Met het schrijven van deze scriptie heb ik geprobeerd mijn liefde voor de vakgebieden Urban Interior en Illustration samen te laten komen. Een onderzoek wat erop wijst dat illustraties en de openbare ruimte goed samengaan, niet alleen goed samengaan maar ook elkaar toegevoegde waarde kunnen bieden. Illustraties zijn meer dan een tekening. Als student aan de Hogeschool van de Kunsten Utrecht, Urban Interior Architecture, ben ik er tijdens mijn studie achter gekomen dat mijn ontwerpliefde in een grensgebied ligt. Het grensgebied van de openbare ruimte en de vakgebieden Graphic en Illustration. Het is voor mij een mooie afsluiting om met een scriptie en een afstudeerontwerp in dit grensgebied af te studeren.
Illustraties in de openbare ruimte
Stephanie Tans
Meer dan een tekening
Illustraties in de openbare ruimte.
Stephanie F.M.G. Tans
Scriptie Urban Interior Architecture Begeleider: Mieke Döbken Hogeschool voor de Kunsten te Utrecht 2013
“Everthing has value. But not everyone can see.”
-Confucius
Inhoudsopgave Hoofdvraag
Inleiding
01
Openbare ruimte
02
Illustratie
03
Opbouw, verdeling en soort illustratie 27
01.1 02.1 02.2 02.3 03.1 03.1.1 03.1.2 03.1.3 03.1.3.1 03.1.3.2 03.1.4 03.1.5 03.2 03.2.1 03.2.2 03.2.3 03.2.4
Wat is openbare ruimte?
Wat is een illustratie? De eigenschappen 2013 Beeldelementen Licht Kleur Structuren en patronen Patronen Structuren Typografie Symbolen Soorten illustratie Graffiti Reclame Figuratieve illustraties Tijdelijke straatillustraties
07
11 13
19
19 23 25 31 31 35 37 39 45 51 51 53 53 55 55 55
04
De toegevoegde waarde van illustratie 63
04.1 04.1.1 04.1.2 04.1.3 04.2 04.2.1 04.2.2 04.3 04.3.1 04.3.2 04.3.3 04.3.4
Informatieve functie Algemene informatie Historisch en/of locatie gebonden informatie Commerciële informatie Politiek maatschappelijke functie Politiek (protest) Maatschappelijk Decoratieve functie Optische illusie Vermaak Historisch/karakteristiek Puur decoratief
65 65 67 71 73 73 75 75 77 77 79 81
05
De context van illustratie
85
Conclusie
95
05.1 05.1.1 05.1.2 05.1.3
3 Artistieke strategieën De ontkenning Het overdrijven De erkenning
89 89 91 93
Bibliografie
103
Afbeeldingenlijst
109
Hoofdvraag ‘Hoe kunnen illustraties waarde toevoegen aan de openbare ruimte?’
Inleiding
07
Deze afstudeerscriptie schrijf ik voor de Hogeschool van de Kunsten Utrecht, studierichting Spatial Design, Urban Interior Architecture. Hierin ga ik onderzoeken of en hoe illustraties waarde kunnen toevoegen aan de openbare ruimte. Al jaren ben ik gefascineerd door illustraties in de openbare ruimte. Ik heb altijd het idee gehad dat ze echt iets met de buitenruimte doen. Met dit afstudeerproject komen mijn liefde voor grafisch ontwerp en de openbare ruimte samen. Ik zou af willen van de kaders van deze creatieve vakgebieden en mijzelf willen positioneren als ontwerper in het grensgebied van Illustration en Urban Interior Architecture. Naar mijn idee kunnen de twee vakgebieden Illustration en Urban Interior Architecture elkaar meerwaarde bieden. Bij een samenvloeiing/kruisbestuiving zouden ze elkaar kunnen versterken. Ik begin deze scriptie met twee inleidende hoofdstukken waarin ik uitleg wat men onder ‘openbare ruimte’ verstaat en hoe deze ruimte ervaren wordt. Daarna koppel ik dit hoofdstuk ‘openbare ruimte’ met het vakgebied Illustration en leg ik uit wat illustraties zijn en wat mijn visie hierover is. Na deze inleiding geef ik in hoofdstuk 3 informatie over de opbouw, verdeling en sortering van illustraties. In hoofdstuk 4 bespreek ik de meerwaarde van illustraties. De context en interpretatie worden beschreven in hoofdstuk 5.
09 Vervolgens trek ik mijn conclusie en vertel ik mijn visie op de samenvloeiing van de vakgebieden Illustration en Urban Interior Architecture. Om een gedegen ondergrond te hebben voor mijn scriptie, schrijf ik voor een groot deel op basis van literatuuronderzoek. De wijze waarop ik onderzoek doe, heeft een persoonlijke grondslag. Ik betrek hier namelijk mijn eigen mening en visie bij.
01
01.1
Openbare ruimte
Wat is openbare ruimte?
01
Openbare ruimte
13
In dit hoofdstuk wordt er gekeken naar openbare ruimte. Wat is de definitie van openbare ruimte? En waar wordt de openbare ruimte voor gebruikt?
01.1
Wat is openbare ruimte?
De term “openbare ruimte” is pas in de jaren ’80 van de vorige eeuw ontstaan. Daarvoor werd voornamelijk van “woonomgeving” gesproken. Er bestaat geen eenduidigheid over de definitie van openbare ruimte. Openbare ruimte is een complex begrip dat op verschillende manieren benaderd kan worden. Je kunt openbare ruimte benaderen vanuit een fysiek en sociaal perspectief. Hierbij maakt de fysieke kant (materiële kant) van de openbare ruimte het mogelijk om activiteiten uit te voeren. De sociale kant benadrukt de ontmoeting en interactie tussen de gebruikers. Ook kan je alle buitenruimten die niet duidelijk privaat is in eigendom, toegankelijkheid en ontmoeting benaderen als openbare ruimte. De volgende twee definities sluiten het beste aan op mijn interpretatie van openbare ruimte: “De publiek toegankelijke ruimte die gevormd wordt door de contramal van de bebouwde ruimte met de volgende begrenzingen: objecten die geplaatst zijn in de ruimte tot de dakgoot (o.a. verharding, groen, bruggen, verlichting) en in de bodem tot en met de funderende grondlaag (kabels en leidingen)”. (CROW 20021)
1
CROW (november 2002). Naar integraal beheer van de openbare ruimte, visie en onderzoeksrichtingen.
15 “De stedelijke ruimte die vrij toegankelijk is en waar mensen ongeacht hun sociale achtergrond op vrij-blijvende wijze met elkaar contacten kunnen leggen en onderhouden”. (NIO 20022) Deze twee definities ondersteunen elkaar door de combinatie van de fysieke begrenzing en de sociale eigenschappen van de openbare ruimte. De openbare ruimte is de niet–bebouwde ruimte. Het gebied tussen de bebouwde en geprivatiseerde ruimte. Voor de meeste mensen is de meest herkenbare openbare ruimte te koppelen aan de plek waar het sociale leven van een stad of land zich concentreert. De plaats waar ontmoetingen plaatsvinden en culturele evenementen worden georganiseerd. De openbare ruimte vormt een collectieve omgeving waar men wordt geconfronteerd met gezamenlijke omgangsvormen, waarden en normen. De openbare ruimte is sterk gebonden aan het gebruik en zijn gebruikers wat erg gebonden is aan tijd en cultuur. De openbare ruimte is het visitekaartje van een wijk. De openbare ruimte bezit het oppervlak van onder andere straten, pleinen, singels, parken, wegen en bermen. Deze ruimte lijkt soms onopvallend en alleen herkenbaar door gebruik of functie. Wel is de openbare ruimte noodzakelijk voor het functioneren van een stad en het land. Alle vormen van verkeer vinden er plaats, zowel bovengrondsverkeer bijvoorbeeld trams, fietsers 2
http://www.kei-centrum.nl/view.cfm?page_id=5557, bezocht 12-01- 2012.
17 en auto’s als ondergrondsverkeer zoals metro’s. Maar ook kabels, riolen, draden, leidingen en buizen lopen door de openbare ruimte. De omliggende bebouwing bepaalt een deel van de sfeer van de openbare ruimte. Dit komt doordat de ritmiek van bebouwing of de hoogte en breedte bepalend zijn voor de ruimte en om een kader te creëren voor de openbare ruimte. Maar dit bepaalt niet de gehele sfeer, er is nog veel meer bepalend voor de sfeer in de openbare ruimte, namelijk: kleur, geluid en geur. Zelfs op abstract niveau zijn er al de tegenstellingen van massa tegenover leegte; bebouwde ruimte tegenover niet-bebouwde ruimte. De openbare ruimte lijkt leeg, maar in werkelijkheid is de leegte volledig ingericht. Alle vormen van gebruik, zoals verblijf en vervoer, zijn allemaal op elkaar afgestemd en door deze gebruiksregels worden sommige van de openbare ruimten semiopenbaar. Gebieden als sportcomplexen, snelwegen, havengebieden en winkelcentra zijn van die semi-openbare ruimten. Semi-openbare ruimten zijn dus ruimten die voor iedereen beschikbaar zijn, maar met beperkte vrijheid en toegang te betreden zijn. Andere ruimten worden door mensen geïnterpreteerd en eventueel toegeëigend. Het zijn geen gebieden die specifiek ergens voor bedoeld zijn, maar ze worden optimaal gebruikt. Bijvoorbeeld de stoep voor een huis die als parkeerplaats functioneert. Samenvattend: De openbare ruimte is het visitekaartje van de stad. De openbare ruimte, is de algemene buitenruimte die je betreedt zodra je van je eigen erf loopt. Op het eerste gezicht onbebouwd en leeg maar deze leegte is volledig ingericht. Deze ruimte zorgt voor zowel een sociale ontmoetingsplaats als de mogelijkheid tot mobiliteit. De gebruikers zijn vrij het te gebruiken.
02
02.1 02.2 02.3
Illustratie
Wat is illustratie? De eigenschappen 2013
02
Illustratie
21
In dit hoofdstuk wordt er gekeken naar illustratie. Wat is een illustratie? Welke eigenschappen beschikken illustraties? En hoe staan ze in de samenleving anno 2012?
02.1
Wat is illustratie?
In mijn zoektocht naar de definitie van illustratie ben ik gestart met het woordenboek.
Illustratie3 (de (v.)); vgl. –atie [1871
] 1 Het illustreren (1), het versieren of toelichten met afbeeldingen. In het woordenboek staat het versieren of toelichten met afbeeldingen. Deze definitie is de basis van het woord illustratie. Maar naar mijn idee is illustratie méér. Mijn definitie van illustratie is: een uiting met een verhaal, een betekenis of een achterliggende gedachte, soms gekoppeld aan een tekst of een gebied. Echter zoals fotografie gekoppeld is aan de werkelijkheid, is illustratie grensoverschrijdend en staat soms los van de werkelijkheid. Zo is het mogelijk om door middel van illustratie abstracte onderwerpen zoals emoties en denkbeelden zichtbaar te maken en zelfs te versterken.
3
Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse taal. Dertiende, herziende uitgave.
23 02.2
De eigenschappen
Een illustratie kan de volgende eigenschappen bevatten4: - Een illustratie verduidelijkt een ingewikkelde tekst/ idee, denk hierbij aan een handleiding of routing. - Een illustratie geeft een onzichtbaar/abstract begrip vorm, bijvoorbeeld een roze wolk als teken van verliefdheid. - Een illustratie versterkt de werking van een gebied of tekst. Een verdrietige illustratie bij een droevig gedicht of lijnen van een illustratie benadrukken de vorm van de ruimte. - Een illustratie trekt de aandacht. Door het plaatsen van interessante illustraties bij saaie, moeilijke teksten en/of plekken. - Een illustratie voegt een persoonlijk tintje toe door de stijl. Denk hier bijvoorbeeld aan Jip & Janneke die in karakteristiek zwart-wit getekend zijn. - Een illustratie voegt daarnaast extra visuele informatie toe. Het prentenboek waar naast de eenvoudige, korte tekst veel te zien is, is hier een goed voorbeeld van. - Een illustratie verfraait een gebied of tekst. Zoals de sierlijke plaatjes bij een gedichtenbundel of illustraties op muren in vervallen wijken. - Een illustratie voegt een idee en/of uitgangspunt toe. Poli- tieke prenten en karikaturen zijn hier een goed voorbeeld van.
4
Interview met Illustrator Sanne Miltenburg, http://www.sannetkent. nl, contact februari 2012.
25 - Een illustratie toont de kern van een tekst of uitgangspunt. Het filmaffiche van een horrorfilm toont bijvoorbeeld een beangstigend beeld. - Een illustratie wordt sneller begrepen en/of verwerkt dan tekst en zorgt zo voor een snelle kennisoverdracht. Denk hierbij aan informatieve symbolen bij openbare plaatsen zoals het vliegveld en het ziekenhuis.
02.3
2013
De mens anno 2013 heeft oog voor vormgeving en visuele uitingen. Vormgeving zie je overal om je heen in het dagelijks leven. In de openbare ruimte zie je duidelijke en opvallende vormgeving terug. Het gebruik van beelden is volgens Max Bruinsma5 steeds meer een onderdeel van onze cultuur geworden. Het wordt zelfs als een verrijking gezien. Het beeld is de afgelopen decennia zeer geëmancipeerd ten opzichte van de sterke rol van woord en tekst die lang in onze cultuur hebben gespeeld. Tekst is het medium om abstracte inhoud te formuleren (gedachten, ideeën, argumenten, redeneringen), maar beeld wint terrein. Niet alleen zijn er steeds vaker illustraties, of weergaven van een zichtbare werkelijkheid, of als zelfstandige beeldende uitspraken, maar vooral ook als interpretatieruimte. Steeds meer beelden worden gebruikt om gedachten, ideeën en argumenten uit te drukken.
5
Bruinsma M., “Form=Function, Jaarboek 2006 Academie van Bouwkunst, Groningen, Thema ’ beeld weerstand’ maart 2006, Reader Cultuur studies deel 1: vorm, functie, betekenis. Hoorcolleges 2de jaar hku/bkv Utrecht., 10 juni 2011, artikel 8, p.1-2.
27 Visualiseren is het in beeld brengen, het onder ogen brengen. Iets wat er niet is, in beeld begrijpbaar, voorstelbaar en zichtbaar maken. In onze visuele cultuur is interpretatie het centrale begrip. Wat wil zeggen dat ieder een persoonlijk oordeel of een beredenering over de betekenis van een waarneming heeft. Samenvattend: Een illustratie is een (soms grensoverschreidende) uiting met een verhaal, een betekenis of een achterliggende gedachte (welke soms los van de werkelijkheid staat) die soms gekoppeld is aan een tekst of een gebied. Zo is het mogelijk om door middel van een illustratie abstracte onderwerpen zoals emoties en denkbeelden zichtbaar te maken en zelfs te versterken.
03
03.1 03.1.1 03.1.2 03.1.3 03.1.3.1 03.1.3.2 03.1.4 03.1.5 03.2 03.2.1 03.2.2 03.2.3 03.2.4
Opbouw, verdeling en soort illustratie Beeldelementen Licht Kleur Structuren en patronen Patronen Structuren Typografie Symbolen Soorten illustratie Graffiti Reclame Figuratieve illustraties Tijdelijke straatillustraties
03
Opbouw, verdeling en soort illustratie
31
In het vorige hoofdstuk is uitgelegd wat de exacte definitie van illustratie is. In dit hoofdstuk wordt dit verder uitgewerkt door verder te kijken naar illustraties. Welke beeldelementen zijn er en wat zijn veel voorkomende illustraties in de openbare ruimte.
03.1
03.1.1
Beeldelementen
Beeldelementen zijn de onderdelen waaruit een illustratie is opgebouwd. Deze elementen zijn vaak gecombineerd met elkaar, maar ze komen ook op zichzelf voor. We onderscheiden zes beeldelementen: 1. Licht, 2. kleur, 3. patronen, 4. structuren, 5. typografie, 6. symbolen.
Licht
Licht is een belangrijk element in ons leven wat er onder andere voor zorgt dat we alles om ons heen kunnen zien. In de openbare ruimte is licht ook een belangrijk element. Stichting Kleur Buiten heeft dit op een goede manier geformuleerd:
“De intensieve relatie tussen de ruimte, vorm en materiaal ontstaat alleen bij de gratie van het licht met de weerschijn die wij kleur noemen6”. 6
p. 7., 12 kleur, stellingen voor de stedenbouw, Floor van Dussel dorp, Stichting Kleur Buiten.
33 Dit houdt in dat een ruimte, een vorm of een materiaal alleen zichtbaar is als er licht is. Zonder licht kan het niet gezien en dus niet geïnterpreteerd worden. Een uitkomst hierin kan zijn door kunstlicht toe te voegen, maar dat zal nooit de kleurnuance van natuurlijk licht weergeven. Het invallende of reflecterende licht is dus bepalend voor de kleur en de nuances hiervan. Kleur is dus niet een vaste waarde, maar maakt deel uit van onze persoonlijke interpretatie. Licht lijkt een beïnvloedbaar beeldelement in het ontwerpproces. Maar voor het ontwerpen van de openbare ruimte kan toch wel rekening gehouden worden met een zekere mate van vaste waarde van licht. Een ontwerper kan er rekening mee houden dat de zon altijd in het oosten opkomt en in het westen ondergaat. De ontwerper kan met dit gegeven spelen, bijvoorbeeld door rekening te houden met lichtinval en te spelen met de schaduw.
(Wit) Associatie met trouwen, sneeuw, schoon en smetteloos. Wit is licht en helder, veelzijdig, straalt en is intens. Daarnaast is wit koel. Associatie met de zon en de lente. Geel versterkt daglicht op een positieve manier, maakt vrolijk, is levendig en maakt veelzijdig. Associatie met warmte. Oranje straalt positiviteit, vrijheid, plezier en harmonie uit. Associatie met bloed, warmte, liefde en woede. Rood is krachtig, emotie, rood schreeuwt en trekt de aandacht. Associatie met rouw en vasten. Paars staat voor ingetogen en spiritualiteit. Associatie met lucht, water en adel. Blauw staat voor openheid, spiritualiteit, rust, betrouwbaarheid, zakelijkheid. Daarnaast geeft blauw een koele sfeer. Associatie met natuur en veiligheid. Groen geeft rust, is neutraal, geeft orde en werkt kalmerend. Daarnaast versterkt het het zichtsvermogen. Associatie met hout en chocolade. Bruin is warm, maar kan ook een saai, burgelijk gevoel geven. Daarnaast staat bruin voor bescheidenheid en eenvoud. Associatie met ouderdom, wijsheid, verveling en verdriet. Grijs heeft een somber en rustig maar ook chique en stijlvol karakter. Associatie met rouw, duisternis en zonde. Zwart is eigenlijk geen kleur te noemen. Zwart is donker en absorbeert licht. Afb. 1. Kleuren schema, Auteur.
35 03.1.2
Kleur
Kleur is één van de beeldelementen waaruit een illustratie opgebouwd kan zijn. Een stad staat voor veel dynamiek; de lichtgevende eventueel knipperende reclame, de gekleurde rondrijdende trams en auto’s en de seizoensgebonden begroeiing en bloemen zijn hier een onderdeel van. Naast beweging brengen deze elementen kleur in de stad. In verhouding tot het dynamische stadsgebruik wordt de bebouwing van een stad als relatief statisch gezien. Door op de gevels van deze bebouwing kleur te gebruiken, kan kleur ervoor zorgen dat de gebouwen meer worden dan alleen een achtergrond. Kleuren bieden een toevoegde waarde door de associaties die men heeft met bepaalde kleuren. Kleuren kunnen op veel verschillende manieren geïnterpreteerd worden, enkele voorbeelden hiervan zijn te vinden in het schema7 op de pagina hiernaast (Afb.1).
7
P. 68-69. Kunstpsychologie, Charlotte de Groote, Uitgever Academia Press, 2007, Gent.
2
3 Afb.2/3. Water is leven, Henk Hofstra.
37 Kleurgebruik wordt toegepast op gebouwen, het is minder bekend dat kleur ook een grote bijdrage kan leveren in de openbare ruimte. Met het betrekken van de stedelijke inrichting is het mogelijk een compleet beeld te creëren, het geeft de mogelijkheid context te geven aan de uiting. De kunstenaar Henk Hofstra8 spoot in Drachten een straat van 1000 bij 10 meter fel blauw. Het project ‘Water is leven’ werd opgespoten op de plek waar voorheen een vaart gelegen heeft. Volgens de planning van de gemeente Drachten zou deze vaart een jaar na het aanbrengen van de illustratie weer worden uitgegraven. De illustratie geeft de bewoners van Drachten de mogelijkheid om alvast te wennen aan de toekomstige situatie (Afb.2/ 3).
03.1.3
Structuren en patronen
Andere beeldelementen naast licht en kleurgebruik zijn structuren en patronen. Een patroon kenmerkt zich door een regelmaat en herhaling in het beeld, dat ter versiering wordt aangebracht9. Bij structuur doel ik op het materiaal en dan vooral op het oppervlak van het materiaal. Elk materiaal heeft unieke eigenschappen, denk bijvoorbeeld aan de nerven in het hout.
8 9
Hofstra H., http://www.henkhofstra.nl, bezocht 22-09-2011. Patroon (het; patronen;-tje)[1400 ‘model’]
4
5
Afb.4/5. Apollo, Olaf Nicolai.
39 03.1.3.1
Patronen
In de openbare ruimte zijn er naast gekleurde uitingen ook illustraties met patronen. Deze zijn te vinden op gebouwen, op de straat, in parken en zelfs op hekken. Een voorbeeld hiervan zien we op de binnenplaats van het Rotterdamse museum Boijmans van Beuningen10/11 waar het Amsterdamse ontwerpbureau Thonik12 in 2008, als reactie op het werk genaamd ‘Apollo’ van de kunstenaar Olaf Nicolai13, een illustratie liet plaatsen. Deze illustratie heeft een duidelijk lijnenpatroon (Afb.4/ 5).
10 11 12 13
Kunst museum, http://www.boijmans.nl, bezocht 22-2-2012. Boijmans van Beuningen, http://www.boijmans.nl/nl/10/press/pres sitem/63, bezocht 22-2-2012. Thonik, http://www.thonik.nl/index.php, bezocht 23-2- 2012. Olaf Nicolai, http://www.eigen-art.com/index.php?article_ id=82&clang=0, bezocht 23-2-2012.
Afb.6. Favela painting Santa Marta project, Haas en Hann.
6 In Rio de Janeiro , gingen Jeroen Koolhaas en Dre Urhann15 aan het werk met hun Favela painting Santa Marta project16. Waarin ze in één van de getto wijken kleurrijke muurschilderingen aanbrachten. De schildering werd aangebracht volgens een patroon, door een paar punten van het plein als middelpunt aan te nemen. De kleuren werden als stralen van de zon vanaf dit middelpunt in kleurbanen op de gebouwen van de wijk aangebracht (Afb.6). 14
14 15 16
Rio de Janeiro, Brazilie. Haas en Hahn, http://www.favelapainting.com/haas-hahn, bezocht 12-01-2012. Favelan painting, http://www.favelapainting.com/, bezocht 12-01- 2012.
7
8 Afb.7/8. Courtyard in Classensgade, 1:1 landskab.
3
43 Patronen en structuur vind je ook in bestrating, het patroon waarin de tegels zijn gelegd. Met een decoratieve functie wordt het mozaïek genoemd. De patronen en afbeeldingen zijn opgebouwd uit losse stukjes. Zoals op het binnenplein van een wooncomplex in Østerbro, Kopenhagen en een schoolplein in Utrecht. In Kopenhagen in het ‘Courtyard in Classen gade17’ werd een intieme buiten plek gecreëerd door het binnenplein te voorzien van een tegelpatroon wat het idee geeft van een tapijt (Afb.7/ 8).
17
1:1 landskab ,Courtyard in Classensgade, http://www.landezine. com/index.php/2011/09/courtyard-landscape-architecture/, bezocht 08-01-2012.
9
Afb.9. Virtual Fairytale 2.0, Arno Coenen.
45 Het schoolplein ‘Virtual Fairytale 2.0’ in Utrecht is ontworpen door Arno Coenen18. Met het gebruik van tegels als pixels maakte hij een illustratie van computerspelletjes karakters op het schoolplein (Afb.9).
18
Virtual Fairytale 2.0, http://www.arnocoenen.nl/index php?mact=Album,m4,default,1&m4albumid=3&m4returnid=51&pa ge=51, bezocht 10-01-2012.
10
11
Afb.10. Museumgebouw Beeld& Geluid, Neutelings Riedijk. Afb.11. Detail illustraties glazengevel Beeld& Geluid, Jaap Drupsteen.
47 03.1.3.2
Structuren
Bij onderstaande projecten is duidelijk gebruikgemaakt van de unieke, structurele eigenschappen van het materiaal om als belangrijk onderdeel te werken van het kunstobject. Het opvallende ontwerp van museumgebouw Beeld & Geluid19 van het architectenbureau Neutelings Riedijk20 in Hilversum is hier een goed voorbeeld van. Het gebouw is voorzien van een soort huid, de glazen gevel, ontworpen door grafisch ontwerper Jaap Drupsteen21. Een kleurige, lichtdoorlatende huid met aan de omroep gerelateerde afbeeldingen. Er zijn 768 archiefbeelden van tv- en filmscènes als reliëf afgebeeld in het glas van de gevel. Op deze manier wordt er aan de buitenkant getoond wat er binnen in het gebouw te vinden is (Afb.10/ 11) .
19 20 21
Beeld en Geluid, http://www.beeldengeluid.nl/glasgevel, bezocht 29-03-2012. Neutelings Riedijk, http://www.neutelings-riedijk.com/ index php?id=13,37,0,0,1,0, bezocht 29-03-2012. Jaap Drupsteen, http://cargocollective.com/jaapdrupsteen/Glass- Skin-NIBG, bezocht 29-03-2012.
12
13
14
Afb.12. De markering, Okra. Afb.13. Detail illustraties in staal, Okra. Afb.14. Lace Fence, Demakersvan; Joep Verhoeven.
49 Naast de grootse, opvallend gekleurde uitingen zijn er ook subtielere uitingen. Het Utrechtse architectenbureau Okra22, ontwierp de stalen straatillustratie ‘de markering’ van de ondergrondse Romeinse verdedigingswallen rondom de Dom van Utrecht (Afb.12/ 13). (Meer informatie over ‘de markering’ komt aan bod in paragraaf 04.1.1) Ook het hek ‘Lace Fence’ in de Utrechtse Botanische tuinen en het Amsterdamse Blijmer sportpark zijn voorzien van subtiele florale illustraties, ontworpen door Demakersvan Joep Verhoeven23 (Afb.14).
22 23
Okra, http://www.okra.nl, bezocht 09-01-2012. Demakersvan http://www.lacefence.com, bezocht 10-01-2012.
15
16 Afb.15. Typografie op verkeersbord boven de snelweg A13. Afb.16. Verkeersborden met symbolen.
51
12
03.1.4
Typografie
03.1.5
Symbolen
Typografie is de kunst van het vormgeven, zetten en drukken van tekst, zowel voor functionele als esthetische doeleinden. Dit is dus ook een beeldelement. Letters en cijfers vind je niet alleen in boeken, folders en tijdschriften. Je komt ze ook tegen op straat, ook wel straattypografie genoemd. Straattypografie is zeer veelzijdig. Je ziet ‘t op huizen, boten, straatmeubilair, torens, kerken, bruggen, putdeksels, winkelpuien, kunstobjecten en eigenlijk bijna al het andere wat op straat te vinden is. Het is bijna altijd wel genummerd of enigszins voorzien van woord en/of beeld (Afb.15). In de openbare ruimte wordt vaak gebruik gemaakt van verschillende symbolen. Deze symbolen zijn terug te vinden op borden, paaltjes, de straat en op gebouwen. Dit is een vorm van illustratie die de overheid en gemeente gebruikt om informatie aan de gebruiker over te brengen. Symbolen zijn versimpelde, heldere afbeeldingen van een situatie die universeel te interpreteren is. Fietspaden, parkeerplaatsen, vervoersmiddelen, openbare gebouwen (zoals het ziekenhuis, het politiebureau en de begraafplaats) en routing zijn een aantal voorbeelden van plekken en gebouwen waar symbolen van te vinden zijn (Afb.16).
17
18
Afb.17. Graffiti wildstyle. Afb.18. Reverse graffiti.
53 03.2
Soorten illustratie
03.2.1
Graffiti
Er zijn veel verschillende vormen van illustratie te noemen. Deze paragraaf gaat over de meest voorkomende illustraties in de openbare ruimte.
Graffiti is het met verf of viltstift aanbrengen van mededelingen en/of afbeeldingen in (semi-)openbare ruimten. Onder het begrip graffiti worden alle soorten van muurschilderingen verstaan. Er zijn veel soorten graffiti, zoals: doodling, tags, gang graffiti, throw-ups en wildstyle24 (Afb.17). Deze soorten variëren van betekenis; van territoriumafbakening van bendes en 3-dimensionale, creatieve, stijlvolle lettervormen tot het gedachteloos aanbrengen van krassen. Een heel andere vorm van graffiti is genaamd Reverse graffiti25, waarbij de graffiti met behulp van een sjabloon, water en een speciale hogedrukreiniger op de grond of de muur wordt aangebracht. De uiting maakt de ondergrond schoner, waardoor de illustratie zichtbaar wordt. Doordat de ondergrond schoner wordt gemaakt, wordt dit ook wel clean graffiti of groene graffiti genoemd (Afb.18).
24 25
Wildstyle, http://www.graffiti.org/vz/index.html, bezocht: 13-02-2012. Reverse graffiti, http://www.graffitinetwerk.nl.
19
Afb.19. Reclame Axe.
55 03.2.2
03.2.3
12
Reclame
In het hedendaagse straatbeeld is het niet meer weg te denken. Reclame vind je overal in de openbare ruimte terug. Abri’s met felle lampen en opvallende kleuren, grote billboards, neonverlichting, alles wordt door de bedrijven uit de kast gehaald om op te vallen. Deze uitingen hebben een duidelijke invloed op de sfeer van de openbare ruimte. Reclames bezitten veel van de eerder genoemde beeldelementen van illustraties, zoals kleur, typografie en symbolen. Het verzorgingsproductenmerk Axe kwam met een campagne waarin ze in de openbare ruimte een reclame uiting met eigen symbolen ophingen, die erg lijken op de internationale symbolen voor uitgang(Afb.19).
Figuratieve illustraties
Figuratieve illustraties zijn illustraties waarin herkenbare onderwerpen zoals landschappen, stillevens of portretten zijn afgebeeld.
20
Afb.20. 3D straat illustratie, The River-street River, Edgar Mueller.
57 03.2.4
Tijdelijke straatillustraties
Tijdelijke straatillustraties zijn uitingen die op straat zijn bevestigd en na een vastgestelde periode weer weggehaald worden of zelf wegspoelen. Zoals straatillustraties, spandoeken, straatstickers, mos, gras en planten graffiti en regen-, zand en/of sneeuwreclame. Straatillustraties Straatillustraties zijn er in twee soorten: 2-en 3-dimensionaal. Deze illustraties worden aangebracht met zacht pastelkrijt of pigment/kalkverf op de vloer. De 2-dimensionale illustraties hebben enkel twee meetkundige dimensies, waardoor de afbeelding ‘plat’ is. Dit betekent niet dat de afbeelding geen diepte kan laten zien. Een foto is bijvoorbeeld ook 2-dimensionaal en laat toch nog een zekere vorm van diepte zien. De 3-dimensionale illustraties creëren een optische illusie met perspectief en eventueel diepte. Edgar Mueller26 is een wereldberoemde straatillustrator, met name bekend door zijn werk ‘The Riverstreet River’ welke hij schilderde in Canada. Een illustratie met de lengte van een heel woonblok (Afb.20).
26
http://www.metanamorph.com/, http://weburbanist.com/ 2007/09/21/3-amazing-3d-street-artists-urban-graffiti- from-around-the-world/?ref=search, bezocht 27-02-2012.
21
22
23
Afb.21- 23. Straat illustratie/ installatie, ‘Obsessions make life worse and my work better’, Sagmeister.
59 Ook zijn er illustraties die worden aangebracht zonder krijt of verf. De New Yorkse grafisch ontwerper Sagmeister27 maakte een illustratie op een plein met muntjes, in zijn project ‘Obsession make my life worse and my work better’ (Afb.2123). Spandoeken Spandoeken zijn uitingen op plaatsen waar voor traditionele media geen plaats is, zoals langs snelwegen of in stadcentra, het spoor of in de metro. Maar ook op dure A1 locaties zoals een trein, tram of het drukke stadscentrum. De doeken worden opgehangen voor verschillende doeleinden en de duur van de uiting variëert. Straatstickers Straatstickers zijn stickers die speciaal zijn ontwikkeld voor outdoor gebruik. Ze plakken goed op materialen zoals beton, klinkers, muren en stoeptegels. Mos, gras en planten graffiti Mos, gras en planten graffiti zijn levende uitingen, die met mos, gras en planten worden aangebracht. Deze levende uitingen groeien verder en uiteindelijk vervagen na loop van tijd. Deze uitingen zijn geheel onschadelijk voor de ondergrond.
27
http://www.sagmeister.com/work/featured#/node/207, bezocht 03-01-2012.
24
25
Afb.24. Regen graffiti/ reclame, Sealife. Afb.25. Zand graffiti/ reclame.
61 Regen reclame Regen reclame kan een illustratie zijn die alleen zichtbaar wordt als het regent of geregend heeft. Hij verdwijnt weer als de grond opdroogt. Deze illustraties blijven ongeveer twee maanden zichtbaar tijdens de regen (Afb.24). Zand en sneeuw reclame Zand en sneeuw reclame zijn uitingen die zeer gericht zijn op hun locatie en de tijd van het jaar. Een techniek waarbij een uiting aangebracht wordt in de sneeuw of op het strand (Afb.25). Samenvattend: Er zijn veel verschillende soorten illustraties in de openbare ruimte en verschillende beeldelementen zijn van invloed op de soorten illustraties. De beeldelementen bestaan uit licht, kleur, patronen, structuren, typografie en symbolen. De combinaties van deze beeldelementen kunnen leiden tot een grote variatie aan illustraties. Je vindt illustraties met subtiel gebruik van materiaal en structuur maar ook scheeuwerige, fel gekleurde versies op bijvoorbeeld gebouwen en straten.
04
04.1 04.1.1 04.1.2 04.1.3 04.2 04.2.1 04.2.2 04.3 04.3.1 04.3.2 04.3.3 04.3.4
De toegevoegde waarde van illustratie
Informatieve functie Algemene informatie Historisch en/of locatie gebonden informatie Commerciële informatie Politiek maatschappelijke functie Politiek (protest) Maatschappelijk Decoratieve functie Optische illusie Vermaak Historisch/karakteristiek Puur decoratief
04
De meerwaarde van illustratie
65
Illustraties in de openbare ruimte hebben een functie. Ze bieden een toegevoegde waarde aan de ruimte. Deze functies zijn onderverdeeld in informatieve, politiek maatschappelijke en decoratieve functies. Een illustratie is niet beperkt tot één functie, maar kan ook meerdere functies bevatten.
04.1
Informatieve functie
04.1.1
Algemene informatie
Een illustratie kan een informatieve functie hebben. Dit houdt in dat de illustratie informatie verstrekt aan de gebruiker. Informatieve illustraties kunnen verschillende vormen van informatie geven. Deze vorm van informatieve illustraties is vooral terug te vinden in symbolen, waarin deze informatie op een universele manier wordt weergegeven. Algemene informatie is informatie over het gebruik van de openbare ruimte. Denk hierbij aan gedragscodes en verkeersregels. Deze regels zorgen voor een aangenaam verblijf voor alle gebruikers. Onder algemene informatie valt ook bewegwijzering, deze illustraties (vaak begeleid met tekst) maken het voor de gebruiker van de openbare ruimte makkelijker openbare gebouwen en straten te vinden.
26
27
28
Afb.26- 28. Informatieve illustratie, ‘De markering’, Okra.
67 04.1.2
Historisch en/of locatie gebonden informatie
Informatieve illustraties zijn regelmatig terug te vinden in ontwerpen in de openbare ruimte. Hierbij gaat het vaak om een verwijzing naar de historie of naar het gebied. De ontwerper probeert bijvoorbeeld de geschiedenis van het gebied in zijn ontwerp te betrekken en deze geschiedenis aan de gebruiker door te vertellen. Een voorbeeld hiervan is: “De markering” (Afb.26- 28). In het hart van de stad Utrecht liggen 4 meter onder de grond de wallen van de Romeinse verdedigingswerken. Een stuk geschiedenis wat in het dagelijks leven niet zichtbaar is. Het ontwerpbureau OKRA1, heeft op straatniveau een subtiele, ook wel mysterieuze, illustratieve markeringslijn aangebracht. Door het gebruik van groen licht en het creeëren van plaatselijke mist lijkt het er ‘s nachts op dat de oude verdedigingswerken als groene wallen uit de grond oprijzen. Wat overdag een totaal open gebied is (met alleen een informatieve markering op de vloer) wordt ‘s nachts een afgesloten ‘beschermd’ gebied. Dag en nacht is de markering zichtbaar; overdag in de vorm van een illustratie en ‘s nachts door de plaatselijke mist en het groen schijnende licht hierop. Met dit ontwerp wordt het gevoel gegeven dat de verdedigingswerken nog steeds aanwezig zijn.
1
Okra, http://www.okra.nl, bezocht 09-01-2012.
29
31
30
Afb.29- 31. Informatieve illustratie, ‘Time Tree’, Earthscape.
69 Een ander voorbeeld van een historische informatieve illustratie is te vinden in Japan. In Japan wilden de ontwerpers van Earthscape28 informatie geven aan de gebruiker van het plein, met het ontwerp ‘Time Tree’29 in Tokyo. Er staat een symbolische boom, de Time Tree, en rondom de Time Tree is een plaquette geplaatst met verschillende vertellingen van het verhaal van Fujimi Ni-Chome en Tokyo. De plaquette geeft een tijdlijn weer, vanaf de Edo periode tot het huidige Tokyo. De vertellingen zijn in woord en beeld in de plaquette gekrast. Je vindt er naast informatie over de historie van de samoeraiwoningen ook informatie over de geschiedenis van Fujimi Ni-Chome, de geschiedenis van Tokyo (Edo) en de relatie tussen mens en natuur (Afb.2931).
28 29
http://www.earthscape.co.jp, bezocht op 10-01-2012. http://www.landezine.com/index.php/2011/12/iidabashi-plano-by- earthscape/, bezocht op 10-01-2012.
32
33
Afb.32. Commerciel informatieve illustratie, guerillamarketing ‘Jeep’. Afb.33. Commerciel informatieve illustratie, guerillamarketing ‘Lets Colour’, Akzo Nobel/ Dulux.
71 04.1.3
Commerciële informatie
Een informatieve illustratie kan ook een commerciële functie bevatten. Dit noemen we reclame. In de openbare ruimte is er veel reclame terug te vinden. Deze reclame wordt door bedrijven geplaatst om hun naam bekend te maken op deze locatie. De illustratie wordt dus gebruikt om de consument informatie te geven over een bepaald product of commercieel onderwerp. Een voorbeeld hiervan is de reclamecampagne van automerk Jeep30, waarbij Jeep op een ludieke manier in Kopenhagen lijnen plakte op straat. Hiermee gaf het automerk aan dat de terreinwagen op allerlei onmogelijke locaties geparkeerd kon worden (Afb.32).
Een ander voorbeeld is de wereldwijde ‘Lets Colour’ campagne31/ van Akzo Nobel/Dulux. Dit was een initiatief ter bevordering van het gebruik van kleur in de bebouwde omgeving waarbij, in samenwerking met de omwonenden, de gebouwen werden opgefleurd. De omwonenden kregen gratis verf om hun woningen op te fleuren, met als doel het gebied te inspireren, hoop te geven èn om het merk krachtig neer te zetten (Afb.33). 32
30 31 32
http://www.creativeguerrillamarketing.com/guerrilla-marketing/great- guerrilla-advertising/, bezocht op 27-02-2012. http://www.letscolourproject.com, bezocht op 25-02-2012. campagne filmpje:http://youtu.be/uPpMWaSPt-s, bezocht op 01-03- 2012.
34
35
36
Afb.34. Mural, Griekse crisisgraffiti, Athene, Griekenland, 21 juni 2012. Afb.35/36. Politieke graffiti, West bank Barrier, Palestina. Banksy.
04.2 04.2.1
Politiek maatschappelijke functie Politiek (protest)
73
Illustraties met een politieke functie zijn gericht op de wijze van bestuur van een land of gebied. Opgelegde wetten en regels worden door de bevolking door middel van illustraties in de openbare ruimte aan de kaak gesteld en bevochten. In New York speelde rassendiscriminatie eind jaren ’60 een grote rol. De ‘zwarte’ gemeenschap werd, en voelde zich, onderdrukt. Het openlijk uiten van hun mening was in die tijd gevaarlijk en bijna niet mogelijk. Om toch een stem te hebben in de wereld waarin de zwarte gemeenschap leefde, werd een relatief veilige manier van protesteren gevonden; graffiti. Politieke graffiti, ook wel murals genoemd, zijn afbeeldingen en teksten op muren, met als doel te protesteren tegen onderdrukking en het uitdragen van politieke initiatieven. Anno 2012 wordt dit medium nog steeds gebruikt. In Griekenland heerst momenteel frustratie, woede en wanhoop vanwege de economische crisis en bezuiningen van de overheid. “De bakermat van de democratie voelt zich vernederd. Het land dat Plato en Socrates heeft voortgebracht is beroofd van zijn verstand en van zijn toekomst (Afb.34). Een student heeft nu méér aan een overlevingsgids dan aan Politika van Aristoteles”33.
Het werk van de mysterieuze Britse street-art kunstenaar Banksy34, is ook een goed voorbeeld van politieke graffiti. Met een dosis humor probeert de kunstenaar al jaren statements te maken. Hij brengt belangrijke plekken in de wereld onder de aandacht; regels en problemen van de dag stelt hij aan de kaak(Afb.35/ 36). 33 34
Speksnijder C., Griekse crisisgraffiti, Uitgelicht, De Volkskrant, 21 juni 2012, p.18/ 19. http://www.banksy.co.uk/, bezocht 25-02-2012.
37
38
39
Afb.37- 39. Maatschapelijke graffiti, Tirana (Albanië), ‘Edi Rama’s Tirana’, Edi Rama.
75 04.2.2
Maatschappelijk
Illustraties kunnen ook een maatschappelijke, ofwel sociale functie hebben. Hierbij wil de ontwerper mensen helpen met hun maatschappelijke en/of financiële problemen. Een duidelijk voorbeeld van een illustratie met maatschappelijke doeleinden is: ‘Edi Rama’s Tirana’. Tirana is de hoofdstad van Albanië en is bebouwd met armoedige, communistische gebouwen. Bij gebrek aan financiële middelen kwam burgemeester (tevens kunstenaar) Edi Rama35 met het idee de gebouwen als canvas te zien. Hij wilde van de stad een kunstwerk maken om de bewoners wakker te schudden en hoop en inspiratie te geven (Afb.3739). Andere voorbeelden van illustraties met maatschappelijke doeleinden zijn het “Favela Painting Project” in Rio de Janeiro (zie Afb.6, paragraaf 3.1.3.1) en het “Lets Colour” project van Akzo Nobel (zie Afb.33, paragraaf 4.1.3). Dit zijn projecten waarbij de gemeenschap en de ontwerper gezamenlijk bouwen aan een betere leefomgeving voor mensen met weinig financiële middelen.
04.3
Decoratief
De functie van een decoratieve illustratie is om het gebied of de tekst verder aan te kleden, aan te vullen en te versieren. Er zijn verschillende invullingen van een decoratieve functie. Een illustratie is niet beperkt tot één decoratieve functie, maar kan ook meerdere decoratieve functies hebben. Illustraties hebben vrijwel altijd een decoratieve functie, ze kleden de ruimte aan. Zelfs in het geval van een verkeersbord, waarbij de illustratie volledig informatief is, kleedt het bord de ruimte aan door zijn kleur en vorm.
35
http://www.pbase.com/blphotography/edirama, bezocht 19-01-2012.
40
42
41
43
Afb.40/41. Optische illusie, ‘Deformscape’, Thomas Faulders. Afb.42. Vermakelijke illustratie, ‘Stripmuur’, Stripfiguren Suske en Wiske. Afb.43.‘Stripmuur Jommeke’ Jef Nys, Antwerpen.
77 04.3.1
04.3.2
Optische illusie
Een decoratieve functie van een illustratie kan zijn het spelen met optische ruimte. Door middel van het op de juiste manier aanbrengen van de illustratie lijkt een ruimte breder, groter of dieper. Een voorbeeld hiervan is de Deformscape36, het tuinontwerp van Thomas Faulders37 (Afb.40/41). Hij ontwierp een tuin met optisch grid, met deze bestrating bracht hij een illusie aan. Door deze illusie ontstaat het gevoel van desoriëntatie. Ook bij de eerder genoemde illustratie op het binnenplein van het Boijmans van Beuningen museum (zie Afb.4/5, paragraaf 3.1.3.1) zorgen de lijnen voor optische verwarring.
Vermaak
Naast versieren en het creëren van optische illusies kunnen humor en vermaak ook functies zijn van een decoratieve illustratie. De illustratie is dan aangebracht om de bezoeker te vermaken. In Antwerpen is een striproute38 aangebracht waar je kunt wandelen langs acht muren met grote striptekeningen (Afb.42/43).
36 37 38
http://www.landezine.com/index.php/2010/06/deformscape/, bezocht 25-02-2012. http://www.faulders-studio.com/proj_deformscape.html, bezocht 25- 02-2012. striproute: http://www.antwerpen.be/eCache/ABE/80/12/211. Y29udGV4dD04MDM0MDQ0.html, bezocht 25-02-2012.
45
44
47
46
48
Afb.44- 46. Trash can games illustraties, ‘Luzern shines’, Luzern. Afb.47/48. Historische illustraties, ‘gevelstenen’, Dordrecht, Amsterdam.
79 In Luzern (Zwitserland) werden bij zestien openbare vuilnisbakken straatgames genaamd ‘Luzern shines39’ aangebracht. Met lijnen op de grond werden er doolhoven, gooilijnen en hinkelpaden gemaakt. Dit alles ter vermaak, maar zeker ook ter verbetering van een maatschappelijke functie. Namelijk het voorkomen straatvuil (Afb.44- 46).
04.3.3
Historisch/karakteristiek
Een andere decoratieve functie van een illustratie kan zijn om het gebied een karakteristieke eigenschap mee te geven of om een bepaalde historie te laten behouden. Een illustratie kan de karakteristieke eigenschappen van een bepaald gebied versterken door oude elementen terug te laten komen. Een voorbeeld hiervan zijn de gevelstenen op oude huizen in Dordrecht (Afb.47/48). Oorspronkelijk werden deze stenen gebruikt als adresaanduiding, tegenwoordig heeft het deze functie niet meer. Deze karakteristieke gevelstenen zijn tegenwoordig sfeerbepalend voor de openbare ruimte.
39
http://weburbanist.com/2012/02/02/good-clean-fun-interactive- games-tidy-urban-spaces/, bezocht 15 februari 2012.
49
Afb.49. Decoratief, ‘Dispatchwork’, omgeving Rome, Jan Vormann.
81 04.3.4
Puur decoratief
Er zijn ook illustraties die enkel en alleen decoratief zijn bedoeld. Illustraties die geen relatie hebben met de ruimte, geen historische waarde toevoegen, maar waar wel een gedachte van de ontwerper achter zit. Het project ‘Dispatchwork40’ van de kunstenaar Jan Vormann41 uit 2007 is hier een voorbeeld van (Afb.49). Hij vulde gaten in oude muren op met speelgoed plastic bouwstenen; Duplo42 en Lego43 (basis bouwstenen die je als kind leert kennen en waar je mee leert bouwen). In de omgeving van Rome (Bocchignano) vulde hij in een oud Romaans dorpje reeds gerestaureerde muren op. Met het idee de muren een kleurrijk effect te geven. Het aanbrengen hiervan is decoratie en heeft verder geen functie. Het project is in veel landen te vinden, op nieuwe en oude plekken in de openbare ruimte. De enige overeenkomsten tussen de verschillende lokaties zijn de speelgoed plastic bouwstenen en de gaten in de muren.
40 41 42 43
http://www.dispatchwork.info/, bezocht op 20-04-2012. http://www.janvormann.com/testbild/dispatchwork/, bezocht op 20- 04-2012. http://duplo.lego.com/nl-nl/default.aspx, bezocht op 20-04-2012. http://www.lego.com/nl-nl/Default.aspx, bezocht op 20-04-2012.
50
Afb.50. Decoratief, ‘Urban knitting’, Scandinavie.
83 De populaire Scandinavische trend uit 2010, Urban knitting44 heeft ook alleen een decoratief doel. Urban knitting betekent: breien in de stad. Het is een kunstvorm die een beetje aan graffiti doet denken. Lantaarnpalen, straatmeubilair en bomen worden stevig ingepakt met een laagje breisels van kleurig wol (Afb.50). Samenvattend: Het lijkt misschien simpel illustraties te verdelen onder het kopje ‘decoratief’. Maar illustraties blijken zoveel meer waarde te hebben dan allèèn de functie decoratief. Illustraties hebben vele functies. Deze functies kunnen informatief, politiek maatschappelijk en ook decoratief zijn. Door deze eigenschappen voegen illustraties onder andere diepgang, emotie en begrip toe aan de openbare ruimte.
44
http://www.carrotcollectors.nl/kunst-design/urban-knitting-in-am sterdam/, bezocht op 22-04-2012.
05
05.1 05.1.1 05.1.2 05.1.3
De context van illustratie 3 Artistieke strategieën De ontkenning Het overdrijven De erkenning
05
De context van illustratie
87
In onze visuele cultuur is interpretatie het centrale begrip. Een beeld zou zijn betekenis in hoge mate kunnen ontlenen aan de omringende beelden en samen vormen zij in die wijze een (zins)verband. Max Bruinsma refereert in zijn stuk Form=Function45 aan de postmoderne denkers zoals Lyotard en Derrida. Zij zijn van mening dat het ontstaan van betekenis vooral in interactie en uitwisseling zit. Het is het constante proces van zien, interpreteren, associëren, verbinden en herinterpreteren. Het ligt niet vast, er is niet één waarheid. Bij het kijken naar illustratie46 in de openbare ruimte zijn er verschillende manieren van kijken. Je kunt kijken door de ogen van de ontwerper, de opdrachtgever, of als een bezoeker met of zonder voorkennis. Los van deze verschillende invalshoeken is het individu een grote factor in de ervaring van een illustratie. Associatie, emotie, empathie, karakter en kennis spelen een grote rol in deze ervaring. Naast je eigen invalshoek kun jij als bezoeker ook door de kunstenaar verleid, gechoqueerd, bewogen en aangesproken worden met als doel om door de kunstenaar geraakt te worden.
45 46
Form=Function Max Bruinsma, Jaarboek 2006 Academie van Bouwkunst Groningen. Thema ’ beeldweerstand’ maart 2006. Reader Cultuur studies deel 1: vorm, functie, betekenis. Hoorcol leges 2de jaar hku/ bkv Utrecht. p. 2, 3. Ik noem illustratie maar dit geldt ook voor alle beeld, kunst en archi tectuur.
51
52
Afb.51/52. Ontkenningsstrategie, screenshots van de film ‘Exit through the giftshop’, illustratie Banksy/ Buffmonster.
89 05.1
05.1.1
3 Artistieke strategieën
Rob Gerwen47 introduceert drie artistieke strategieën48 van kunstenaars om de bezoeker te betrekken bij kunst49. Deze strategieën zijn het ontkennen, het overdrijven en het erkennen van een probleem.
De onkenning
Bij de ontkenningsstrategie zal de kunstenaar proberen het probleem te negeren. Er is dan sprake van morele transparantie. Waarbij alles wordt afgebeeld, ongeacht de morele verplichtingen die hieraan verbonden zijn. In de documentaire (Afb.51/ 52) van Guetta T.50 (ook wel bekend als Mr. Brainwash) ‘Exit through the giftshop51’ neemt Guetta T. je mee in de wereld van het zetten van graffiti. Hij volgt hierbij beroemde graffiti kunstenaars, en met name ook de bekende Engelse graffiti kunstenaar Banksy, bij het zetten van tags en dergelijke in openbare plekken. Het zetten van deze tags is illegaal. Vervolgens wordt de documentairemaker en dus de kijker van de documentaire gevraagd om zijn moraal opzij te zetten voor het ‘mooie beeld’ wat Banksy maakt. Een morele twijfel ontstaat. Wetende dat het illegaal is, maar omdat het mooi is, voelt het minder slecht en minder illegaal? 47 48
Rob van Gerwen is universitair docent praktische filosofie aan de subfaculteit Wijsbegeerte van de Universiteit Utrecht. Zijn vakge- bied is de esthetica. ‘De representatie van bewust zijn. Drie artistieke strategieën’, R. Van Gerwen, Feit&fictie V:2, p.65 t/81. Reader Cultuur studies deel 4: context. Hoorcolleges 2de jaar hku/bkv Utrecht. p.1 t/16.
50 51
Guetta T. aka Mr. Brainwash. http://www.mrbrainwash.com/about/ about.html, bezocht op 23-04-2012. Exit through the giftshop, A Banksy Film, Banksy, Guetta T.(aka Mr. Brainwash), produced: D’CRUZ J.
49
‘Kunst’, algemene term waaronder voor mij onder andere illustratie en architectuur valt.
53
Afb.53. Overdrijvings strategie, ‘Brutogolf’, Bruto Landscape Architecture.
91 05.1.2
Het overdrijven
Bij de strategie van het overdrijven, ook wel artistiek iconoclasme en rituele presentatie genaamd, wordt er sterk overdreven. Een voorbeeld hiervan is het ontwerp ‘Brutogolf52’ (Afb.53) voor een nieuwe golfbaan van Bruto Landscape architecture53. Op de golfbaan zijn lijnen aangebracht. Deze lijnen zijn hulpelementen om de bal op de juiste manier, tactiek en richting af te slaan. Door de baan overdreven functioneel te maken verliest het spel eigenlijk een deel van zijn charme en uitdaging.
52 53
http://www.bruto.si/scripts/project_data.php?id=86, bezocht 27-11- 2012. http://www.bruto.si/en/?m=6&p=86, bezocht 27-11-2012.
54
55
56
Afb.54- 56. Erkennings strategie.
93 05.1.3
De erkenning
Bij deze derde strategie probeert de kunstenaar de bezoeker mee te nemen in de tot standkoming van het ontwerp en speelt hij in op de verbeelding. Zonder het onderwerp te kennen, verplaats je je als bezoeker in het onderwerp, waarbij je je actief betrokken voelt. Je geneert je of wordt ontroerd. Een voorbeeld van deze strategie is de grote wijde kale grasvlakte in een bebouwd gebied. Lijnen van verdwenen huizen en de rommelige grote platen beton met scheuren liggen in het gras (Afb.54- 56). Dit beeld geeft jou als bezoeker het gevoel dat hier iets gebeurd moet zijn. Zonder over informatie te beschikken kan zo’n plek ontroeren, door de manier hoe het gebracht wordt. Bovenstaand voorbeeld betreft het monument ‘Het verdwenen huis tussen hemel en aarde’ van de vuurwerkramp in 2000 in Enschede. Ontworpen door Balta54 met het idee om op de plek waar door de enorme vuurwerkexplosie een krater is ontstaan, een litteken te creëren. Een litteken welke door de tijd afbrokkelt en eventueel langzaam verdwijnt of slijt. Als herinnering aan een wond die nooit zal genezen, een litteken op de ‘huid’ van de stad Enschede. Samenvattend: Hoe we interpreteren en associëren is gekoppeld aan onze emotie, empathie, karakter en kennis. De benadering op de visuele cultuur is individueel en uniek. Met de artistieke strategieën, de ontkenning, het overdrijven en de erkenning, lijk je als bezoeker toch niet altijd in de hand te hebben hoe je over een illustratie denkt, alhoewel je waarschijnlijk zelf wel het idee hebt controle te hebben. Terugkijkend op de voorbeelden in de vorige hoofdstukken ben je misschien wel door één van deze strategieën beïnvloed en betrokken geraakt.
54
Balta, http://www.baltainholland.nl/page/mainpage/het-verdwenen- huis-tussen-hemel-en-aarde, bezocht 14-03-2012.
Conclusie
95
Om de hoofdvraag ‘Hoe kunnen illustraties waarde toevoegen aan de openbare ruimte?’ te kunnen beantwoorden, ben ik deze vraag gaan ontleden. Om te beginnen met het gebied waarin ik ga werken namelijk ‘de openbare ruimte’. Wat is de openbare ruimte? De openbare ruimte is de restruimte naast de bebouwde ruimte, onder te verdelen in publiek, semi-openbaar of semi-privaat. De openbare ruimte; die grotendeels beheerd wordt door de overheid, is het visitekaartje van de stad. De gebruikers zijn vrij deze te gebruiken, met enkele sociaal geaccepteerde restricties. De openbare ruimte lijkt op het eerste gezicht onbebouwd en leeg, maar deze leegte is volledig ingericht. Deze ruimte zorgt voor zowel een sociale ontmoetingsplaats als de mogelijkheid tot mobiliteit. Nu ik vastgesteld heb wat voor mij de openbare ruimte is, heb ik mijn onderzoek vervolgd door op zoek te gaan naar het antwoord op de vraag: Wat is een illustratie? “Het illustreren, versieren of toelichten met afbeeldingen”, is de basis van mijn definitie van een illustratie (identiek aan het woordenboek). Een illustratie is een uiting met een verhaal, een betekenis of een achterliggende gedachte die soms gekoppeld is aan een tekst of een gebied. Echter zoals fotografie gekoppeld is aan de werkelijkheid, is illustratie grensoverschrijdend en staat soms los van de werkelijkheid. Zo is het mogelijk om door middel van illustraties abstracte onderwerpen zoals emoties en denkbeelden zichtbaar te maken en zelfs te versterken.
97 Illustraties zijn opgebouwd uit zes verschillende beeldelementen: licht, kleur, patronen, structuren, typografie en symbolen. Deze elementen zijn vaak gecombineerd met elkaar, maar ze komen ook op zichzelf voor. Er zijn veel verschillende soorten illustraties in de openbare ruimte en de verschillende beeldelementen zijn van invloed op de soorten illustraties. Combinaties van verschillende beeldelementen kunnen leiden tot illustraties zoals graffiti, reclame en straatillustraties. Er is veel variatie mogelijk met illustraties in de openbare ruimte. Nu ik alle verschillende elementen van de hoofdvraag heb vastgesteld, kan ik de toegevoegde waarde van een illustratie in de openbare ruimte definiëren. Het bezit van een functie is een vorm van toegevoegde waarde. Illustraties in de openbare ruimte kunnen een functie hebben. Deze functies zijn onder te verdelen in informatieve, politieke en decoratieve functies. Een illustratie is niet beperkt tot één functie, maar kan ook meerdere functies hebben. In de stelling of illustraties in de openbare ruimte een toegevoegde waarde kunnen bieden. Blijkt uit mijn onderzoek dat er vijf verschillende functies van illustraties zijn te definiëren, die allen een toegevoegde waarde bieden. In de voorgaande hoofdstukken zijn meerdere voorbeelden te vinden waarbij illustraties een functionele bijdrage, en dus toegevoegde waarde, leveren in de openbare ruimten.
99 Het beoordelen van toegevoegde waarde hangt ook af van de persoonlijke perceptie van de bezoeker. Het interpreteren van de betekenis van een beeld is een constant proces van zien, interpreteren, associëren, verbinden en herinterpreteren. Het ligt niet vast, er is niet één waarheid. Het individu speelt een grote factor in het ervaren van een illustratie. De associatie, emotie, empathie, karakter en kennis spelen een grote rol in deze ervaring. Wat kan een illustratie betekenen voor het vakgebied Urban Interior Architecture? Een samenwerking kan door het toevoegen van de eigenschappen van illustraties, grensoverschreidend worden. Het ontwerp en de illustratie kunnen los komen te staan van de werkelijkheid. Door abstracte onderwerpen zoals emoties en denkbeelden in de illustratie toe te voegen, kan deze meer diepte geven en tevens het Urban Interior ontwerp dichter bij de gebruiker brengen. Het ontwerp ‘de markering’ van het bureau Okra, is daar een goed voorbeeld van. De illustratie zorgt voor een markering in de openbare ruimte, tevens wekt dit een gevoel van een vroeger aanwezige muur op, de historische waarde.
101 Wat kan het gebruik van een openbare ruimte betekenen voor het vakgebied Illustration? Vanuit het Illustration oogpunt bekeken, wordt de boodschap van een illustratie aan een groter sociaal publiek getoond. Daarnaast kan de context/locatie waar de illustratie is geplaatst toegevoegde waarde bieden aan de boodschap van de illustratie. Een samenwerking kan een toegevoegde meerwaarde zijn voor beiden zijden. Na dit onderzoek ben ik tot de conclusie gekomen dat ik een ontwerp wil maken voor de openbare ruimte met als toegevoegde waarde een illustratie. Door middel van het aanbrengen van een illustratie wil ik toegevoegde waarde bieden aan de openbare ruimte. De illustratie geeft diepte aan de lokatie op historisch maar ook op decoratief niveau. Door middel van het aanbrengen van deze illustratie vertel ik het verhaal van het Stadhuisplein in Utrecht.
Bibliografie
103
Literatuur
Banksy, Wall and Piece, London, Century, 2006. Botton de A., De architectuur van het geluk, Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Atlas, 2006. Dale van, Groot Woordenboek der Nederlandse taal. (Dertiende, herziende uitgave), Utrecht/ Antwerpen, Van Dale Lexicografie BV, 2004. Dusseldorp van F., 12 Kleurstellingen, voor de stedenbouw, Haarlem, Stichting Kleur Buiten (SKB), 2010. Gombrich E.H., Eeuwige schoonheid, Houten, Gaade Uitgevers, 1997. Groote de C., Kunstpsychologie, Gent, Uitgever Academia Press, 2007. Heer de J., Cornips M.H., Dijk van H., Kleur en architectuur, Rotterdam, de auteurs/Uitgeverij 010, 1986. Herdeg W., Archigraphic- Architectural and enviromental graphic, publ. nr. 152-1978. Itten J., Kleurenleer, Baarn, Tirion Uitgevers bv, 2000. Klanten R., Bourquin N., Tissot T., Ehmann S., DataFlow, Visualising Information in Graphic Design, (1e druk), Berlin, Gestalten, 2008. Klanten R., Ehmann S., Hübner M., Tactile, High Touch Visuals, (2de druk), Berlin, Die Gestalten Verlag, 2008. Melvin J., Architectuur begrijpen, inzicht krijgen in de belangrijkste architectuurstromingen, Kerkdriel, Librero b.v., 2006. Naar J., Jenkins S., The Birth of Graffiti, (revised edition), Prestel, New York, 2007.
Magazines
Beukers H., Pothoff M., Stedelijke Openbare Ruimte- Kerstnummer Grafisch Nederland, Amstelveen, Sector Communicatie KVGO, 1992. Havenman M., Kunstschrift, De terugkeer van het Ornament, Amsterdam, Waanders Drukkers Zwolle, april/ mei 2010. Kuitenbrouwer C., Het straatbeeld van The streetscene of Das Straßenbild von Dublin, Amsterdam & Berlin, Lecturis 26, Eindhoven, Drukkerij en Uitgeversbedrijf Lecturis BV, april 2000.
105 Artikelen
Bruinsma M., Form=Function, Beeldweerstand, Jaarboek Academie van Bouwkunst Groningen, maart 2006. Driessen C., Opmars van de street art; Plakken & spuiten, Pers, september 2010. Gerwen van R., De representatie van bewust zijn, Drie artistieke strategieën, Feit&fictie V:2, 2001, p.65-81. Speksnijder C., Griekse crisisgraffiti, Uitgelicht, De Volkskrant, 21 juni 2012, p.18/ 19.
Film/ Documentaire
Exit through the giftshop, A Banksy Film, Banksy, Guetta T.(aka Mr.Brainwash), produced: DʼCRUZ J. Street Art, Tate Media, produced and directed: Haines T., 2008. Let’s colour, Euro RSCG London, campagne Akzo Nobel/ Dulux, http://youtu. be/uPpMWaSPt-s, 2010.
Interview
Illustrator Sanne Miltenburg, http://www.sannetkent.nl, februari 2012.
Internet
http://www.crow.nl/ http://www.kei-centrum.nl/view.cfm?page_id=5557 http://www.sannetekent.nl/info/7/vragenlijst http://books.google.nl/books?id=8w7IQMd_J5gC&lpg=PA61&dq=kleurenpsy chologie&hl=nl&pg=PA68#v=onepage&q&f=false http://www.henkhofstra.nl/project.asp?id=7392238 http://www.boijmans.nl/nl/116/nieuwsbrief/newsletter/63 http://www.eigen-art.com/index.php?article_id=82&clang=0 http://www.thonik.nl/index.php http://www.favelapainting.com/haas-hahn http://www.landezine.com/index.php/2011/09/courtyard-landscape-architecture/ http://www.arnocoenen.nl/index.php?mact=Album,m4,default,1&m4albumid= 3&m4returnid=51&page=51 http://www.beeldengeluid.nl/glasgevel http://www.neutelings-riedijk.com/index.php?id=13,37,0,0,1,0, http://cargocollective.com/jaapdrupsteen/Glass-Skin-NIBG
107 http://www.okra.nl/project.php?project_id=44296&pr_pa=243&img=556 http://www.lacefence.com/ http://www.metanamorph.com/ http://weburbanist.com/2007/09/21/3-amazing-3d-street-artists-urban-graffitifrom-around-the-world/?ref=search http://www.sagmeister.com/work/featured#/node/207 http://www.graffiti.org/vz/index.html http://www.graffitinetwerk.com/ http://freshgreenads.com/ http://www.landezine.com/index.php/2011/12/iidabashi-plano-by-earthscape/ http://www.earthscape.co.jp http://www.creativeguerrillamarketing.com/guerrilla-marketing/great-guerrilla-advertising/ http://www.letscolourproject.com http://youtu.be/uPpMWaSPt-s http://kunstencultuur.pbworks.com/w/page/9340209/Graffiti http://www.banksy.co.uk/ http://www.pbase.com/blphotography/edirama http://www.landezine.com/index.php/2010/06/deformscape/ http://www.faulders-studio.com/proj_deformscape.html http://vls.wikipedia.org/wiki/Ofbeeldienge:Senw_stripmuur_antwerpen.jpg http://3.bp.blogspot.com/-GyyVeNbJ41M/TwnFaChX38I/AAAAAAAAM7c/_ Bdr0UA5PK8/s1600/P1050512.JPG http://www.antwerpen.be/eCache/ABE/80/12/211.Y29udGV4dD04MDM0MDQ0.html http://weburbanist.com/2012/02/02/good-clean-fun-interactive-games-tidy-urban-spaces/ http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/images/Dordrecht/mense.jpg http://www.dispatchwork.info/bocchignano/ http://www.janvormann.com/testbild/dispatchwork/ http://www.lego.com/nl-nl/Default.aspx http://duplo.lego.com/nl-nl/default.aspx http://www.carrotcollectors.nl/kunst-design/urban-knitting-in-amsterdam/ http://www.bruto.si/scripts/project_data.php?id=86 http://www.baltainholland.nl/page/mainpage/het-verdwenen-huis-tussenhemel-en-aarde
Afbeeldingenlijst
109
Afb.1. Kleuren schema, Auteur. Afb.2/3. Water is leven, Henk Hofstra. http://www.henkhofstra.nl/project.asp?id=7392238 Afb.4/5. Apollo, Olaf Nicolai. http://www.boijmans.nl/nl/116/nieuwsbrief/newsletter/63 Afb 6. Favela painting Santa Marta project, Haas en Hann. http://www.favelapainting.com/ Afb.7/8. Courtyard in Classensgade, 1:1 landskab. http://www.landezine.com/ index.php/2011/09/courtyard-landscape-architecture/ Afb.9. Virtual Fairytale 2.0, Arno Coenen. http://www.arnocoenen.nl/ Afb.10. Museumgebouw Beeld& Geluid, Neutelings Riedijk. http://www.beeldengeluid.nl/glasgevel, http://www.neutelings-riedijk.com/index.php?id= 13,37,0,0,1,0, Afb.11. Detail illustraties glazengevel Beeld& Geluid , Jaap Drupsteen. http:// cargocollective.com/jaapdrupsteen/Glass-Skin-NIBG Afb.12. De markering, Okra. http://www.okra.nl/project.php?project_id=44296 &pr_pa=243&img=556 Afb.13. Detail illustraties in staal. http://www.okra.nl/project.php?project_id= 44296&pr_pa=243&img=556 Afb.14. Lace Fence, Demakersvan; Joep Verhoeven. Auteur. Afb.15. Typografie op verkeersbord boven de snelweg A13. http://www.matthijshooghiemstra.nl/typografie-op-straat/ Afb.16. Verkeersborden met symbolen. http://www.iselinge.nl/Scholenplein/ pabolessen/03042Averkeer/regels.htm Afb.17. Graffiti Wildstyle. http://www.graffiti.org/vz/index.html Afb.18. Reverse graffiti. http://1.bp.blogspot.com/-QzaPN8DplaY/Tnb558MNYqI/AAAAAAAAAK8/ThNRtsJ42U4/s1600/reverse-graffiti-backdrop.jpg Afb.19. Reclame Axe, http://www.aanbevolenabsurditeit.nl/wp-content/uploads/2011/01/axe-effect1.jpg Afb.20. 3d straat illustratie, The River-street River, Edgar Mueller. http://www. metanamorph.com/, http://weburbanist.com/2007/09/21/3-amazing-3d-streetartists-urban-graffiti-from-around-the-world/?ref=search Afb.21- 23. Straat illustratie/installatie, ‘ Obsessions make life worse and my work better’, Sagmeister. http://www.sagmeister.com/work/featured#/node /207 Afb.24. Regen graffiti/ reclame, Sealife. http://freshgreenads.com/raincampaign Afb.25. Zand graffiti/ reclame. http://www.freshgreenads.com/nederlands/? url=sand-advertising Afb.26- 28. informatieve illustratie, ‘De markering’, Okra. http://www.okra.nl/ project.php?project_id=44296&pr_pa=243&img=556 Afb.29- 31. informatieve illustratie, ‘Time Tree’, Earthscape. http://www.landezine.com/index.php/2011/12/iidabashi-plano-by-earthscape/ Afb.32. commerciel informatieve illustratie, Guerillamarketing ‘Jeep’. http://www.
111 creativeguerrillamarketing.com/guerrilla-marketing/great-guerrilla-advertising/ Afb.33. commerciel informatieve illustratie, Guerillamarketing ‘Lets Colour’, Akzo Nobel/ Dulux. http://youtu.be/uPpMWaSPt-s Afb.34. Mural, Griekse crisisgraffiti, Athene, Griekenland juni 2012. Speksnijder C., Griekse crisisgraffiti, Uitgelicht, De Volkskrant, 21 juni 2012, p.18/ 19. Foto, Giannakouris P(AP)., Gouliamaki L.(AFP), Behrakis Y. (Reuters). Afb.35/ 36. politieke graffiti, West bank Barrier, Palestina. Banksy. gailalfar.posterous.com Afb.37- 39. maatschapelijke graffiti, Tirana (Albanië), ‘Edi Rama’s Tirana’, Edi Rama. http://www.pbase.com/blphotography/ediramaAfb.40/ 41. Optische illusie, ‘Deformscape’, Thomas Faulders. http://www.landezine.com/index.php/2010/06/deformscape/ Afb.42. Vermakelijke illustratie, ‘Stripmuur’, Stripfiguren Suske en Wiske. http://vls.wikipedia.org/wiki/Ofbeeldienge:Senw_stripmuur_antwerpen.jpg Afb.43. ‘Stripmuur Jommeke’ Jef Nys, Antwerpen. . http://3.bp.blogspot.com/-GyyVeNbJ41M/TwnFaChX38I/AAAAAAAAM7c/_Bdr0UA5PK8/s1600/P1050512.JPG Afb.44- 46. Trash can games illustraties, ‘Luzern shines’, Luzern. http://weburbanist.com/2012/02/02/good-clean-fun-interactive-games-tidy-urban-spaces/, Afb.47/ 48. Historische illustraties, ‘Gevelstenen’, Dordrecht, Amsterdam. http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/images/Dordrecht/mense.jpg Afb.49. Decoratief, ‘Dispatchwork’, omgeving Rome, Jan Vormann. http:// www.dispatchwork.info/bocchignano/ Afb.50. Decoratief, ‘Urban knitting’, Scandinavie. http://www.carrotcollectors. nl/kunst-design/urban-knitting-in-amsterdam/ Afb.51/ 52. Ontkenningsstrategie, screenshots uit de film ‘Exit through the giftshop’, illustraties van Buffmonster, Banksy. Afb.53. Overdrijvings strategie, ‘Brutogolf’, Bruto Landscape Architecture. http://www.bruto.si/en/?m=6&p=86&pic=1672 Afb.54- 56. Erkennings strategie. http://www.baltainholland.nl/page/mainpage/het-verdwenen-huis-tussen-hemel-en-aarde
