastructure in 2002 het ‘European Strategy Forum

biomedische beeldvormende technologieën coördi-

on Research Infrastructures’ (ESFRI) opgericht, om op

de Europese Unie zo gewenste wetenschappelij-

neert en de verspreiding van kennis ondersteunt, met

Europees niveau een meer gestructureerde beleids-

ke onderzoek te financieren is het kaderpro-

het uiteindelijke doel de diagnose, behandeling en

vorming te ontwikkelen op het gebied van infrastruc-

gramma voor onderzoek en technologische

preventie van ziekte te verbeteren.

turen binnen het wetenschappelijk onderzoek in de meest brede zin. Ministers van wetenschap van alle

ontwikkeling dat sinds 1984 inmiddels zijn zevende versie heeft bereikt: The 7th Framework

EIBIR ontwikkelt en organiseert researchprojecten

Europese landen werden gevraagd een kandidaat

Programme (FP7) for research and technological

binnen het hierboven genoemde 6th en 7th

voor het forum van de ESFRI te leveren. In 2004

development. Dit brengt alle research-gerela-

Framework Programme (FP6-FP7), waarbij er een

besloot de ESFRI een Roadmap samen te stellen van

teerde EU-initiatieven onder hetzelfde dak en

milieu gecreëerd wordt waarbinnen artsen, fysici,

researchinfrastructuren in Europa voor de eerste tien

speelt een belangrijke rol in het bereiken van de doelen van groei, competitie en werkgelegenheid. Het programma loopt van 2007 tot en met 2013 en beschikt over een totaal budget van

“Muizen hebben kleine pootjes, maar lange staarten” (Joop den Uyl)

meer dan vijftig miljard euro. Dit bedrag weerspiegelt de hoge prioriteit voor onderzoek in

chemici, wiskundigen, moleculair biologen, compu-

tot twintig jaar. Deze Roadmap moet een overzicht

Europa. Over heel Europa worden met dit geld

terwetenschappers en andere technologen en tech-

geven van de behoefte aan researchinfrastructuren

onderzoek, technologische ontwikkeling en

nici productief kunnen samenwerken.

op basis van Pan-Europese interesse. De Roadmap vervult een adviserende functie en helpt bij besliss-

demonstratieprojecten gefinancierd. Subsidies worden toegewezen op basis van oproepen tot

Naast de ESR zijn de European Society for Magnetic

ingen van de beleidsmakers binnen de lidstaten en

het indienen van voorstellen en een peer

Resonance in Medicine and Biology (ESMRMB), het

de Europese Commissie. ESFRI houdt zich niet bezig

review-proces met sterke concurrentie.

European Coordination Committee of the

met het verlenen van subsidies, het vestigen noch

Op kleinere schaal ontstaan er ook meer samen-

Radiological, Electromedical and Healthcare IT

het bepalen van de prioriteit van toekomstige infrast-

werkingsverbanden. De European Society of

Industry (COCIR) en de European Association of

ructuren. De Roadmap, zoals deze is opgesteld door

Radiology (ESR) is opgericht in december 2005

Nuclear Medicine (EANM) mede-aandeelhouders.

ESFRI, is voor een groot gedeelte de basis voor de

door het samenbrengen van het European

Sinds 2009 zijn ook de European Federationof

uitvoering van het 7th Framework Programme (FP7).

Congress of Radiology (ECR) en de European

Organisations in Medical Physics (EFOMP) en de

De eerste Roadmap uit 2006 bevatte 34 projecten

Association of Radiology (EAR), waarbij er een

European Organisation for Research and Treatment

verdeeld over ‘Social sciences and Humanities,

enkel Europees instituut ontstond.

of Cancer (EORTC) hierbij betrokken.

Environmental Sciences, Energy, Biological and Medical Sciences, Materials and Analytical

6

Het oogmerk van de ESR is een organisatie zon-

EIBIR heeft ter bevordering van de samenwerking

Facilities, Physical Sciences and Engineering, e-

der winstoogmerk of politiek doel, dat zich met

tussen de organisaties een gecoördineerd

Infrastructures’.

name inzet om wetenschappelijke, filantropi-

researchplan ontwikkeld voor het FP7, met als

sche, intellectuele en professionele radiologi-

doel gemeenschappelijke initiatieven te definië-

Ook op Nederlands niveau zijn er vergelijkbare ont-

sche activiteiten te promoten en te coördineren

ren, organiseren en managen, ‘good practice’ te

wikkelingen. Minister Plasterk heeft de Commissie

in alle Europese landen. Eerst als voorzitter van

verspreiden en uit te wisselen, personeel en

Nationale Roadmap Grootschalige Onderzoeks-

het Research Committee van de EAR en nu van

wetenschappelijke opleiding (MSc, PhD) uit te

faciliteiten ingesteld. Voorzitter van de commissie is

de huidige ESR heeft Krestin een goed beeld

wisselen, databanken te creëren van technische

W.G. van Velzen. Deze commissie zal de minister

van wetenschappelijke samenwerkingsverban-

infrastructuur, wetenschappelijke expertise, activi-

adviseren over de belangrijkste richtingen voor

den binnen Europa. De verbanden zijn belangrijk

teiten etc., multi-centre trials te coördineren en

investeringen in grootschalige onderzoeksfaciliteiten

om in de toekomst door Europees samen te wer-

conferenties, meetings en trainingen te organise-

in de komende vijf tot tien jaar. Het advies zal aan-

ken met dezelfde middelen meer, sneller en

ren. Op dit moment ligt de wetenschappelijke

sluiten bij de in Nederland aanwezige wetenschap-

beter tot resultaten te kunnen komen.

focus op molecular imaging en imaging biomar-

pelijke sterktes en bij het advies van de ESFRI.

kers. Een project dat EIBIR bijvoorbeeld coördi-

Verder zijn de gezamenlijke Universitair Medisch

Om de coördinatie van gemeenschappelijk onder-

neert is het in juni 2008 gestarte ENCITE

Centra (UMC) aan het bepalen welke infrastructuur

zoek beter te stroomlijnen kreeg Krestin als voor-

(European Network for Cell Imaging and Tracking

er nodig is voor op de populatie gerichte beeldvor-

zitter van de wetenschappelijke commissie van

Expertise), waaraan 21 projectpartners uit negen

ming (population-based imaging).

de ESR in 2006 de taak toegewezen het European

landen met toonaangevende ervaring op het

Institute for Biomedical Imaging Research (EIBIR)

gebied van cell imaging deelnemen. Dit betreft

Voor de ESFRI Roadmap 2008 [3] bleek er nog ruimte

op te richten. Hij vertegenwoordigt de ESR in de

een vier jarig project, door de Europese

te zijn voor nieuwe voorstellen. Door zijn functie in

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

ArtikelEN het Research Committee van de ESR en EIBIR was Krestin op de hoogte van de oproep (‘Call’) voor deze nieuwe voorstellen. Gezien het overkoepelende ‘Pan’-Europese karakter van deze projecten is het moeilijk een voorstel te schrijven voor een project dat aan de juiste voorwaarde voldoet binnen het onderwerp ‘Biological and Medical Sciences’. Een puur medisch-radiologisch project zou te weinig draagkracht hebben, en de tijd om het voorstel in te dienen was kort. Krestin besloot daarom de krachten te bundelen met een andere relatief kleine kandidaat, het Europees Moleculair Biologisch Laboratorium (EMBL) te Heidelberg. Ondanks het feit dat Radiologie en Moleculaire Biologie vrij ver uit elkaar liggen en de krappe deadline, werd toch het gemeenschappelijke voorstel ‘EuroBioImaging: European Biomedical Imaging Infrastructure - from Molecule to Patient’ aangenomen voor de Roadmap 2008. Hierbinnen is een rol weggelegd voor ‘population-based imaging’, waarbij er grote prospectieve epidemiologische bevolkingsstudies worden uitgevoerd. Eind goed al goed zou je zo denken. Niets is minder waar. Inmiddels heeft Krestin bijna spijt dat hij met zijn voorstel de Roadmap gehaald heeft. Er is een felle discussie ontstaan wie de leider van het project moet zijn. Het is voor hardcore wetenschappers en moleculair biologen moeilijk te accepteren dat een radioloog leiding geeft aan een dergelijke onderneming. Om het project niet al in het zicht van de haven te laten stranden is de oplossing voor dit probleem nog relatief eenvoudig en wijs. Het voorstel is nu om alle taken en verantwoordelijkheden gelijk over EIBIR en EMBL te verdelen. Dr. Jan Ellenberg, een projectcoördinator van EMBL, wil echter abslouut leiderschap, en het laatste woord is hierover nog niet gesproken. Verder komen er al de hele zomer bij Krestin vele e-mails binnen van aan de radiologie

Het is duidelijk dat er nog een lange weg te gaan is

Literatuur

gelieerde disciplines, zoals de nucleaire genees-

naar Europese wetenschappelijke eenwording.

1. Bartels PCM, Schoorl M. Uit de laboratoriumpraktijk.

kunde, die – nu het project geaccepteerd is –

Krestin probeert dit met kleine stapjes tot stand te

Synergie: het geheel is meer dan de som der delen. Ned

ook graag hun partijtje willen meeblazen. Zij

brengen. Politicus Joop den Uyl zei het in de jaren

begrijpen niet hoe een radioloog het durft zelf-

zestig al: ‘Muizen hebben kleine pootjes, maar lange

Tijdschr Klin Chem 2002;27:289-91. 2. Krestin GP, Miller JC, Golding SJ, Frija GG, Glazer GM,

standig een voorstel voor een dergelijk project

staarten’. Wat eerst een nadeel lijkt kan naderhand

Ringertz HG, Thrall JH; International Society for Strategic

te schrijven zonder dit eerst te overleggen of

soms het sterkste punt blijken te zijn. Waarschijnlijk

Studies in Radiology (IS3R). Reinventing radiology in a digital

hen hierin te betrekken. Het gaat er hard aan

blijkt in de toekomst de visie van Krestin de juiste:

and molecular age: summary of proceedings of the Sixth

toe, terwijl het nog maar een geaccepteerd

het geheel is meer dan de som der delen.

Biannual Symposium of the International Society for

voorstel betreft. De ESFRI adviseert namelijk slechts, de lidstaten van de EU beheren het

I

Strategic Studies in Radiology (IS3R), August 25 27, 2005. Radiology 2007;244:633-8.

geld. Wat men niet lijkt te snappen is dat stap 1

3. European Strategy Forum on Research Infrastructures

alleen het binnenhalen van de buit is; het verde-

Winnifred van Lankeren

(ESFRI). European Roadmap for Research Infrastructures.

len ervan kan altijd nog later gedaan worden.

redactie MemoRad

Roadmap 2008.

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

7

MEMORAD ArtikelEN Radioloog en hobby

27.400 hits en toch een eenling? Kees Thijn, actief kunstschilder Prof.dr. C.J.P. Thijn, radioloog in ruste

Bij hoeveel Nederlandse radiologen krijg je 27.400 hits als je de naam via Google zoekt? Bij niet veel, maar er is er toch eentje bij wie dat het geval is: Kees Thijn, emeritus hooggeleerde radioloog, destijds werkzaam in het AZG, nu bekend als UMC Groningen. Er moet wel bij gezegd worden dat veel van de hits niet direct verbonden zijn aan zijn werk en functie als radioloog, maar aan zijn schilderkunst en de effecten in de omgeving daarvan. De redactie heeft niet al deze hits gecontroleerd op inhoud en waardering, maar vele bladzijden schrijven bij herhaling lovende woorden. Hoog tijd voor een interview met de hooggeleerde schilder, op naar het Hoge Noord’n. Kees is, hoe je het ook bekijkt, zeer nuchter en mak-

een adembenemend fraai uitzicht over Groningen-

kelijk benaderbaar, niet alleen voor zijn oud-assis-

Zuid, met in de nabije verte zijn geliefde Drenthe.

tenten/leerlingen, al helpt dat misschien wel iets,

Tot aan Assen en Delfzijl ligt de wereld helemaal

want hij kent je dan al en een introductie is niet

open. Een echte Noorderling, maar wel een zeer

nodig, ook niet na vele jaren. Zonder aarzeling, met

bijzondere.

de hem typerende directheid, stemt hij in met het

kees thijn

verzoek tot een interview. Alsof het zijn dagelijks

Terug naar Google, naar www.keesthijn.nl, een web-

werk is, zulke verzoeken in te willigen. Hij staat en

site met een overzicht van zijn werk, variërend van

woont letterlijk boven dit soort aardse zaken, met

biografie tot recensies, van publicaties via boeken en

kees thijn in het kort Geboren Studie

1933 Emmen 1952-1959 Groningen Specialisatie in Maastricht en Groningen

Werk

1965 - 1973 Emmen Scheperziekenhuis 1973 - 1995 Academisch Ziekenhuis Groningen

Lector

1973

Hoogleraar

1980

Afscheid

1995

Promotie

1964 Over de waarde van het dubbelcontrastonderzoek bij de diagnostiek van kleine colon- en rectumtumoren

Boeken

1976 Xerografie; 1979 Arthrography of the knee joint; 1986 Radiology of the hand; 1989 Tuberculosis of the skeleton

Artikelen

50

Functies

Afdelingshoofd Radiologie AZG, secretaris Bestuur NVvR, Concilium Radiologicum, initiator Werkgroep Mammascreening, Gezondheidsraad

8

AZG

Academisch Ziekenhuis Groningen

RUG

Rijksuniversiteit Groningen

UMC

Universitair Medisch Centrum

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

Mammascreening Schildert sedert 1966; de totale productie omvat thans circa 440 werken.

ArtikelEN

Rêverie autour de l’olivier, 2008

foto’s naar ‘recent werk’. Gedichten en, vooral, schil-

lijk. Alles heeft zijn plek, een eigen functie, geen flau-

beelden en voorstellingen veel op elkaar. De stijl

derwerk. Keurig gerangschikt met titels als: symbo-

wekul. Klinisch bijna, maar als dan de capita geopend

van Kees is direct herkenbaar, geen twijfel: dit is

lisch - surrealistisch, leven en seizoenen, flora en

worden blijkt er een diepe, doordachte en verwerkte

werk van Kees. Maar als de kijker zich gaat ver-

fauna, vazen, portretten, stillevens en varia. Typisch

werkelijkheid te zijn, die veel verder gaat dan de

diepen in het onderwerp van de afbeelding,

Kees, zoals velen hem kennen: keurig, netjes en orde-

beschreven indeling. Op het eerste gezicht lijken de

wordt het moeilijker.

U

Zelfportret met dieren, 1982

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

9

MEMORAD ArtikelEN die had je toen nog), waar Kees, met enkele assisten-

zeker als het gaat om de symbolen en de allegorische

ten en stafleden, aan de praat raakte over: wat ieder-

afbeeldingen. De werkelijkheid is anders in het werk

een ging doen het weekend. Eén ging zeilen, een

van Kees, er gebeuren dingen die als het ware niet

ander ging zijn ouders bezoeken. Kees vertelde een

bestaan, maar als ze zouden bestaan toch weergeven

kerk te gaan schilderen. De jongste assistent, pas

wat passeert in die wereld. De lezer krijgt het advies

een paar weken aan het werk, hoorde dat vol verba-

vooral ook zelf eens te gaan kijken via www.keest-

zing aan. ‘Goh, professor, gaat u dat helemaal alleen

hijn.nl om zich een juist beeld te vormen van het werk

doen?’, niet wetende welke kunst er toen al achter de

van Kees.

bescheiden opmerking van Kees verborgen zat. We

Een breed scala van stillevens, symboliek, vazen,

hebben het de jonge collega toch maar even uitge-

fruit en portretten, veel werk met een bijna fotografi-

legd. De ontwikkeling die Kees doormaakte in de

sche afbeelding van het onderwerp. De radioloog

schilderkunst onttrok zich destijds grotendeels aan

komt dan naar voren in zowel het beeld als de tech-

onze ogen, wel zagen we in toenemende mate het

niek; het onderwerp is echter altijd de spiegel van

resultaat. Bij gelegenheid werden we bij het echtpaar

Kees en zijn blik op de natuur, de wereld en de wer-

Thijn thuis ontvangen en kregen dan een goed over-

kelijkheid, en daarbij is de radioloog bijkans overbo-

zicht van zijn productie, inclusief toelichting. Soms

dig. Maar de fijnschilder zeker niet, hij is als het

In een van de introducties wordt het werk

was onmiskenbaar de radioloog aan het werk

ware zijn eigen schilderstijl. Detaillist in de echte zin

Lya met mantilla, 2008

beschreven als: het werk is een mix van symbo-

geweest: een gemengd beeld van een mammogram,

van het woord. Je kunt je Kees niet voorstellen in de

listische, surrealistische, classicistische en alle-

soms in xero-grafie, met een zeer gedetailleerde

wereld van Appel, met het beroemde citaat: ik rot-

gorische kunst, werk van een ‘fijnschilder’. Dat

weergave van de ‘werkelijkheid’. We zagen het des-

zooi maar wat an! Dat is Kees niet, alles is tot in de

is een geheel andere wereld, dat ontstijgt deels

tijds als een onschuldige ‘hobby-van-professor’.

puntjes zoals het zijn moet. Dat geldt ook voor de

de radiologie. Er is wel een link met de radiolo-

Inmiddels weten velen beter, niet alleen door de

gedichten van zijn hand.

gie, de fijnheid en details in de beeldvorming, een lijn die doorloopt tot zeer diep in de geneeskunde. Een wereld die Kees tot de zijne heeft gemaakt, maar die ook in zijn privéleven een grote rol speelde en speelt. Kees werd geboren in 1933 te Emmen, studeerde in Groningen. Hij werd nadien deels in Maastricht, deels in Groningen opgeleid tot radioloog, bij prof.dr. J. van der Plaats en prof.dr. J.R. Blickman. In 1965 trok hij, na zijn promotie, als radioloog naar het Scheperziekenhuis in Emmen. Het academische bloed bleef echter actief, en in 1973 kwam hij in de functie van lector terug naar het AZG, naast prof. Blickman en prof. Penning. In 1980 werd Kees hoogleraar Radiologie aan de RUG, werkzaam in het AZG, tot 1995. Met een onverstoorbaar humeur, een buitengewoon scherpe blik op de radiologie, met een grote voorliefde voor het dubbelcontrastonLangs het stroomdal van een Drentse beek

derzoek van het colon, de pneumoartrografie van de knie – ook dubbelcontrast –, het skelet – in

Onmetelijk is de stilte hier slechts de vogels voegen toe aan het ruisen van de stroom als voedster van het madeland

het bijzonder reuma en tuberculose. Een tempobeul, een stapelvreter, waar wij, op academisch niveau, van leerden dat het echte werk gaat over

Hier aanwezig voel ik mij deel van deze eenheid en rust Het stroomdal is onmetelijk stil

zowel kwaliteit als kwantiteit. Kortom: een waardevolle en gewaardeerde leermeester in de ouderwetse zin van het woord. Een, naar huidige

10

maatstaven, klassieke radioloog, die alle toen

27.400 hits, maar door vele publicaties, tentoonstel-

Een stormachtige dag is het, en het gebouw is heel

beschikbare technieken overzag en beheerste.

lingen en recensies. Nu is nog meer tijd verstreken,

hoog. Kees ontvangt te midden van zijn werk. Zoals

In 1966 is de kiem gelegd voor wat vroeger heet-

maar de ontwikkeling van de kunstenaar is niet stil

verwacht heeft hij zich goed voorbereid, de te voren

te: een hobby. De schilderkunst. In de beginjaren

blijven staan. De inspiratie door Kees gevonden in de

opgestuurde vragen reeds ingevuld en geprint, geen

was het dat ook. Beroemd is de anekdote van

natuur, bij de mens en hun onderlinge relaties, werd

vraag gaat te ver. Aantal werken? De lijst geeft 440

een lunch op vrijdag in de Doktoreneetzaal (ja,

en wordt op een zeer speciale manier vastgelegd,

geregistreerde werken aan. Dat is niet voldoende,

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

ArtikelEN want het aantal uren per werk is ook vastgelegd (‘gemiddeld’ blijkt een portret circa 50-60 uur werk te kosten). Maar dat dan zonder de voorbereiding qua fotograferen van het object en het nodige denkwerk. Meestal volstaat voor Kees een beperkte schets als start, een indeling van vlakken, de uiteindelijke compositie ontstaat vaak al werkende weg. De techniek van fijnschilderen heeft Kees zich, na ondersteunende lessen via de Academia Minerva, grotendeels zelf eigen gemaakt, Hij ziet de techniek als een band met de radiologie: de werkelijkheid krijgt in de symboliek een eigen plaats. Aan de werkelijkheid wordt, ook bij portretten, een eigen leefwereld toegevoegd. De kern van zijn inspiratie vond Kees bij Hynckes, di Chirico, Dali en Willink, naast invloeden van ‘het leven zelf’. Kees heeft geen schildersleerlingen opgeleid: zijn werk is dat van een eenling. Invloeden zijn er zeker, bijv. vanuit het Drents Schildersgenootschap. Inmiddels heeft Kees medewerking verleend aan vele tientallen tentoonstellingen, al dan niet met

Stilleven met gemberpot en primula, 2004

anderen gelijktijdig, hangt zijn werk in diverse musea en kan hij een lange lijst van lovende recensies laten

om alles wat gezegd is in een leesbare vorm te gie-

Kees, bedankt namens alle lezers van

zien.

ten. Het waait buiten nog steeds. We gaan samen

MemoRad.

naar beneden, want de post moet ook uit de brievenHet gesprek gaat verder over keuze van onderwer-

bus, ook al heb je dan veel hits en is je werk ‘allego-

September 2009

pen, over zijn huidige werk (hij is nog altijd actief

risch’, het gewone bestaat ook nog.

LMK

bezig met de radiologie en het onderwijs daarin), zijn privéleven, komende tentoonstellingen en over ‘onze’

Na 27.400 hits toch een bijzondere radioloog

gezamenlijke tijd in Groningen. Dan wordt het tijd

getroffen?

I

Kringloop van het leven, 2003

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

11

MEMORAD ArtikelEN Radioloog in den vreemde

Interview met radioloog Maarten Braat op Curaçao

Sehos (Sint Elisabeth Hospitaal Curaçao)

Maarten, hoe ben je ertoe gekomen om de laat-

Gasthuis. Het Bethel en het Hippolytus lagen tegen-

ste jaren van je carrière het roer volledig om te

over elkaar, met 300 meter parkeerterrein ertussen.

gooien? Het is toch vast een heel avontuur

En elkaar maar beconcurreren.

geweest om vanuit een comfortabele maat-

De radiologen van het Oude en Nieuwe Gasthuis

schappositie in Delft ineens een heel andere

waren al opgesplitst tussen de beide concurrenten.

positie op Curaçao te vervullen?

De radiologenmaatschappen waren al zover dat ze

Tja, die vraag wordt mij veel gesteld. Het antwoord

der was er van een fusie geen sprake. En onderlinge

de diensten met elkaar deelden, dat wel, maar verheeft een lange aanloop nodig. CT

12

gesprekken waren ook een fenomeen dat nog niet van de grond kwam.

computertomograaf

MRI

magnetic resonance imaging

Toen ik in 1990 de stap maakte van het Eudokia

De besturen van het ziekenhuis en van de staf heb-

OLVG

Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Amsterdam

Ziekenhuis, hartje Rotterdam, naar het Reinier de

ben toen besloten Winter en mij in de nog niet gefu-

PACS

Picture Archiving and Communication System

Graaf Gasthuis in Delft, deed ik dat niet alleen. Loek

seerde maatschap te zetten, zeer tegen de zin van

RdGG

Reinier de Graaf Gasthuis Delft

Winter en ik werden uiteindelijk uitgekozen om de

alle oorspronkelijke maten. Daar waren ze het dan

RIS

Radiologie Informatie Systeem

toen heersende problemen op de radiologieafdeling

gelukkig toch wel met elkaar over eens. Enfin, zware

SEHOS

Sint Elisabeth Hospitaal Curaçao

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

op te lossen. Het Reinier was een fusie tussen het

tijden braken aan. Maar ook leuke successen. Winter

Bethel, het Sint-Hippolytus en het Oude en Nieuwe

vond dit gedoe een beetje te veel geneuzel en ver-

ArtikelEN dween na een paar jaar naar het OLVG, waar hij al

bekijken. Het resultaat is dat ik sinds 1 maart 2008

snel startte met Diagnostische Centra, en nu koopt

in het Sint Elisabeth Hospitaal te Curaçao

de opgewektheid van (verreweg de meeste)

hij hele ziekenhuizen. Ik doe het iets kalmer. In acht-

(www.sehos.an) als ‘Chief Radiology’ fungeer.

Antillianen. Golfbanen, waar je geen tee-time

krijgt er veel voor terug: het heerlijke weer en

tien jaar is er een fijne maatschap in Delft opge-

hoeft aan te vragen, en altijd fraai golfweer.

bouwd. Jonge mensen namen de leiding over. Goede

En dan is er de Caribische zee, die body en soul

en prettige collega’s omringden mij.

Dat klinkt logisch. Je werkt er nu anderhalf jaar: geen momenten van spijt?

Na nog een paar jaar als stafvoorzitter te hebben

snel heelt. Regelmatig duiken in de prachtige wateren en foto’s en films maken met de apparatuur die ik hier heb gekregen van mijn collega

gefunctioneerd, werd voor mij het radiologenwerk

Toen wij in de laatste maanden voor ons vertrek uit

Ming Han uit Delft.

‘sec’ een beetje saai. Plotseling werd mij een adver-

het Reinier en uit Delft een fantastisch feest kregen

Prachtige vakantiebestemmingen op een paar

tentie in Medisch Contact onder de neus gelegd:

aangeboden van de afdeling, met liedjes en sketches

uur vliegen van hier. En natuurlijk Skype om het

Gezocht: Hoofd Radiologie Sint Elisabeth Hospitaal

van radiologen en laboranten, en toen de dames van

contact met elders in stand te houden.

Curaçao (Sehos). Nu ben ik mijn medische carrière

de administratie en de laboranten in een rij gingen

als coassistent op de Antillen begonnen eind jaren

staan om me te zoenen en daarna de mannen, en we

zeventig. Mijn eerste interesse in de radiologie werd

daarna een mooi diner met de maatschap mochten

Is het werk op de radiologieafdeling in het

opgedaan in hetzelfde Sehos bij Victor Maduro, die

meemaken en nog weer een afscheidsreceptie van

Sehos heel anders vergeleken met het

ik nu ben opgevolgd en waar ik vaak mee werk op de

het ziekenhuis met een officiële uitreiking van de

RdGG?

momenten dat Victor voor een collega waarneemt.

gouden RdGG-speld, ja, toen dachten we: wat gaan

De cirkel is rond. Ik heb op die vacature geschreven

we beginnen? Waarom doen we dit?

Het belangrijkste verschil is dat we in het Sehos

en werd uitgenodigd voor een gesprek. Eerst in

Natuurlijk zijn er momenten hier op het eiland en in

nog geen PACS hebben. De nieuwe 16-slice CT

Amsterdam met medisch directeur Douglas Pinedo

het ziekenhuis die de wenkbrauwen doen rijzen, en

en de 1.5T MRI zijn wel te bekijken met een

en toen op Curaçao. Mijn vrouw en ik gingen erheen

natuurlijk verschilt de cultuur flink met de

softwareprogramma, en ook het werk van de

om te kijken en te proeven en de mogelijkheden te

Nederlandse, maar daarom zitten we hier ook, en je

doorlichtkamer, maar het verslagwerk zit

Maarten Braat yhuis met zijn vrouw Margot van Vuurden

U

De buitenwachtkamer

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

13

MEMORAD ArtikelEN

Met enkele dames van de administratie en enkele laboranten op de radiologieafdeling.

weer op een ander softwareprogramma. De

er al een dringende behoefte aan nieuwbouw. De

Zo te horen gaat het wel goed met je daar. Mis

mammografie en de andere conventionele

radiologie is gesitueerd in een relatief modern

je nog iets uit Nederland?

onderzoeken zijn niet digitaal.

gedeelte, en we vieren in september het vijftigjarig

Met de hulp van een consultancy zijn we ver

bestaan hiervan.

Fietsen door Delft met een fris motregentje op mijn

Het oude gebouw kost handenvol geld en staat een

Maar daar kom ik ook een paar keer per jaar voor terug.

gevorderd in het uitzoeken van een geschikte leverancier voor het juiste RIS, PACS en digitale

hoofd en daarna een haring met een korenwijn.

systemen voor het Sehos. De verwachting is dat

goede zorg in de weg. Het heeft echter ook zeer

we volledig digitaal kunnen starten in de lente

charmante kanten, zoals open galerijen met sofa’s en

van volgend jaar.

zitjes.

Maarten Braat werd geïnterviewd door onze redacteur Jolanda Scheffers.

Verder hebben we hier goed opgeleide laboranten en adequaat materiaal. Het is voor een

Het probleem is dat de politiek de gezondheidszorg

radioloog wel wennen dat de specialisten hun

(nog) niet als een prioriteit ziet. Maar er gaan

eigen ‘officina’ hebben, soms vrij ver van het

geruchten dat er hard wordt gewerkt aan de realise-

ziekenhuis. De communicatie is hierdoor vaak

ring van een nieuw ziekenhuis over vijf, zes jaar. We

moeizaam. De vele arts-assistenten uit

zullen zien.

Nederland en mijn ex-collega coassistenten uit Groningen maken weer veel goed. Is daar dan wel voldoende geld voor? In Medisch Contact stond een paar maan-

Mijn bemoeienis ligt niet op dat terrein, maar laten

Annet Waaijer, 2006 (Utrecht)

den geleden een artikel over de gezond-

we het met z’n allen hopen.

Multislice CT of the symptomatic

heidszorg van de Antillen. Daarin stond dat

carotid artery

het gebouw van het Sehos het Koninkrijk

De Antilliaanse overheid moet de huidige tarieven,

der Nederlanden onwaardig is. Is dat ook

die sinds 2000 niet zijn gewijzigd, drastisch opvijze-

jouw mening?

len, anders is er hier nergens meer geld voor en moeten we met z’n allen voor de zorg naar Bonaire,

14

STELLING

Het gebouw is in vergelijking met dertig jaar

binnenkort een Nederlandse provincie. Daar zal het

geleden niet veel gewijzigd, en toentertijd was

dan wel goed geregeld zijn.

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

A picture may be worth a thousand t-tests.

I

ingezonden Congresverslag

De dames gaan op stap... Waar: King’s College, Cambridge Wat: Eleventh Cambridge Chest Meeting Wanneer: 1-3 april 2009 Doelgroep: Radiologen, pathologen en longartsen

andere kopstukken van King’s vanuit canvas op ons neerkeken. De volgende dag stonden sarcoïdose, tracheaafwijkingen, longkanker en PET/CT op het programma. Nou is de zaal niet echt groot en met zo’n 200 man aardig volgepakt. Sommigen dreigden er claustrofobisch van te worden, dus hebben we het pianorecital, gehouden in dezelfde zaal, maar even gelaten voor wat het was en ons opgetuigd voor het galadiner in The Hall. Heel veel gangen later nog net even de organisator professor Hansell kunnen strikken voor een foto met de dames, met de belofte dat we de volgende keer weer van de partij zullen zijn! Collega Verhees was helaas geveld door een serieuze griep en moest deze avond en een deel van de cursus missen. Collega Abrahamse zat in V.l.n.r. in ‘The Hall’: Ieneke Hartmann, prof. David M. Hansell, Inge van den Berk, Nanda Krak en Winnifred van Lankeren.

haar zwangerschapsverlof met een zieke kleine hummel (familie maar meegenomen om dit niet

Niet de meest bekende cursus, maar ingeseind door

stamppotten met porkchops, lambchops en andere

te hoeven missen), en heeft toch ook even ver-

de organiser himself (Prof. D. Hansell) konden we dit

chops, en voor de fijnproevers een prima visje, was

stek moeten laten gaan tijdens de evenementen

niet aan onze neus voorbij laten gaan: een multidis-

de eerste avond alweer voorbij. De volgende dag

in The Hall. De cursus was al bijna weer voorbij:

ciplinaire cursus met een faculty om van te smullen

begon het programma ’s middags, en dat gaf ons de

de ochtend gevuld met diffuse lung disease, een

(naast Hansell o.a. Sujal Desai en Nestor Müller, de

gelegenheid om Cambridge zelf te verkennen. Overal

boottocht, of liever gezegd door een acteur in

pathologen Andrew Nicholson en Tom Colby, en last

koffie in alle soorten en maten verkrijgbaar voor de

spe ‘rondgepunterd’ over the river Came, waar

but not least de pulmonoloog Athol Wells), een bij-

junks, Borders en Waterstone’s voor de lezers, en

heel verrassend Cambridge zijn naam aan te

zonder inspirerende omgeving, en tot slot een

GAP, John Lewis en nog veel meer voor de shoppers.

danken bleek te hebben. Wij werden onderwe-

Hollands gezelschap bestaande uit zes vrouwelijke

Na een serieuze lunch in ‘The Hall’ (we waanden ons

zen over alle Cambridge colleges aan het water

radiologen met een speciale interesse in de thorax-

direct in een aflevering van Harry Potter), waar King’s

en de belangrijkste daarbuiten, plus hun meest

radiologie.

College overigens beroemd om is (althans om het

beroemde studenten, zoals Prins Charles en een

eten, de Hall weet ik niet), begon het echte werk:

kudde Nobelprijswinnaars. We waren de draad

Na een niet oncomfortabele reis met vliegtuig, trein

Virale infecties en acute lung injury passeerden de

al snel kwijt, tot enige teleurstelling van onze

en taxi was uiteindelijk de meerderheid de avond

revue, waarbij zowel de klinische aspecten als de

punter tijdens de afsluitende overhoring. Afijn,

ervoor al aangekomen. Er zou overnacht worden op

pathologische en radiologische beelden werden toe-

nog de laatste cadeaus ingeslagen voor het

de locatie van de cursus zelf, het prestigieuze King’s

gelicht, afgesloten door een orgelrecital in ‘The

thuisfront en weer terug naar huis. Tot over drie

College. Nu is King’s College in Cambridge een van

Chapel’ met een sonate in A van Mendelssohn,

jaar, want dan wordt de twaalfde editie gehou-

de eerste colleges die ook vrouwen accepteerden als

Passacaglia in C van Bach en een ‘Prelude and

den (maar het had vaker mogen zijn!).

studenten, dus de dames voelden zich meteen thuis.

Fugue’ van Liszt, gespeeld door Stephen Cleobury

Sleutels van de college rooms geregeld, bagage

(schijnt ook niet de minste te zijn). Nog onder de

gedropt en vervolgens op advies van de conciërge

indruk bijgekomen tijdens de receptie en het diner in

Ieneke Hartmann

‘The Chop House’ bezocht. Na een fles rosé, wat

wederom The Hall, waar alle voormalige ‘Deans’ en

redactie MemoRad

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

I

-

2 0 0 9

15

MEMORAD ingezonden Het radioactieve jodiumzaadje

De redactie ontving twee reacties op het artikel van collega F.H. Jansen over het radioactieve jodium-125 zaadje in het zomernummer van MemoRad. Hieronder een reactie uit het Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht; op de volgende pagina een reactie uit het NKI/Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis te Amsterdam. Het antwoord van Jansen leest u op pagina 18.

Wij lazen het artikel van Jansen over het radio-

pele viltstiftmarkering op de huid de korte weg dor-

De vraag of deze techniek nu breed moet worden

actieve jodiumzaadje (Memorad 2009;14[2]:10-

saal naar de tumor worden aangegeven; ook zijn er

ingezet moet daarom in onze ogen met enige terug-

2.) met veel interesse. Hoewel het

lokalisatiedraden verkrijgbaar met steeds wisselende

houdendheid worden beantwoord. Het ligt voor de

vanzelfsprekend is dat in een publicatie van drie

windingen. Aangezien de lengte van die windingen

hand dat de aannames betreffende deze techniek, bij

bladzijden niet alle aspecten aan de orde kun-

steeds dezelfde is, kan eenvoudig worden bepaald

voorkeur in een grote multicentrische studie, worden

nen komen van een tijdspanne van zeven jaar,

hoever men zich bevindt tot de tip van de lokalisatie-

onderzocht. Wij zien deze wetenschappelijke publi-

van het uitwerken van een idee tot het imple-

draad (en dus van de te verwijderen laesie).

caties dan ook met belangstelling tegemoet.

Vervolgens vroegen wij ons af of er iets gezegd kan

kritiek natuurlijk niet wegneemt dat wij erg onder de

Graag sluiten wij af met te stellen dat bovenstaande

menteren van een nieuwe klinische behandeling, lijkt het maken van wat kritische kanttekeningen toch op z’n plaats.

worden over de kosten van de beschreven techniek

indruk zijn van het werk van collega Jansen. Het

en hoe deze zich verhouden tot de draadlokalisatie.

bedenken, uitwerken en implementeren van een

Allereerst is er het argument van de draaddislo-

En ook hoe de procedure juridisch ligt: is het inspui-

nieuwe techniek is medisch onderzoek in optima

catie. Draaddislocatie is een algemeen berucht

ten van radioactief materiaal niet een voorbehouden

forma. Onze welgemeende felicitaties met dit resul-

argument tégen de draadlokalisatieprocedure. Er

handeling voor de nucleair geneeskundige?

taat en de ontvangen prijs!

I

zijn echter verrassend weinig literatuur- en/of anekdotische gegevens over dit fenomeen.

De conclusie dat er duidelijke voordelen zijn boven

Dr. P.W. Plaisier, chirurg

Lieberman et al. geven aan dat in 129 procedu-

draadlokalisatie is methodologisch onjuist, simpel-

R.K. Storm, radioloog

res draaddislocatie in slechts vier gevallen op-

weg omdat draadlokalisaties niet zijn onderzocht en

S. Han Ho, nucleair geneeskundige

trad (3%), waarbij dit slechts in één geval leidde

er dus geen vergelijk mogelijk is. Voor zover na te

Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht

tot het niet verwijderen van de gelokaliseerde

gaan is er slechts één, overigens niet gerandomi-

laesie [1]. Met andere woorden: de draadlokali-

seerde, studie die dit suggereerde. Deze studie

Literatuur

satie is waarschijnlijk minder slecht dan wordt

kwam voort vanuit een zeer gespecialiseerd centrum

1 Lieberman L, Dershaw DD, Rosen PP, Morris EA, Abromason

gesuggereerd.

in de Verenigde Staten, waarbij dan altijd de vraag

AF, Borgen PI. Percutaneous removal of malignant mammo-

resteert of zo'n conclusie overeind blijft binnen de

graphic lesions at stereotactic vacuum-assisted biopsy.

Dat jodiumzaadjes leiden tot kleinere specimens

setting van de algemene praktijk zoals die in

Radiol 1998;206:711-5.

en "dus een beter cosmetisch resultaat", is wat

Nederland bestaat.

erg kort door de bocht. Vooralsnog werd dit

16

Correspondentie:

statement niet met getallen onderbouwd. Voorts

Tot slot lijkt er enige discrepantie tussen de opmer-

Dr. P.W. Plaisier, chirurg

is het zo dat in goed overleg tussen radioloog en

king dat lokalisatie m.b.v. een jodiumzaadje een een-

Albert Schweitzer Ziekenhuis

chirurg óók met de draadlokalisatie kortste

voudig aan te leren techniek is, terwijl in de

Postbus 444 - 3300 AK Dordrecht

wegen zijn te bewandelen: indien niet de kortste

resultaten de gegevens over het jaar 2003 buiten

T 078-6542380 - F 078-6542264

route via de draad is aangegeven, kan, zoals in

beschouwing worden gelaten 'vanwege de learning

E [email protected]

onze kliniek te doen gebruikelijk, met een sim-

curve'.

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

ingezonden Het jodium-125 zaadje in de mamma; een praktische handreiking voor twijfelende radiologen. Alternatieve lokalisatieprocedure

Naar aanleiding van het informatieve artikel

Procedure

in MemoRad 2009;14(2)10-12 spreken wij onze

Vooraf (door [dokters]assistent/laborant): na verwij-

waardering uit voor de vinding van collega Frits

deren van de mandrijn wordt de tip van de naald

Jansen en willen hem van harte feliciteren met zijn

geoccludeerd met steriele bone wax (Figuur 2A).

‘Brainport Health Innovation Award 2009’.

Met het pincet wordt het jodiumzaadje in de naald

In navolging van het Catharina Ziekenhuis in Eind-

driekwart weer in de naald geplaatst. De set is nu

hoven gebruiken wij in het NKI-AVL met veel enthou-

klaar voor gebruik.

geplaatst. Vervolgens wordt de mandrijn voor ca.

siasme het radioactieve jodium-125 zaadje voor het

De radioloog kan nu de naald (met jodium-125 zaad-

lokaliseren van mammalaesies. Bij het implemente-

je) echogeleid (Figuur 2B) of stereotactisch inbren-

ren van de procedure bleek het niet commercieel

gen. Als de naaldpunt centraal in de laesie is

beschikbaar zijn van alle benodigde materialen het

geplaatst (Figuur 2C) kan met één handbeweging de

grootste struikelblok. Vooral het vervaardigen van

mandrijn volledig ingebracht worden zodat het zaad-

het introductieblokje, de mandrijn en de afstands-

je uit de naald geduwd wordt.

cilinder door de instrumentenmakerij van het zieken-

Voordelen van deze methode: de benodigde materia-

huis en het (veelvuldig) steriliseren bleken

len zijn commercieel verkrijgbaar en hoeven niet

onmogelijk en onwenselijk. Vandaar dat we in het NKI-AVL een alternatieve

Figuur 1. 1: single packed jodium-125 zaadje; 2: naald (18G, 10 cm); 3: steriele bone wax; 4: disposable pincet.

gesteriliseerd te worden. Daarbij kan een korte (10

Wij bevestigen de verwachting dat het kleine

cm in plaats van 20 cm) scherpe naald die van tevo-

jodium- zaadje een grote rol zal gaan spelen in

ren klaargemaakt is, gebruikt worden.

de dagelijkse mammaradiologie.

I

methode hebben ontwikkeld. Deze methode zou behulpzaam kunnen zijn voor radiologen die willen

In het NKI-AVL is het lokaliseren door middel van het

gaan lokaliseren met het jodium-125 zaadje. Hier

jodium-125 zaadje inmiddels dagelijkse routine. Een

Namens het mamma team NKI-AVL

volgt een korte beschrijving:

kleine studie (48 procedures) in het NKI-AVL door

(Nederlands Kanker Instituut – Antoni van

Alderliesten et al. heeft aangetoond dat migratie

Leeuwenhoek Ziekenhuis),

Benodigdheden (Figuur 1)

niet waargenomen wordt en de methode in alle

1. Single-packed jodium-125 zaadje (schijnbare activiteitsrange: 0,03 – 0,21 mCi, STM1251, Bard Brachytherapy, Inc., Carol Stream, IL, USA). 2. Naald 18G, lengte 10 cm (item nr. 15810020, Bard

gevallen succesvol is (submitted, poster Chirurgen-

Mw. C.E. Loo, radioloog

dagen 2009). In onderzoeksverband wordt het

Mw. T. Alderliesten, research radiologie

jodium-125 zaadje nu ook gebruikt voor het lokalise-

4 augustus 2009

ren van axillaire lymfkliermetastasen voorafgaand

Peripheral Vascular, Inc. – Biopsy, Tempe, AZ,

aan neoadjuvante chemotherapie.

USA).

Wij hopen door middel van bovenstaande praktische

3. Steriele bone wax (Knochenwachs W30, Johnson&Johnson, Ethicon GmbH, Duitsland). 4. Disposable pincet.

tips twijfelende radiologen een procedure aan te reiken als alternatief op de procedure zoals eerder beschreven door collega Jansen.

Figuur 2. A: occlusie van de naaldpunt met steriele bone wax; B: echogeleid inbrengen van naald (met jodiumzaadje en mandrijn); C: naaldpunt centraal in de laesie (axillaire lymfkliermetastase); D: echografisch beeld van jodiumzaadje intralaesionaal.

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

17

MEMORAD ingezonden

Fotografie: Mike Roelofs

Reactie F.H. Jansen

Gaarne zou ik kort willen reageren op het artikel

iedereen welkom om een procedure in ons zieken-

van P.W. Plaisier, R.K. Storm en S. Han Ho en het

huis bij te wonen.

artikel van C.E. Loo en T. Alderliesten.

Tevens is het interessant te vermelden dat er op

Ten aanzien van het eerste artikel de volgende

onderwerp in voorbereiding is en dat verder onder-

opmerkingen.

zoek wordt geïnitieerd.

De kosten van de lokalisatie met het jodiumzaadje

Ten aanzien van het tweede artikel kan ik alleen

zijn iets, doch niet veel hoger dan de gangbare

maar opmerken dat er meerdere wegen naar

methode met het lokalisatiedraadje.

Rome leiden.

Op de vraag of het inbrengen van een radioactieve

De introductietechniek toegepast in het NKI-AvL is

dit moment een chirurgisch proefschrift over dit

Ingezonden door Rob Maes:

stof voorbehouden is aan de nucleair geneeskundi-

eveneens elegant, met als voordeel dat de beno-

ge kan in dit geval ontkennend worden geant-

digde materialen commercieel verkrijgbaar zijn.

woord. Aangezien het radioactieve jodiumzaadje

Een kanttekening hierbij is dat de introductie van

een ‘gesloten bron’ is, mag de procedure ook door

het jodiumzaadje in de naald geschiedt met behulp

de radioloog worden uitgevoerd, mits er een

van een pincet. Dit is mijns inziens geen optimale

Stralingsvergunning is afgegeven in het kader van

situatie. Het zou zeker praktischer zijn indien de

de Kernenergiewet.

firma Bard, van wie de jodiumzaadjes afkomstig

De ‘learning curve’ die wij bij aanvang van deze

waarbij het jodiumzaadje slechts met behulp van

zijn, een ‘voorgeladen’ naald zou kunnen leveren, techniek in 2003 in het Catharina Ziekenhuis heb-

een mandrijn geïntroduceerd behoeft te worden.

ben doorlopen was grotendeels te wijten aan het

Bij navraag vanuit mijn kant blijkt genoemde firma

feit dat het een volledig nieuwe procedure betrof,

helaas niet voornemens een dergelijke, voorgela-

die nog nergens anders werd toegepast. Wij heb-

den naald op de markt te brengen.

Deze breuken schijnen voor te komen sinds een enthousiaste prothesebouwer zijn initialen in de femurhalsprothese graveerde...

ben ons de radiologische en chirurgische techniek dus zelf eigen moeten maken. Om ‘beginnersfou-

Tot slot zou ik alle auteurs willen bedanken voor

ten’ te vermijden en op deze wijze de learning

de moeite die zij genomen hebben om te reageren

curve sterk te beperken voor centra die geïnteres-

op mijn ingezonden artikel in het zomernummer

seerd zijn in de implementatie van deze procedure,

van MemoRad dit jaar.

is in de maand oktober in het Catharina Ziekenhuis

I

de eerste workshop gepland voor geïnteresseerde

18

radiologen en chirurgen. Indien deze workshop een

F.H. Jansen, radioloog

succes blijkt zullen er meer volgen. Bovendien is

Catharina Ziekenhuis Eindhoven

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

Bij sommige instellingspatienten blijkt echt een schroefje los...

ingezonden/mededelingen

Langetermijneffecten van behandeling met contactröntgenbestraling

Figuur 1. Erythematosquameuze maculae op meerdere vingers.

Figuur 2. Detail rechterhand.

Een 65-jarige man presenteerde zich op het derma-

ke therapie, geïndiceerd en uitgevoerd door een der-

systemische behandeling met acitretine worden

tologiespreekuur vanwege persisterende erythema-

matoloog in een gerenommeerd oncologisch insti-

overwogen.

tosquameuze maculae aan multipele digiti (Figuur 1,

tuut.

detail in Figuur 2). In het verleden had patiënt reeds verschillende partiële amputaties ondergaan van

Het is inmiddels algemeen bekend dat bestraNu bleken bij patiënt diverse huidgebieden op ver-

ling niet alleen op korte termijn (huid)verande-

diverse vingers, omdat hierin plaveiselcarcinomen

scheidene digiti te bestaan met morbus Bowen-

ringen induceert, maar ook op lange termijn

waren ontstaan. Relevante medische voorgeschie-

afwijkingen (carcinoma in situ). Ter voorkoming van

schade kan induceren. Hoewel behandeling van

denis van patiënt vermeldde contactröntgenbestra-

progressie van deze premaligne dermatologische

diverse dermatosen moeizaam en langdurig kan

ling wegens hardnekkige verrucae vulgares op de

afwijkingen richting plaveiselcelcarcinomen werd

zijn, zoals bijv. verrucae vulgares, dient het bij-

handen in zijn jeugd. Deze behandeling was voor

onderhoudsbehandeling met 5-fluoro-uracilcrème

werkingenprofiel van elke behandeling steeds

genoemde indicatie destijds een niet ongebruikelij-

geïnitieerd. Tevens kan – met dezelfde intentie – nog

nauwkeurig te worden afgewogen tegen het potentiële therapeutisch effect. Röntgenbestraling is intussen geen geaccepteerde behandeling meer voor verrucae vulga-

Commissie voor Beentumoren

res. Diagnose: Plaveiselcelcarcinomen (in situ) als

late gevolgen van contactröntgenbestraling. I Dr. Jan Albert Vos1, drs. Sander Koppen2, dr. Jan Wille3, dr. Rutger I.F. van der Waal2

Informatie over de activiteiten van de

door de Commissie Accreditatie van de NVvR

Afdeling Radiodiagnostiek1, Dermatologie2 &

Commissie voor Beentumoren in het LUMC

accreditatiepunten verleend. Deze maandelijkse

Heelkunde3 St. Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein

Leiden is te vinden op de vernieuwde website

plenaire vergaderingen zijn voor geïnteresseer-

www.beentumoren.nl (ook vanaf de rubriek De

den toegankelijk na voorafgaande aanmelding

Praktijk/Links/Radiologie op NetRad te vinden).

via e-mail [email protected].

Op deze site zijn o.a. de landelijke richtlijn en een patiëntenfolder beschikbaar en staat de

I

Correspondentie: Jan Albert Vos Afd. Radiologie

procedure voor het insturen van casuïstiek gepu-

E.H. Overbosch

St. Antonius Ziekenhuis

bliceerd. Voor het bezoeken van een vergadering

secretaris Commissie Accreditatie

3430 EM Nieuwegein

van de Commissie voor Beentumoren worden

e-mail: [email protected]

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

19

MEMORAD mededelingen Sectie Juniorleden Beste assistenten,

Intussen heeft het bestuur afscheid genomen van bestuurslid Mies Korteweg; haar bestuursperiode

Na het wervelende succes van de hands-on-cur-

werd onlangs beklonken met een diner in stijl. Wij

sus Musculoskeletale Radiologie van afgelopen

danken haar voor haar onuitputtelijke inzet en inspi-

najaar in het UMCU, wordt er dit jaar wederom

ratie en de organisatorische taken die zij op zich

een hands-on-cursus georganiseerd. Naar aan-

heeft genomen. Haar bestuursfunctie is overgeno-

leiding van een korte enquête bij de vorige cur-

men door Michiel van Werkum uit Nieuwegein. omstandigheden zorgden er zelfs voor dat er hier en

sus is dit keer voor het onderwerp Neuroradiologie gekozen. Het merendeel van de

Op de terugweg toch nog een beetje wind in de zeilen. V.r.n.l.: Cornelia Gouw, Mascha Hollmann, Bas Jasperse en Caroline Janssen.

Op 27 juni vond de jaarlijkse zeildag plaats. Dit jaar

daar een duik in de plas werd gewaagd. Ook de jaar-

sprekers heeft reeds toegezegd, en het belooft

werd het georganiseerd op de nieuwe locatie van

lijks terugkerende ‘Borrelboot’ was wederom een

een mooie dag met een interessant programma

zeilvereniging Ottenhome: Wijde Blik (te Kortenhoef),

succes. Helaas kon er, ondanks de 15-jarige traditie,

te worden. Dus noteer alvast in de agenda:

gelegen aan de Loosdrechtse Plassen. Na ontvangst

op deze nieuwe locatie niet gewaterskied worden.

zaterdag 10 oktober 2009, hands-on-cursus

met een heerlijke lunch en koffie in het zonnetje,

De dag werd afgesloten met een heerlijke bbq, en

Neuroradiologie, te Nijmegen.

werd er gestart met de 91e ALV van de Sectie

met een gevulde maag (en een roodverbrand gezicht)

De start van de inschrijving wordt zoals

Junioren. Tijdens deze ALV is Peter Kornaat uitgetre-

kon eenieder weer voldaan en uitgerust naar huis

gewoonlijk via de e-mail bekendgemaakt.

den als secretaris. Peter heeft de afgelopen twee

terugkeren. We danken onze sponsor De Raadgevers, die deze dag mogelijk heeft gemaakt. Op 5 september heeft inmiddels weer de Golfdag plaatsgevonden, mede mogelijk gemaakt door Toshiba.

I

Na een kort bezoek aan de 'borrelboot.

Daarnaast kijken we terug op een geslaagd diner en feest in aansluiting op de afgelopen voortgangstoets van 17 april jl. Iedereen leek de

Een frisse duik op een windstille, maar heerlijk warme dag.

examenstress goed van zich af te kunnen schudden, en de sfeer was wederom opperbest. Na een luxe Indonesische rijsttafel en een drankje

jaar met veel plezier inhoud gegeven aan de functie

Tot ziens op een van de volgende verenigings- en/of sectie-evenementen.

werden door de dj lekkere plaatjes gedraaid; het

van secretaris. Zijn betrokkenheid, enthousiasme en

feest ging door tot in de kleine uurtjes. Veel

professionaliteit gaan we zeer zeker missen. Zijn

dank aan CenE Bankiers voor de sponsoring

opvolger zal na de zomer bekend worden.

Bestuur Sectie Juniorleden NVvR

Door de traditionele schaarste aan wind op deze

en Michiel van Werkum.

dezen willen we de feestcommissie bedanken

zeildag werd er ook dit jaar lekker rondgedobberd in

[email protected]

voor de inzet en de organisatie.

de 16-kwadraats zeilboten. De aangename weers-

Dennis Rouw, Steef van der Valk, Caroline Janssen

van dit evenement. Deze inmiddels bestaande ‘traditie’ zal vanaf nu jaarlijks terugkeren. Bij

20

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

mededelingen Jaarkalender NVVR 2009/2010 Voortgangstoets 6 november 2009 9 april en 5 november 2010

Algemene vergadering (donderdag in aansluiting op SW-cursus) 15 oktober (Rotterdam) 4 februari 2010 17 juni 2010 14 oktober 2010 Bestuursvergaderingen In beginsel tweede maandag van de maand

(onder voorbehoud van wijzigingen)

Radiologendagen 2010 Datum nog niet bekend

Sandwichcursus 13-16 oktober 2009 Acute Radiologie (Rotterdam) 2-5 februari 2010 15-18 juni 2010 12-15 oktober 2010

Sluitingsdatum inleveren kopij MemoRad 15 januari 15 april 15 juli 15 oktober

Congressen & Cursussen 2009/2010 BREAST 22 t/m 24 oktober 2009 Las Vegas 8th Annual Symposium on Advances in Breast MRI. radiologycme.stanford.edu/dest/ 23 t/m 24 oktober 2009 Londen ESOR GALEN Advanced Course on Women's Cross-Sectional Imaging. www.myESR.org/esor CARDIAC 15 t/m 16 oktober 2009 Leiden Erasmus Course Cardiovascular MRI with CT correlation. [email protected] 15 t/m 17 oktober 2009 Belgrado GALEN Foundation Course Chest/Cardiovascular Radiology. www.myESR.org/esor 6 t/m 7 november 2009 Rotterdam GALEN Advanced Course Cardiac Cross-Sectional Imaging. www.myESR.org/esor 10 t/m 11 december 2009 Leiden Workshop Cardiac MDCT. www.lumc.nl/1010 CHEST 15 t/m 17 oktober 2009 Teaching Course HRCT of the Lung. www.everyoneweb.com/radiology

23 januari 2010 Abdominale Echografiedag. [email protected]

Utrecht

15 t/m 17 oktober 2009 Freiburg Current Concepts in Perfusion and DCE MRI. www.esmrmb.org

21 t/m 26 februari 2010 Orlando The 2010 Abdominal Radiology Course. www.sgr.org

2 t/m 6 november 2009 Erasmus Course Basic MRI Physics. www.emricourse.org

14 t/m 16 april 2010 Amsterdam 12th ESGAR CT-Colonography Hands-on Workshop. www.esgar.org

5 t/m 7 november 2009 ESMRMB – fMRI & DTI Course. www.esmrmb.org

2 t/m 5 november 2010 Dresden ESGAR 2010: 21st Annual Meeting and Postgraduate Course. www.esgar.org

7 t/m 9 december 2009 Leiden RF coil design: design and build your own. www.esmrmb.org

GENERAL 13 t/m 16 oktober 2009 Sandwichcursus Acute Radiologie. www.radiologen.nl

Rotterdam

1 t/m 7 mei 2010 Stockholm ESMRMB / ISMRM Joint Meeting. www.esmrmb.org

29 november t/m 4 december 2009 Chicago 95th Annual Meeting RSNA. www.rsna.org

MANAGEMENT 11 en 18 november 2009 De Bilt Cursus Medisch Management voor aios 2009. [email protected].

Madrid

Rotterdam

4 t/m 9 maart 2010 Wenen ECR 2010 – 22nd European Congress of Radiology. www.myESR.org

14 en 16 januari 2010 Schladming/Austria MIR – Winter Course. www.mir-online.org

GYNAECOLOGY 23 t/m 24 oktober 2009 Londen GALEN Advanced Course Women’s CrossSectional Imaging. www.myESR.org/esor

MUSCULOSKELETAL 12 t/m 14 nov. 2009 Santiago de Compostella Advanced MR Imaging of the Musculoskeletal System. www.esmrmb.org

HEAD & NECK 5 t/m 7 november 2009 Alicante Advanced Head & Neck MR Imaging. www.esmrmb.org

NEURO 14 t/m 15 december 2009 Amsterdam Cursus Praktische Neuroanatomie en Neuroradiologie. www.paog.info

7 t/m 9 januari 2010 Leuven The Fourth Leuven Course on Ear Imaging. www.headandneckimaging.be

PAEDIATRIC 12 t/m 14 november 2009 Athene GALEN Foundation Course Paediatric Radiology. www.myESR.org/esor

Leuven

15 t/m 17 oktober 2009 Belgrado GALEN Foundation Course Chest/Cardiovascular Radiology. www.myESR.org/esor 29 t/m 31 oktober 2009 Heidelberg Advanced MR Imaging of the Chest. www.esmrmb.org 28 t/m 30 mei 2010 Bern 18th Annual Meeting of the European Society of Thoracic Imaging. www.esti-society.org COMPUTED TOMOGRAPHY 27 t/m 30 jan. 2010 Garmisch-Partenkirchen CT 2010 - 6. Internationales Symposium MEHRSCHICHT CT. www.ct2010.org GASTROINTESTINAL 5 t/m 7 november 2009 Antwerpen 5th ESGAR Liver Imaging Workshop. www.esgar.org

1 t/m 2 februari 2010 Erasmus Course Head & Neck MRI. www.emricourse.org

Brugge

MAGNETIC RESONANCE IMAGING 12 t/m 15 oktober 2009 Monterey 19th Annual Current Concepts of Magnetic Resonance Imaging. http://radiologycme.stanford.edu/dest/

RADIOBIOLOGY 21 t/m 26 maart 2010 Davos 42nd International Diagnostic Course Davos. www.idkd.org

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

21

personalia

In memoriam

Willem Marinus Oudesluijs 6 februari 1925 - 24 juni 2009

gie in binnen- en buitenland. Na het beëindigen

In het Nijmeegse was Willem Oudesluijs een bekende verschijning met zijn rijzige gestalte, grijze

van zijn praktijk in het CWZ in 1987 heeft hij nog

bakkebaarden en altijd het Hugenotenkruis op de

tien jaar waargenomen op de radiodiagnostische

borst. Voor iedereen een vriendelijk woord en altijd

afdeling van de St. Maartenskliniek (i.s.m. collega

belangstellend naar een anders wel en wee. Hij

P.A.G.M. Beelen).

sprak enigszins met een accent waarmee hij zijn Kwaliteit van het werk was voor Willem Oudesluijs

Zeeuwse afkomst niet verborgen kon houden.

het uitgangspunt, maar hij verlangde dit ook van Willem Oudesluijs werd geboren op 6 februari 1925

anderen, zoals collegae en laboranten. Deze conti-

in Stavenisse (Zeeland). In Bergen op Zoom volgde

nue aandacht voor kwaliteit gaf hem veel gezag.

hij het middelbaar onderwijs op de Rijks-HBS van

Een gevleugelde uitspraak van hem was dan ook:

1937-1943. Hij studeerde geneeskunde aan de

“Er moet niet geschroffeld worden”, waarmee hij

Rijksuniversiteit van Utrecht van 1945-1951 en

bedoelde dat het werk niet afgeraffeld moest wor-

behaalde na het volgen van de coschappen het arts-

den.

examen op 30 juni 1954 in Rotterdam. Daarnaast was voor hem oprechtheid ook een Van 1954-1956 volgde hij de opleiding Radiologie

Radboudziekenhuis heb moeten beëindigen. Het

belangrijke deugd. Een andere gevleugelde uit-

aan het Rotterdams Radiotherapeutisch Instituut in

contact bleef, de waarneming van mijn praktijk

spraak van hem was, als er iets onoirbaars was

de Dr. Daniel den Hoedkliniek (opleiders K. Breur en

werd vaak verzorgd door assistenten van William

gebeurd: “Zie je wel, het komt altijd uit, ook al

mw. S. den Hoed-Sijtsema). Vervolgens werd van

Penn, vooral nadat ik de beschikking kreeg over

moeten de kraaien het uitbrengen.”

1956-1959 de opleiding Diagnostiek afgerond in het

geavanceerde tele-apparatuur in de jaren 70”. Thuis bewaarde hij nog enkele voorwerpen die hij

Diaconessenziekenhuis Bronovo in Den Haag (opleider F. Bol). In 1959 werd hij ingeschreven als radioloog.

Zoals hij zelf al aangaf, was Willem Oudesluijs in

had gered uit de boedel van het gesloten

het Wilhelmina Ziekenhuis zeer vooruitstrevend en

Wilhelminaziekenhuis, onder andere oude glaspla-

kreeg hij het voor elkaar om een doorlichtstatief

ten met röntgenfoto’s. Enkele jaren geleden heeft

Hij schreef zelf in het boekje dat uitgegeven werd

met telecommand te laten installeren. De trots die

hij die aangeboden aan de afdeling Radiologie van

ter gelegenheid van 50 jaar Radiologie in het UMC

doorklinkt in zijn woorden hierover is geheel gepast,

het CWZ. Samen met Dick Venderink is het initia-

St Radboud: “Na mijn opleiding was het mijn wens

zeker indien in aanmerking wordt genomen dat het

tief genomen om de foto’s te verwerken in een

om nog aan een Universitaire afdeling te werken.

Wilhelmina Ziekenhuis een ziekenhuis van beperkte

glas-in-loodraam. Dit prachtige kunstwerk siert nu

Frans Bol heeft mij toen in contact gebracht met

omvang was. Veel radiologen uit die tijd waren nog

de wachtkamer van de afdeling Radiologie van het

William Penn. Op 1 mei 1959 kwam ik als eerste

gewend om de doorlichtonderzoeken (maag, colon,

CWZ. De opening ervan was nieuws dat de lande-

radioloog-medewerker bij hem op de afdeling. In

artrogrammen, mictiecystogrammen, etc.) staand

lijke pers haalde.

enkele zaken kon ik mij volledig vinden: de grote

naast de doorlichttafel uit te voeren.

zorgvuldigheid waarmee hij apparatuur en mede-

Willem Oudesluijs was een warme, belangstellen-

werkers uitzocht, de hoge eisen die gesteld werden

Na de fusie van het St. Canisiusziekenhuis met het

de persoonlijkheid die goede contacten met de

aan de opleiding en omgang met mensen en zijn

Wilhelminaziekenhuis werd hij radioloog in het

assistenten en collegae onderhield. De laatste

continue streven naar verbetering van de diagnosti-

Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis (CWZ) met speciale

jaren nam zijn gezondheid af. Hij is op 24 juni 2009

sche en therapeutische mogelijkheden van de afde-

belangstelling voor de algemene radiologie, skelet,

in zijn slaap overleden.

ling en de kwaliteit daarvan. Mede door Penn heb ik

gewrichten en mammografie. Door zijn belangstel-

op 1 februari 1961 een kleine diagnostische praktijk

ling en kennis van de skeletradiologie werd hij door

Frans Heijstraten

van de internist Fustner in de Diaconesseninrichting

professor Penn gevraagd voor supervisie van de

Piet Beelen

“Het Wilhelminaziekenhuis” overgenomen met de

skeletdiagnostiek op de radiologische afdeling van

Roel van Dijk Azn

bedoeling dit te combineren met het werk in het

het Instituut voor Orthopedie van het St.

Radboudziekenhuis. Deze praktijk groeide echter zo

Radboudziekenhuis. Hij volgde om deze reden ook

snel dat ik mijn werkzaamheden in het

talrijke congressen en symposia over skeletradiolo-

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

23

MEMORAD personalia In memoriam

Pieter Gravendeel 3 februari 1927 - 16 maart 2009

Aanvankelijk begonnen als huisarts, specialiseerde

NVvR. De arts-assistenten radiologie die vanuit het

vraag”, en “Elk diagnostisch onderzoek dient conse-

Pieter Gravendeel zich al snel tot radioloog. Na

AZG begin jaren tachtig een stage van vier maan-

quenties te hebben voor de behandeling.”

eerst enkele jaren aan het ziekenhuis van Almere

den in het RKZ liepen, zagen al snel de waarde van

verbonden te zijn geweest, viel zijn definitieve

deze echografisten in voor de dagelijkse praktijkvoe-

keuze op het RKZ te Groningen, het latere Martini

ring en hebben later zonder uitzondering dezelfde

Met juiste argumenten kon men hem overtuigen en

Ziekenhuis.

lijn gevolgd. Pieter stimuleerde de arts-assistenten

was hij bereid tot concessies. Zo vond de kliniek het

radiologie probleemoplossend te denken en te han-

standaardverslag van de thorax, “Aan hart en lon-

Zijn aandachtsgebieden binnen de radiologie waren

delen. Daarmee eiste hij een centrale rol op voor de

gen g.b.”, te kort. Dit werd aangepast met de toe-

automatisering, echografie en interventieradiologie.

radiologie binnen de kliniek en heeft hij bijgedragen

voeging “ook niet op de dwarse”.

Met name op het gebied van de echografie was

aan hetzelfde bewustzijn van veel jonge radiologen. Zijn echtgenote Door en de kinderen veel sterkte

Pieter eind jaren zeventig begin tachtig zijn tijd ver

24

Toch had Pieter een goede relatie met de kliniek.

vooruit. Autonoom als hij was leidde hij als een van

Om de clinici te prikkelen en wellicht om de assis-

de eersten in Nederland röntgenlaboranten op tot

tenten radiologie te motiveren, hingen in de centra-

gewenst.

deskundige echografisten – dit in volstrekte tegen-

le röntgen twee statements: “Verwacht geen

Cor Holt

spraak met het toentertijd gevoerde beleid van de

adequaat antwoord op de inadequaat gestelde

Oud-maatschapslid en mede door Pieter opgeleid

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

proefschriften

The clinical efficacy of chest computed tomography in trauma patients

Dat multidetector computed tomography (CT) een accurate beeldvormende techniek is om de meeste belangrijke letsels van thorax en abdomen aan te tonen, staat wel vast. Maar welke plaats deze modaliteit verdient tijdens de behandeling van traumapatiënten is vaak onderwerp van discussie op de spoedeisende hulp. Bij welke slachtoffers van een ernstig of hoogenergetisch stomp trauma dient een CT-scan van de romp te worden gemaakt? Hoe kan blootstelling aan straling beperkt blijven?

m on iq u e b r i n k

De afdelingen Radiologie, Traumatologie en de Spoedeisende Hulp van het UMC St Radboud in Nijmegen onderzochten deze vragen in een grote prospectieve studie: de TRACT (TRauma CT) studie. Hierin werden meer dan 1000 patiënten van 16 jaar of ouder geïncludeerd die een CT-scan van thorax en abdomen ondergingen na een hoogenergetisch trauma. Dit proefschrift is onder meer op de resultaten van deze studie gebaseerd. Hoofdstuk 1 recapituleert dat een trauma-CT-scan, net als iedere beeldvormende techniek, alleen zinvol is als deze ook het diagnostisch denken verandert en leidt naar een betere behandeling van de patiënt. Uiteindelijk moet een traumapatiënt beter worden van het inzetten van CT. Dit betekent dat de voordelen van trauma-CT zeker moeten opwegen tegen de nadelen (tijdsverspilling, potentiële schade na blootstelling aan ioniserende straling, kosten, etc.). Hoewel CT goed in staat is de meeste relevante let-

de verdere behandeling van de patiënt in verge-

sels van de thorax te onderscheiden, en accurater is

lijking met een situatie waarin de CT-scan selec-

dan conventioneel onderzoek (nogmaals geïllustreerd

tief (op basis van vooraf vastgestelde

in een pictorial essay in hoofdstuk 2), besteedt de

afwijkingen bij lichamelijk onderzoek en conven-

traumaliteratuur weinig aandacht aan de mate waar-

tioneel radiologisch onderzoek) ingezet wordt.

in en bij welke traumapatiënten een CT-scan van de thorax zinvol is tijdens de initiële traumaopvang.

Doel van de hoofdstukken 4 tot en met 6 was inzicht te krijgen in hoe het gebruik van de CT-

Daarom beschrijft hoofdstuk 3 dat het laagdrempelig

scan van de thorax verder geoptimaliseerd kan

uitvoeren van een CT-scan van de thorax bij alle

worden: door betere scancriteria te ontwikkelen en blootstelling aan straling te verminderen.

AP

anterior-posterior

patiënten van 16 jaar of ouder die slachtoffer zijn

CT

computed tomography

van een ernstig of hoogenergetisch stomp trauma

TRACT-studie

TRauma CT-studie

(n = 464), nog steeds bij een substantieel percentage

UMC

Universitair Medisch Centrum

Hoofdstuk 4 bevat een systematisch literatuur-

van de patiënten tot beleidswijzigingen leidde. Een

overzicht naar mogelijke criteria die gehan-

thorax-CT had echter wel minder vaak betekenis voor

teerd kunnen worden om te bepalen welke U

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

25

MEMORAD proefschriften mapatiënten informed consent te vragen. In hoofdstuk 7 worden de juridische en ethische aspecten van een dergelijke validatiestudie besproken. Mag en kan een dergelijke studie prospectief uitgevoerd worden zonder informed consent?

Nijmegen, 16 september 2009 Dr. M. Brink Promotoren: Prof.dr. L.J. Schultze Kool, afd. Radiologie UMC St Radboud Nijmegen Prof.dr. A.B. van Vugt, afd. Traumatologie UMC St Radboud Nijmegen Copromotor: Dr. M.J.R. Edwards, afd. Traumatologie UMC St Radboud Nijmegen

Indien u het op prijs stelt een exemplaar van het proefschrift te ontvangen, kunt u een e-mail sturen naar [email protected] onder vermelding van uw naam en postadres. Figuur 1. CT-scan van een 56-jarig slachtoffer van een hoogenergetisch auto-ongeval waarbij een medepassagier overleed. Deze patiënt had bij klinisch onderzoek geen respiratoire afwijkingen,,was hemodynamisch stabiel en had geen neurologische problemen. Bij initiele traumaopvang liet de conventionele opname van de thorax in AP- richting een weliswaar verbreed, echter scherp afgrensbare mediastinale contour zien. Deze foto werd daarom als niet verdacht voor thoraxletsel afgegeven. Op een latere CT-scan werd inderdaad geen duidelijk verbrede mediastinale contour gezien, maar wel een klein hematoom in het centrale mediastinum en een intimaflap bij een verdikte aortawand (pijl). Deze aortaruptuur werd behandeld met een endovasculair geplaatste stent. Deze casus illustreert dat een conventionele liggende opname van de thorax in de traumasetting klinisch relevante letsels kan missen. Een richtlijn voor het wel of niet inzetten van CT kan dus niet alleen gebaseerd zijn op conventionele radiografie in de traumasetting. Wij onderzochten negen criteria waaraan patiënten moeten voldoen om een CT-scan van de thorax veilig achterwege te laten. Deze patiënt voldeed weliswaar niet aan het criterium ‘afwijkingen op X-thorax’, maar wel aan de in dit proefschrift onderzochte criteria ‘ouder dan 55 jaar’ en ‘base excess kleiner dan -3 mmol/l’.

volwassen traumapatiënten baat hebben bij

26

Correspondentieadres: [email protected]. Per post: van’t Santstraat 30, 6523 BG Nijmegen

In hoofdstuk 6 werd onderzocht aan hoeveel ionise-

een CT-scan van de thorax. Het resultaat:

rende straling traumapatiënten blootgesteld worden

slechts tien artikelen waren goed genoeg om

tijdens een buisstroomgemoduleerde trauma-CT-scan

in aanmerking te komen voor het beantwoor-

van thorax en abdomen. Dit hoofdstuk beschrijft

den van de onderzoeksvraag. Hoewel deze

tevens dat het positioneren van de armen boven het

artikelen wel mogelijke scancriteria noemden,

hoofd van de patiënt (en dus niet, zoals in de huidige

vermeldde geen enkel artikel bij welke patiën-

traumaliteratuur gesuggereerd wordt, langs het

ten een CT-scan van de thorax bij volwassen

lichaam) leidde tot een zeer substantiële verminde-

traumapatiënten veilig achterwege gelaten

ring van blootstelling van de patiënt aan ioniserende

kan worden.

straling.

Hoofdstuk 5 beschrijft dat het echter wel moge-

Hoewel dit proefschrift mogelijkheden noemt om het

STELLING

lijk lijkt om patiënten te selecteren uit de

gebruik van de thorax-CT-scan bij de opvang van

André Niezen, 1999 (Leiden)

TRACT-studiepopulatie (n = 1047) bij wie een

traumapatiënten te optimaliseren, is het van belang

Evaluation of anatomy and function in

CT-scan achterwege gelaten zou kunnen wor-

dat deze bevindingen gevalideerd worden: we moe-

congenital cardiovascular malformations using

den. Negen criteria, verkregen uit lichamelijk

ten controleren of de criteria genoemd in hoofdstuk 5

magnetic resonance imaging

onderzoek, laboratoriumonderzoek en conventio-

ook bij andere patiënten en in andere centra gehan-

neel radiologisch onderzoek, konden het over-

teerd kunnen worden zonder dat klinisch relevante

MR angiografie zal de conventionele

grote deel (98%) van de patiënten selecteren bij

letsels gemist worden. Het uitvoeren van dergelijke

diagnostische angiografie op korte termijn

wie klinisch relevante afwijkingen op de CT-scan

studies in een traumapopulatie is echter lastig

volledig vervangen.

van de thorax gezien werden.

omdat er vaak geen mogelijkheid en tijd is om trau-

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

I

MEMORAD proefschriften Non-invasive assessment of cardiovascular disease: a study of atherosclerotic lesions using biomarkers and MRI Atherosclerose is een van de belangrijkste doodsoorzaken in geïndustrialiseerde landen. De aandoening wordt gekenmerkt door een opeenhoping van vetten en ontstekingscellen in de wanden van slagaders, wat na verloop van tijd resulteert in de ontwikkeling van een zogenaamde atherosclerotische plaque. Klinische complicaties van atherosclerose, zoals een hartinfarct, angina pectoris (pijn op de borst in rust of bij inspanning) of een beroerte, zijn voornamelijk het gevolg van een toenemende vernauwing van de bloedvaten en/of het scheuren van de plaques. mensen op de lange termijn schatten, maar zij zeg-

m a rc lob b e s

gen niets over het kortetermijnrisico van hart- en vaatziekten van een bepaald individu. Een aantal experts onder leiding van Naghavi stelde daarom een speculatieve beslisboom op, waarmee patiënten met een hoog risico van het ontwikkelen van hart- en vaatziekten in de nabije toekomst kunnen worden geïdentificeerd. Zij benadrukten de noodzaak voor de ontwikkeling van niet-invasieve, goedkope en nauwkeurige screeningmethoden. In dit proefschrift wordt ingegaan op twee aspecten van deze beslisboom, namelijk de validiteit van potentiële biomarkers ten behoeve van niet-invasieve risicoinschatting, en contrastversterkte magnetische- resonantiebeeldvorming van atherosclerotische plaques. Validatie van bekende biomarkers voor harten vaatziekten

28

CARIM

CArdiovascular Research Institute Maastricht

Verschillende risicomodellen, zoals die bijvoorbeeld

In hoofdstuk 2 wordt een systematisch overzicht

CRP

C-reactive protein

in de MONICA- of Framingham-studie beschreven

gegeven van de voorspellende waarde van soluble

ELISA

enzyme-linked immunosorbent assay

zijn, werden in het verleden ontwikkeld om individu-

CD40 ligand (sCD40L), interleukine-6 (IL-6) en geoxi-

Gd-DTPA

gadolinium diethylenetriamina penta-acetic acid

en met een groot risico van het krijgen van hart- en

deerd low-density lipoprotein (oxLDL) met betrekking

IL

interleukne

vaatziekten te kunnen identificeren. Deze modellen

tot hart- en vaatziekten. Deze biomarkers worden

LDL

low-density lipoprotein

zijn voornamelijk gebaseerd op reeds bekende risi-

vergeleken met reeds uitgebreid onderzochte bio-

MBP

major basic protein

cofactoren. Zij maken echter geen gebruik van recent

markers zoals C-reactive protein (CRP) en fibrino-

MPO

myeloperoxidase

ontdekte risicofactoren voor hart- en vaatziekten (bij-

geen. Van sCD40L, IL-6 en oxLDL is bekend dat zij

MRI

magnetic resonance imaging

voorbeeld op basis van bloedmonsters door meting

een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling van

MONICA

multinational MONitoring of trends and

van bepaalde moleculen, zogenaamde biomarkers,

atherosclerotische plaques en de bijbehorende com-

determinants in CArdiovascular disease

waarmee men progressie van een bepaalde ziekte of

plicaties. Recente publicaties met betrekking tot

MUMC

Maastricht Universitair Medisch Centrum

het effect van behandeling ervan kan evalueren), en

deze biomarkers toonden hun potentieel als biomar-

PAPP-A

pregnancy-associated plasma protein A

zij geven geen inschatting van het risico van het

ker voor de voorspelling van het optreden van hart-

PIXE

proton-induced x-ray emission

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

scheuren van een individuele plaque. Deze modellen

en vaatziekten reeds aan. In dit hoofdstuk tonen wij

kunnen daarom de uitkomst van een bepaalde groep

bovendien aan dat sCD40L, IL-6 en oxLDL een verge-

Proefschriften lijkbare relatieve risico-inschatting hebben voor harten vaatziekten als CRP en fibrinogeen (relatieve risico-inschatting in de grootte van 1,4). Omdat één van de tekortkomingen van de beschreven publicaties de diversiteit van de studieopzet was, wat de bundeling van data van de verschillende studies verhinderde, stellen wij voor dat toekomstige studies een meer homogene opzet dienen te hebben om bundeling van data wel mogelijk te maken. We benadrukken ook de noodzaak van een ‘multimarker’-benadering (waarin de voorspellende waarde voor hart- en vaatziekten van een bepaalde combinatie van biomarkers wordt onderzocht) om zodoende de kracht van meerdere biomarkers te kunnen bundelen. Validatie van nieuwe biomarkers voor hart- en vaatziekten In hoofdstuk 3 onderzochten wij de nieuwe cardiovasculaire biomarkers myeloperoxidase (MPO) en pregnancy-associated plasma protein A (PAPP-A) in een cohort van 120 personen, onderverdeeld in patiënten met een acuut hartinfarct, stabiele angina pectoris, instabiele angina pectoris en gezonde vrijwilligers. Het potentieel als biomarker voor hart- en vaatziekten van deze nieuwe biomarkers wordt in

Figuur 1. Overzicht van typische voorbeelden van pre- (A) en postcontrast (B) -afbeeldingen. (C) Gedetailleerde afbeeldingen van alle studiegroepen tonen signaalversterking na toediening van contrast m.u.v. van controledieren die gadofosveset kregen. AO=aorta; VC=vena cava inferior; GFV=gadofosveset.

deze studie vergeleken met reeds gevestigde biomarkers zoals leukocyten, CRP en fibrinogeen. De

Contrastversterkte MRI van atherosclerose in

voorkomt) in de bloedvatwanden te kunnen vast-

concentraties van deze biomarkers werden ook

konijnenaorta’s met behulp van gadofosveset

stellen. Na toediening van gadofosveset werd in

gemeten na zes maanden follow-up. In vergelijking

In hoofdstuk 4 onderzochten wij het potentieel van

deze studie een significant hogere signaalver-

tot de gezonde controlepersonen hadden patiënten

het albuminebindende contrastmiddel gadofosveset

sterking gezien op de MR-afbeeldingen van

met een acuut hartinfarct significant hogere concen-

voor de analyse van atherosclerotische bloedvaten

atherosclerotische vaatwanden vergeleken met

traties leukocyten, fibrinogeen, CRP, PAPP-A en MPO

met behulp van magnetische- resonantiebeeldvor-

de gezonde vaatwanden (Figuur 1).

in hun bloed. De concentraties leukocyten en MPO

ming (MRI). In deze studie maakten wij gebruik van

Er was geen verschil tussen de signaalverster-

waren tevens significant verhoogd bij patiënten met

konijnen die atherosclerotische plaques ontwikkel-

king van atherosclerotische en gezonde vaat-

instabiele angina pectoris (vergeleken met de gezon-

den in hun lichaamsslagader (aorta) en konijnen die

wanden na toediening van Gd-DTPA. Het bleek

de vrijwilligers). Wanneer de reguliere PAPP-A

geen atherosclerose ontwikkelden. Na binding van

dat het aantal microvaatjes en de hoeveelheid

ELISA-meetmethode werd gebruikt voor de analyses,

gadofosveset aan albumine, het meest voorkomende

albumine in de plaque groter waren in de vaat-

kon geen verschil in PAPP-A-concentraties worden

eiwit in de bloedbaan, neemt de relaxiviteit van dit

wanden van atherosclerotische konijnen verge-

aangetoond tussen de verschillende groepen. De

contrastmiddel toe, resulterend in een hogere sig-

leken met gezonde dieren. PIXE-analyse toonde

commercieel verkrijgbare meetmethoden voor het

naalintensiteit op magnetische-resonantieafbeeldin-

aan dat vergelijkbare hoeveelheden gadolinium

bepalen van PAPP-A-concentraties bepalen de totale

gen. In deze studie werd gadofosveset (0,05

aanwezig waren in atherosclerotische en gezon-

concentratie PAPP-A, niet alleen de concentratie van

mmol/kg) vergeleken met (het in de kliniek veel

de dieren die gadofosveset kregen. Daarom con-

PAPP-A die geen complex vormt met een eiwit in het

gebruikte contrastmiddel) Gd-DTPA (0,5 mmol/kg) in

cludeerden wij dat binding van gadofosveset

bloed, het proMBP. Deze laatste vorm is juist de

zowel atherosclerotische als gezonde konijnenaor-

aan albumine in de plaque waarschijnlijk de oor-

subvorm van PAPP-A die specifiek is voor atheroscle-

ta’s. De dosis van gadofosveset was aanzienlijk lager

zaak is van de hogere signaalversterking van de

rose. Een recent ontwikkelde nieuwe aanpassing in

om te corrigeren voor de hogere relaxiviteit van

atherosclerotische vaatwanden. Ook de hoeveel-

de methode om PAPP-A te bepalen, meet specifiek

gadofosveset. Na de laatste MRI-experimenten wer-

heid in de vaatwand aanwezig gadolinium in

het PAPP-A dat geen complex vormt met proMBP.

den de konijnen opgeofferd en werden de aorta’s

dieren die Gd-DTPA kregen, verschilde niet tus-

Een aanvullende statistische analyse toonde verder

verzameld. De verkregen monsters werden vervol-

sen de atherosclerotische en gezonde dieren.

aan dat het onderscheid tussen de verschillende stu-

gens hematoxyline/eosine-gekleurd om de verschil-

De hoeveelheden gadolinium in deze groepen

diegroepen het best gemaakt werd met behulp van

lende plaquecomponenten te kunnen onderscheiden.

waren bovendien vergelijkbaar met de hoeveel-

concentraties van leukocyten, MPO en PAPP-A. Na

Aanvullend werd de aanwezigheid van microvaten

heden die waargenomen werden in de groepen

zes maanden waren de concentraties van leukocyten

en albumine vastgesteld. Bovendien werd er een

die gadofosveset kregen (na correctie voor de

en MPO nog steeds verhoogd bij patiënten met een

‘proton induced x-ray emission’ (PIXE) analyse uitge-

hogere dosering van Gd-DTPA). In deze studie

acuut hartinfarct (vergeleken met gezonde controle-

voerd om de concentratie en distributie van gado-

vonden wij bovendien een significant positieve

personen).

linium (wat zowel in gadofosveset als in Gd-DTPA

correlatie tussen de MR-signaalversterking

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

U

2 0 0 9

29

MEMORAD proefschriften volgens de huidige richtlijnen niet profiteren van een chirurgische ingreep. De klinische waarde van biomarkers voor hart- en vaatziekten moet nog onderzocht worden in grote klinische trials. Zowel het onderzoek naar deze biomarkers als het onderzoek naar non-invasieve magnetische-resonantiebeeldvorming van atherosclerose staat nog in de kinderschoenen. Nieuwe technologische verbeteringen worden continu geïntroduceerd, wat leidt tot de beschikbaarheid van meer biomarkers en beter ontwikkelde methoden om het atherosclerotisch proces af te beelden. Hopelijk Figuur 2. (A) Box plots van verschillen in signaalversterking tussen asymptomatische (wit) en symptomatische (grijs) patiënten. (B) Voorbeelden van MR-afbeeldingen van symptomatische en asymptomatische patiënten.

zullen deze ontwikkelingen in de toekomst leiden tot een verbeterde inschatting van het individuele risico voor de ontwikkeling van cardiovasculaire complicaties, en zal het helpen bij de identificatie van indivi-

in de vaatwanden en zowel de dichtheid van de

klaren. De adventitia is het buitenste deel van de

microvaatjes als de hoeveelheid albumine in de

halsslagader dat niet verwijderd wordt tijdens de

duen in de algemene populatie die een groot risico

plaque. Deze bevindingen suggereren dat gado-

operatie. De correlatie tussen MR-signaalversterking

lopen op het krijgen van hart- en vaatziekten – en

fosveset-versterkte magnetische- resonantie-

en de dichtheid van de adventitiële microvaatjes kon

die dan vervolgens preventief behandeld kunnen

beeldvorming van atherosclerose veelbelovend

daarom niet worden onderzocht.

worden.

I

is bij het afbeelden van humane atherosclerotische vaatwanden.

Conclusie en beschouwing

Contrastversterkte MRI van humane

biomarkers voor hart- en vaatziekten (zoals CRP, fibri-

In dit proefschrift tonen wij aan dat de gevalideerde atherosclerose van de a. carotis communis

nogeen, sCD40L, IL-6 en oxLDL) een lage tot gemid-

met behulp van het albuminebindende

delde relatieve risico-inschatting geven bij de

contrastmiddel gadofosveset

voorspelling van toekomstige cardiovasculaire com-

Maastricht, 23 september 2009 Dr. M. Lobbes Promotoren:

In hoofdstuk 5 laten wij zien dat 24 uur na toe-

plicaties. Van alle biomarkers die getest werden in

Prof.dr. J.M.A. van Engelshoven,

diening van gadofosveset patiënten die gepland

het kader van dit proefschrift, hadden MPO, PAPP-A

emeritus hoogleraar radiologie MUMC

stonden voor een endarterectomie (chirurgische

en leukocyten de grootste potentie om toekomstige

Prof.dr. M.J.A.P. Daemen,

verwijdering van de plaque in de halsslagader)

cardiovasculaire complicaties te voorspellen. Er is

patholoog (CARIM Maastricht)

van de a. carotis communis (de halsslagader),

een duidelijke noodzaak om in toekomstige studies

een variabele MR-signaalversterking vertoonden

een homogene studieopzet te gebruiken, zodat de

Copromotoren:

van de plaque. Een subanalyse toonde aan dat

beschikbare data uit deze studies gebundeld kunnen

Mw. dr. S. Heeneman

symptomatische patiënten (patiënten die recent

worden in grote meta-analyses. Bovendien bevelen

Mw. dr. M.E. Kooi

kortdurende neurologische uitval of een beroerte

wij een multimarker-benadering voor de voorspelling

hebben ondervonden) een significant hogere

van hart- en vaatziekten aan.

MR-signaalversterking van de plaque lieten zien

30

dan asymptomatische patiënten (patiënten die

Dit proefschrift toont ook aan dat het albuminebin-

geen neurologische uitval hebben ondervonden

dende contrastmiddel gadofosveset een groot

in hun voorgeschiedenis; Figuur 2). Histologische

potentieel heeft bij de magnetische-resonantiebeeld-

analyse van de plaques van de halsslagader

vorming van atherosclerose. Initiële resultaten laten

(verwijderd tijdens de operatie) liet geen corre-

zien dat gadofosveset in staat is onderscheid te

latie zien tussen MR-signaalversterking en de

maken tussen atherosclerotische en gezonde bloed-

verschillende weefselcomponenten in de pla-

vatwanden van konijnenaorta’s, en tussen sympto-

que. Bovendien werd er geen correlatie aange-

matische en asymptomatische patiënten met

toond tussen MR-signaalversterking en de

significante vernauwing van de halsslagader. Wij zijn

dichtheid van de microvaatjes in de plaque. Toch

van mening dat toepassing van gadofosveset bij de

STELLING Joanne Schuijf, 2007 (Leiden)

werd er een significante correlatie aangetoond

beeldvorming van plaques veelbelovend is.

Multimodality imaging of anatomy and

tussen MR-signaalversterking en de hoeveelheid

Toekomstige studies zouden de mogelijkheid moeten

function in coronary artery disease

albumine in de plaque. Dit suggereerde dat de

onderzoeken om patiënten met een hoog risico van

toegenomen hoeveelheid albumine in de plaque

cardiovasculaire complicaties (zoals beroerte) te

42.7 percent of statistics are made up

(waarschijnlijk als gevolg van een verhoogde

identificeren aan de hand van gadofosveset-versterk-

on the spot.

instroming via (lekkende) adventitiële microvaat-

te magnetische-resonantiebeeldvorming, met name

jes) deze bevindingen mogelijk zou kunnen ver-

in de groep patiënten met 30-69% vernauwing die

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

Proefschriften

Experimentelle Kernspintomografische Verfahren zur Anwendung von Kontrastmitteln in MR-Angiographie und MR-Arthrografie Ontstaansgeschiedenis Na presentatie van een nieuwe in het Erasmus MC uitgeteste MRA-methode [1] op Capri kreeg ik een uitnodiging van een Duitse collega, prof.dr. Frank Wacker, die toen in Cleveland (USA) werkzaam was, eventueel vervolgonderzoek met hem samen te komen doen. Zo gezegd, zo gedaan. Aansluitend aan een volgend RSNA-congres werd een tweedaagse stop in Cleveland ingelast. We voerden dierexperimenten uit met varkens, waarbij we voor het eerst vaststelden dat interventies onder geleide van CO2-MRA [2], dubbelcontrast-MRA [3] en rob m a e s

MR-artro met behulp van gas [4] mogelijk waren. Een half jaar later, daags voordat Wacker naar Berlijn vertrok voor zijn volgende positie aldaar, toonden we – na een nieuw bliksembezoek van ondergetekende – aan dat er ook met SPIO’s black blood imaging mogelijk was [5]. Tevens bleek het mogelijk, na het nemen van enkele formele hobbels, hierop in Berlijn te promoveren met een zgn. ‘Publikationspromotion’, en daarbij de titel Doctor Medicinae cum laude te behalen. dierexperimenteel onderzoek ook voor MRA bruikbaar [1-3], omdat de door sommigen verwachte susceptibiliteitsartefacten na inspuiten van een direct intravasculair toegediende bolus ter plaatse uitbleven, en wel omdat er een scherpe intacte begrenzing was tussen de CO2bolus en het omgevende lichaam, zodat interacties op microniveau tussen de gebieden met veranderde veldsterktes uitbleven. En aangezien een ingespoten CO2-bolus geen enkel proton bevat, was de signaalsterkte die door inspuiten van de bolus werd gegenereerd zeer laag, wat uitstekend contrast opleverde met de omgeving en toeliet kleine arteriën in het nierparenchym te identificeren. Daarom kan CO2 potentieel op dezelfde wijze gebruikt worden tijdens MRgeleide vaatinterventies als jodiumhoudend contrast tijdens röntgengeleide interventies, met de

FISP

fast imaging with steady-state precession

Teneinde met gebruikelijke snelle TrueFISP-sequen-

restrictie dat CO2 in verband met ten eerste

ties angio-interventies te kunnen sturen, zou een

neurotoxiciteit en ten tweede kleine kans op het

contrast noodzakelijk zijn dat, gezien het hoge sig-

ontstaan van snel oplosbare CO2-embolietjes,

MR

magnetic resonance

naal van bloed bij deze sequentie, laag signaal zou

met daardoor echter een onaanvaardbaar risico

MRA

magnetic resonance angiography

genereren. Het in sommige klinieken voor patiënten

van intracerebrale complicaties, nooit boven het

SPIO

superparamagnetic iron oxide particles

met nierinsufficiëntie en ernstige allergieën bij con-

diafragma mag worden ingespoten. De toe-

ventionele angiografie gebruikte CO2 bleek tijdens

voeging van een blood pool contrastmiddel

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

U

2 0 0 9

31

MEMORAD proefschriften

Figuur 1. Aorta toont hoog signaal voor en na de passerende bolus CO2 die tot intraluminaal signaalverlies leidt.

aan het circulerende bloed zorgt ervoor dat het equilibrium tijdens de sequenties veel sneller wordt bereikt, zodat men geen/veel minder last van katheterbewegingsartefacten zal krijgen. Om een soortgelijke methode te krijgen die wel boven het diafragma mogelijk was, experimenteerde ik met het toen nog in de handel zijnde SPIO, Resovist, dat na vijftigvoudige verdunning nog wel signaalarm bleek te zijn, zonder dat er irregulaire susceptibiliteitsartefacten optraden, omdat deze binnen de grenzen van de gebruikte voxels bleven. Met 10 mmol Fe-partikels/L in oplossing bleek tijdens dierexperimenteel onderzoek zo ook black blood angiografie mogelijk te zijn bij directe intra-

Figuur 2. Voor en na inspuiten bolus SPIO ziet u hoog signaal in de aorta; tijdens passage van SPIO is er fors signaalverlies.

32

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

Figuur 3. Bij selectieve injectie van CO2 in de a renalis dextra worden in de onderpool kleine arteriën zichtbaar die zonder ‘black blood contrast’ niet zichtbaar waren.

Proefschriften vasculaire toediening, wat theoretisch ook boven het diafragma zonder proble-

STELLING

men zou moeten kunnen worden toegepast [5]. Tevens bleek intra-articulaire injectie van CO2 en/of lucht ter plaatse een zeer laag signaal te genereren, wat bij jonge proefdieren leidde tot fraaie visualisatie van intra-articulaire structuren [4]. Ik verwacht echter dat deze methode bij posttraumatische patiënten of patiënten met degeneratie wel artefacten zal

Liesbeth Salm, 2006 (Leiden) Multimodality imaging of coronary artery bypass grafts Het aantal co-auteurs dat zich bij een te publiceren artikel wenst te plaatsen

opleveren vanwege te verwachten interactie op microniveau bij irregulaire

is evenredig aan de impactfactor van het tijdschrift.

begrenzingen van geïnjecteerd gas met de omgeving. Hopelijk kunnen genoemde MRA-methoden hulp bieden bij toekomstige MRgestuurde angio-interventies.

I

STELLING

Berlijn, 18 juni 2009 Debby van Helvoort-Postulart, 2006 (Maastricht) Dr. R.M. Maes

Economic evaluation of the diagnosis of renal artery stenosis in

radioloog Gemini Ziekenhuis Den Helder

hypertensive patients

Promotor:

Het spreekwoord “zachte heelmeesters maken stinkende wonden” mag op

Prof.dr. F. Wacker

basis van de resultaten van dit proefschrift tot stelling worden verheven.

Charité Berlin, Klinik für Radiologie und.Nuklearmedizin

Literatuur 1. Maes RM, Matheijssen NA, Pattynama PM, Krestin GP. The use of carbon dioxide in magne(Advertentie)

tic resonance angiography: a new type of black blood imaging. J Magn Reson Imaging 2000;12:595-8. 2. Wacker FK, Maes RM, Jesberger JA, Nour SG, Duerk JL, Lewin JS. MR imaging-guided procedures using CO2 as a contrast agent. AJR Am J Roentgenol 2003;181:485-9. 3. Maes RM, Lewin JS, Duerk JL, Wacker FK. Combined use of the intravascular blood-pool agent, gadomer, and carbon dioxide; a novel type of double-contrast magnetic resonance angiography (MRA). J Magn Reson Imaging 2005;21:645-9. 4. Maes RM, Morrison B, Lewin JS, Duerk JL, Kiewiet CJ, Wacker FK. Use of intra-articular carbon dioxide and air for MR arthrography: a feasibility study. Contrast Media Mol Imaging 2006;1:147-52. 5. Maes RM, Lewin JS, Duerk JL, Misselwitz B, Kiewiet CJM, Wacker FK. A new type of susceptibility-artefact-based magnetic resonance angiography: intra-arterial injection of superparamagnetic iron oxide (SPIO) particles Resovist A in combination with TrueFisp imaging; a feasibility study. Contrast Media Mol Imaging 2006;1:189-95.

MEMORAD proefschriften Ultrasonographic features in children presenting with abdominal pain: normal versus abnormal De belangrijkste doelen van dit proefschrift waren achtereenvolgens: het beschrijven van de echografische kenmerken van de normale appendix bij asymptomatische kinderen; een evaluatie van een echografische classificatie van acute appendicitis met de nadruk op secundaire tekenen van appendicitis; het vaststellen van de frequentie van toegenomen echogeniciteit van het nierparenchym en de evaluatie van het vooronderstelde tijdelijke karakter van deze toegenomen echogeniciteit; de evaluatie van de mogelijkheid tot differentiatie tussen ileo-ileale en ileocolische invaginaties op basis van klinische en/of echografische bevindingen; en de evaluatie van de betekenis van de aanwezigheid van mesenteriale lymfklieren bij kinderen met chronische buikpijn

Fr aukje Wiersm a

en de mogelijke relatie van de mesenteriale lymfklieren met een parasitaire darminfectie. relatie tussen de totale diameter en de wanddikte van de appendix en leeftijd, gewicht of lengte van de patiënt werd onderzocht. Voor statistische analyse werd gebruikgemaakt van de Mann-Whitney-test, Student t-test en lineaire regressieanalyse. De normale appendix werd gevisualiseerd bij 120 kinderen (82% van de onderzochte groep). Een normale appendix was goed comprimeerbaar, had een gemiddelde diameter van 0,39 cm en een gemiddelde wanddikte van 0,18 cm. Het lumen van 74 (62%) appendices was leeg. Bij 46 kinderen was het lumen van de appendix gevuld met lucht (n=14, 12%), fecaal materiaal (n=29, 24%) of beide (n=3, 2%). Bij 75 (51%) van alle 146 kinderen werden lymfklieren (kleiner dan 1 cm) gezien rechtsonder in de buik. Een relatie tussen leeftijd, gewicht of lengte van het onderzochte kind en de totale diameter of wanddikte van de appendix werd niet gevonden. Dit hoofdstuk laat zien dat de normale appendix echografisch geviIn hoofdstuk 2 beschrijven wij prospectief de echo-

sualiseerd kan worden bij 82% van de kinderen. Als

grafische kenmerken van de appendix bij kinderen

nevenbevinding wordt in deze studie beschreven dat

zonder buikpijn. Tussen maart 2003 en juli 2003 wer-

aanwezigheid van mesenteriale lymfklieren kleiner

den 146 achtereenvolgende kinderen (62 jongens, 84

dan 10 mm een aspecifieke bevinding is bij kinderen

meisjes; gemiddelde leeftijd 7 jaar; range 2-15 jaar)

zonder acute buikpijn.

zonder buikklachten echografisch onderzocht.

34

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

Patiënten met cystic fibrosis en kinderen met acute

In hoofdstuk 3 wordt de aanvullende waarde van

buikpijn werden uitgesloten van deelname aan de

echografische secundaire tekenen van acute appen-

studie. Buitenste diameters en wanddiktes werden

dicitis geëvalueerd. Van mei 2005 tot juni 2006 wer-

gemeten. Color doppler flow werd eveneens

den 212 achtereenvolgende pediatrische patiënten

bepaald. Het lumen van de appendix en de omgeving

(129 jongens, 83 meisjes; gemiddelde leeftijd 10 jaar,

van de appendix werden bepaald. Een eventuele

range 2-15 jaar) echografisch onderzocht. De echo-

Proefschriften grafische bevindingen werden in vier groepen verdeeld: 1) normale appendix; 2) appendix niet à vue zonder secundaire tekenen; 3) appendix niet à vue met secundaire tekenen (zoals hyperechogeniciteit van mesenteriaal vet, vochtcollectie of gedilateerde dunne darmlissen), en 4) een ontstoken appendix. In groep 1 werden 96 kinderen geïncludeerd, 41 in groep 2, 13 in groep 3 en 62 in groep 4. De prevalentie van appendicitis in deze studie bedroeg 34% (71/212). De negatief voorspellende waarden van groep 1 en 2 waren resp. 99% en 100%. De positief voorspellende waarden van groep 3 en 4 waren resp. 85% en 95%. In de groepen 3 en 4 werden hyperechogeen mesenteriaal vet rechtsonder in de buik gevisualiseerd bij 73 van de 75 kinderen (97,3%),

Figuur 1. Echobeeld van een gedilateerde dunnedarmlis bij een patiëntje met secundaire tekenen van appendicitis, waarbij de appendix zelf niet in beeld kon worden gebracht.

Figuur 2. Verhoogde echogeniciteit van het mesenteriale vet rechtsonder in de buik van dezelfde patiënt.

vochtcollecties bij 12 van de 75 kinderen (16,0%) en gedilateerde darmlissen bij 5 van de 75 kinderen (6,6%). Geen van de kinderen bij wie de appendix

nie n=1). Hypothetisch gesproken zou de verhoogde

de diameter en lengte van 3,7 cm (range 3,0-3,5

niet gevisualiseerd werd en waarbij secundaire teke-

echogeniciteit van de renale cortex veroorzaakt kun-

cm) resp. 8,2 cm (range, 5,0-12,5 cm). Alle ileo-

nen ontbraken, ontwikkelde alsnog appendicitis

nen worden door de meer gedehydreerde toestand

colische invaginaties bevonden zich in de rech-

gedurende 1 jaar follow-up. Wanneer de appendix

van de kinderen als gevolg van hun ziek zijn. Dit is

ter onderbuik. Er was een statistisch significant

echografisch onvindbaar is en secundaire tekenen

echter nog niet bewezen. Verhoogde echogeniciteit

verschil (p < 0,05) in diameter en lengte tussen

van acute appendicitis ontbreken, kan acute appen-

van de renale cortex bij acuut zieke kinderen is een

ileo-ileale en ileocolische invaginaties. De dia-

dicitis worden uitgesloten als diagnose. Maar wan-

tijdelijk verschijnsel en wijst niet noodzakelijkerwijs

meter en de lengte van de invaginatie zijn de

neer er wel secundaire tekenen aanwezig zijn

op een nieraandoening. De radioloog moet zich bij

belangrijkste criteria voor het onderscheid. Een

rechtsonder in de buik, is de echografische diagnose

het aanschouwen van verhoogde echogeniciteit van

invaginatie met een diameter groter dan 2,5 cm

appendicitis acuta.

het nierparenchym bij een acuut ziek kind aange-

en lengte meer dan 5,0 cm is meest waarschijn-

spoord voelen het abdomen goed verder te onder-

lijk van het ileocolische type. Ileo-ileale invagi-

In hoofdstuk 4 beschrijven wij de frequentie van ver-

zoeken om een verklaring te vinden voor de

naties verdwijnen over het algemeen spontaan.

hoogde echogeniciteit van het nierparenchym bij kin-

afwijkende echogeniciteit van de renale cortex, zoals

Ileocolische invaginaties hebben daarentegen

deren (112 jongens, 77 meisjes; gemiddelde leeftijd

appendicitis acuta.

een invasieve aanpak nodig: repositie middels coloninloop of soms chirurgisch. Wel is het van

10 jaar; range, 2-15 jaar) met acute buikpijn (acute buikpijn korter dan acht dagen, met of zonder misse-

In hoofdstuk 5 beschrijven wij een groep kinderen

belang de ileo-ileale invaginaties klinisch en

lijkheid, braken, koorts of diarree). Daarnaast evalu-

verzameld in een periode van bijna twee jaar met

echografisch te vervolgen om spontaan herstel

eren wij in dit hoofdstuk het veronderstelde tijdelijke

een ileo-ileale of ileocolische invaginatie. In dit

te kunnen vaststellen.

karakter van deze bevinding. De echogeniciteit van

hoofdstuk worden de verschillende klinische en

de renale cortex werd vergeleken met de echogenici-

echografische bevindingen van 27 ileo-ileale en ileo-

In hoofdstuk 6 evalueren wij de aanwezigheid

teit van de aanliggende lever. De echogeniciteit van

colische invaginaties geëvalueerd, omdat de therapie

van mesenteriale lymfklieren bij kinderen met

de renale cortex werd als volgt geclassificeerd:

van ileo-ileale invaginaties verschilt van de therapie

chronische buikpijn (89 jongens, 135 meisjes;

groep 1): de echogeniciteit van de renale cortex is

van ileocolische invaginaties. In totaal werden er elf

gemiddelde leeftijd 9,0 jaar) en de potentiële

minder dan die van de aanliggende lever; groep 2):

ileo-ileale invaginaties gedocumenteerd bij tien

relatie met parasitaire intestinale infecties.

de renale echogeniciteit is gelijk aan die van de

patiënten (7 jongens, 3 meisjes; gemiddelde leeftijd

Alleen kinderen die een abdominale echografie

lever, en groep 3): de echogeniciteit van de renale

3,1 jaar). Symptomen suggestief voor een invaginatie

en fecesanalyse hadden ondergaan namen deel

cortex is hoger dan de echogeniciteit van het lever-

(buikpijn, palpabele massa, overgeven en/of rectaal

aan deze studie. De aanwezigheid en de grootte

parenchym. Patiënten met verhoogde echogeniciteit

bloedverlies) waren aanwezig bij negen kinderen. De

van mesenteriale lymfklieren werd geëvalueerd.

van de renale cortex werden na twee weken

ileo-ileale invaginatie heeft een gemiddelde diame-

Lymfklieren met een korte as van 8 mm of meer

opnieuw echografisch beoordeeld. De echogeniciteit

ter van 1,5 cm (range, 1,1-2,5 cm) en een gemiddelde

werden beschouwd als vergroot. Ook afwijkin-

van de renale cortex was verhoogd bij 34 (18%) van

lengte van 2,5 cm (range 1,5-6,0 cm). Dit type invagi-

gen aan abdominale organen bij echografisch

de 189 acuut zieke kinderen. Geen van de kinderen

natie bevond zich in zes gevallen para-umbilicaal,

onderzoek werden genoteerd. Analyse van de

had op het moment van de onderzoeksperiode een

tweemaal rechtsboven in de buik, tweemaal rechts-

feces werd verricht om parasitaire infecties aan

nieraandoening of een nieraandoening in de medi-

onder in de buik en éénmaal linksonder in de buik.

te tonen. Echografisch werden bij alle kinderen

sche voorgeschiedenis. Deze toegenomen echogeni-

Ileocolische invaginaties werden zestienmaal gedo-

mesenteriale lymfklieren gezien; echter slechts

citeit normaliseerde na behandeling van de oorzaak

cumenteerd bij veertien patiënten (13 jongens, 1

bij zes (2,7%) van de 224 kinderen waren de

van het acute ziek zijn (appendicitis acuta n=16,

meisje; gemiddelde leeftijd 1,9 jaar). Alle veertien

klieren vergroot. Parasitaire infecties werden

lymfadenitis mesenterica n=1, ileocoecitis n=1,

kinderen hadden symptomen suggestief voor invagi-

gevonden bij 56 (25,0%) van 224 kinderen

gastro-enteritis n=3, morbus Crohn n=1 en pneumo-

natie. De ileocolische invaginatie had een gemiddel-

met chronische buikpijn. Een associatie tus- U

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

35

MEMORAD proefschriften/DIVERSEN sen vergrote mesenteriale lymfklieren en parasi-

Conclusies

taire intestinale infectie ontbrak in deze studie-

1. De normale appendix kan middels echografie

populatie. Bij elf kinderen (4,8%) werd echografisch een ‘organische’ afwijking in de buik gedetecteerd. De organische afwijkingen waren: steatosis hepatis (n=2), milde ileocoecitis (n=2), hepatomegalie (n=2), hyperechogene partikels in de blaas (n=1) en een abnormaal termi-

gevisualiseerd worden bij 82% van kinderen (215 jaar oud) zonder buikklachten. 2. Een transversale diameter van de normale appendix is kleiner dan 0,6 cm bij kinderen zonder buikklachten. 3. De aanwezigheid van mesenteriale lymfklieren

naal ileum (verdenking morbus Crohn, n=2).

kleiner dan 1 cm in het abdomen van een kind

Slechts bij zes kinderen kon die afwijking als

(zonder buikklachten) kan beschouwd worden als

verklaring worden beschouwd als oorzaak voor de chronische buikpijnklachten. Deze studie

appendicitis kan bij non-visualisatie van de appendix gedurende het echografisch onderzoek

5% van de onderzochte kinderen gezien middels echografie.

belangrijkste criteria. Vergrote mesenteriale lymfklieren zijn niet geassocieerd met de aanwezigheid van parasitaire intestinale infecties bij kinderen met chronische buikpijn. In minder dan 5% van de abdominale echo’s bij kinderen met chronische buikpijn worden organische afwijkingen aangetoond. I

een niet specifieke bevinding.

toonde geen associatie tussen (vergrote) mesenkinderen met chronische buikpijn.

8. Diameter en lengte van het invaginaat zijn de

4. In afwezigheid van secundaire tekenen van

teriale lymfklieren en parasitaire infecties bij Organische afwijkingen werden bij minder dan

en ileocolische invaginaties mogelijk.

appendicitis worden uitgesloten.

Leiden, 10 september 2009 Dr. F. Wiersma

5. De echografische aanwezigheid van secundaire tekenen van appendicitis rechtsonder in de buik,

Promotor:

ook bij non-visualisatie van de appendix, is zeer

Prof.dr. J.L. Bloem

suspect voor de diagnose appendicitis acuta bij

radioloog LUMC Leiden

kinderen met klinische verdenking op appendicitis. 6. Verhoogde echogeniciteit van de renale cortex is bij acuut zieke kinderen een non-specifieke

Copromotor: Mw. dr. H.C. Holscher radioloog HagaZiekenhuis Den Haag

bevinding van voorbijgaande aard en duidt niet op onderliggend nierlijden. 7. Echografie maakt onderscheid tussen ileo-ileale

Radiologogram Hierbij het vijfde radiologogram van collega Menno Sluzewski. De redactie looft voor de goede oplossing een prijs uit. Onder de goede inzenders wordt een boekenbon van 50 euro verloot. Oplossingen opsturen naar het bureau van de NVvR, t.a.v. Jolanda Streekstra. De oplossing en bekendmaking van de winnaar volgen in het winternummer van MemoRad. Horizontaal 1 ontstekingen van oordelen (12) 9 past voor face of profiel (2) 10 niet (2) 11 Jozef is zijn V21 (3) 12 staartpijn (12) 15 opzij (3) 16 niet (2) 17 kort van buitenaf (3) 18 opwindende streken (7+5) 23 Spaanse noot (3) 24 past voor lade en voor luik (3) 25 kleren vol vondsten (10) 30 aangezien (2) 31 univers.(3) 32 was met Tina (3) 34 luchtsteen (7) 37 Sven- .... Seldinger (4) 38 gelijk een vleugel op een X-bekken (3) 39 babyvogel (8) 41 wordt door het EEG geregistreerd (7) 42 lage kant (2)

Oplossing radiologogram

verticaal 1 dat ventje bestaat uit banden (11) 2 die clubwijn uit Nijmegen is zwart (7) 3 Engelse rechtspersoon (3) 4 vooruit met dat DNA! zeggen de gammawetenschappers (5) 5 bij die verlamming gaan de ogen alle kanten op (3) 6 Andersen en Bohr (5) 7 geneeskrachtig aftreksel (6) 8 0 (5) 13 kan je een en al zijn (3) 14 zelfingenomen drol (5+4) 19 prima bak (5) 20 vervelend (3) 21 zie 7 Vert (4) 22 zo heten sommige V6 (3) 26 affaire d''honneur (4) 27 postkijker (5) 28 vrouwlijke ster (4) 29 die presentator vaart heen en weer (5) 33 is een kip op zwart zaad (4) 35 zeggen V6 voor bedankt (3) 36 past voor ja en lering, maar ruiken als het goed is verschillend (3) 37 in een buisje samensmelten (3) 40 maat (2)

uit het MemoRad-zomernummer Er kwamen vier goede oplossingen binnen, waaruit na blinde loting Anje Spijkerboer als winnares werd getrokken. Zij heeft inmiddels een boekenbon ter waarde van 50 euro ontvangen.

36

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

DIVERSEN

Tips & Trucs Hangradioloog Volgens ergo- en fysiotherapeute mw. C. Konijn MSc en prof.dr. P. Vink, Faculteit Industrieel Ontwerpen TU Delft, in hun artikel ‘Minder klachten door half zitten’ (Tijdschrift Arbo-Economie Nr. 3 2008), werd na testen door tien gebruikers van een Zweedse bureaustoel (Höganäs ECO 50 Situp; exclusieve importeur www.ergoshop.nl), die zowel normaal zittend, half hangend als half staand werken mogelijk maakt, meer gebruikerscomfort geconstateerd. Aangezien ook ik het adagium aanhang dat meer variatie in werkhouding, met bijv. ook intermitterend staand werken bij hoog/laag bureau, minder chronische belasting geeft en dus minder risico van ontstaan van klachten, heb ik een dergelijke stoel aangeschaft. En aangezien ik bij de beoordeling van beelden liefst enigszins achterover hangend blijk te kijken, met nog een voetensteuntje onder het bureau, is er in Den Helder dus behalve een aantal hangjongeren en hangouderen nu ook een hangradioloog…

I

Rob Maes

Foto’s: Abel Bolhuis

Kindermishandeling

Ergonomie

Ergonomie-prijsvraag

Een trieste illustratieve niet-specialistische pre-

Gepresenteerd tijdens RSNA 2009:

Wie kent/presenteert/fotografeert als eerste een

sentatie over detectie van kindermishandeling

‘Walkstation’ – loopband uit fitness-studio die de

kant-en-klare (lig)fiets-hometrainer die werkbaar

met röntgenbeelden vindt u op : www.medscape.com/features/slideshow/childabuse?src=mp&spon=35&uac=137240PG

I

nodige beweging tijdens werk aan het PACS-sta-

is in een PACS-omgeving (eventueel op basis van

tion mogelijk maakt (A. Patel).

cardio-MRI-oefentuig)?

I

Maak kans op een boekenbon ter waarde van 50 euro!

I

Graag uw e-mail naar de redactie ([email protected]).

J a a r g a n g

1 4

-

n u m m e r

3

-

2 0 0 9

37

MEMORAD diversen Wenken voor auteurs MemoRad is een van de uitgaven van de Nederlandse Vereniging voor Radiologie, naast NetRad (www.radiologen.nl, www.nvvr.net), het Jaarboek met de ledenlijst en EduRad (met samenvattingen van de Sandwichcursussen). MemoRad dient om de doelstellingen van de NVvR te verwezenlijken, namelijk het bevorderen van de Radiologie en de belangen van de leden. MemoRad moet dan ook een podium zijn voor nieuwe ontwikkelingen, discussies en verder voor alles wat er leeft binnen de NVvR. Hoewel het accent ligt op het verenigingsleven, de leden en maatschappelijke ontwikkelingen, zijn ook wetenschappelijke artikelen welkom. Daarnaast wordt aandacht geschonken aan inaugurele redes, afscheidscolleges, recent verschenen proefschriften, congresagenda etc. Eindverantwoordelijk voor de inhoud is de secretaris van de Nederlandse Vereniging voor Radiologie. Aankleding van artikelen Om van MemoRad een aantrekkelijk blad te maken en tevens het verenigingsleven te stimuleren, vragen wij aan de auteurs om op de volgende wijze mee te werken aan de artikelen. 1. Verzin een pakkende, uitdagende titel 2. Stuur een (pas)foto mee 3. Vermeld onder de titel roepnaam en achternaam 4. Geef zelf een aanzet voor tussenkopjes om de structuur van het artikel te accentueren 5. Vermijd lange zinnen en onnodig gebruik van niet-Nederlandse terminologie 6. Vermeld onder het artikel: 6.1. titel(s), alle voorletters en achternaam 6.2. belangrijkste (beroepsmatige) bezigheid, bijvoorbeeld radioloog, neuroradioloog, emeritus-radioloog, etc. 6.3. voor het artikel relevante functies, bijvoorbeeld voorzitter CvB 6.4. instituut waar auteur werkzaam is: naam en plaatsnaam 6.5. correspondentieadres Inzenden van kopij Kopij dient digitaal te worden aangeleverd, bij voorkeur per e-mail naar [email protected]. Het alternatief is het opsturen van een diskette naar het bureau van de NVvR (Postbus 1988, 5200 BZ ‘s-Hertogenbosch). Illustraties Illustraties en foto’s kunnen per post worden opgestuurd indien geen gedigitaliseerde versie voorhanden is. Illustraties dienen te zijn genummerd en voorzien van naam van de auteur en indicatie van de bovenzijde. Foto’s mogen niet beschadigd worden door bijvoorbeeld paperclips. Onderschriften worden op een aparte pagina vermeld in de tekst. Waar nodig dient de auteur bij de eigenaar van het auteursrecht om toestemming te vragen voor reproductie van de figuren. Literatuurverwijzingen In de tekst worden verwijzingen aangegeven met arabische cijfers tussen vierkante haken: [1]. Deze nummers corresponderen met de opgave in de literatuurlijst. Deze lijst wordt onder het kopje ‘Literatuur’ geplaatst aan het eind van de tekst. De literatuurlijst is opgesteld volgens de Vancouver-methode. Na het cijfer volgen namen en voorletters. Indien er meer dan zeven auteurs zijn worden alleen de eerste zes genoemd en vervolgens et al. Vervolgens de volledige titel van de publicatie, naam van het tijdschrift volgens de Index Medicus met het jaartal, jaargangnummer, gevolgd door de eerste en laatste bladzijde. Bij handboeken volgen na de naam van de redacteur de titel, plaats, uitgever en jaar van publicatie. Voorbeelden: 1. Wit J de, Hein P. Nieuwe ontwikkelingen in radiologie op Nederlandse zeeschepen. Ned Tijdschr Geneeskd 2000;126:13-8. 2. Ruyter MA de. Kosmische straling. In: Nelson B, red. Handboek stralingshygiëne. Rotterdam: Hulst, 2001.

38

K I J K

o o k

o p

w w w . r a d i o l o g e n . n l

Colofon MemoRad is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Radiologie en verschijnt viermaal per jaar in een oplage van 1650 exemplaren. Het tijdschrift wordt toegezonden aan alle leden van de vereniging alsmede aan een selecte groep geïnteresseerden. MemoRad staat onder redactionele verantwoordelijkheid van de secretaris van de NVvR. © 2009 Nederlandse Vereniging voor Radiologie Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande toestemming van de Vereniging. ISSN 1384-5462 De redactie is niet aansprakelijk voor de inhoud van onder auteursnaam opgenomen artikelen en van de advertenties. Redactie MemoRad/NetRad Dr. P.R. Algra, Alkmaar F.W.H. Brouwer, ‘s-Gravenhage (NetRad) B.W. Haberland, Naarden (eindredactie) Mw. dr. I.J.C. Hartmann, Rotterdam Mw. dr. W. van Lankeren, Rotterdam Dr. R.M. Maes, Den Helder (coördinatie) Mw. J.M. Scheffers, Delft J. Schipper, ‘s-Gravenhage Redactieadviseurs Dr. R. van Dijk Azn, Arnhem Dr. L.M. Kingma, ‘s-Gravenhage Redactie en bureau van de NVVR Nederlandse Vereniging voor Radiologie Postbus 1988, 5200 BZ ‘s-Hertogenbosch tel.: (0800) 023 15 36 of (073) 614 14 78, fax: (073) 614 20 45 e-mail: [email protected] – [email protected] internet via www.radiologen.nl of www.nvvr.net Advertentietarieven op aanvraag bij de NVvR. BASISONTWERP Misteli Belevingscommunicatie, Amsterdam Vormgeving studio Pietje Precies bv | bno, Hilversum druk Thieme Almere, Almere

Vasovist® - First Pass and Beyond

Nieuwe generatie MRI contrastmiddel Blood Pool Agent (BPA) Hoogste relaxiviteit, hoogste resolutie First pass en steady state imaging

U-1118-NL 03-2006

Verkorte productinformatie Vasovist® Samenstelling 1 ml Vasovist oplossing voor injectie bevat 244 mg (0,25 mmol) gadofosveset-trinatrium als werkzaam bestanddeel. Hulpstoffen: Fosveset, natriumhydroxide, zoutzuur en water voor injecties. Indicaties Dit geneesmiddel is uitsluitend voor diagnostisch gebruik. Vasovist is geïndiceerd voor contrast-versterkte MRA voor het zichtbaar maken van bloedvaten van het abdomen of van de ledematen bij patiënten met verdenking op of bekende vasculaire aandoeningen. Contra-indicaties Overgevoeligheid voor het werkzame bestanddeel of voor een van de hulpstoffen. Speciale waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik Waarschuwing voor overgevoeligheid Men dient immer rekening te houden met te mogelijkheid van een reactie, waaronder ernstige, levensbedreigende, dodelijke, anafylactische of cardiovasculaire reacties, of andere idiosyncratische reacties, in het bijzonder bij patiënten met een bekende klinische overgevoeligheid, een eerdere reactie op contrastmiddelen, astma of andere allergische aandoeningen in de voorgeschiedenis. Overgevoeligheidsreacties Indien een overgevoeligheids-reactie optreedt, dient toediening van het contrastmiddel onmiddellijk te worden gestaakt en - indien nodig - specifieke veneuze behandeling te worden ingesteld. Nierfunctiestoornissen Omdat gadofosveset door het lichaam via de urine wordt uitgescheiden, dient voorzichtigheid te worden betracht bij patiënten met nierfunctiestoornissen (zie Rubriek 5.2). Dosisaanpassing bij nierfunctiestoornissen is niet noodzakelijk. Bij patiënten met ernstiger gestoorde nierfunctie (klaring <20 ml/min) die geen routine dialyse ondergaan, dienen de voordelen en de risico’s zeer zorgvuldig te worden afgewogen. Veranderingen op het ECG Verhoogde spiegels van gadofosveset (bijvoorbeeld bij herhaald gebruik gedurende een korte periode (binnen 6-8 uur), of accidentele overdosering van > 0,05 mmol/kg kan in verband gebracht worden met een geringe QT prolongatie (8,5 msec bij Fridericia correctie). In het geval van verhoogde gadofosvesetspiegels of onderliggende QT-verlenging, moet de patiënt zorgvuldig wor?den geobserveerd met inbegrip van hartbewaking. Vaatstents In gepubliceerde studies is beschreven dat de aanwezigheid van metaalstents artefacten veroorzaakt bij MRA. De betrouwbaarheid van het met VASOVIST zichtbaar maken van het lumen bij vaten waarin een stent is geplaatst, is niet onderzocht. Bijwerkingen De meest voorkomende bijwerkingen waren pruritus, paresthesieën, hoofdpijn, misselijkheid, vasodilatatie, brandend gevoel en dysgeusie. De meeste ongewenste bijwerkingen waren van lichte tot matige intensiteit en traden binnen 2 uur op. Vertraagde reacties kunnen optreden (na uren tot dagen). Zie verder de SmPC-tekst. Handelsvorm 10 flacons à 10 ml Registratienummer EU/1/05/313/003 Naam en adres van de registratiehouder Bayer Healthcare, in Nederland vertegenwoordigd door Bayer Schering Pharma, Postbus 80, 3640 AB Mijdrecht – tel. (0297) 28 03 78. Afleveringsstatus UR. Datum van goedkeuring/herziening van de SmPC 3 oktober 2005. Stand van informatie maart 2006. Uitgebreide informatie (SmPC) is op aanvraag verkrijgbaar.

The First Blood Pool Agent