Marokkaans recht vs. Nederlandse en internationaal recht

1

Marokkaans recht vs. Nederlandse en internationaal recht De rechten van de vrouw op het gebied van echtscheiding volgens de Nederlandse, Marokkaanse en internationale weten regelgeving.

Hogeschool Inholland Afstudeeronderzoek Naam: Nadia Benaissa Ter attentie van: Joost Hulsman Jaar: 2009 Studentnummer: 428636

Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 Introductie 1.2 Aanleiding 1.3 Hoofdvraag en doelstelling

pag. 3 pag. 3 pag. 3 pag. 4

2

1.4 Leeswijzer

pag. 5

2. Methodologie 2.1 Verwachtingen 2.2 Methode en materiaal 2.3 Operationalisatie


3. Theoretisch kader 3.1 Nederlands recht 3.2 Marokkaans recht 3.3 Internationaal recht


4. Hoe is echtscheiding geregeld in het Nederlandse personenen familierecht? 4.1 Het huwelijk 4.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan 4.1.2 De verloving 4.1.3 De voltrekking van het huwelijk 4.2 De echtscheiding 4.2.1 De gevolgen van de echtscheiding

pag. 10 pag. 10 pag. 10 pag. 11 pag. 11 pag. 11 pag. 12

5. Hoe is echtscheiding geregeld in het Marokkaanse personenen familierecht? 5.1 Het huwelijk 5.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan 5.1.2 De verloving 5.1.3 De voltrekking van het huwelijk 5.2 De echtscheiding 5.2.1 gevolgen van de echtscheiding 5.2.2 Erkenning van een buitenlandse echtscheiding

pag. 15 pag. 15 pag. 15 pag. 15 pag. 17 pag. 17 pag. 19 pag. 20

6. Welke rechten hebben vrouwen in het internationaal recht met betrekking tot echtscheiding? 6.1 Toepassing van het Nederlandse of het Marokkaanse echtscheidingsrecht. 6.2 Nederlands conflictrecht en Marokkaans echtscheidingsrecht 6.2.1 Toepassing van de tatliq echtscheidingsprocedure in Nederland 6.2.2 Toepassing van de talaq echtscheidingsprocedure in Nederland 6.3 Erkenning van een in Nederland uitgesproken echtscheiding door Marokko. 6.4 Erkenning van een in Marokko uitgesproken echtscheiding door de Nederlandse rechter 6.5 Consulaire echtscheidingen 6.6 Internationale wetgeving en mensenrechten verdragen

pag. 21 pag. 21 pag. 21 pag. 21 pag. 21 pag. 23 pag. 24 pag. 27 pag. 27

7. Welke problemen ondervinden vrouwen bij een echtscheiding? 7.1 Procedurele problemen 7.2 Echtelijke problemen 7.3 Problemen die mannen ondervinden bij een echtscheiding 7.4 Conclusie

pag. 29 pag. 29 pag. 31 pag. 32 pag. 33

8. Wat kunnen vrouwen doen om problemen bij een echtscheiding te voorkomen of te beperken? 8.1 Het huwelijk 8.1.1 Huwelijkse voorwaarden 8.2 De echtscheiding 8.3 Adviezen van andere vrouwen 8.4 Persoonlijk advies

pag. 35 pag. 35 pag. 35 pag. 37 pag. 39 pag. 41

3

9. Conclusie 9.1 Het huwelijk 9.2 De echtscheiding 9.3 Problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding

pag. 43 pag. 43 pag. 43 pag. 43

10. Bibliografie

pag. 46

Bijlagen

I. II.

Interviews Erkenningprocedure van een Nederlandse echtscheiding door Marokko

pag. 48 pag. 58

Inleiding 1.1 Introductie 4

Gelijke rechten voor mannen en vrouwen is iets waar al decennia aan gewerkt wordt door individuen, landen en internationale organisaties. Tot op de dag van vandaag is het echter nog niet vanzelfsprekend. In Nederland komt het nog steeds voor dat vrouwen minder verdienen dan mannen voor hetzelfde werk en hogere functies worden voornamelijk bekleed door mannen. In Marokko komt het nog steeds voor dat vrouwen niet dezelfde rechten genieten als mannen wanneer het gaat om echtscheiding. Hoewel het personenen familierecht in 2004 vernieuwd is en vrouwen sindsdien meer en gelijke rechten hebben gekregen, komt het in de praktijk vaak voor dat vrouwen tegen problemen aanlopen bij een echtscheiding. Voordat het Marokkaanse personenen familierecht in 2004 veranderde, waren de rechten van vrouwen aanzienlijk ongunstiger dan voor mannen waardoor het voor een vrouw heel moeilijk was om op haar verzoek te scheiden. Omdat er in Nederland veel vrouwen wonen van Marokkaanse origine lopen veel van deze vrouwen bij een echtscheiding tegen problemen aan. Sommige vrouwen moeten vijf jaar wachten op een rechter die de echtscheiding uitspreekt, anderen raken hun bezit volledig kwijt. Voor u ligt mijn afstudeeronderzoek. In deze scriptie zal ik het echtscheidingsrecht behandelen van zowel Marokko als Nederland en de problemen aankaarten waar Nederlandse Marokkaanse vrouwen mee te maken krijgen. Ik ben van mening dat dit onderwerp erg belangrijk is omdat Marokkaans Nederlandse vrouwen over het algemeen slecht geïnformeerd zijn over de weten regelgeving omtrent een echtscheiding. Door middel van dit onderzoek hoop ik vrouwen bewust te maken van de procedurele aspecten en problemen. 1.2 Aanleiding Marokkaanse vrouwen die in Nederland wonen, trouwen meestal volgens zowel de Nederlandse als de Marokkaanse wet. Dit omdat het huwelijk dan in beide landen geldig is. Wanneer een huwelijk niet meer goed gaat en een vrouw een echtscheiding aanvraagt, dan komt het helaas vaak voor dat de echtscheiding in Marokko niet zo soepel verloopt als in Nederland. Veel vrouwen krijgen te maken met problemen en belemmeringen wanneer ze van hun echtgenoot willen scheiden. Het kan soms jaren duren voordat een scheiding rond is. In de tussentijd is het voor de vrouw dan niet mogelijk om te hertrouwen en daarnaast is ze nog steeds op sommige gebieden afhankelijk van haar (ex-)man. Uiteraard zijn er ook mannen die tegen problemen aanlopen bij een echtscheiding omdat de vrouw dwars zit, echter, het komt vaker voor dat vrouwen een zwakkere positie hebben omdat de rechten van de vrouw in het Marokkaanse recht anders zijn dan van de man. In 2004 is het personenen familierecht in Marokko aangepast op het gebied van het huwelijk en echtscheiding om de positie van de vrouw te verbeteren. Of de positie van de vrouw in de praktijk ook echt verbeterd is, is de vraag. Omdat er veel Marokkaanse vrouwen in Nederland wonen die met deze problemen te maken krijgen, wil ik onderzoeken wat de rechten van vrouwen zijn op het gebied van echtscheiding in het Nederlandse, Marokkaanse en het internationaal recht. Tijdens mijn stage in Egypte bij ‘The Egyptian Center for Women Rights’ heb ik me veel bezig gehouden met vrouwenrechten en internationaal (vrouwen)recht. Dit vond ik erg leerzaam en interessant. Mede door deze stage ben ik tot het besef gekomen dat ondanks dat er al decennia gewerkt wordt aan emancipatie en gelijke rechten en plichten tussen mannen en vrouwen, er vandaag de dag nog steeds veel ongelijkheid is. Alhoewel mannen niet altijd een gunstigere positie hebben dan vrouwen is dit wel vaak het geval. Er bestaan veel internationale verdragen waarin de rechten van de vrouw worden beschermd, er zijn zelfs verdragen die zijn ontworpen 5

om discriminatie jegens vrouwen te stoppen. Deze verdragen zijn door veel landen ondertekend en geratificeerd, echter in sommige landen gaat de nationale voor de internationale weten regelgeving. Daarnaast komt het vaak voor dat landen bepaalde delen van een verdrag uitsluiten, zodat deze rechten niet van toepassing zijn op de bevolking van dat betreffende land. Bij een echtscheiding is op de eerste plaats uiteraard het nationale personenen familierecht van toepassing. Ik wil echter ook onderzoeken of de rechten van vrouwen bij een echtscheiding ook in het internationaal recht behandeld worden. En indien dit niet het geval is, is het misschien mogelijk om ongelijke behandeling tussen mannen en vrouwen bij echtscheidingsrecht tegen te gaan met internationale wetgeving. De reden dat ik internationaalrecht bij mijn onderzoek wil betrekken is omdat vrouwen hierdoor wellicht een sterkere of gelijke positie kunnen krijgen. Tevens wil ik onderzoeken of het mogelijk is om een echtscheiding die is uitgesproken in Nederland, te laten erkennen door een Marokkaanse rechter en vice versa. 1.3 Hoofdvraag en doelstelling Mijn hoofdvraag luidt als volgt: ‘Welke rechten hebben Nederlandse Marokkaanse vrouwen op het gebied van echtscheiding volgens nationale en internationale weten regelgeving?’ Om dit te kunnen onderzoeken heb ik de volgende deelvragen geformuleerd: 1. Hoe is echtscheiding geregeld in het Nederlandse personenen familierecht? 2. Hoe is echtscheiding geregeld in het Marokkaanse personenen familierecht? 3. Welke rechten hebben vrouwen in het internationaal recht met betrekking tot echtscheiding? 4. Welke problemen ondervinden vrouwen bij een echtscheiding? 5. Wat kunnen vrouwen doen om problemen bij een echtscheiding te voorkomen of te beperken? Doelstelling Het beoogde doel van dit onderzoek is het inlichten en het adviseren van vrouwen die in de situatie terechtkomen waarbij ze van hun echtgenoot willen scheiden. Door de echtscheidingsprocedure volgens het Nederlandse en het Marokkaanse recht te onderzoeken, hoop ik vrouwen bewust te maken van de weten regelgeving hieromtrent. Daarnaast wil ik op het gebied van internationaal recht onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om het Marokkaanse recht door een Nederlandse rechter toe te laten passen en andersom, om een echtscheiding naar beide wetten zo makkelijk en snel mogelijk te laten verlopen. In hoeverre zijn beide wetten met elkaar in conflict en hoever kunnen en mogen rechters gaan bij het toepassen van buitenlands echtscheidingsrecht? Marokko heeft veel mensenrechtenverdragen geratificeerd. Welke rechten hebben vrouwen op grond van deze verdragen met betrekking tot het huwelijk en de echtscheiding? Er doen zich vele verhalen de ronde over echtscheidingen die jarenlang duren en echtgenoten die niet willen meewerken. Maar wat zijn nou de precieze problemen waar vrouwen mee te maken krijgen? Daarnaast wil ik onderzoeken of de problemen waar vrouwen mee te maken krijgen te wijten zijn aan de Marokkaanse rechtspositie van de vrouw, of dat dit problemen zijn waar iedere vrouw mee te maken kan krijgen. Hoewel dit onderzoek voornamelijk gebaseerd zal zijn op weten regelgeving, literatuur en jurisprudentie, zal ik tevens vrouwen interviewen om te weten te komen met welke problemen vrouwen te maken krijgen bij een echtscheiding. 6

Daarnaast hoop ik, door middel van dit onderzoek, vrouwen die een huwelijk willen aangaan in te lichten over mogelijke problemen die kunnen optreden bij een echtscheiding. Wat zijn de gevolgen wanneer een huwelijk volgens beide wetgevingen worden aangegaan? Zijn er maatregelen die vrouwen kunnen nemen alvorens ze een huwelijk aangaan om problemen of een ongunstige positie bij een echtscheiding te beperken?

Methodologie 2.1 Verwachtingen 7

Met deze onderzoeksvraag en deelvragen verwacht ik een duidelijk beeld te krijgen van de rechten die vrouwen hebben op het gebied van echtscheiding op nationaal (Nederland en Marokko) en internationaal niveau. Door te onderzoeken met welke problemen vrouwen te maken krijgen op dit gebied hoop ik na te kunnen gaan of het recht dat vrouwen hebben ongunstig is of dat vrouwen en mannen in theorie wel gelijke rechten hebben, maar dit in de praktijk anders geïnterpreteerd of toegepast wordt. Ik verwacht dat de problemen waar vrouwen voor 2004 mee te maken kregen, voornamelijk te maken hadden met het feit dat vrouwen een zwakkere positie hadden bij een echtscheiding. In 2004 zijn de rechten van vrouwen aanzienlijk verbeterd. Omdat dit nog niet erg lang geleden is verwacht ik niet dat de problemen van vrouwen op het gebied van echtscheiding in de praktijk ook opgelost zijn. Door uit te zoeken welke stappen vrouwen kunnen nemen op nationaal en internationaal niveau, hoop ik de mogelijkheden voor vrouwen te verbreden. Op internationaal niveau wil ik onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om buitenlands recht toe te laten passen door een rechter. En in hoeverre dit een echtscheiding voor Marokkaanse Nederlanders kan vergemakkelijken. Mijn verwachting hierbij is dat het wellicht mogelijk zal zijn maar dat dit erg moeilijk is omdat het Marokkaanse en het Nederlandse echtscheidingsrecht veel van elkaar verschilt. Bij de invoering van de hervormde Mudawwana in 2004 zouden mannen en vrouwen gelijke rechten hebben gekregen. De vraag is echter of er in de praktijk ook sprake is van gelijke rechten en gelijke behandeling. Indien hier geen sprake van is kan dit wellicht gezien worden als discriminatie jegens vrouwen. Gelijke behandeling wordt uiteraard in verschillende verdragen gewaarborgd en indien dit recht geschonden wordt, zijn er verschillende stappen die slachtoffers, organisaties of landen kunnen ondernemen. Aan de hand van deze informatie is het mogelijk om vrouwen die gaan trouwen of al getrouwd zijn, te adviseren over welke maatregelen ze kunnen nemen om deze problemen te voorkomen of te beperken. Uiteraard wordt bij het aangaan van een huwelijk liever niet gedacht aan een echtscheiding, maar indien vrouwen geïnformeerd zijn voordat ze een huwelijk aangaan, is het misschien mogelijk om problemen in een later stadium te beperken of zelfs te voorkomen. 2.2 Methode en materiaal Dit onderzoek is van kwalitatieve aard. Om te onderzoeken wat de rechten van Marokkaans Nederlandse vrouwen zijn op het gebied van echtscheiding volgens de Nederlandse, Marokkaanse en internationale wetgeving is zal ik gebruik maken van verschillende bronnen, maar voornamelijk literatuur. Op de eerste plaats zal ik het echtscheidingsrecht van Marokko en Nederland bestuderen. Daarnaast maak ik gebruik van boeken over het Nederlandse, Marokkaanse en internationaal echtscheidingsrecht. Om te weten te komen wat de problemen zijn waar Marokkaans Nederlandse vrouwen tegenaan lopen zal ik tevens gebruik maken van jurisprudentie en een aantal vrouwen interviewen. In het volgende hoofdstuk zal ik deze bronnen benoemen en nader toelichten. 2.3 Operationalisatie In mijn onderzoek zullen bepaalde woorden of termen vragen kunnen oproepen. In deze paragraaf zal ik aangeven wat ik precies bedoel met deze termen. In mijn onderzoeksvraag heb ik het over Nederlands Marokkaanse vrouwen. Hiermee richt ik mij op vrouwen die in Nederland wonen en zowel de Marokkaanse als de Nederlandse nationaliteit hebben. Ook tweede en latere generaties Marokkanen in Nederland hebben de Marokkaanse nationaliteit omdat volgens art. 6 Wetboek van de Marokkaanse Nationaliteit, kinderden met een 8

Marokkaanse vader of een Marokkaanse moeder, van rechtswege de Marokkaanse nationaliteit hebben. 1 De Nederlandse nationaliteit wordt (onder andere) eveneens van rechtswege verkregen wanneer minimaal een van de ouders een Nederlander is. 2 Omdat veel Nederlandse Marokkanen zowel volgens de Nederlandse wet als volgens de Marokkaanse wet trouwen zal ik me tijdens dit onderzoek op deze groep richten. Met echtscheiding bedoel ik, wanneer ik het heb over het Nederlandse recht, echtscheiding als bepaald in art. 1:150 BW ‘Echtscheiding tussen echtgenoten die niet van tafel en bed gescheiden zijn, wordt uitgesproken op verzoek van één der echtgenoten of op hun gemeenschappelijk verzoek.’ In het Marokkaanse recht bedoel ik met echtscheiding ontbinding van een Marokkaans huwelijk, uitgesproken door een Marokkaanse rechter op verzoek van één of beide echtgenoten. 3 Met de Nederlandse en Marokkaanse wet bedoel ik over het algemeen het personenen familierecht dat echtscheiding behandelt. In sommige gevallen zal ik het hebben over grondrechten en het in dat geval hebben over de grondwet, maar het onderzoek zal op nationaal gebied voornamelijk gericht zijn op het personenen familierecht dat van toepassing is op de hoofdvraag en de deelvragen. Met nationaal bedoel ik Nederland en Marokko omdat dit de landen zijn die ik onderzoek. Wanneer ik het heb over internationaalrecht, dan bedoel ik daar verdragen mee waarin mensenrechten en vrouwenrechten behandeld worden en waarvan Nederland en/of Marokko partij zijn. Het Verdrag inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen, Internationaal Verdrag inzake Economische, sociale en culturele rechten, Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten zijn hier voorbeelden van. Met nationale en internationale stappen bedoel ik de (juridische) stappen die genomen kunnen worden, zoals naar een nationale of internationale rechtbank gaan, een individuele klacht indienen bij een (inter)nationale commissie of beklag doen bij een NGO die vervolgens een klacht kan indienen bij een internationale (klachten)commissie.

Theoretisch kader 3.1 Nederlands recht

1

Art. 6 Wetboek van de Marokkaanse Nationaliteit ww.justice.gov.ma/fr/legislation/legislation_.aspx?ty=2&id_l=154#l154 2 Art. 3 lid 1 Rijkswet op het Nederlanderschap 3 Bureau Van Beijsterveldt, Mudawwanah, Amsterdam: MVVN 2004, p 24

9

Het Nederlandse echtscheidingsrecht wordt behandeld in het personenen familierecht; titel 7 en 9 van Burgerlijk Wetboek 1 gaan over ontbinding van de gemeenschap en ontbinding van het huwelijk (door o.a. echtscheiding). In het boek ‘Compendium personenen familierecht’ 4 worden de onderwerpen ‘huwelijk’ en ‘echtscheiding’ in verschillende hoofdstukken behandeld. Voor de volledigheid zal ik ook een deel van het onderzoek wijden aan Nederlandse jurisprudentie om te onderzoeken hoe echtscheiding in de praktijk in Nederland verloopt. Hiervoor zal ik gebruik maken van databanken zoals ‘www.rechtspraak.nl’. 3.2 Marokkaans recht Om te onderzoeken wat de rechten zijn van vrouwen in het Marokkaanse recht zal ik eveneens het personenen familierecht van Marokko, de ‘Mudawwanah’ bestuderen. Het Marokkaanse recht is in het Arabisch geschreven maar er is in 2004 een boek uitgebracht waarin de Mudawwanah vertaald en toegelicht is in het Nederlands. Dit boek, ‘De Mudawwanah’ 5 zal ik dan ook gebruiken voor het onderzoek. Daarnaast maak ik gebruik van een aantal andere boeken over het Marokkaanse echtscheidingsrecht en de toepassing hiervan in Nederland. In het boek ‘Nieuw Marokkaans Familierecht en Nederlandse IPR’ 6 en ‘Schurende relaties tussen recht en religie’ 7 wordt het Marokkaanse echtscheidingsrecht beschreven en worden de verschillende procedures toegelicht. Ook voor het onderzoeken van het Marokkaanse echtscheidingsrecht maak ik naast de wetgeving en literatuur gebruik van jurisprudentie om een goed beeld te kunnen krijgen van zowel de theorie als de praktijk. De jurisprudentie van Marokko is Arabisch, een beëdigd vertaler heeft daarom de jurisprudentie ik nodig is voor dit onderzoek vertaald. Tevens heb ik een aantal Marokkaanse vrouwenrechtenorganisaties bezocht en juristen in Marokko en in Nederland gesproken om te onderzoeken hoe Marokkaanse echtscheidingsprocedures in de praktijk verlopen. De organisaties die ik in Marokko bezocht heb, zijn ‘Global Rights’ in Rabat en ‘NIMAR’ in Rabat. Daarnaast heb ik nog een juriste gesproken die werkzaam bij de rechtbank van Casablanca, mevrouw Hanane Driouich. In Nederland heb ik het advocatenbureau Bouddount bezocht en gesproken met Samira Bouddount, een advocate die (onder andere) gespecialiseerd is in internationale echtscheidingen. Om te onderzoeken wat de problemen zijn waar Marokkaanse (Nederlandse) vrouwen mee te maken krijgen bij een echtscheiding heb ik een aantal gescheiden vrouwen in Marokko en in Nederland gesproken over hun echtscheiding, de procedure en de eventuele problemen. Om een volledig beeld te krijgen heb ik onderzoek gedaan naar de problemen die mannen ondervinden bij een echtscheiding. Hiervoor heb ik wederom gebruik gemaakt van de bovenstaande literatuur, jurisprudentie, gesprekken met de organisaties en Marokkaans Nederlandse mannen en gepubliceerde artikelen. 3.3 Internationaal recht

4

S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk‐ Brand, Compendium van het personen‐ en familierecht, Deventer: Kluwer 2005 5 M.S. Berger, De Mudawwana, Ars Aequi, Juridische Uitgeverij 2004 6 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007 7 F.T. Oldenhuis e.a., Schurende relaties tussen recht en religie, Asses: Van Gorcum 2007

10

Marokkanen wonen reeds een aantal decennia in Nederland. In deze jaren heeft de Nederlandse rechtspraktijk geleerd om te gaan met het Marokkaanse recht als het gaat om echtscheidingen. Andersom wordt het Nederlandse echtscheidingsrecht ook in Marokko toegepast. Dit om de procedure voor de partijen zo makkelijk en overzichtelijk mogelijk te maken. Door elkaars recht toe te passen of door zo min mogelijk met elkaar conflicterende rechten te gebruiken, kan er voorkomen worden dat er twee keer gescheiden moet worden. Omdat het Marokkaanse en het Nederlandse echtscheidingsrecht erg veel van elkaar verschilt (vooral voor 2004), kan het erg ingewikkeld zijn om elkaars recht toe te passen. In het boek ‘Nieuw Marokkaans Familierecht en Nederlands IPR’ wordt dit uitvoerig behandeld. Dit boek zal ik daarom ook voor het internationale gedeelte van dit onderzoek gebruiken. In de loop der jaren zijn de ontwikkelingen hieromtrent ook naar voren gekomen in zowel Nederlandse als Marokkaanse jurisprudentie. In het internationaalrecht wordt het personenen familierecht zeer beperkt behandeld. Er zijn een aantal verdragen waarin het huwelijk en ouderschap genoemd worden, zoals het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele rechten, het Internationaal verdrag inzake Burgerrechten en Politieke rechten, het Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Discriminatie van Vrouwen. Deze verdragen zijn ook door Marokko geratificeerd. Door middel van dit onderzoek wil ik te weten komen of de problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding te maken hebben met ongelijke rechten tussen mannen en vrouwen. Als dit het geval is wil ik onderzoeken of het Marokkaanse recht in conflict is met de internationale verdragen die geratificeerd zijn door Marokko. Voor dit gedeelte van het onderzoek maak ik gebruik van de volgende boeken: Verzameling Internationale wetgeving International Law, Human Rights 8 , International law 9 , International human rights law 10 In het laatst genoemde boek is een hoofdstuk gewijd aan vrouwenrechten, waarin onder andere het Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Discriminatie van Vrouwen toegelicht wordt. Een andere paragraaf van dit hoofdstuk behandelt de rechten van vrouwen in familierelaties en het huwelijk. Daarnaast wordt discriminatie jegens vrouwen uitvoerig behandeld. Naast de wetteksten zal ik onderzoek doen naar jurisprudentie waarin dit onderwerp direct of indirect wordt behandeld. Hiervoor zal ik gebruik maken van verschillende databanken, zoals de website van de VN 11 In het boek ‘International law’ wordt de formele kant van het internationaal recht behandeld, zoals wanneer een verdrag van toepassing is op een land, hoe verdragen tot stand komen, de soevereiniteit van landen en informatie over de Verenigde Naties en mensenrechten.

Hoe is echtscheiding geregeld in het Nederlandse personenen familierecht? 4.1 Het huwelijk 8

P. van Dijk, C. Flinterman, P.E.L. Janssen, Verzameling Internationale wetgeving International Law, Human Rights, Den Haag: Sdu Uitgevers bv, 2006 99 Malcolm N. Shaw, International law, Cambridge: Cambridge University press, 2003 10 Javaid Rehman, International human rights law, Harlow: Pearson Longman, 2003 11 www.un.org geraadpleegd op 9 maart

11

4.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan. Om in het huwelijk te treden dienen beide partijen de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt. 12 Indien één van de partners of beide partners de leeftijd van achttien jaar nog niet bereikt hebben maar zij wel zestien jaar of ouder zijn, dan is het mogelijk om een huwelijk aan te gaan als de vrouw een doktersverklaring overlegt dat ze zwanger is of als het kind al is geboren. 13 In alle gevallen dat beiden of één van beiden jonger zijn dan zestien, is een huwelijk slechts mogelijk met ontheffing van de Ministerie van Justitie wegens gewichtige redenen. 14 Minderjarigen die een huwelijk willen aangaan dienen tevens toestemming te krijgen van hun ouders. 15 Indien een minderjarige onder voogdij staat, heeft hij of zij bovendien toestemming nodig van zijn voogd. 16 Indien de bovengenoemde toestemming niet wordt verkregen, kan de minderjarige de kantonrechter verzoeken toestemming te geven om een huwelijk aan te mogen gaan. 17 Trouwbeloften of verloving geven geen rechtsvordering tot het aangaan van een huwelijk. Het is dan ook niet mogelijk een schadevergoeding te eisen op grond van gederfde winst (wanneer iemand in een rijk huwelijk zou treden) of immateriële schade (‘vergoeding’ voor het geleden verdriet). 18 Wel kan er schadevergoeding worden geëist voor verliezen die iemand heeft geleden door uitgaven die besteed zijn aan een huwelijksuitzet. Hierbij is het niet belangrijk of de uitgaven zijn gedaan voor of na de aangifte van het voornemen om een huwelijk aan te gaan. 19 Een persoon kan tegelijkertijd slechts met één andere persoon door het huwelijk verbonden zijn. 20 Het is evenmin mogelijk om naast een huwelijk een geregistreerd partnerschap aan te gaan. 21 Een huwelijk kan niet worden aangegaan tussen familieleden in de opgaande en in de neerdalende lijn of als broeder of zuster (of broeders en zusters). Dit ongeacht of de relatie van nature is ontstaan dan wel familierechtelijk. 22 Aanstaande echtgenoten kunnen voor het sluiten van het huwelijk, huwelijkse voorwaarden laten vaststellen. Echtgenoten kunnen bijvoorbeeld als voorwaarde stellen dat er tijdens het huwelijk (en dus ook bij een eventuele echtscheiding) geen sprake zal zijn van gemeenschap van goederen. 23 Dit moet bij notariële akte worden vastgelegd. Echtgenoten kunnen ook tijdens 12

Art. 1:31 lid 1 BW Art. 1:31 lid 2 BW 14 Art. 1:31 lid 3 BW 15 Art. 1:35 lid 1 BW 16 Art. 1:35 lid 3 BW 17 Art. 1:36 BW 18 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk‐ Brand, Compendium van het personen‐ en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p38 19 HR 11 februari 1937, NJ 1937, 477 20 Art. 1:33 BW 21 Art. 1:42 BW 22 Art. 1:41 lid 1 BW 23 Bij gemeenschap van goederen hebben de partners beiden recht op de helft van de gemeenschap, de eigendommen. Gemeenschap van goederen betekent echter ook dan beide echtgenoten verantwoordelijk zijn voor de schulden die een van de partners maakt. 13

12

het huwelijk huwelijkse voorwaarden laten vaststellen maar hiervoor is de goedkeuring van de rechtbank vereist. 24 4.1.2 Voltrekking van het huwelijk De aanstaande echtgenoten dienen hun voornemen om een huwelijk aan te gaan kenbaar te maken door aangifte te doen bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de woonplaats van één van de partijen. Dit kan hetzij schriftelijk, hetzij in persoon. Het huwelijk wordt in het openbaar voltrokken in het gemeentehuis van de gemeente waar één van de aanstaande echtgenoten of beiden de woonplaats hebben of die door hen bij de aangifte is opgegeven. 25 Tussen de aangifte en de voltrekking van het huwelijk dienen tenminste veertien dagen te zitten. 26 De partijen dienen in persoon te verschijnen en er dienen minimaal twee en maximaal vier getuigen aanwezig te zijn. 27 De aanstaande echtgenoten dienen ten overstaan van de ambtenaar van de burgerlijke stand en in tegenwoordigheid van de getuigen te verklaren, dat zij elkaar aannemen tot echtgenoten en dat zij getrouw alle plichten zullen vervullen, die door de wet aan de huwelijkse staat worden verbonden. 28 Vervolgens verklaart de ambtenaar dat de partijen in de echt aan elkaar zijn verbonden en maakt hij daarvan een huwelijksakte op. 4.2 De echtscheiding Door een echtscheiding kan een huwelijk worden ontbonden. Een echtscheiding kan worden uitgesproken op verzoek van één der echtgenoten of op hun gezamenlijk verzoek. 29 De echtscheiding kan door één van de echtgenoten worden verzocht indien het huwelijk duurzaam ontwricht is. Dit houdt in dat de voortzetting van het samenleven ondraaglijk is geworden en dat er geen uitzicht op herstel van de verhouding bestaat. Indien een echtgenoot een echtscheiding verzoekt dan dient hij in het verzoekschrift te stellen dat het huwelijk duurzaam is ontwricht. Als de andere echtgenoot wel tegen het verzoek ingaat en stelt dat het huwelijk niet (duurzaam) is ontwricht dan dient de verzoekende echtgenoot met bewijzen aan te geven waarom het huwelijk volgens hem duurzaam ontwricht is. De verweerder kan ook tegen het verzoek ingaan omdat hij ernstig in zijn bestaande voorzieningen op pensioenrechten getroffen zou worden. Hierbij gaat het om een nabestaande pensioen en uitkeringen die hiermee vergelijkbaar zijn. 30 In dat geval zal er eerst een voorziening moeten worden getroffen voordat het verzoek tot echtscheiding toegewezen kan worden. Dit geldt echter niet wanneer te verwachten is dat de verweerder zelf voldoende voorzieningen kan treffen of wanneer hij zelf in overwegende mate schuldig is aan de duurzame ontwrichting. 31 32 24

Art. 1:114 jo 1:115 lid 1 jo 1:119 lid 1 BW Art. 1:63 BW 26 Art. 1:62 BW 27 Art. 1:65 BW 28 Art. 1:67 lid 1 BW 29 Art. 1:150 30 HR 15 september 1995, NJ 1996, 37 31 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk‐ Brand, Compendium van het personen‐ en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p136 32 Art. 1:153 BW 25

13

De partijen kunnen de gevolgen van hun echtscheiding laten vastleggen in een echtscheidingsconvenant. Hierin kunnen regelingen over de alimentatie, de boedelscheiding, het gezag, de omgang met en de informatie over de kinderen na de echtscheiding. 33 De echtscheiding komt pas daadwerkelijk tot stand wanneer de echtscheidingsbeschikking 34 wordt toegevoegd aan de huwelijksakte. Dit dient uiterlijk zes maanden nadat de beschikking van kracht is gegaan worden gedaan. Beide of één van de partijen kunnen het verzoek tot inschrijving doen. Indien dit niet tijdig wordt gedaan komt de beschikking te vervallen. 4.2.1 Gevolgen van de echtscheiding a. Alimentatie Een belangrijk gevolg dat echtscheiding kan hebben is alimentatie. Als een van de echtgenoten niet voldoende inkomsten heeft en niet in staat is deze in redelijkheid te verwerven dan is de andere echtgenoot verplicht om zijn ex- partner in levensonderhoud te voorzien. 35 Dit komt in plaats van de wederkerige onderhoudsverplichting in een huwelijk. 36 De rechter kan op verzoek van één van de echtgenoten de uitkering toekennen onder vaststelling van voorwaarden en van een termijn. De uitkering die wordt vastgesteld kan niet langer van duur zijn dan twaalf jaren na de datum van inschrijving van de beschikking in de registers van de burgerlijke stand. 37 Als er geen termijn door de rechter is vastgesteld, eindigt de uitkering van rechtswege na twaalf jaren. 38 De duur van de alimentatie is afhankelijk van de duur van het huwelijk en de al dan niet geboren kinderen die uit het huwelijk zijn geboren. Als een huwelijk niet meer dan vijf jaren stand heeft gehouden en er geen kinderen uit het huwelijk zijn geboren, dan is de duur van de alimentatie gelijk aan de duur van het huwelijk. 39 Echtgenoten kunnen ook zelf voor of na de beschikking tot echtscheiding overeenkomen of, en zo ja tot welk bedrag de ene echtgenoot verplicht zal zijn alimentatie te betalen aan de andere echtgenoot. Indien er geen termijn wordt afgesproken, zijn de bovengenoemde regels van toepassing. 40 Het recht op alimentatie vervalt wanneer de echtgenoot die de uitkering geniet opnieuw in het huwelijk treedt, een geregistreerd partnerschap aangaat of met iemand gaat samenleven op een manier dat gelijk is aan een huwelijk of een geregistreerd partnerschap. b. Ontbinding van de gemeenschap Behalve alimentatie brengt een echtscheiding ook andere vermogensrechtelijke gevolgen met zich mee. Een belangrijk gevolg is bijvoorbeeld ontbinding van de gemeenschap van goederen. Beide echtgenoten hebben recht op een gelijk deel van de gemeenschap tenzij dit anders is

33

S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk‐ Brand, Compendium van het personen‐ en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p138 34 Dit is de akte die wordt opgemaakt nadat de echtscheiding is uitgesproken door de rechter. Hierin wordt vermeld dat de partijen gescheiden zijn. (www.echtscheidingswijzer.nl) 35 Art. 1:157 lid 1 BW 36 Art. 1:81 en 1:84 BW 37 Art. 1:157 lid 3 38 Art. 1:157 lid 4 BW 39 Art. 1:157 lid 6 BW 40 Art. 1:158

14

bepaald bij huwelijkse voorwaarden en bij een overeenkomst die echtgenoten schriftelijk hebben gesloten. 41 De echtgenoten hebben ook het recht om afstand te doen van de gemeenschap. Als een echtgenoot afstand doet van (een deel van) de gemeenschap dan wordt dit deel eigendom van de andere echtgenoot. c. Echtelijke woning Een ander belangrijk vermogensrechtelijk deel van het huwelijk is de echtelijke woning. Een echtgenoot kan de rechter verzoeken, bij de echtscheidingsbeschikking of bij latere uitspraak, te bepalen dat hij de woning die aan hen beiden toebehoort mag blijven gebruiken en bewonen, alsmede de inboedel daarvan. Dit gedurende zes maanden na inschrijving van de beschikking en tegen een redelijke vergoeding. 42 d. Schadevergoeding bij de benadeling van de gemeenschap Indien één van de echtgenoten de gemeenschap heeft benadeeld door bepaalde handelingen na aanvang van het geding of binnen zes maanden daarvoor, dan is hij verplicht de schade aan de gemeenschap te vergoeden. e. Pensioensverevening Volgens de Wet verevening pensioensrechten bij scheiding hebben de echtgenoten ieder recht op de helft van het ouderdomspensioen dat gedurende het huwelijk is opgebouwd. De partijen kunnen ieder hun deel van het pensioen apart uitbetaald krijgen als er binnen twee jaar na de echtscheiding, een daartoe bestemd formulier naar de pensioenuitvoerder is verzonden. 43 44 f. Gevolgen ten aanzien van de kinderen De ouders van kinderen oefenen na ontbinding van het huwelijk samen het gezag uit, tenzij de rechter op verzoek van de ouders of één van de ouders in het belang van het kind bepaalt dat het gezag aan een van de ouders toekomt. 45 De ouder die niet met het gezag over het kind (of de kinderen) belast is heeft recht op omgang met het kind tenzij de rechter dit recht ontzegt omdat: 1. De omgang een ernstig nadeel zou opleveren voor de geestelijke of lichamelijke ontwikkeling van het kind; 2. De ouder ongeschikt wordt geacht; 3. Het kind, dat twaalf jaar of ouder is, tijdens zijn verhoor ernstige bezwaren heeft doen blijken; 4. De omgang anderszins in strijd is met zwaarwegende belangen van het kind. 46 Beide ouders blijven na de echtscheiding verplicht tot voorziening in de kosten van verzorging en opvoeding of tot voorziening van levensonderhoud en studie. 47 De rechter kan bepalen dat 41

Art. 1:99 en 1:100 BW Art. 1:165 lid 1BW 43 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk‐ Brand, Compendium van het personen‐ en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p. 147 44 Art. 1:155 BW 45 Art. 1:251 lid 2 BW 46 Art. 1:337 a BW 47 Art. 1:404 lid 1 BW 42

15

de ouder die niet belast is met de dagelijkse verzorging van de kinderen, alimentatie moet betalen. 48

Hoe is echtscheiding geregeld in het Marokkaanse personenen familierecht? 48

Art. 1:406 lid 1 BW

16

Het Marokkaanse personenen familierecht, ook wel ‘Mudawwana’ genoemd, is van toepassing op alle Marokkanen, zelfs als zij een buitenlandse nationaliteit bezitten en op een relatie waarin één van de partijen Marokkaan is. 49 5.1 Het huwelijk 5.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan. Net als in het Nederlandse personenen familierecht is de minimumleeftijd om een huwelijk aan te gaan 18 jaar. Beiden dienen te beschikken over hun verstandelijke vermogens. 50 Indien de partners minderjarig zijn dan kan de familierechter toestemming voor een huwelijk verlenen in een beschikking waarin de redenen omkleed zijn en het belang en de rechtvaardigingsgronden zijn toegelicht. Dit kunnen zeer uiteenlopende gronden en redenen zijn. De vader of diens wettelijke vertegenwoordiger dient hiervoor gehoord te zijn en een medische deskundige dient geraadpleegd te zijn of er moet een sociaal maatschappelijk onderzoek plaats gevonden hebben. . In de praktijk komt het zelden voor dat een rechter een dergelijk verzoek afwijst, tenzij de rechter er niet van overtuigd is dat de minderjarige klaar is voor een huwelijk Tegen de beschikking die is afgegeven op het verzoek tot toestemming voor het huwelijk van een minderjarige is geen beroep mogelijk. 51 5.1.2 De verloving In de Mudawwana is een hoofdstuk opgenomen over de verloving. Volgens de wet wordt de verloving gezien als een wederzijdse belofte tussen een man en een vrouw tot het aangaan van een huwelijk. Beide partijen dienen uitdrukkelijk aan te geven dat ze deze belofte willen aangaan. Het is de regel dat het eerste hoofdstuk van de koran (Fatiha) bij deze plechtigheid gereciteerd wordt en dat er naar gebruik en gewoonte geschenken worden uitgewisseld. 52 De verloving verplicht de partijen echter niet tot het huwelijk, beiden hebben het recht de verloving te verbreken. 53 Net zoals in het Nederlandse recht is de verbreking van de verloving geen aanleiding tot schadevergoeding. Er kan alleen schadevergoeding worden geëist wanneer één van de partijen een handeling heeft verricht dat schadelijk is voor de ander. 54 Omdat het gebruikelijk is om waardevolle geschenken te overhandigen bij een verloving (deze geschenken worden meestal door de man aan de vrouw gegeven), is het mogelijk om de geschenken terug te vorderen, mits hij niet degene was die de verloving verbroken heeft. Voor de hervorming van de Mudawwana in 2004 diende de vrouw een huwelijksvoogd te hebben die haar toestemming gaf voor het huwelijk. Onder de nieuwe wet is dit een recht van de vrouw geworden. De vrouw mag zelf kiezen of zij al dan niet de toestemming van haar ‘voogd’ 55 wil. 49

Art 2 lid 1 en 3 Mudawwana Art. 19 Mudawwana 51 Art. 20 Mudawwana 52 Art. 5 Mudawwana 53 Art. 6 Mudawwana 54 Art. 7 Mudawwana 55 In de islam dient een vrouw bij het aangaan van een huwelijk toestemming te krijgen van haar ‘voogd’. Dit is meestal de vader, broer, oom of iemand anders die het gezag over haar heeft. Omdat de meerderheid in Marokko moslim is, hebben vrouwen het recht om van deze regel gebruik te blijven maken zodat het huwelijk ook geldig is volgens de islam. Een relatie tussen een man en een vrouw is alleen toegestaan als ze gehuwd zijn. Het is daarom 50

17

De man kan deze voogdij eveneens naar eigen keuze en belang uitoefenen. Het is een islamitische traditie dat de echtgenoot een bruidsgave geeft aan zijn echtgenote als teken van de wens tot het aangaan van een huwelijk. Dit heeft een symbolische en immateriële waarde en niet een materiële waarde. 56 Dit houdt in dat de bruidsgave niet duur hoeft te zijn. Volgens de islamitische traditie hoeft het zelfs niet in de vorm van geld te zijn. Het kan bijvoorbeeld ook in de vorm van een cadeau gegeven worden. 57 De bruidsgave wordt vastgesteld op het moment van het sluiten van het huwelijk. Als de vaststelling ervan gezwegen wordt, wordt de overeenkomst beschouwd als een huwelijk met machtiging. Dit betekend dat de man of de vrouw iemand heeft gemachtigd die de bruidsgave na de huwelijksvoltrekking vaststelt. 58 Als de echtgenoten in het huwelijk met machtiging na de consummatie ervan geen overeenstemming bereiken over de omvang van de bruidsgave, dan stelt de rechtbank deze vast rekeninghoudend met de maatschappelijke positie van beide echtgenoten. De bruidsgave heeft in de Mudawwana ook een wettelijke basis. Een huwelijk zonder bruidsgave is daarom ongeldig. De bruidsgave is eigendom van de vrouw en ze mag zelf beslissen hoe ze dit wil besteden. De echtgenoot heeft niet het recht om in ruil voor de bruidsgave meubilair of iets anders te eisen. De echtgenoten kunnen overeenkomen dat de echtgenoot een deel van de bruidsgave vooruit betaalt of dat hij uitstel van betaling krijgt. Polygamie voor mannen is in beginsel toegestaan volgens de Mudawwana. Het is echter niet toegestaan indien gevreesd wordt voor onrechtvaardigheid jegens de echtgenotes. Het is eveneens verboden indien de echtgenote als voorwaarde heeft bedongen dat haar echtgenoot niet met een ander zal trouwen. 59 Naast deze voorwaarde kunnen beide echtgenoten ook andere huwelijkse voorwaarden vast laten stellen om het vermogen onafhankelijk van elkaar te behouden. Hierbij wordt dus afgesproken om in het huwelijk geen (of gedeeltelijk) gemeenschap van goederen te hebben. Deze overeenstemming dient opgenomen te worden in een akte welke onafhankelijk is van de huwelijksovereenkomst en beide partijen dienen in kennis worden gesteld over de voorwaarden door twee adls (functionarissen met notariële bevoegdheden op het gebied van personenen familierecht). Beide echtgenoten kunnen namelijk huwelijkse voorwaarden stellen. Voordat het huwelijk wordt aangegaan dienen ze daarom op de hoogte gesteld te worden van elkaars voorwaarden. 60 Het is niet toegestaan om directe bloedverwanten te huwen. Dit zijn broers, zussen, ouders, ooms, tantes 61 , de kinderen van broers of zussen, ouders en kinderen. 62 Neven en nichten voor moslims heel belangrijk dat het huwelijk volgens islamitische maatstaven ook geldig is omdat de islam duidelijke regels voorschrijft met betrekking tot een huwelijk dat door God erkend wordt. Islamitische vereisten zijn bijvoorbeeld dat er moslim getuigen aanwezig zijn, dat de vrouw een bruidsgave ontvangt en dat de vrouw wordt bijgestaan door haar ‘voogd’. 56 Art. 26 Mudawwana 57 De wetgever vond het nodig om erbij te vermelden dat het geen materiële wettelijke basis heeft. Dit komt waarschijnlijk voort uit het feit dat het in Marokko gewoonte is geworden dat er door de voogd van de vrouw onredelijk hoge bedragen worden gevraagd wanneer het om de bruidsgave gaat. De bruidsgave komt echter ten goede aan de vrouw en het is aan de vrouw om te bepalen hoe ze haar bruidsgave besteedt. 58 Art. 27 Mudawwana 59 Art. 40 Mudawwana 60 Art. 49 Mudawwana 61 Met ooms en tantes worden strikt de broers en zussen van een van de ouders bedoeld. 62 Art. 36 Mudawwana

18

mogen dus volgens de Mudawwana wel met elkaar trouwen. Daarnaast is het niet toegestaan om de dochter van een eerdere vrouw te huwen als de consummatie tussen de man en de moeder reeds heeft plaatsgevonden. Ook is het niet toegestaan om de (voormalige) echtgenote(s) van de vader te huwen. 63 Een zuigeling mag niet huwen met zijn zoogmoeder. 64 Mannen die met meerdere vrouwen willen trouwen mogen niet gelijktijdig met twee zussen getrouwd zijn of met een vrouw en haar tante of zoogverwante. 65 5.1.3 Voltrekking van het huwelijk Het huwelijk wordt gesloten door aanbod en aanvaarding, in bewoordingen welke in taal of naar gewoonte de betekenis van het huwelijk tot uitdrukking brengt. Indien iemand niet kan spreken is de aanvaarding in geschrift geldig en indien iemand ook niet kan schrijven is een gebaar geldig indien dit duidelijk is voor de andere partij en de twee getuigen. 66 67 De partijen dienen handelingsbekwaam te zijn. Er mag geen overeenstemming zijn over de kwijtschelding van de bruidsgave. Ook moet er, indien daarvoor gekozen is, een huwelijksvoogd aanwezig zijn. Twee adls dienen het uitspreken van het aanbod en de aanvaarding door beide echtgenoten aan te horen en de akte daarvan op te maken. 68 Ook dienen er zoals eerder vermeld twee getuigen aanwezig te zijn. Marokkanen die in het buitenland wonen kunnen hun huwelijksovereenkomst sluiten volgens lokale administratieve regelingen van het land. De echtgenoten dienen vervolgens binnen drie maanden na het voltrekken van het huwelijk volgens de nationale wet van het land, een afschrift daarvan te overleggen bij het Marokkaanse consulaat van de plaats waar de overeenkomst is gesloten. 5.2 De echtscheiding Het ontbinden van het huwelijk door echtscheiding wordt slechts bij uitzondering gedaan, waarbij rekening wordt gehouden met het uitgangspunt dat de ontbinding, met het oog op het uiteenvallen van het gezin en de schade die de kinderen wordt aangedaan, het minste van twee kwaden is. 69 Er zijn volgens de Mudawwana vier manieren om een huwelijk te ontbinden. Deze manieren zijn de talaq, tatliq, khoul en chiqaq procedure. Chiqaq De echtscheiding door middel van een chiqaq- procedure kan bij de rechtbank worden aangevraagd door beiden of één der echtgenoten op grond van duurzame ontwrichting. De rechtbank dient vervolgens alles in het werk te stellen om een verzoening te bewerkstelligen. Gedacht kan worden aan een verzoeningspoging, bemiddeling door de rechter of een verzoek aan de familie of een onafhankelijk persoon om te bemiddelen, enz. Hiervan dient de rechtbank een proces verbaal op te maken. 70

63

Art. 37 Mudawwana Art. 38 Mudawwana 65 Art. 39 Mudawwana 66 Art. 10 Mudawwana 67 Bij het sluiten van een Marokkaans huwelijk is er anders dan bij een Nederlands huwelijk slechts plaats voor twee getuigen. Bij een Nederlands huwelijk is het minimum twee getuigen en het maximum vier getuigen. 68 Art. 13 Mudawwana 69 Art. 70 Mudawwana 70 Art. 94 jo 82 Mudawwana 64

19

Twee arbiters of degene die de bemiddeling uitvoert dienen te onderzoeken wat de redenen van de onenigheid tussen de echtlieden zijn en ze dienen zich in te spannen om het geschil tot een einde te brengen. Indien de verzoening niet bewerkstelligd kan worden en de duurzame ontwrichting voortduurt, spreekt de rechter de echtscheiding uit. Hij bepaalt hierbij wat de (financiële) gevolgen zijn Tatliq De echtgenote kan ook een echtscheiding aanvragen door middel van een tatliq- procedure. 71 Dit kan echter slechts op bepaalde gronden. Deze gronden zijn: a. Schade b. Niet- nakoming van de verplichting tot levensonderhoud c. Afwezigheid d. Gebrek e. Gelofte tot onthouding of weigeren van de omgang a. Schade Een niet- nakoming van de voorwaarden van de huwelijksovereenkomst wordt beschouwd als schade, welke een echtscheiding rechtvaardigt. Elke handeling of gedraging van de echtgenoot welke onterend is, een schending van goede zeden is en de echtgenote een materiële of een immateriële krenking berokkent welke het de echtgenote onmogelijk maakt de huwelijkse relatie voort te zetten, wordt gezien als schade die de echtscheiding rechtvaardigt. De schade hoeft dus niet van materiële aard te zijn. De bewijslast ligt bij de vrouw, zij dient de schade dus wel te kunnen bewijzen. Dit kan onder andere door middel van getuigen. Als de echtgenote de schade niet kan bewijzen dan kan ze alsnog een beroep doen op de procedure van de duurzame ontwrichting. Als de schade wel is bewezen dan kan de rechtbank in het vonnis een schadevergoeding vaststellen. 72 b. Verplichting tot levensonderhoud De echtgenote kan op twee gronden echtscheiding verzoeken vanwege de niet- nakoming van het levensonderhoud waartoe de man verplicht is: • Als de echtgenoot beschikt over vermogen waaruit hij het levensonderhoud kan betalen, dan kan de rechtbank een wijze vaststellen waarop de echtgenoot alsnog aan deze plicht kan voldoen. In dat geval wordt er dus geprobeerd om het huwelijk nog een kans te geven. • Indien de echtgenoot niet over het vermogen beschikt om zijn echtgenote te onderhouden, dan kan de rechtbank, afhankelijk van de omstandigheden, de echtgenoot uitstel verlenen van dertig dagen, om alsnog aan zijn plicht te kunnen voldoen. Als hij niet aan deze verplichting kan voldoen, dan wordt de vrouw van de man gescheiden. 73 c. Afwezigheid De vrouw kan een verzoek tot echtscheiding indienen als de echtgenoot langer dan een jaar afwezig is. Indien de echtgenoot is veroordeeld tot meer dan drie jaar gevangenisstraf of hechtenis, dan kan de vrouw na het verstrijken van een jaar na zijn inhechtenisneming, een verzoek tot echtscheiding indienen. 74

71

Art. 98 Mudawwana Art. 99, 100 en 101 Mudawwana 73 Art. 102 Mudawwana 74 Art. 104 en 106 Mudawwana 72

20

d. Gelofte tot onthouding Als de echtgenoot de gelofte tot onthouding of weigering in de omgang met haar aflegt 75 dan kan de echtgenote een verzoek tot echtscheiding indienen bij de rechtbank. Deze verleent de echtgenoot een termijn van vier maanden. Als hij binnen dit termijn niet is overgegaan tot herroeping, wordt er overgegaan tot echtscheiding. Khoul Naast de tatliq echtscheidingsvorm staat er nog een echtscheidingsvorm open voor de vrouw. Deze wordt ‘khoul’ genoemd en houdt in dat er een echtscheiding wordt uitgesproken indien de vrouw een bedrag compenseert aan de man. 76 Deze echtscheidingsvorm is in veel islamitische landen gebruikelijk omdat de koran voorschrijft dat de vrouw het recht heeft om van haar echtgenoot te scheiden indien zij de bruidsgave die ze heeft gekregen terug betaald. Aangezien het gebruikelijk is dat er een waardevolle bruidsgave wordt gegeven aan de vrouw (hoewel dit vanuit de islam niet wordt aangemoedigd), is deze regel opgemaakt om de man te beschermen. Zo wordt er immers voorkomen dat vrouwen voor de bruidsgave trouwen om vervolgens te scheiden. Tegenwoordig wordt deze regel echter in islamitische landen anders toegepast. De compensatie die de vrouw moet betalen is niet meer wettelijk bepaald waardoor de man een onredelijke compensatie kan vragen waartoe de vrouw niet in staat is. Hierdoor wordt het voor vrouwen soms onmogelijk gemaakt om te scheiden. Talaq Mannen kunnen naast het aanvragen van een echtscheiding op grond van duurzame ontwrichting hun vrouw ook verstoten. Deze echtscheidingsvorm wordt ‘talaq’ genoemd en was tot 2004 de enige echtscheidingsvorm voor mannen. De procedure hiervan lijkt erg op de echtscheidingsprocedure en de vrouw en de kinderen hebben vrijwel dezelfde rechten als in de echtscheidingsprocedure. Een groot verschil is echter dat het verzoek tot verstoting niet gebonden is aan bepaalde gronden zoals dat in de tatliq echtscheidingsprocedure wel het geval is. Een vrouw kan haar echtgenoot slechts verstoten indien hij haar daartoe heeft gemachtigd. 5.2.1 Gevolgen van de echtscheiding Financiële rechten van de vrouw Bij een echtscheiding heeft de vrouw recht op de uitgestelde bruidsgave indien deze nog niet volledig betaald is voor of tijdens het huwelijk. Daarnaast heeft de vrouw recht op het levensonderhoud gedurende de wachtperiode. Voor een niet- zwangere vrouw bedraagt deze periode drie maanden. De wachtperiode van een zwangere vrouw eindigt na haar zwangerschap of bij het afbreken daarvan. De wachtperiode is niet verplicht als het huwelijk nog niet geconsumeerd is. 77 Ook heeft de vrouw recht op een schadeloosstelling. Dit is een eenmalige uitkering die de man in bepaalde gevallen van echtscheiding aan de vrouw verschuldigd is. Voor de vaststelling hiervan wordt rekening gehouden met de duur van het

75

Dit is een gelofte van de man dat hij gedurende vier maanden geen gemeenschap met zijn echtgenote zal hebben. In de koran staat hierover: ‘Voor hen die zweren de eed van onthouding van hun vrouwen is een wachttijd van vier maanden. Indien zij er dan op terugkomen, dan is God vergevend en barmhartig.’ Dit wordt ook wel de verzoeningsperiode genoemd. In deze periode krijgen de echtgenoten de tijd om zichzelf terug te trekken en na te denken over hun huwelijk. 76 Art. 115 e.v. Mudawwana 77 Art. 129, 130 en 133 Mudawwana

21

huwelijk, de financiële situatie van de echtgenoot, de reden van de echtscheiding en de willekeur waarmee de echtgenoot deze heeft laten plaatsvinden. Tijdens de wachtperiode heeft de vrouw het recht om in de echtelijke woning te verblijven of, indien noodzakelijk, in een andere passende woning die in overeenstemming is met de materiële situatie van de man. Indien dit niet mogelijk is stelt de rechtbank een bedrag vast waarin de huisvesting en de bovengenoemde rechten inbegrepen zijn. De echtgenoot dient het bedrag waar de vrouw recht op heeft binnen dertig dagen te deponeren bij de griffie van de rechtbank. Dit is van toepassing bij alle echtscheidingsvormen. Gevolgen ten aanzien van de kinderen De vader dient een plaats beschikbaar te stellen waar zijn kinderen kunnen wonen of een bedrag te betalen dat is vastgesteld door de rechtbank voor de huur. 78 De vader en de moeder hebben de plicht om de kinderen omgangsvormen bij te brengen en de kinderen te begeleiden bij hun studie. De kinderen mogen alleen bij hun verzorgster overnachten tenzij de rechter in zijn belang anders oordeelt. 79 Tijdens het huwelijk komt de verzorging van de kinderen toe aan beide ouders. In geval van echtscheiding komt de verzorging op de eerste plaats toe aan de moeder, dan aan de vader en vervolgens aan de grootmoeder van moederszijde. Indien dit niet mogelijk is beslist de rechtbank wie van de bloedverwanten het meest geschikt is om toezicht te houden op het te verzorgen kind. Anders dan bij een Nederlandse echtscheiding, worden er bij een Marokkaanse echtscheiding doorgaans geen onderlinge afspraken gemaakt over de voogdij van de kinderen omdat de kinderen volgens de Mudawwana na de echtscheiding bij de moeder horen. 80 5.2.2 Erkenning van een buitenlandse echtscheiding De Mudawwana bepaalt dat tegen een rechtelijke beschikking tot echtscheiding, welke overeenkomstig met de Mudawwana is genomen, geen beroep mogelijk is met betrekking tot het gedeelte betreffende de beëindiging van de huwelijkse relatie. De vonnissen van buitenlandse rechtbanken tot echtscheiding zijn uitvoerbaar indien zij zijn uitgesproken door een bevoegde rechtbank en zijn gebaseerd op gronden tot beëindiging van de huwelijkse relatie welke niet strijdig zijn met de bepalingen van de Mudawwana

Welke rechten hebben vrouwen in het internationaal recht met betrekking tot echtscheiding? In de vorige hoofdstukken zijn het huwelijk en de echtscheiding van zowel het Nederlandse als het Marokkaanse recht behandeld. Omdat Marokkaanse Nederlanders voor beide wetten trouwen, dient bij het voornemen om het huwelijk te beëindigen, het huwelijk ook ontbonden te worden voor zowel de Marokkaanse als de Nederlandse wet. In dit hoofdstuk zal behandeld worden op welke manieren het Marokkaanse recht door de Nederlandse rechter toegepast zou kunnen worden en vice versa. Dit met het oogpunt om te 78

Art. 168 Mudawwana Art. 169 Mudawwana 80 Art. 171 Mudawwana 79

22

voorkomen dat er in beide landen apart een echtscheidingsprocedure gevoerd hoeft te worden. Om een volledig beeld te krijgen zullen de mogelijkheden onder de oude en de nieuwe Mudawwana behandeld worden. 6.1 Toepassing van het Nederlandse of het Marokkaanse echtscheidingsrecht. In sommige gevallen kunnen Marokkanen in Nederland er voor kiezen om het Marokkaanse echtscheidingsrecht toe te passen door de Nederlandse rechter. Hier zijn echter een aantal voorwaarden aan verbonden. Om van deze mogelijkheid gebruik te kunnen maken dienen beide partijen in het bezit zijn van de Marokkaanse nationaliteit en ze er gezamenlijk voor kiezen om het Marokkaanse recht toe te passen. Als er echter geen overeenstemming is en een van de partijen zich verzet tegen de toepassing van het Marokkaanse recht, dan dienen partijen te bewijzen wat de sterkte van de band is met Marokko. Als deze band bij een van de partijen (of beiden) ontbreekt dan wordt het verzoek om het buitenlandse recht toe te passen afgewezen. 81 De Nederlandse rechter aanvaart over het algemeen niet het verzoek van een of beide partijen om echtscheiding met toepassing van het recht van beide nationaliteiten tegelijk uit te spreken. 82 Dit ondanks het feit dat de kans dat de echtscheiding in het land van herkomt dan geaccepteerd wordt, vergroot. Na de invoering van de Mudawwana van 2004 is er echter een verzoek van een vrouw, om het Marokkaanse recht toe te passen bij de echtscheiding, door het hof in Amsterdam toegewezen. De vrouw voerde aan dat ‘in Marokko een Nederlandse echtscheiding niet zonder meer wordt erkend en dat scheiding in Nederland met toepassing van het Marokkaanse recht een echtscheiding in Marokko zal bespoedigen’. 83 Het hof in Amsterdam heeft tevens op 11 augustus 2005 het verzoek van een man toegewezen omdat mannen en vrouwen sinds de invoering van de het nieuwe Marokkaanse echtscheidingsrecht, dezelfde mogelijkheden tot scheiden hebben. 84 Het Marokkaanse echtscheidingsrecht is daardoor niet meer in strijd met het Nederlandse gelijkheidsbeginsel. Als de echtgenoten niet dezelfde nationaliteit hebben, dan wordt het Nederlandse recht toegepast. 85 6.2 Nederlands conflictenrecht en Marokkaans echtscheidingsrecht Als het Nederlandse recht van toepassing is op de echtscheiding, dan wordt er bij het beoordelen van de ontwrichting gebruik gemaakt van Nederlandse maatstaven. Marokkaanse opvattingen of wetgeving (die in strijd zijn met het Nederlandse recht) zijn dan niet van belang. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan regels die in strijd zijn met grondrechten en het non- discriminatiebeginsel. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een arrest van de Hoge Raad van 12 mei 2000. In deze echtscheidingszaak tussen twee Marokkanen, wilde de vrouw de echtscheiding tegen houden door zich te beroepen op het ontbreken van ontwrichting. Haar man was met een tweede vrouw getrouwd en leefde met haar samen. Omdat dit volgens het Marokkaanse recht is toegestaan was er volgens de vrouw geen sprake van ontwrichting. De Hoge Raad oordeelde echter dat er in deze zaak, naar Nederlandse maatstaven, wel sprake was van ontwrichting. 86

81

Hof Amsterdam 9 december 2004, NIPR 2005, 104 Rechtbank Den Haag 2003, 246 en Hof Amsterdam 20 juli 2000, NIPR 2002, 82 83 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 417 84 Hof Amsterdam, 11 augustus 2005, NIPR 2006, 5 85 Art. 1 Wet Conflictenrecht Echtscheidingen 86 Hoge Raad 12 mei 2000, NJ 2000, 452 82

23

Hoewel het Marokkaanse echtscheidingsrecht, met name voordat de wijzigingen in 2004 hadden plaatsgevonden, een ongelijke behandeling van man en vrouw kende, is de toepassing ervan niet structureel afgewezen door de Nederlandse rechter. Uit literatuur en jurisprudentie blijkt dat er onderscheid wordt gemaakt tussen de toepassing van de verschillende echtscheidingsvormen, zoals de verstoting door de man (talaq) en de tatliq- echtscheiding op verzoek van de vrouw. De Khoul echtscheidingsvorm is nooit aan de orde geweest in het Nederlandse conflictrecht. 6.2.1 Toepassing van de tatliq echtscheidingsprocedure in Nederland Over het algemeen wordt een echtscheiding op verzoek van de vrouw op tatliq- gronden, niet als discriminerend gezien jegens mannen. Ook de toepassing van de tatliq- procedure op grond van niet- nakoming van de onderhoudsplicht door de man, waar Marokkaanse vrouwen regelmatig beroep op doen in echtscheidingsprocedures in Nederland, is nooit door de Nederlandse rechter uitgesloten wegens ongelijke behandeling van man en vrouw. 87 Dit omdat de man immers van zijn vrouw kan scheiden zonder opgave van redenen. Uit jurisprudentie blijkt dat de rechter een beroep door een vrouw op een van de tatliq- gronden zonder moeite toepast. Indien de vrouw in deze procedure niet in staat is om de aangevoerde gronden te bewijzen, dan beslist de rechter in hoger beroep voor een beoordeling opnieuw van de concrete omstandigheden en wordt het Nederlandse recht toegepast in plaats van het Marokkaanse recht. 88 In een procedure heeft de rechter in Breda besloten dat het toepasselijke Marokkaanse recht weinig mogelijkheden aan de vrouw biedt om van haar man te scheiden aangezien er slechts een beperkt aantal echtscheidingsgronden zijn waarop ze beroep kan doen terwijl de man zonder opgave van redenen van zijn vrouw kan scheiden. ‘Dit onderscheid tussen man en vrouw acht de rechtbank in strijd met het Nederlandse beginsel van openbare orde en van gelijkheid tussen man en vrouw.’ Toen de vrouw niet in staat was het grond waarop zij haar echtscheiding op beriep te bewijzen is de rechter over gegaan op de toepassing van het Nederlandse echtscheidingsrecht. 89 6.2.2 Toepassing van de talaq echtscheidingsprocedure in Nederland De talaq echtscheidingsprocedure was tot 2004 de enige vorm van echtscheiding die openstond voor mannen. Zoals eerder aangegeven 90 kan de man van zijn vrouw scheiden zonder opgave van redenen met als voorwaarde dat er twee ‘adouls’ getuige zijn. Vervolgens wordt de echtscheiding bekrachtigd door de rechter. Wanneer een man in Nederland een echtscheiding aanvroeg met toepassing van het Marokkaanse recht, dan werd er gevraagd naar de grond waarop de echtscheiding gebaseerd moest worden. Indien de man hierover zweeg, dan werd het verzoek om die reden afgewezen. 91 Over het algemeen werd een verzoek tot een talaq echtscheiding in Nederland om twee redenen afgewezen: - de ongelijke behandeling tussen mannen en vrouwen in het Marokkaanse echtscheidingsrecht en - de formele eisen van de talaq procedure. 92 87

L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 423 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 420 89 Rechtbank Breda, te kennen uit hof 9 juni 1992, NIPR 1993, 412 en hof Amsterdam 20 juli 2000 NIPR 2002, 82 90 Hoofdstuk 2, paragraaf 2.2 91 Rechtbank Den Haag 12 februari 1997, NIPR 1997, 203 92 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 424 88

24

Het feit dat de vrouw niet bevoegd was om haar huwelijk van rechtswege door een talaq procedure te beëindigen terwijl de man dit recht wel heeft, is in strijd met het fundamentele gelijkheidsbeginsel van de Nederlandse rechtsorde. 93 In sommige gevallen zou de talaq procedure de toets van het gelijkheidsbeginsel kunnen doorstaan. Bijvoorbeeld wanneer de vrouw de bevoegdheid van zelfverstoting heeft omdat dit onderdeel is van de huwelijkse voorwaarden of indien de man hetzelfde motief om te scheiden heeft als een van de tatliq gronden. De vrouw zou dan immers op een van dezelfde gronden een echtscheiding kunnen aanvragen. Om daadwerkelijk gelijke behandeling te bereiken zou er in dat geval van de man vereist moeten worden dat hij ook in de Nederlandse procedure de bewijzen levert voor het gestelde grond. Hiertoe is de vrouw immers ook verplicht. Sinds 2004 is er een nieuwe echtscheidingsprocedure opengesteld voor zowel mannen als vrouwen op grond van duurzame ontwrichting (chiqaq). Hierdoor is het voor vrouwen makkelijker geworden om te scheiden aangezien ze niet meer beperkt is tot bepaalde gronden. In beide gevallen (de talaq en de chiqaq) dient de man te voldoen aan zijn financiële verplichtingen ten opzichte van zijn vrouw en kinderen. Geconcludeerd kan daarom worden dat gelijke behandeling tussen mannen en vrouwen enigszins is bereikt. Afgezien van het feit dat mannen nog steeds gebruik kunnen maken van de talaq procedure, waar vrouwen dit niet kunnen. In de talaq procedure heeft de rechter slechts een beperkte rol in het Marokkaanse recht. De man kan zijn wil om te scheiden uitspreken in het bijzijn van twee ‘adoul’ getuigen. De rechter hoeft de echtscheiding vervolgens alleen te bekrachtigen en zich te buigen over zaken als partner- en kinderalimentatie en eventuele voogdij. In Nederland is de echtscheidingsprocedure anders en heeft de rechter een meer centrale rol. Tenzij de rol van de rechter meer betrokken wordt en de gronden van de echtscheiding voorgelegd worden, wordt een talaq procedure om de bovengenoemde formele gronden dan ook niet geaccepteerd. Volgens het Nederlandse recht behoort de rechter immers de echtscheiding te beoordelen. 6.3 Erkenning van een in Nederland uitgesproken echtscheiding door Marokko. Hoewel de kans groter is dat een echtscheiding ook in Marokko erkend wordt wanneer er rekening gehouden wordt met het Marokkaanse recht door de Nederlandse rechter, betekent dit niet dat de Marokkaanse rechter de echtscheiding ook daadwerkelijk erkent. Het Marokkaanse OM heeft herhaaldelijk gepleit tegen de erkenning van een buitenlandse echtscheiding. Een reden hiervoor is dat er uit beslissingen in het buitenland niet blijkt dat er een verzoeningspoging is ondernomen. In juni 2005 heeft de Marokkaanse cassatierechter een uitspraak gedaan over deze kwestie en het OM op dit punt in het gelijk gesteld. 94 Er zijn enkele echtscheidingsbeschikkingen bekend waaruit blijkt dat de Nederlandse rechter bereid is aandacht te schenken aan de verzoeningspoging in zijn echtscheidingsbeslissing. Het hof in Amsterdam merkte in 2005 bijvoorbeeld op dat de echtscheiding op grond van art. 94 Mud. uitgesproken kon worden en dat er ‘naar het oordeel van het hof voldoende gebleken is dat partijen niet te verzoenen zijn, mede gelet op de overige inhoud van de processtukken alsmede hetgeen ter zitting is gebleken’. 95

93

Rechtbank Utrecht 20 april 1994, hof Amsterdam 28 september 1995, NIPR 1996, 360 en hof Amsterdam 25 januari 2001, NIPR 2001, 91 94 Mar. Hoge Raad 15 juni 2005, Qada almajlis alala 2005, nr. 333, p 126‐128 95 Hof Amsterdam 16 juni 2005, NIPR 2006,5. Tevens rechtbank Alkmaar 26 januari 2006, NIPR 2006,2

25

Volgens Marokkaanse juristen 96 zou voorzichtig geconcludeerd kunnen worden dat de aandacht die door de Nederlandse rechter gegeven wordt aan de verzoeningspoging, voldoende zou moeten zijn voor de erkenning van een in Nederland tot stand gekomen echtscheiding door de Marokkaanse rechter. Tevens zou een verwijzing in een dergelijke uitspraak, naar gesprekken met een huisarts, de GGD of een andere instelling, een veeleisende Marokkaanse rechter tevreden kunnen stellen. Daarnaast zou de Nederlandse rechter de partijen op de hoogte kunnen stellen van de mogelijkheid van mediation. 6.4 Erkenning van een in Marokko uitgesproken echtscheiding door de Nederlandse rechter De erkenning van buitenlandse echtscheidingen werd in Nederland lange tijd voornamelijk beheerst door twee verdragen: het Haagse Verdrag inzake erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed van 1 juni 1970 en het CIEC- Verdrag van Luxemburg inzake de erkenning van beslissingen betreffende de huwelijksband van 8 september 1967. Naar aanleiding van de inwerkingtreding van het Haagse Verdrag is de WCE in 1981 in werking getreden. 97 Hierin wordt bepaald dat buitenlandse echtscheidingen zo weinig mogelijk hinder mogen ondervinden om in Nederland erkend te worden. 98 Er zijn twee bepalingen die genoemd worden in deze wet die op de erkenning van buitenlandse echtscheidingen van toepassing zijn. Art. 2 bepaalt dat een echtscheiding na een behoorlijke procedure tot stand gekomen moet zijn door een beslissing van een rechter of een andere autoriteit aan wie daartoe rechtsmacht toekomt. Indien hier niet aan is voldaan betekent dit niet meteen dat de echtscheiding niet erkend wordt. Als de wederpartij akkoord is gegaan met de huwelijksontbinding dan kan aan deze bepaling alsnog voldaan worden. In art. 3 worden er voorwaarden gesteld voor de erkenning van huwelijksontbindingen die uitsluitend door een eenzijdige verklaring van de man tot stand zijn gekomen. Bij Marokkaanse echtscheidingen kunnen zich conflicten voordoen op grond van deze bepalingen. Bijvoorbeeld bij het vereiste dat de beslissing door een rechter of een andere bevoegde autoriteit tot stand dient zijn gekomen. De maatstaf hiervoor zijn niet interne regels maar de internationaal privaatrechtelijke bevoegdheid. 99 100 Nationaliteit Sinds 2004 is de talaq procedure bedoeld voor interne en niet voor internationale gevallen. Op grond van art. 79 Mud. is ‘het arrondissement van de rechtbank van achtereenvolgens de echtelijke woning, de woon- of verblijfplaats van de echtgenote of de plaats waar de huwelijksovereenkomst is gesloten’ bevoegd. Een rechter kan zich echter ook bevoegd verklaren indien (een van) de partijen een vakantiehuis in Marokko bezit als ‘echtelijke woning’. Als de echtgenote bij familie verblijft in Marokko kan dit worden aangemerkt als haar verblijfplaats. 96

L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 435. De auteur van dit boek heeft deze gesprekken gehad in Rabat, tijdens een conferentie in februari 2005. 97 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 441 98 F.T. Oldenhuis e.a., Schurende relaties tussen recht en religie, Asses: Van Gorcum 2007, 168 99 Dit betekent dat er aan de internationale afspraken die hierover zijn gemaakt in verdragen, meer belang wordt gehecht dat aan nationale wetgeving. Een belangrijk verdrag hieromtrent, is het Haagse erkenningsverdrag en de Vo‐ Brussel II bis 100 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 444

26

De Marokkaanse rechter zal zich dus niet gemakkelijk onbevoegd verklaren wanneer een Marokkaanse man toestemming voor de talaq zal verzoeken. Godsdienst Volgens het ongeschreven Marokkaanse IPR is de Marokkaanse rechter bevoegd om een echtscheiding uit te spreken tussen twee moslims of tussen een moslimman en een christelijke of joodse vrouw. Een echtscheiding die is uitgesproken door een rechter die zich slechts op deze grond bevoegd heeft verklaard, zou volgens de internationale maatstaven wellicht niet erkent worden. Het is daarom de vraag of de Nederlandse rechter de echtscheiding zal erkennen. Behoorlijke procedure Zoals eerder vermeld is een vereiste voor het erkennen van een buitenlandse echtscheiding dat er een behoorlijke procedure is gevoerd. Hierbij kan gedacht worden aan Nederlandse dan wel internationale maatstaven. Bij internationale maatstaven worden bijvoorbeeld mensenrechten in acht genomen. Aangezien het internationale recht deel uit maakt van het Nederlandse recht is er geen belangrijk verschil aan te merken tussen de twee maatstaven. Een belangrijk vonnis dat betrekking heeft op ‘een behoorlijke procedure’ is het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in de zaak Pellegrini tegen Italië. Pellegrini klaagde in deze zaak bij het EHRM over de erkenning door de Italiaanse rechter van de nietigverklaring van haar huwelijk door het Vaticaan, terwijl haar recht op een behoorlijke procedure door het Vaticaan geschonden was. Pellegrini voerde aan dat ze niet op de hoogte was gesteld van de mogelijkheid van bijstand door een advocaat en dat zij mede hierdoor geïntimideerd werd door de rechter die als geestelijke gekleed was. Daarnaast heeft ze de processtukken op geen enkel moment van de procedure ontvangen. Het Europese hof gaf Pellegrini gelijk en oordeelde unaniem dat de Italiaanse rechter zich schuldig heeft gemaakt aan schending van art. 6 lid 1 EVRM (het recht op een behoorlijke en eerlijke procedure). 101 Uit dit arrest kan worden opgemaakt dat indien een Nederlandse rechter verzocht wordt een buitenlandse echtscheiding te erkennen, hij de internationale verdragen en mensenrechten in acht dient te nemen. Voor wat betreft de ‘behoorlijke procedure’ waaraan voldaan dient te worden bij de erkenning van een buitenlandse echtscheiding is het vermeldenswaardig dat de ‘get- scheiding’, in Israel en andere Aziatische landen waarbij het personenen familierecht gebaseerd is op godsdienst nog steeds wordt toegepast. Bij deze procedure neemt de rabbijn geen beslissing naar aanleiding van een ‘behoorlijke procedure’, maar fungeert hij als doorgeefluik van de echtscheidingsbrief (get) van de man aan de vrouw. Hoewel deze procedure met de talaq vergeleken kan worden, wordt deze vorm van echtscheiding zonder enig probleem door Nederlandse instanties erkend wordt 102 De tatliq echtscheiding worden op grond van art. 2 lid 1 WCE over het algemeen erkend door Nederlandse rechters. De chiqaq echtscheiding op grond van duurzame ontwrichting, die veel overeenkomsten heeft met de Nederlandse echtscheiding kan uiteraard ook zonder probleem erkend worden op grond van art. 2 lid 1 WCE. De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad heeft in 2001 cassatie in het belang der wet ingesteld met betrekking tot een khoul echtscheiding. Dit naar aanleiding van een burgerzakenambtenaar 101 102

EHRM 21 juni 2001, gepubliceerd in EHRC 2001, afl. 10 nr. 72 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 451

27

in Amsterdam die weigerde een khoul echtscheiding op te nemen in de GBA. De echtscheiding was met wederzijds goedvinden tussen een Marokkaans- Nederlandse man en een Marokkaanse vrouw tot stand gekomen. In deze zaak is onder andere de vraag naar voren gekomen of de khoul echtscheiding erkend dient te worden onder art. 2 en 3 WCE. Art. 2 houdt in dat de echtscheiding door middel van een behoorlijke procedure tot stand is gekomen en is uitgesproken door een bevoegde rechter. Art. 3 gaat over erkenning van een verstoting (of van een eenzijdige verklaring van de man). De Hoge Raad oordeelde hierover dat de khoul procedure niet voldoet aan de eisen van art. 2 WCE omdat de echtscheiding tot stand komt door de getuigenis van twee adoul getuigen en een rechter die slechts constateert dat de echtscheiding is voltrokken. Er kan daarom niet gesproken worden van beschikkingsbevoegdheid van de rechter, omdat hij een te kleine rol heeft in deze procedure. 103 Bij de invoering van de Mudawwana van 2004 zijn er een aantal wijzigingen aangebracht. Zo kan de khoul echtscheiding slechts tot stand komen nadat de rechtbank op verzoek hiertoe toestemming heeft verleend. Deze toestemming wordt gegeven na een mislukte verzoeningspoging. Een andere belangrijke wijziging is dat de vrouw zich onder de nieuwe wetgeving kan wenden tot de rechter indien haar echtgenoot een onredelijke vergoeding vraagt. De man kan niet gedwongen worden een bepaalde vergoeding te accepteren, maar de vrouw kan bij onenigheid over de compensatie alsnog een echtscheiding aanvragen op grond van duurzame ontwrichting. Aangezien er voor de zwakkere partij (de vrouw) beroep open staat om zich tot de rechter te wenden of om op een andere manier tot een echtscheiding te komen, kan de khoul niet meer gezien worden als ongelijke behandeling tussen mannen en vrouwen. Voor wat betreft de beschikkingsbevoegdheid bij een khoul echtscheiding is het vermeldenswaardig dat er bij Nederlandse gemeenten altijd gevraagd wordt naar de rechtelijke beschikking die na de adoul- akte wordt opgemaakt. De adoul- akte alleen wordt niet voldoende geacht voor bijvoorbeeld het inschrijven van de khoul in de GBA. Het is echter wel zo dat de datum van de adoul- akte gekenmerkt wordt als de datum waarop de echtscheiding tot stand is gekomen. De khoul echtscheiding is een echtscheidingsvorm die wederzijds goedvinden vereist en valt daarom onder art. 3 WCE. 6.5 Consulaire echtscheidingen In het begin van de jaren tachtig is er een verschil van opvatting ontstaan over de mogelijkheid om een echtscheiding tot stand te laten komen op een consulaat of een ambassade van een andere staat. De Hoge Raad heeft hierover in 1986 een uitspraak gedaan. Hij besloot dat een echtscheiding slechts door een Nederlandse rechter tot stand kan komen en dat deze ontbinding gevolgd moet worden door inschrijving van de uitspraak in de registers van de burgerlijke stand. 104 Dit arrest heeft in beginsel betrekking op een khoul echtscheiding maar geldt ook voor andere echtscheidingsvormen die op Nederlands grondgebied plaatsvinden. 105 Vanaf de jaren negentig zijn na dit arrest khoul echtscheidingen op het consulaat tot stand gekomen nadat er een echtscheiding volgens het Nederlandse recht tot stand was gekomen. Hiermee werd bereikt dat partijen niet helemaal naar Marokko hoefden te reizen om ook een Marokkaanse echtscheiding te bereiken. Voorwaarde is wel dat er sprake dient te zijn van wederzijds goedvinden en overeenstemming. Marokkanen in Nederland kunnen tevens voorbereidingen treffen voor hun echtscheiding op het consulaat. Dit maakt het tot stand komen van een daadwerkelijke echtscheiding in Marokko 103

Hoge Raad 13 juli 2001, NJ 2002, 223 Hoge Raad 31 oktober 1986, NJ1987, 924 105 L. Jordens‐ Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007, p. 460 104

28

makkelijker en het versnelt de procedure. Deze handelingen zijn niet in strijd met de exclusieve bevoegdheid van de rechter aangezien de toestemming tot de scheiding en het opmaken van de akten in Marokko plaatsvinden. 6.6 Internationale wetgeving en mensenrechten verdragen Marokko heeft een aantal belangrijke mensenrechten verdragen geratificeerd. Voorbeelden hiervan zijn het verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen, verdrag voor economische, sociale en culturele rechten en het verdrag voor burgerrechten en politieke rechten. In veel mensenrechten verdragen is de gelijkheid tussen mannen en vrouwen gegarandeerd. Dit houdt in dat de lidstaten al het mogelijke moeten ondernemen om discriminatie tussen mannen en vrouwen te voorkomen. 106 Art. 2 en 3 ICCPR 107 bepaalt bijvoorbeeld dat mannen en vrouwen gelijke rechten behoren te hebben in de nationale wetgeving en dat, indien hier nog geen sprake van is, de lidstaten al het mogelijke dienen te ondernemen om alsnog gelijke rechten te garanderen aan mannen en vrouwen. Dit kan inhouden dat de wetgeving aangepast dient te worden. Daarnaast dienen lidstaten ervoor te zorgen dat de gelijke rechten die vrouwen theorie hebben, ook in praktijk worden gebracht. In de bovengenoemde internationale wetgeving komt het huwelijk ook aan bod. Zo is er bijvoorbeeld bepaald dat een huwelijk alleen mag worden aangegaan met wederzijds goedvinden en vrije wil van de echtgenoten. 108 Daarnaast zijn lidstaten verplicht ervoor te zorgen dat mannen en vrouwen gelijke rechten hebben bij het aangaan van een huwelijk, tijdens en bij het eindigen van een huwelijk. 109 Voor het ratificeren van het verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen; had Marokko enkele voorbehouden op bepaalde artikelen omdat deze niet overeen kwamen met de Mudawwana. In 2008 heeft de koning echter alle voorbehouden op dit verdrag ingetrokken. Dit is erg goed nieuws voor vrouwen, hiermee wordt immers aangegeven dat de rechten van vrouwen ook op internationaal niveau door Marokko erkent worden. 110 In Marokko staat de nationale wet echter boven de internationale wetgeving. Dit houdt in dat burgers ook niet de mogelijkheid hebben om te eisen dat internationale (mensen)rechten in acht worden genomen door de Marokkaanse rechter. Verschillende organisaties proberen dit echter wel te stimuleren. Global Rights in Rabat heeft een gids geschreven over hoe juristen mensenrechten kunnen integreren en toepassen op het Marokkaanse recht. Hierbij wordt voornamelijk aandacht besteed aan vrouwenrechten. 111 Het feit dat Marokko veel verdragen heeft geratificeerd en dat de koning in 2008 alle voorbehouden op het verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van 106

Art. 2 ICCPR, art. 2 ICESCR, art. 2 UDHR, art 1 e.v. CEDAW, e.a. Zie ook o.a. art. 2 ICESCR, art. 7 UDHR, art. 2(A) CEDAW 108 Art. 23 ICCPR, e.a. 109 Art. 16 CEDAW en art. 16 UHDR 110 Promoting Women’s Rights in the Maghreb, New practical Guide to Litigating international standards in Domestic Courts, 31 maart 2006, Rabat, Global Rights. 111 Promoting Women’s Rights in the Maghreb, New practical Guide to Litigating international standards in Domestic Courts, 31 maart 2006, Rabat, Global Rights. 107

29

vrouwen heeft ingetrokken, laat echter wel zien dat Marokko mensenrechten serieus neemt (of wil nemen).

Welke problemen ondervinden vrouwen bij een echtscheiding? Een echtscheiding wordt door betrokken partijen ervaren als een nare periode. Wanneer er een dergelijke breuk ontstaat tussen echtgenoten brengt dit vele emoties met zich mee voor zowel de echtgenoten als eventuele kinderen. Echtgenoten die met elkaar in een huwelijksbootje stapten en elkaar eeuwig trouw beloofden in goede en in slechte tijden, kunnen als vijanden uit elkaar gaan. Het komt regelmatig voor dat (ex-)echtgenoten bij een echtscheiding eindeloos ruziën over zaken om het elkaar zo moeilijk mogelijk te maken. Hierdoor kan een echtscheidingsprocedure maanden of zelfs jaren duren.

30

Het is voor partijen vervelend om in een dergelijke situatie terecht te komen. Nog vervelender is echter wanneer de wetgeving het de partijen moeilijk maakt om te scheiden en/ of wanneer de wetgeving partijen ongelijk behandelt. In dit hoofdstuk ga ik in op de verschillende problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding. 7.1 Procedurele problemen Marokkaans Nederlandse vrouwen ondervinden bij een echtscheiding voornamelijk problemen bij de echtscheiding naar Marokkaans recht. Zoals vermeld in voorgaande hoofdstukken is het mogelijk dat een Nederlandse rechter een echtscheiding uitspreekt naar zowel Marokkaans als Nederlands recht. Hier zijn echter veel voorwaarden aan verbonden aangezien het Nederlandse echtscheidingsrecht en de Marokkaanse (oude) Mudawwana op bepaalde vlakken erg van elkaar verschillen en daardoor met elkaar in conflict komen. Zo wordt een talaq echtscheiding op verzoek van de man over het algemeen niet aanvaard in Nederland omdat dit in strijd is met het gelijkheidsbeginsel 112 (tussen mannen en vrouwen) en omdat de Marokkaanse rechter een zeer beperkte rol heeft in deze procedure, terwijl een Nederlandse rechter een centrale rol heeft bij een echtscheidingsprocedure. Hoewel dit zowel voor mannen als voor vrouwen de echtscheiding naar Marokkaans recht moeilijker maakt blijkt uit jurisprudentie dat vrouwen hierdoor meer benadeeld zijn. Het komt namelijk voor dat Marokkaans Nederlandse mannen er genoegen nemen wanneer een echtscheiding in Nederland en slechts naar Nederlands recht is uitgesproken. Een Marokkaanse echtscheiding wordt dan achterwege gelaten. In de oude Mudawwana hadden mannen het recht om meerdere vrouwen te huwen zonder toestemming van de eerste vrouw. Wanneer een man dus opnieuw wilde trouwen met een Marokkaanse vrouw was er niks dat hem belette. Met als gevolg dat de (ex-) echtgenoten volgens de Marokkaanse wet nog als gehuwd beschouwd werden en de vrouw niet opnieuw kon trouwen tenzij ze op eigen initiatief een echtscheiding aanvroeg. Omdat de meeste Marokkaanse Nederlanders in Nederland wonen ervaren velen het erg moeilijk om de Marokkaanse echtscheiding rond te krijgen. Een Marokkaans huwelijk aangaan vergt slechts een bezoek aan het Marokkaanse consulaat. Een echtscheiding is echter niet zo makkelijk. Hoewel er enige voorbereidingen voor een echtscheiding getroffen kunnen worden op het consulaat is het niet gebruikelijk dat er ook daadwerkelijk een echtscheiding wordt uitgesproken. Slechts indien er sprake is van wederzijds goedvinden van de echtgenoten, kan er in bepaalde gevallen een echtscheiding tot stand komen op het Marokkaanse consulaat. Nu is het echter zo dat er vaak geen sprake is van wederzijds goedvinden. Het komt immers vaak voor dat de echtgenoot bijvoorbeeld niet wil instemmen met een echtscheiding en het daarom zo lang mogelijk proberen uit te stellen. Omdat een Marokkaanse echtscheiding meestal dus niet in Nederland tot stand kan komen is het voor degenen die in Nederland wonen moeilijk om zo een echtscheiding te regelen. Ze zijn vaak ook niet bekend met de Marokkaanse wetgeving en verblijven over het algemeen slechts in Marokko tijdens de vakantieperiode. Door gebrek aan tijd, financiële middelen en kennis over de Marokkaanse echtscheidingsprocedure wordt een echtscheiding uitgesteld. Hierdoor kan het een jarenlange vertraging oplopen. Tatliq & bewijslast Afgezien van het feit dat de afstand het tot stand laten komen van een echtscheiding moeilijk maakt, is het tevens zo dat de mogelijkheden die openstonden voor vrouwen om op eigen initiatief te scheiden, tot 2004 zeer beperkt waren. Zoals eerder vermeld waren er slechts twee 112

Art. 1 Grondwet

31

manieren waarop een vrouw van haar man kon scheiden; de tatliq procedure en de khoul procedure. De tatliq procedure bijvoorbeeld kan slechts gebaseerd worden op een aantal gronden: schade, niet- nakoming van de verplichting tot levensonderhoud, afwezigheid, gebrek of gelofte tot onthouding of weigering van de omgang. De vrouw dient echter te bewijzen dat haar echtgenoot zijn plichten met betrekking tot het grond waar ze zich op beroept, niet nakomt. Dit brengt veel problemen met zich mee omdat het soms onmogelijk is voldoende bewijsmateriaal te verkrijgen. Wanneer een vrouw bijvoorbeeld een echtscheiding aanvroeg omdat ze werd mishandeld door haar echtgenoot, werd er van haar verlangd dat ze getuigen had die het gezien hadden en die het kunnen beamen. Aangezien dergelijke mishandeling vaak in gesloten sfeer plaatsvindt is het voor vrouwen onmogelijk om aan deze eisen te voldoen. Uit jurisprudentie blijkt ook dat de meeste vrouwen die gebruik maken van de tatliq procedure, zich beroepen op het feit dat de echtgenoot niet in staat is zijn verplichting tot levensonderhoud na te komen. Dit is immers gemakkelijker om te bewijzen. Khoul De khoul procedure is eveneens een zeer ongunstige echtscheidingsprocedure voor vrouwen. Hoewel de vrouw het recht heeft om volgens deze procedure te scheiden van haar man, heeft de man in deze procedure erg veel macht. Hij heeft immers het recht om een vergoeding te vragen. Deze regels stamt af van het islamitische recht waarin de vrouw het recht heeft om te scheiden van haar man indien ze de bruidschat teruggeeft. Dit om te voorkomen dat de vrouw slechts voor de bruidsschat een huwelijk aangaat. In de Marokkaanse Mudawwana is er echter geen limiet vastgesteld. Hierdoor kunnen mannen onredelijk hoge bedragen eisen. Dit kan uiteraard tot gevolg hebben dat de vrouw dergelijke bedragen onmogelijk kan opbrengen. Omdat de man niet gedwongen kan worden om mee te werken aan de echtscheiding als hij niet tevreden is met de vergoeding, kan het dus voorkomen dat een vrouw hierdoor aan het huwelijk vast zit. Erkenning van de echtscheiding Zelfs als de Nederlandse rechter rekening houdt met het Marokkaanse recht, is dit geen garantie dat de Nederlandse echtscheiding ook daadwerkelijk in Marokko erkend wordt. De verzoeningspoging is in Marokko bijvoorbeeld een belangrijk onderdeel van de echtscheidingsprocedure. Indien de rechter en de partijen zich niet houden aan dit vereiste, wordt de echtscheiding niet erkend in Marokko. 113 Tegenwoordig verloopt de erkenning soepeler aangezien er sinds 2004 de mogelijkheid is om te scheiden door middel van een chiqaq procedure. Aangezien deze procedure veel overeenkomt met de Nederlandse echtscheiding op grond van duurzame ontwrichting, is er nog nauwelijks sprake van conflicten tussen de beide weten regelgevingen. 7.2 Echtelijke problemen Uit de interviews blijkt dat vrouwen zeer uiteenlopende problemen ondervinden bij een echtscheiding. Over het algemeen komt echter wel duidelijk naar voren dat de hervormde Mudawwana van groot belang is geweest voor vrouwen die wilden scheiden. Een vrouw die ik gesproken heb over haar echtscheiding gaf bijvoorbeeld aan dat ze jarenlang heeft moeten procederen tegen haar man. ‘Als het niet om de nieuwe Mudawwana was, zou ik nu nog aan het procederen zijn’, vertelde ze. 114 113 114

Mar. Hoge Raad 15 juni 2005, Qada almajlis alala 2005, nr. 333, p 126‐128 Interview met mevrouw A. (zie bijlage)

32

In 2003 verliet ze, samen met haar zoontje, haar man. Tijdens haar huwelijk werd ze mishandeld, opgesloten en verboden om te werken. Toen ze de echtelijke woning had verlaten zocht haar echtgenoot contact met haar zoontje. Aangezien hij een goede band had met haar zoon en hij immers de vader was, zag ze hier geen kwaad in. Dit liep echter niet goed af. Haar echtgenoot, die met psychische problemen kampte, had ontslag genomen van zijn werk om vervolgens vijf maanden zijn zoon onder zijn toezicht thuis op te sluiten. De jongen mocht niet eens meer naar school. De vrouw was machteloos. Hoewel er inmiddels een echtscheidingsprocedure in gang was gezet, waar de man weigerde aan mee te werken, kon de vrouw haar man niet aanklagen voor ontvoering omdat hij de vader was en aangezien ze nog getrouwd waren, was er sprake van gezamenlijk ouderlijk gezag. In eerste instantie heeft de vrouw geprobeerd te scheiden met een tatliq procedure met als grond mishandeling. Omdat dit uiteraard moeilijk te bewijzen was, had dit geen kans op slagen. Uiteindelijk zijn ze in 2005 door middel van een chiqaq procedure gescheiden. Afgezien van het feit dat het erg lang heeft geduurd voordat ze echtscheiding rond was, vond de vrouw het voornaamste probleem dat er geen regelgeving is omtrent de voogdij tijdens de procedure. Zowel de vrouw als haar zoon werden fysiek en psychisch mishandeld. Desondanks kon de vrouw niet via de politie of rechter de voogdij afdwingen tijdens de procedure. Dit is een typisch voorbeeld van een vrouw dat uit een mislukt huwelijk probeert te komen en hier voor lange tijd niet in slaagt omdat ze over onvoldoende juridische middelen beschikt. Uiteraard zijn de bovenstaande problemen terug te vinden in elk land en in elke cultuur. Het feit dat de vrouw echter zo lang bezig is geweest met het rond krijgen van haar echtscheiding , toont aan dat het voor de hervorming van de Mudawwana zeer moeilijk was om onafhankelijk een echtscheiding rond te krijgen. Wanneer een vrouw wilt scheiden omdat ze (fysiek dan wel psychisch) mishandeld wordt, of omdat haar man haar verbied haar familie te zien, ligt de bewijslast op de vrouw. Zelfs als de vrouw dit bewezen heeft en de logica eist dat de man belast wordt met het bewijs voor de rechtvaardiging van deze handelingen, is het aan de vrouw om het tegendeel te bewijzen. Dit omdat dergelijke handelingen in beginsel niet strafbaar zijn! 115 Uit de verhalen van de vrouwen die ik gesproken heb kan ik opmaken dat het voornaamste probleem om de echtscheiding rond te krijgen, de medewerking van de man is. De man had in de oude Mudawwana immers een erg bevoorrechte positie waardoor het voor vrouwen erg moeilijk werd om te scheiden als de man hier niet aan mee wilde werken. De nieuwe situatie De vrouwen die na 2004 gescheiden zijn geven echter aan dat ze weinig problemen ondervinden bij de echtscheiding. Zodra de Nederlandse echtscheiding tot stand is gekomen, wordt de erkenning door Marokko in gang gezet. 116 117 Inmiddels zijn er voldoende advocaten werkzaam in Nederland die in dergelijke procedures gespecialiseerd zijn. Voor het verzoek tot erkenning zijn echter wel een aantal documenten vereist. Deze documenten dienen vanuit het Nederlands in het Arabisch door een beëdigd vertaler vertaald te worden. Tevens dient er zowel een advocaat in Nederland als in Marokko geraadpleegd te worden om de gang van zaken zo soepel mogelijk te laten verlopen. De echtgenoten hoeven niet meer zelf naar Marokko af te reizen om een echtscheiding rond te krijgen. Het is zelfs zo dat Marokkanen die in het buitenland verblijven niet gebonden zijn aan een bepaalde stad om dergelijke zaken te regelen. Nederlanders die in het buitenland verblijven kunnen bijvoorbeeld slechts in Den Haag terecht 115

Voetnoot bij art. 100 Mudawwana Mr. S. Bouddount, advocatenbureau Bouddount 117 http://www.cosnederland.nl geraadpleegd op 6 december 2009, zie tevens bijlage 116

33

om een echtscheiding tot stand te laten komen. Marokkanen die verblijven in het buitenland kunnen in elke stad waar een rechtbank is gevestigd terecht. Dit maakt de procedure uiteraard een stuk makkelijker aangezien de advocaten in Nederland die Nederlandse Marokkanen bijstaan contacten hebben met bepaalde advocaten in Marokko. Hierdoor hoeft niet steeds opzoek te gaan naar andere advocaten omdat er over het hele land geprocedeerd zou moeten worden (indien de echtgenoten bijvoorbeeld gebonden zouden zijn aan de geboorteplaats). Zowel mannen als vrouwen ondervinden dus sinds 2004 over het algemeen niet veel problemen. De erkenning duurt, indien het dossier volledig is, drie tot vier maanden. Hoewel de procedure en de erkenning meestal geen problemen opleveren, klagen veel mensen wel over de kosten die eraan gebonden zijn. Meerdere vrouwen die vertelden tijdens het interview dat ze voor de Marokkaanse echtscheiding tweeduizend euro hebben moeten betalen. Deze kosten worden vaak ook niet vergoed door een verzekering. Aangezien het nog vaak voorkomt dat de man de kostwinnaar is binnen het gezin, zeker indien het stel ook kinderen heeft, is het voor vrouwen heel moeilijk om zo een hoog bedrag te kunnen betalen. Dit heeft tot gevolg dat vrouwen die zich dit niet kunnen veroorloven dus niet aan een Marokkaanse echtscheidingsprocedure kunnen beginnen. Veel vrouwen kiezen er daarom voor om er jaren overheen te laten gaan voordat ze de stap nemen om een erkenningprocedure op te laten starten. Omdat de procedure ook veel kosten met zich meebrengt (het vertalen van stukken, de procedure in Marokko, er dienen twee advocaten betaald te worden etc.) verwacht ik niet dat dit probleem in de nabije toekomst opgelost zal worden. 7.3 Problemen die mannen ondervinden bij een echtscheiding Hoewel dit onderzoek gericht is op de rechten van vrouwen en de problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding, is het vermeldenswaardig dat mannen uiteraard ook problemen kunnen ondervinden bij een echtscheiding. Een zeer frappante zaak waarin naar voren komt dat mannen eveneens problemen kunnen ondervinden bij een echtscheiding, is de zaak van Bellakdim. 118 Deze Franse Marokkaan, wonend in Belfort in noord- oost Frankrijk heeft de echtelijke woning verlaten op in 1995, waarna een echtscheiding in november van dat jaar in gang is gezet. Op 13 september 1996 is zijn ex-vrouw bevallen van een dochter. Zijn ex- vrouw beweerde dat Bellakdim de vader was. Bellakdim sprak dit echter tegen, sinds hij zijn vrouw had verlaten was hij niet meer in contact met zijn ex-vrouw geweest. Hij kon dus onmogelijk de vader zijn aangezien het kind een jaar later is geboren. Uit een DNA- test bleek Bellakdim inderdaad niet de vader van het kind te zijn. Bij de echtscheiding in Marokko weigerde de rechter echter om dit bewijsmateriaal te aanvaarden. Volgens de Mudawwana is het namelijk zo dat er verondersteld wordt dat de exechtgenoot de vader is van het kind indien het kind binnen een jaar vanaf de datum van de echtscheiding is geboren. 119 De maximale zwangerschapsduur is volgens de Mudawwana een jaar vanaf de datum van de verstoting of het overlijden. 120 Volgens de Malikitische leer 121 zou er namelijk sprake kunnen zijn van een ‘slapende foetus’. Omdat dit in zeer uitzonderlijke gevallen mogelijk zou kunnen zijn, wordt de verlenging van de zwangerschap tot maximaal een jaar

118

http://www.maghreb‐canada.ca/journal geraadpleegd op 6 december 2009 Art. 154 lid 2 Mudawwana 120 Art. 136 Mudawwana 121 Bij de verspreiding van de islam zijn er vier rechtsscholen ontstaan. De Malikitische school is hier een van en heeft de meeste aanhang gekregen in Noord‐ Afrika en Spanje. Het personen‐ en familierecht van Marokko is gebaseerd op deze leer. 119

34

erkend. 122 Volgens de nieuwe Mudawwana kan de verwantschap met de aangenomen vader weerlegd worden door middel van bewijsmiddelen of medische deskundigheid. 123 Omdat deze mogelijkheid niet bestond onder de oude Mudawwana, weigerde de rechter om het DNA- bewijsmateriaal in te zien en heeft hij dit buiten beschouwing gelaten. De rechter oordeelde dat Bellakdim de wettelijke vader is van het kind en legde hem vervolgens een alimentatieplicht op. In een gesprek met een jurist uit Marokko 124 , werkzaam bij de rechtbank van Casablanca, kwam naar voren dat het voornamelijk mannen zijn die problemen ondervinden bij een echtscheiding sinds intreding van de nieuwe Mudawwana in 2004. Zo komt het volgens haar tegenwoordig vaak voor dat mannen door de rechter een zeer hoge alimentatieplicht opgelegd krijgen. De rechter houdt hierbij onvoldoende rekening met het inkomen van de man. Mannen die hier niet aan (kunnen) voldoen krijgen te maken met hele hoge schulden en het kan zelfs dermate escaleren dat mannen van hun vrijheid benomen worden omdat ze de alimentatie niet kunnen betalen. Tevens hebben vrouwen het recht om de vader omgang met zijn kinderen te weigeren indien hij de afgesproken alimentatie niet opbrengt. Hoewel deze dwang een effectieve werking kan hebben op mannen die geen geld willen afstaan aan hun ex- echtgenote, is het helaas zo dat deze maatregel de zwakkeren het eerst raakt. 7.4 Conclusie Hoewel er binnen de Marokkaanse gemeenschap in Nederland vaak veel dramatische verhalen de ronde gaan over echtscheidingen, blijkt dit in de praktijk zeer mee te vallen. Het is absoluut waar dat vrouwen veel problemen ondervonden bij echtscheidingen en jarenlang moesten procederen om een echtscheiding rond te krijgen en gebonden waren aan onmogelijke bewijslasten. Sinds 2004 is de rechtspositie van vrouwen echter enorm verbeterd. Omdat er nu ook in Marokko gescheiden kan worden met de chiqaq procedure, op grond van duurzame ontwrichting, zijn de echtscheidingsprocedures en de Nederlandse en Marokkaanse personenen familierecht niet meer in conflict. Dit maakt de erkenning een stuk makkelijker. Echtgenoten kunnen nu net als in Nederland onafhankelijk van elkaar scheiden. De erkenning kan eveneens zonder wederzijds goedvinden in gang gezet worden. Uit een gesprek met een advocate in Nederland gespecialiseerd in Nederlands/ Marokkaanse echtscheidingen 125 , blijkt zelfs dat een wederpartij niet ingelicht hoeft te worden over de erkenningprocedure. Het komt regelmatig voor dat de wederpartij dus niet weet dat hij of zij ook volgens de Marokkaanse wet gescheiden is. Wanneer de echtscheiding in Nederland rond is, hoeft de erkenning van de echtscheiding in de meeste gevallen geen probleem meer te zijn. Mits het niet in strijd is met de Marokkaanse openbare orde en het dossier compleet is met de juiste documenten. 126 Het is heel belangrijk dat er contact opgenomen wordt met een advocaat die gespecialiseerd is in dergelijke zaken. Uit de interviews blijkt dat vrouwen die zelfstandig een echtscheiding hebben aangevraagd en niet meteen naar een advocaat zijn gegaan, onnodig veel tijd en kosten verloren hebben tijdens de procedure. Als de man niet wil meewerken aan de echtscheiding of de erkenning ervan, is het aan de vrouw om op te draaien voor de kosten die er aan verbonden zijn.

122

Voetnoot bij art. 136 Mudawwana Art. 153 mudawwana 124 Hanane Driouich 125 Mr. S. Bouddount, advocatenkantoor Bouddount 126 http://www.cosnederland.nl geraadpleegd op 6 december 2009, zie tevens bijlage 123

35

De problemen die hierboven vermeld staan, zijn veel voorkomende problemen. In het volgende hoofdstuk wordt er nader ingegaan op de problemen die vrouwen ondervinden en wat vrouwen kunnen doen om deze problemen zo veel mogelijk te beperken en te voorkomen.

Wat kunnen vrouwen doen om problemen bij een echtscheiding te voorkomen of te beperken? 8.1 Het huwelijk Marokkanen die woonachtig zijn in Nederland hebben naast de Nederlandse ook de Marokkaanse nationaliteit. Wanneer een van de ouders beschikt over de Marokkaanse nationaliteit, krijgen de kinderen de Marokkaanse nationaliteit van rechtswege. De band die Marokkanen in Nederland hebben met Marokko gaat echter verder dan slechts de Marokkaanse nationaliteit. Velen hebben familie wonen in Marokko, gaan er regelmatig op 36

vakantie, spreken de Marokkaanse taal en hebben zelfs een vakantiewoning in Marokko. In de afgelopen jaren zijn er tevens, voornamelijk door de politieke veranderingen in Nederland, steeds meer Marokkanen die terug willen keren, dan wel terug zijn gekeerd, naar Marokko om zich daar vervolgens voorgoed te vestigen. Hoewel er vele positieve kanten zitten aan een dubbele nationaliteit, zijn er eveneens nadelen aan gebonden. Over het algemeen zijn mensen niet goed bekend met de weten regelgeving van een land. Voor velen is een huwelijk meer een emotionele beslissing van een juridische. Dit neemt echter niet weg dat er vele rechten en plichten gebonden zijn aan een huwelijk en dat de weten regelgeving omtrent een huwelijk, maar ook een echtscheiding, van zeer complexe aard is. Omdat Marokkanen over een dubbele nationaliteit beschikken, trouwen de meeste Marokkanen ook voor zowel de Marokkaanse als de Nederlandse wet. Dit is tijdens het huwelijk ook gunstig en praktisch. De kinderen die uit het huwelijk voortkomen worden dan ook van rechtswege erkend en krijgen van rechtswege de Marokkaanse nationaliteit. Tevens is het van belang om getrouwd te zijn volgens de Marokkaanse wet wanneer er bijvoorbeeld aankopen worden gedaan van onroerend goed of wanneer een der echtgenoten komt te overlijden. Om erfgenaam te zijn dien je namelijk gehuwd te zijn met de erflater of naaste familie te zijn van de erflater. 127 Naast deze formele aspecten is het voor veel Marokkanen belangrijk om volgens de Marokkaanse wet te trouwen omdat dit de enige manier is om in Nederland een islamitisch huwelijk aan te gaan. De Mudawwana is immers gebaseerd op de Sharia. Hoewel het niet precies overeenkomt met de islamitische weten regelgeving die uit de koran voortkomt, zijn de belangrijkste zaken in acht genomen (zoals de getuigeneis, de bruidsschat, de rechten van de echtgenoten, maar ook de echtscheiding en de erfopvolging). Aangezien het Nederlandse personenen familierecht geen rekening houdt met het islamitische recht, zijn moslims ook om deze reden genoodzaakt om een huwelijk aan te gaan volgens de Marokkaanse wet. Een huwelijk is in de islam namelijk een vereiste voor het samenzijn van een man en een vrouw. 8.1.1 Huwelijkse voorwaarden Volgens zowel het Nederlandse personenen familierecht als de Mudawwana hebben (aanstaande) echtgenoten het recht om huwelijkse voorwaarden te stellen. 128 Gezien de problemen die zich voor kunnen doen tijdens een huwelijk en bij een echtscheiding is het ten zeerste aangeraden om te overwegen gebruik te maken van dit recht. Er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan voorwaarden omtrent de eigendommen maar ook aan zaken als het recht van de vrouw om te blijven studeren of werken. Volgens art. 40 Mudawwana heeft een vrouw het recht om als voorwaarde te stellen dat haar man geen gebruik zal maken van het recht om een tweede vrouw te trouwen. Hoewel dit in Nederland weinig voorkomt, is het verstandig om desondanks toch rekening te houden met deze mogelijkheid. De afgelopen jaren komt het steeds vaker voor dat er vanuit bepaalde islamitische stromingen in Nederland gestimuleerd wordt om meerdere vrouwen te trouwen omdat dit in de islam is toegestaan. 129 In Nederland is 127

Art. 334 ev. Mudawwana Art. 1:114 jo 1:115 lid 1 jo 1:119 lid 1 BW en art. 40 jo. 49 Mudawwana 129 Koran hoofdstuk 4 vers 3. Voorwaarde die in dit vers gesteld wordt is dat de vrouwen gelijk behandeld worden. Indien er gevreesd wordt dat hier niet aan voldaan kan worden is het een man niet toegestaan om meerdere vrouwen te huwen. Tevens is vermeldenswaardig dat dit vers in neergedaald in een periode waarin het normaal was om vele vrouwen te huwen. In de koran is dit beperkt tot vier vrouwen en gebonden aan voorwaarden. Daarnaast was het destijds niet praktisch om een monogaam huwelijk te gebieden omdat er veel weduwes waren. 128

37

dit echter niet toegestaan. 130 Een tweede huwelijk kan dan ook niet worden gesloten volgens de Nederlandse wet. Indien de tweede vrouw ook in Nederland woont en ermee instemt een huwelijk aan te gaan met een man die al reeds getrouwd is, verkeerd ze in een ongunstige en ongelijke juridische positie vergeleken met de eerste vrouw. In Nederland bestaat er immers niet zoiets als het delen van de echtelijke rechten. Ze heeft dan dus niet de rechten die de eerste vrouw heeft. In principe zou het om deze reden volgens de koran niet toegestaan zijn om meerdere vrouwen te huwen aangezien de koran voorschrijft dat de vrouwen gelijk behandeld dienen te worden. Indien hier niet aan voldaan kan worden, of indien er zelfs maar gevreesd wordt dat hier niet aan voldaan kan worden, is het een man niet toegestaan om met meer dan een vrouw te trouwen. Echter, aangezien er mensen zijn die zich slechts houden aan de regels die hun uitkomen, doet een vrouw er goed aan om voorbereid in een huwelijk te treden. Aanstaande echtgenoten willen bij het aangaan van een huwelijk vaak niet denken aan het feit dat het huwelijk ook mis kan gaan. Ze hebben immers doorgaans de intentie om de rest van hun leven bij elkaar te blijven in zowel goede als slechte tijden. Echtgenoten kunnen zich daarom ongemakkelijk voelen bij het stellen van huwelijkse voorwaarden. De ander zou dit immers kunnen interpreteren als gebrek aan vertrouwen. Om het echtgenoten (en voornamelijk te echtgenote) makkelijker te maken is de mensenrechtenorganisatie Global Rights bezig met het ontwikkelen van een standaard akte dat echtgenoten kunnen invullen bij het aangaan van een huwelijk. In deze akte kunnen echtgenoten aanvinken van welke huwelijkse voorwaarden ze gebruik willen maken. Hierbij kan gedacht worden aan het uitsluiten van een tweede huwelijk van de man of het eerlijk verdelen van de eigendommen, maar ook aan zaken als het recht van de vrouw om te blijven werken tijdens het huwelijk. Dit idee is tijdens dit onderzoek nog in ontwikkeling en het is de vraag of het goedgekeurd zal worden door de overheid zodat het deze standaard voorwaarden ook een wettelijke basis krijgen. Het zou een uitkomst zijn voor veel problemen waar vrouwen mee te maken krijgen tijdens het huwelijk of een echtscheiding. Door een dergelijke akte kunnen vrouwen immers rechten ontlenen aan de afspraken die ze hebben gemaakt voor het huwelijk. 8.2 De echtscheiding Gezien de huidige wetgeving in Marokko en in Nederland is het voor Marokkanen wonend in Nederland, het beste om eerst de Nederlandse echtscheiding een echtscheiding rond te krijgen. Omdat beide echtgenoten in de meeste gevallen in Nederland wonen, is dit het meest praktisch. Daarnaast is de kans op deze manier groot dat er niet twee keer een echtscheidingsprocedure gevoerd hoeft te worden. Als er door de Nederlandse rechter een echtscheiding is uitgesproken, dan is het meestal geen probleem om de echtscheiding te laten erkenning door een rechter in Marokko, mits er voldaan is aan de voorwaarden en het dossier volledig is met de juiste (vertaalde) documenten. 131 Sinds 2004 is het niet meer nodig om een Nederlandse rechter te verzoeken om het Marokkaanse recht toe te passen. Wel is het belangrijk dat er in de echtscheidingsbeschikking vermeld wordt dat de verzoeningspoging in acht is genomen. Volgens een advocate die gespecialiseerd is in echtscheidingen van Marokkaanse Nederlanders 132 , komt het zelden voor dat er problemen optreden bij een erkenningprocedure. Het is wel heel belangrijk dat alle Hierdoor waren er meer vrouwen dan mannen. Aangezien de man over het algemeen voor het levensonderhoud zorgde, was het voor vrouwen gunstiger als een man met meerdere vrouwen kon trouwen. 130 Art. 1:33 BW 131 Zie bijlage voor de voorwaarden van de erkenningsprocedure 132 Mr. S. Bouddount van Advocatenbureau Bouddount

38

documenten in het dossier zitten. Zonder de vereiste documenten kan de erkenning immers niet geschieden. Dit zou betekenen dat er onnodig veel tijd en geld verloren zou gaan om alsnog een compleet dossier te verzamelen. Tegenwoordig zijn er daarom maar weinig gevallen waarin advocaten de rechter verzoeken om het Marokkaanse recht toe te passen. Als dit wel het geval is wordt er meestal gevraagd om de chiqaq- procedure toe te passen aangezien deze procedure het meest overeenkomt met de Nederlandse echtscheiding op grond van duurzame ontwrichting. Omdat de meeste Marokkanen in Nederland moslims zijn, kan ik me voorstellen dat ze het belangrijk vinden om ook bij de echtscheiding de islamitische regels in acht te nemen. Bij de Nederlandse echtscheiding en de Marokkaanse chiqaq procedure is hier uiteraard geen sprake van. De meest gebruikelijke echtscheidingsprocedures in het islamitische recht zijn de talaq en de khoul procedure. Een belangrijk verschil tussen de khoul procedure en de chiqaq procedure is dat de vrouw volgens het islamitische recht, de man de bruidschat (of een bedrag van dezelfde waarde) terug moet geven aan de man. Zoals eerder in dit onderzoek is uitgelegd, is dit in de Marokkaanse Mudawwana anders. De man mag volgens de Mudawwana een bedrag eisen aan de vrouw, indien zij hem verzoekt akkoord te gaan met de echtscheiding. Dit bedrag is, anders dan in het islamitische recht, niet gebonden aan voorwaarden of grenzen. Dit heeft tot gevolg dat de man een onredelijk hoog bedrag kan vragen, wetend dat de vrouw dit niet kan opbrengen, zodat de scheiding niet plaats kan vinden. Vrouwen hebben bij dit echtscheidingsgrond dus een zeer zwakke positie omdat de man makkelijk misbruik kan maken van de situatie. Indien een vrouw toch de khoul procedure wilt toepassen omdat ze het islamitische recht wilt toepassen bij de echtscheiding, dan kan ze haar echtgenoot verzoeken akkoord te gaan met een compensatie bedrag ter hoogte van de bruidsschat. Indien hij hiermee akkoord gaat, dan kan ze de rechter verzoeken om het Marokkaanse recht toe te passen. De kans is groot dat de man hiermee akkoord gaat, aangezien hij bij een ‘gewone’ echtscheiding niet in aanmerking komt voor een dergelijke vergoeding. Voor 2004 lag dit anders omdat de vrouw afhankelijk was van deze echtscheidingsprocedure, tenzij ze van een tatliq- procedure gebruik kon maken. Onder de nieuwe wetgeving is dit echter niet meer het geval. De vrouw kan nu onafhankelijk van haar echtgenoot scheiden. De man kan daarom geen misbruik meer maken van de situatie. Indien er toch complicaties voordoen bij de echtscheiding in Nederland met toepassing van de khoul procedure, dan kan de vrouw de rechter subsidiair vragen om de echtscheiding slechts op grond van duurzame ontwrichting uit te spraken. Naast de compensatie bij de khoul procedure, is een belangrijk verschil tussen de Nederlandse echtscheiding en de echtscheiding naar islamitisch recht, de verzoeningspoging. Volgens het islamitische recht dient er bij elke echtscheiding (ongeacht of dit een talaq, tatliq of khoul procedure is) de verzoeningspoging in acht worden genomen. De termijn die hieraan gebonden is, hangt af van de situatie. In normale situaties in deze periode vier maanden. 133 Wanneer de vrouw zwanger is, mag er geen echtscheiding worden uitgesproken totdat de vrouw bevallen is of de zwangerschap afgebroken is. 134 Tevens man er volgens het islamitische recht geen echtscheiding worden uitgesproken indien deze verzocht is tijdens de menstruatieperiode van de vrouw. 135 De partijen kunnen de rechter vragen om de verzoeningspoging in acht te nemen. Indien de partijen echter onderling kunnen afspreken dat de vrouw de bruidschat teruggeeft (als de echtscheiding haar verzoek was) en zelf de verzoeningspoging in acht kunnen nemen, hoeft de rechter het Marokkaanse recht niet meer toe te passen. De rechter kan dan de Nederlandse 133

Art. 112 Mudawwana Art. 133 Mudawwana 135 Leon Buskens, Islamitisch recht en familiebetrekkingen in Marokko, Amsterdam: Bulaaq 1999, p132 134

39

echtscheidingsprocedure toepassen en in de echtscheidingsakte rekening houden met de vereisten van de erkenningsprocedure. Vervolgens kan de erkenningsprocedure in Marokko worden opgestart. Wanneer vrouwen wel het Marokkaanse recht willen laten toepassen door de Nederlandse rechter, dienen ze te beseffen dat vrouwen volgens het Marokkaanse recht slechts recht hebben op partneralimentatie tijdens de wachtperiode. 136 In Nederland kan de duur van de partneralimentatie oplopen tot twaalf jaar. 137 Het is voor wat dit betreft dus wederom ongunstig voor de vrouw om het Marokkaanse recht toe te passen. Zoals al vaker in dit onderzoek naar voren is gekomen, is het van essentieel belang dat er ook bij de Marokkaanse echtscheiding, dan wel erkenningsprocedure, goede juridische hulp wordt ingeschakeld. Tegenwoordig zijn er genoeg advocaten te vinden in Nederland die op dit gebied gespecialiseerd zijn. Voorbeelden hiervan zijn Samira Bouddount van advocatenkantoor Bouddount in Amsterdam, Saida Salhi van advocatenkantoor Samama, Spek, Salhi in Den Haag, Joek Mulder van Advocatenkantoor Mulder en Hilde van Asperen van advocatenkantoor Advocatenkollektief in Rotterdam. 138 Veel van deze advocaten kunnen zowel de Nederlandse echtscheiding regelen, als de Marokkaanse erkenningsprocedure in gang (laten) zetten. Dit maakt beide procedures overzichtelijker en dus sneller, makkelijker en goedkoper. De meeste advocaten die gespecialiseerd zijn in dit recht hebben eveneens in Marokko een netwerk zodat er niet gezocht hoeft te worden naar een betrouwbaar en bevoegd persoon om de erkenningsprocedure rond te krijgen. Er hoeven dan ook geen kosten gemaakt te worden om bijvoorbeeld naar Marokko te reizen voor de procedure. Daarnaast is het prettig om in Nederland een advocaat te hebben omdat er in persoon met de advocaat gecommuniceerd kan worden en er (in de meeste gevallen) geen taalbarrières een rol spelen. Marokkanen die in Nederland wonen en geen Nederlands spreken (omdat ze bijvoorbeeld nog niet lang in Nederland wonen), kunnen terecht bij advocaten die de Marokkaanse talen machtig zijn. Samira Bouddount bijvoorbeeld, beheerst zowel de Arabische als de Berberse taal. 8.3 Adviezen van andere vrouwen Tijdens de interviews heb ik de vrouwen die gescheiden zijn gevraagd wat ze andere vrouwen zouden willen adviseren op dit gebied. 139 Uit deze vraag zijn zeer interessante en nuttige adviezen naar voren gekomen die ik hieronder zal behandelen. Terugtrekking Een van de vrouwen die ik geïnterviewd heb, werd fysiek en geestelijk mishandeld door haar man. Ook haar zoontje werd op dezelfde manier mishandeld. De vrouw werd verboden te werken, mocht niet meer naar buiten en mocht geen contact hebben met anderen. Op een gegeven moment heeft ze besloten het echtelijke huis samen met haar zoon te verlaten en te scheiden van haar man. Haar echtscheiding (naar Marokkaans recht) heeft drie jaar geduurd. Door de invoering van de nieuwe Mudawwana heeft ze haar echtscheiding rond kunnen krijgen. Het advies wat ze andere vrouwen mee wilde geven is de tijd nemen om na te denken over de situatie. Het zou verstandig zijn om je een aantal weken of maanden, afhankelijk van de situatie, terug te trekken. In deze periode kun je de tijd nemen om de situatie te beoordelen en te 136

Art. 84 Mudawwana Art. 1:157 lid 3 BW 138 www.cosnederland.nl geraadpleegd op 27 september 2009 139 Zie bijlagen 137

40

beslissen wat de volgende stap zou moeten zijn. Indien beide echtgenoten gezond verstand hebben (wat in haar situatie niet het geval was aangezien haar man met ernstige geestelijke problemen te maken had), is het goed om te proberen te communiceren met elkaar. De situatie kan er heel anders uitzien indien de partijen een tijdje afzonderlijk van elkaar hebben geleefd en de tijd hebben gehad om af te koelen. Ook de aanwezigheid van een derde (een bemiddelaar; familielid of mediator) kan een andere kijk op zaken geven. Tijdens deze periode kan er een goed afgewogen besluit genomen worden over wat de partijen daadwerkelijk willen. Er kan gekozen worden om het huwelijk nog een kans te geven of de partijen kunnen juist tot het besef komen dat het beter is om van elkaar te scheiden. Voogdij over de kinderen tijdens de procedure Een ander advies dat deze vrouw mee wilde geven is dat vrouwen er rekening mee moeten houden dat de Mudawwana geen regelgeving heeft omtrent de voogdij van de kinderen tijdens de echtscheidingsprocedure. Helaas heeft deze vrouw dit op een zeer vervelende manier moeten ervaren omdat zij en haar echtgenoot woonachtig zijn in Marokko. Tijdens de procedure (die jaren geduurd heeft), heeft haar exechtgenoot hun kind meegenomen en thuis opgesloten. Hij mocht geen contact hebben met zijn moeder en mocht maandenlang niet naar school. De man had ontslag genomen van zijn werk om thuis op zijn kind in de gaten te houden. Toen de vrouw naar de politie ging om hulp te zoeken, werd haar verteld dat er geen sprake is van ontvoering omdat hij de vader is en er dus recht op heeft om zijn kind te zien. Vrouwen die in een dergelijke situatie verkeren dienen dus goed op hun hoede te zijn. Het komt voor dat kinderen ontvoerd worden door hun vader, ook wanneer de rechter al heeft besloten dat het kind bij de moeder behoort te verblijven. Het komt zelfs voor dat mannen hun kinderen ontvoeren naar het land van herkomst. Voor een vrouw is het dan een hele lange en moeizame weg om de kinderen terug te krijgen. Indien een vrouw daarvoor vreest, is het verstandig om duidelijke instructies aan de school, kinderdagverblijf, familieleden enz. te geven zodat het kind niet vrijwillig meegegeven wordt aan de vader. Indien mensen alert zijn op dit gevaar, is de kans groot dat de politie op tijd ingeschakeld kan worden als zich een dergelijke situatie voordoet. Uiteraard komt dit niet erg vaak voor, maar het is zeker voor vrouwen belangrijk om er rekening mee te houden. Volgens de Mudawwana heeft de moeder het recht om de kinderen te verzorgen. 140 De vader heeft echter het gezag over de kinderen tenzij dit gezag hem bij rechterlijk vonnis wordt ontnomen. In andere ‘islamitische landen’ 141 komt het vaak voor dat de man zowel met het gezag als de verzorging is belast. De vrouw heeft dan na de echtscheiding geen recht meer op haar kinderen. Uit het boek ‘Heldin van de woestijn’ 142 blijkt dat het dikwijls voorkomt dat vaders hun kinderen meenemen naar het land van herkomst. Vrouwen die getrouwd (of gescheiden) zijn met iemand uit een land waarin de wetgeving zo is geregeld, doen er verstandig aan zich goed te laten informeren over zulke situaties. Hoewel het uiteraard niet geregeld voorkomt, is elke keer dat het wel gebeurd een keer te veel. Het levert immers voor zowel de moeder als de kinderen een lange lijdensweg op.

140

Art. 171 Mudawwana Met deze landen bedoel ik landen waarvan de meerderheid van de bevolking moslim is, zoals Somalië, Saoedi‐ Arabië, Egypte, Iran enz. Er is echter geen land in de wereld waar het islamitische recht daadwerkelijk wordt toegepast. Er zijn wel landen die delen ervan toepassen. De Mudawwana van Marokko is bijvoorbeeld deels gebaseerd op het islamitische personen‐ en familierecht. Helaas worden er voornamelijk regels toegepast die gunstig zijn voor mannen. De vrouwenrechten van het islamitische recht worden massaal geschonden door deze landen waardoor er zeer vrouwonvriendelijke wetgevingen ontstaan die niet erg veel gemeen hebben met het islamitische recht. 142 Donya Al‐ Nahi, Heldin van de woestijn, Amsterdam: Zilver Pockets, 2003 141

41

Verzoening Uit gesprekken met verschillende vrouwen kan ik opmaken dat de keuze om te gaan scheiden soms erg snel gemaakt wordt. Vaak zijn er zaken die nog niet zijn uitgesproken, eventuele oplossingen die niet zijn aangekaart, enz. Hoewel veel mensen klagen over de lange duur van de echtscheidingsprocedure, klaagde een van de vrouwen die ik heb gesproken over het feit dat de echtscheiding naar haar gevoel te snel ging. Deze vrouw woonde in Marokko en haar man vertelde haar van de ene op de andere dag dat hij van haar wilde scheiden. Hoewel haar familie geprobeerd had te bemiddelen bleef hij standvastig in zijn besluit, zonder zijn echtgenote of haar familie duidelijkheid te geven over zijn plotselinge beslissing. Omdat het vertrouwen volgens de vrouw al zodanig geschonden was en ze inzag dat haar echtgenoot niet van plan was om van mening te veranderen is ze akkoord gegaan met de echtscheiding. Ze zijn gescheiden door middel van de talaq procedure met wederzijds goedvinden. Naar haar mening werd er door de rechter niet genoeg aandacht besteed aan de zaak en aan de reden waarom het stel ging scheiden. Voor de rechter was de verklaring van de man, waarin hij zei dat ze niet meer op een lijn zitten, voldoende. Haar verklaring voor het gedrag van de rechter was dat er dagelijks zoveel echtscheidingen zijn, dat het onmogelijk is om aan elke zaak voldoende tijd en aandacht te besteden. Dit vond ze erg jammer omdat ze, als ze zich niet zo onder druk had gevoeld, wellicht een andere verklaring had afgelegd. Haar advies is dan ook dat partijen zich moeten inzetten om er alles aan te doen om een verzoening te bewerkstelligen. Als partijen beter zouden proberen om te communiceren en de tijd zouden nemen alvorens een dergelijke beslissing te nemen, zouden er wellicht niet zoveel echtscheidingen zijn. Goede rechtshulp Wat ik bij vrijwel alle vrouwen terug hoorde was het advies om vooral goede rechtshulp te zoeken om bijgestaan te worden door een goede advocaat tijdens de procedure in zowel Nederland als Marokko. Sommige vrouwen hebben dit nagelaten of hebben dit pas later gedaan. Dit heeft tot gevolg gehad dat ze onnodig veel geld zijn kwijtgeraakt aan het reizen, het betalen van verschillende mensen enz. Daarnaast zijn ze ontzettend veel tijd kwijtgeraakt aangezien het dossier steeds niet in orde was, waardoor de erkenning niet in gang gezet kon worden. Het op tijd zoeken naar een goede advocaat zorgt ervoor dat de procedure soepeler verloopt, de zaak goedkoper is, er in de meeste gevallen niet naar Marokko gereisd hoeft te worden en het zorgt voor een snelle gang van zaken. Daarnaast kan men met alle vragen terecht bij eenzelfde advocaat. Het is tevens ook belangrijk om zelf goed op de hoogte te zijn van zowel het Nederlandse als het Marokkaanse recht. Het is uiteraard niet nodig om voor een echtscheiding eerst een rechtenstudie te volgen, maar het is wel belangrijk om te weten wat iemands rechten en plichten zijn bij een echtscheiding. Zo is het goed om te weten wat iemands recht is op het gebied van alimentatie, voogdij, de verdeling van de goederen enz. Aangezien het Marokkaanse en het Nederlandse recht van elkaar verschillen op bepaalde zaken (zoals de alimentatie), is het verstandig om alvorens een echtscheidingprocedure in gang te zetten, informatie te verwerven over de echtscheiding. Veel vrouwen geven aan dat ze beter op de hoogte hadden willen zijn van de wetgeving en dat er zelfs problemen voorkomen hadden kunnen worden indien ze beter op de hoogte waren geweest van de wetgeving. Dit heeft voornamelijk betrekking op de erkenningsprocedure. Veel mensen proberen de Marokkaanse echtscheiding zelf te regelen, zonder goed op de hoogte te zijn van de wetgeving en de procedure. Dit brengt uiteraard onnodig veel problemen en kosten met zich mee.

42

De problemen die vrouwen ondervonden bij een echtscheiding voor 2004 waren van complexe aard omdat de wetgeving van Marokko en Nederland zeer veel van elkaar verschilden. De Nederlandse rechter moest rekening houden met het Marokkaanse recht en vice versa. Omdat bepaalde Marokkaanse echtscheidingsprocedures in strijd waren met de Nederlandse openbare orde (zoals de talaq procedure die in strijd is met het gelijkheid beginsel), was het niet alleen voor vrouwen maar ook voor mannen moeilijk om te scheiden. Andersom hecht de Marokkaanse rechter veel belang aan zaken waar de Nederlandse rechter niet altijd rekening mee houdt, zoals de verzoeningspoging. Sinds de Mudawwana in 2004 is veranderd komen dergelijke problemen nog zelden voor. De problemen waar vrouwen nu nog mee te maken krijgen, zijn mogelijk te verhelpen of te beperken door het bovenstaande in acht te nemen. Uiteraard blijft een echtscheiding voor velen een moeilijke zaak en iedereen gaat hier anders mee om. Waar stellen in vrede met goede onderlinge afspraken uit elkaar kunnen gaan, kunnen anderen het elkaar behoorlijk moeilijk maken, ongeacht iemands afkomst of geslacht. 8.4 Persoonlijk advies Naar aanleiding van dit onderzoek zou ik willen adviseren om te proberen verstandig te blijven, ook wanneer de emoties hoog oplopen. Het is altijd beter als ex- partners samen tot een oplossing kunnen komen. Bemiddeling kan een positieve bijdrage leveren aan een goede communicatie tussen de partijen, zowel wanneer partijen een verzoening overwegen als wanneer de communicatie tussen de partijen niet soepel verloopt tijdens de echtscheidingsprocedure. Bij bemiddeling kan er gedacht worden aan familieleden of vrienden waar beide partijen vertrouwen in hebben, maar ook aan een onafhankelijke mediator. Een advocaat zet zich in voor het belang van zijn cliënt, terwijl een mediator de belangen van beide partijen in acht neemt. Een mediator is erin getraind om de achterliggende reden van gevoelens en emoties te achterhalen en te verwoorden. Dit kan de ene partij helpen om de ander beter te begrijpen. In een conflict komt miscommunicatie immers vaak voor. Tevens wil ik een goede voorbereiding adviseren, het is erg belangrijk om enigszins op de hoogte te zijn van de wetgeving en de procedures die van toepassing zijn op de echtscheiding. Daarnaast is een goede advocaat het halve werk. Zeker wanneer deze advocaat zowel de Nederlandse echtscheiding als de Marokkaanse erkenning kan regelen. Een dergelijke procedure kan echter veel geld kosten. Veel vrouwen geven aan dat ze rond de tweeduizend euro betaald hebben voor de echtscheiding. In Nederland heb je recht op een advocaat. Indien je zelf niet over voldoende financiële middelen beschikt om een advocaat te betalen, kun je in aanmerking komt voor toevoeging. De overheid neemt dan een deel van de kosten van de procedure voor haar rekening. De bijdrage die je zelf moet betalen hangt af van je inkomen en vermogen. Wanneer iemand hiervan gebruik zou willen maken, kan men terecht bij de gemeente voor meer informatie. 143 Dit onderzoek is gericht op de rechten van vrouwen bij een echtscheiding en de problemen die ze hierbij ondervinden. Hoewel zowel mannen als vrouwen problemen kunnen ondervinden, komt het vaak voor dat vrouwen een zwakkere positie hebben. Dat is tijdens dit onderzoek ook naar voren gekomen. Naast eventuele procedurele problemen, komt het voor dat vrouwen ernstige problemen hebben met hun ex- partner. Hierbij kunnen zaken als mishandeling, bedreiging en financiële afhankelijkheid aan rol spelen. 143

www.advocatie.nl geraadpleegd op 28 september

43

Vooral in Nederland zijn vrouwen in de wet goed beschermd tegen dergelijke problemen. Daarom adviseer ik wederom inlichtingen te winnen bij een advocaat of een jurist, zodat je op de hoogte bent van je rechten en de voorzieningen waar je gebruik van kunt maken. Hoewel een echtscheiding moeilijk blijft, hoop ik dat dit onderzoek een bijdrage kan leveren aan het voorkomen en beperken van problemen die zich bij een echtscheiding voor kunnen doen.

Conclusie 9.1 Het huwelijk Marokkaanse Nederlanders maken vaak de bewuste keuze om zowel voor de Nederlandse als de Marokkaanse wet een huwelijk aan te gaan. Dit heeft verscheidene redenen. De voornaamste redenen zijn echter de erkenning van het huwelijk in Marokko en het geloof. Veel Marokkanen in Nederland gaan regelmatig terug naar Marokko om hun vakantie door te brengen. Omdat Marokkanen in Nederland vaak nauwe banden blijven hebben met Marokko en van rechtswege de Marokkaanse nationaliteit krijgen vinden ze het belangrijk dat een huwelijk ook in Marokko erkend wordt. Op deze manier krijgen de kinderen die ook van rechtswege de Marokkaanse nationaliteit krijgen ook andere rechten met betrekking tot het personenen familierecht zoals bijvoorbeeld de erfenis. Het geloof is ook een belangrijke reden voor veel Marokkaanse Nederlanders om ook volgens de Marokkaanse wet te trouwen aangezien het Marokkaanse huwelijk en de voltrekking daarvan gebaseerd zijn op de islam. Hier wordt veel waarde aan gehecht omdat moslims het 44

belangrijk vinden om zowel volgens de regels van de staat als de regels van het geloof in het echt aan elkaar verbonden te worden. Als er slechts een Nederlands huwelijk wordt aangegaan is er niet voldaan aan de eisen van een islamitisch huwelijk en zijn ze volgens hun geloof dus nog niet echt getrouwd. 9.2 De echtscheiding Echtscheidingen kunnen erg moeizaam verlopen. Het kan bij onenigheid tussen de partijen, jaren duren voordat er een echtscheiding wordt uitgesproken. Als dezelfde echtelijke ruzies bij twee verschillende rechters in verschillende landen uitgevochten moeten worden, wordt het nog vervelender. Dit is voor de veranderingen in de Mudawwana in 2004 vaak voorgekomen omdat het destijds erg moeilijk was om het Marokkaanse recht toe te laten passen door een Nederlandse rechter en vice versa. Dit omdat beide rechten veel van elkaar verschilden en op sommige gronden is strijd waren met elkaar. Het grootste bezwaar van de Nederlandse rechter om het Marokkaanse recht toe te passen was dat vrouwen in de Mudawwana een zwakkere positie hadden en er daarom ongelijke behandeling was tussen mannen en vrouwen. Daarnaast was de rol van de rechter in sommige Marokkaanse echtscheidingsprocedures (zoals de talaq) erg beperkt, terwijl de Nederlandse rechter een centrale rol aanneemt in echtscheidingsprocedures. Andersom vonden Marokkaanse rechters het onder andere onaanvaardbaar dat de wachtperiode en de verzoeningspogingen niet in acht werden genomen. Het Marokkaanse echtscheidingsrecht kende drie echtscheidingsvormen, te weten ‘talaq’, ‘tatliq’, ‘khoul’. Sinds 2004 is hier de ‘chiqaq’- procedure bijgekomen. Sindsdien kunnen mannen en vrouwen ook volgens de Marokkaanse wet een echtscheiding aanvragen op grond van duurzame ontwrichting. 9.3 Problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding De problemen die vrouwen ondervonden bij een echtscheiding voor 2004 waren van andere aard dan de problemen die vrouwen na die tijd ervoeren. Voor 2004 hadden vrouwen minder rechten dan nu. Ze konden wel op eigen initiatief scheiden door middel van de tatliq of de khoul procedure. Voor de tatliq procedure moesten vrouwen echter bewijzen dat de man niet voldeed aan de eisen die gesteld worden aan het huwelijk 144 . Bij een khoul procedure is de vrouw verplicht een bedrag aan de man te betalen. Aangezien de Mudawwana hier verder geen eisen aan stelt, kan de man onredelijk hoge bedragen eisen. Hierdoor kan de echtscheiding een lange strijd worden. Omdat het voor 2004 moeilijk was om het Marokkaanse recht toe te laten passen duurde een echtscheiding vaak jaren lang. De Nederlandse echtscheiding kon vaak in een paar maanden geregeld worden. Een Marokkaanse echtscheiding kon echter langer op zich laten wachten. De voornaamste reden hiervan is dat de echtscheiding in Marokko plaats moet vinden terwijl de partijen in Nederland wonen. Daarnaast was de oude Mudawwana erg ongunstig voor vrouwen op het gebied van echtscheiding. Een vrouw die ik gesproken heb gaf aan dat de kans groot is dat ze nu nog steeds niet gescheiden zou zijn als de nieuwe Mudawwana niet zou zijn ingevoerd. Onder de oude Mudawwana was het voor een vrouw erg moeilijk om te scheiden zonder medewerking van de man. Dit komt onder andere door het feit dat vrouwen bij een echtscheiding op haar verzoek, moesten voldoen aan een moeilijke bewijslast. Erkenning van een echtscheiding voor 2004 Voor 2004 was het in sommige gevallen mogelijk om het Marokkaanse echtscheidingsrecht toe te laten passen door een Nederlandse rechter. Dit maakte de erkenningsprocedure in Marokko 144

Art. 98 Mudawwana

45

een stuk makkelijk. Zoals in het hoofdstuk ‘Welke rechten hebben vrouwen in het internationaal recht met betrekking tot echtscheiding?’ beschreven is, gaat dit gepaard met veel procedurele eisen. Zo kunnen niet alle Marokkaanse echtscheidingsprocedures toegepast worden door een Nederlandse rechter. Een talaq procedure bijvoorbeeld, is teveel in strijd met het Nederlandse recht op het gebied van gelijke behandeling tussen mannen en vrouwen en de positie van de rechter. Daarnaast was het moeilijk om een echtscheiding die in Nederland is uitgesproken, te laten erkenning door een Marokkaanse rechter. De voornaamste reden hiervan is dat een Nederlandse rechter geen verzoeningspoging of termijn hanteert. In het Marokkaanse recht is dit een belangrijke voorwaarde voor er een echtscheiding uitgesproken kan worden. Erkenning van een echtscheiding sinds 2004 Sinds 2004 hoeft een echtscheiding in Nederland en de erkenning hiervan in Marokko geen probleem meer te zijn. Omdat er nu ook volgens de Mudawwana op grond van duurzame ontbinding gescheiden kan worden en mannen en vrouwen vrijwel gelijke rechten hebben, is het Marokkaanse recht niet meer erg in strijdt met het Nederlandse echtscheidingsrecht. Ik had verwacht dat het in de praktijk ondanks de nieuwe Mudawanna, voor vrouwen nog steeds moeilijk zou zijn om te scheiding omdat het tijd nodig zou hebben om het nieuwe recht en de gelijke positie van vrouwen ook daadwerkelijk te praktiseren. Dit is echter niet het geval. De vrouwen die ik gesproken heb geven aan dat de zich niet gediscrimineerd voelen. Daarnaast kunnen vrouwen nu onafhankelijk van hun man scheiding bij een Nederlandse rechter en de echtscheiding laten erkennen bij een Marokkaanse rechter. Hiervoor hoeven ze niet zelf naar Marokko te gaan. Er zijn tegenwoordig een aantal goede en gespecialiseerde advocaten werkzaam in Nederland, die een echtscheidingsprocedure in gang kunnen laten zetten in zowel Nederland als Marokko. Deze advocaten hebben vaak connecties met advocaten in Marokko, die ervoor kunnen zorgen dat een Nederlandse echtscheiding erkend wordt. Hetgeen waar vrouwen nog wel moeite mee hebben is het bekostigen van de procedure. Voor een Marokkaanse echtscheiding moet niet alleen de in Nederlandse advocaat betaald worden, maar ook de advocaat in Marokko en de beëdigd vertaler. Deze kosten kunnen echter enigszins beperkt worden door zowel de Nederlandse als de Marokkaanse echtscheiding te laten regelen door dezelfde advocate. De nieuwe Mudawwana is dus zeer gunstig voor zowel mannen als vrouwen. Vrouwen hebben nu een vrijwel gelijke positie en de Nederlandse echtscheiding kan nu makkelijk erkend worden door Marokko. Mannen en vrouwen kunnen onafhankelijk van elkaar scheiden en een procedure hoeft geen jaren meer te duren. De nieuwe Mudawwana en de nieuwe rechten en procedure zijn erg snel gepraktiseerd door de Marokkaanse rechter. Om problemen voorkomen te voorkomen tijdens het huwelijk of bij een echtscheiding is het verstandig om huwelijkse voorwaarden vast te laten stellen. Daarnaast is het belangrijk dat partijen die willen scheiden op de hoogte zijn van hun rechten en plichten en de verschillen op dit gebied tussen de Nederlandse en Marokkaanse wetgeving. Als het er naar uitziet dat een huwelijk dreigt uit te draaien op een echtscheiding is een goede communicatie tussen echtgenoten erg belangrijk. Hierdoor kan een echtscheiding in sommige gevallen zelfs voorkomen worden. Als partijen er samen niet uit kunnen komen kunnen ze de hulp van familie of vrienden of een mediator inschakelen. Veel vrouwen die ik heb gesproken tijdens het interview geven aan dat er veel problemen voorkomen hadden kunnen worden als er sprake was geweest van een goede communicatie. Dit kan uiteindelijk effectiever zijn dan juridische procedures. Als een echtscheiding echter onontkoombaar is, is het beter wanneer de echtgenoten beiden mee werken aan de echtscheiding. Dit maakt de procedure makkelijker, snellen en de kosten van de procedure kunnen dan verdeeld worden. 46

Bilbiografie Boeken S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk- Brand, Compendium van het personenen familierecht, Deventer: Kluwer 2005 L. Jordens- Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007 F.T. Oldenhuis e.a., Schurende relaties tussen recht en religie, Asses: Van Gorcum 2007 M.S. Berger, De Mudawwana, Ars Aequi, Juridische Uitgeverij 2004 P. van Dijk, C. Flinterman, P.E.L. Janssen, Verzameling Internationale wetgeving International Law, Human Rights, Den Haag: Sdu Uitgevers bv, 2006 Malcolm N. Shaw, International law, Cambridge: Cambridge University press, 2003 Javaid Rehman, International human rights law, Harlow: Pearson Longman, 2003 Donya Al- Nahi, Heldin van de woestijn, Amsterdam: Zilver Pockets, 2003 47

Jurisprudentie EHRM EHRM 21 juni 2001, gepubliceerd in EHRC 2001, afl. 10 nr. 72 Hoge Raad HR 11 februari 1937, NJ 1937, 477 Hoge Raad 31 oktober 1986, NJ1987, 924 HR 15 september 1995, NJ 1996, 37 Hoge Raad 12 mei 2000, NJ 2000, 452 Hoge Raad 13 juli 2001, NJ 2002, 223 Mar. Hoge Raad 15 juni 2005, Qada almajlis alala 2005, nr. 333, p 126-128 Gerechtshof Hof Amsterdam 28 september 1995, NIPR 1996, 360 Hof Amsterdam 25 januari 2001, NIPR 2001, 91 Hof Amsterdam 20 juli 2000 NIPR 2002, 82 Hof Amsterdam 9 december 2004, NIPR 2005, 104 Hof Amsterdam 20 juli 2000, NIPR 2002, 82 Hof Amsterdam 16 juni 2005, NIPR 2006,5 Hof Amsterdam, 11 augustus 2005, NIPR 2006, 5 Rechtbank Rechtbank Breda, te kennen uit hof 9 juni 1992, NIPR 1993, 412 Rechtbank Utrecht 20 april 1994 Rechtbank Den Haag 12 februari 1997, NIPR 1997, 203 Rechtbank Den Haag 2003, 246 Rechtbank Alkmaar 26 januari 2006, NIPR 2006,2

Digitale bronnen www.justice.gov.ma geraadpleegd op 9 maart 2009 www.un.org geraadpleegd op 9 maart 2009 www.cosnederland.nl geraadpleegd op 6 december 2009 www.maghreb-canada.ca/journal geraadpleegd op 6 december 2009 www.advocatie.nl geraadpleegd op 28 september

48

Interview met mevrouw A. A. Is woonachtig in Casablanca, Marokko. Tijdens haar huwelijk werd ze psychisch mishandeld en thuis opgesloten. Ze wilde scheiden en de voogdij over hun zoon. 1. Hoe verliep uw echtscheiding? De echtscheiding verliep zeer moeizaam. Er waren veel problemen. Ik heb een tatliq- echtscheiding aangevraagd op grond van mishandeling. Uiteindelijk heb ik een chiqaq- procedure kunnen aanvragen toen de Mudawwana veranderd was. 2. Deden zich problemen voor en zou u deze problemen kunnen toelichten? Bij de oude Mudawwana moet de man akkoord gaan met de scheiding anders werd het een lange procedure. In het begin hadden mijn man en ik afspraken gemaakt en waren we tot een overeenkomst gekomen. Later ontkende mijn ex- partner alles. Ik ben bij drie verschillende advocaten geweest om een echtscheiding voor elkaar te kunnen krijgen. Pas bij de derde advocaat en door middel van een chiqaq- procedure is de 49

echtscheiding uitgesproken. Daarnaast had mijn man gezondheidsproblemen wat de echtscheiding ook vertraagde. Tijdens de echtscheidingsprocedure wilde mijn ex-man onze zoon zien. We hadden afspraken gemaakt over wanneer ik hem terug zou krijgen en omdat hij van onze zoon houdt zag ik er geen kwaad in. Hij wilde hem echter niet meer terug geven. Onze zoon mocht niet meer naar school en moest thuis blijven. Mijn ex-man heeft zelfs ontslag genomen van zijn werk zodat hij thuis kon blijven om op onze zoon te passen. Toen ik aangifte deed bij de politie en hun om hulp vroeg kreeg ik te horen dat ze niks konden doen omdat er geen sprake was van ontvoering. Tijdens de procedure was er immers nog geen uitspraak over de voogdij van onze zoon geweest dus ha mijn man het recht om onze zoon te zien. 3. Bent u van mening dat de Marokkaanse wet ongunstiger is voor vrouwen dan voor mannen? Waarom? De hoofdoorzaak van de vertraging was de ziekte van mijn man. Ik voelde me dus in eerste instantie niet gediscrimineerd. Als de Mudawwana niet veranderd was, zou de echtscheiding wel langer geduurd hebben zonder de instemming en medewerking van mijn ex- man. 4. Vindt u dat u en uw (ex-)echtgenoot gelijkwaardig zijn behandeld door de Marokkaanse rechter? Het is wel zo dat het onder de oude Mudawwana moeilijk was om als vrouw een echtscheiding aan te vragen. De rechter kon niet zomaar instemmen met een echtscheiding op mijn verzoek zonder dat ik met bewijzen en getuigen kwam waaruit bleek dat hij mij mishandelde. Mijn ex- man kon wel onafhankelijk van mij scheiden als hij dat had gewild. In dat opzicht werd ik niet gelijkwaardig behandeld. 5. Hoe lang heeft uw echtscheidingsprocedure geduurd? Mijn echtscheiding heeft twee jaar geduurd. Van 2003 tot 2005 6. Denkt u dat de problemen waar u mee te maken heeft gehad voorkomen of beperkt hadden kunnen worden als u bijvoorbeeld beter op de hoogte zou zijn geweest van de wetgeving? Ik ben bij drie verschillende advocaten geweest en heb daarnaast nog een vrouwenrechten organisatie bezocht. Deze mensen kenden de wetgeving maar waren niet allemaal in staat om mij te helpen. De oudere Mudawwana was ongunstig voor vrouwen. De problemen die ik had konden daarom niet voorkomen worden als ik beter op de hoogte was geweest van de wetgeving. 7. Wat zou u anderen willen adviseren? Ik zou vrouwen adviseren om tijd te nemen om na te denken over de situatie en jezelf een paar maanden terug te trekken. Het is belangrijk om goed te communiceren als beide partners bij volle verstand zijn (wat in mijn geval niet het geval was). Door de tijd te nemen kan de beslissing gemaakt worden om het nog een keer te proberen of om daadwerkelijk een echtscheidingsprocedure te starten.

50

Interview met mevrouw B B. Is woonachtig in Casablanca, Marokko. Ze was een jaar getrouwd toen ze onverwachts van haar man hoorde dat hij wilde scheiden.

1. Hoe verliep uw echtscheiding? De echtscheiding verliep heel snel. We zijn gescheiden door middel van de talaq- intifaq procedure. Dit is een talaq- procedure waarbij de echtgenoten tot een overeenstemming zijn gekomen. Binnen tien dagen was de zitting. Zelf hoefde ik maar een keer te verschijnen omdat ik werd bijgestaan door een familielid en een advocaat. Normaal gesproken zou de rechter een moeten bepalen wat de vrouw aan partneralimentatie moet krijgen. In ons geval waren we echter al tot een overeenstemming gekomen en de rechter wilde alleen weten of ik vond dat ik mijn recht had genomen. 51

Toen de rechter vroeg waarom we wilden scheiden gaf mijn ex- man aan dat we niet meer op een pijn zaten. De rechter vroeg vervolgens of we geprobeerd hadden om ons te verzoenen. Mijn man antwoordde dat we dit geprobeerd hadden maar dat dit geen zin heeft gehad. Vervolgens wende de rechter zich tot mij en vroeg of ik het ermee eens was. Ik antwoordde bevestigend. Daarna is de rechter akkoord gegaan met de echtscheiding. 2. Deden zich problemen voor en zou u deze problemen kunnen toelichten? Er hebben zich geen problemen voorgedaan. De procedure is heel snel en soepel verlopen. De verwerking ervan is echter een ander verhaal geweest. Mijn man vertelde mij van de ene op de andere dag dat hij wilde scheiden terwijl er geen problemen waren tussen ons. Hij kon me niet eens vertellen waarom hij wilde scheiden. Uiteindelijk ben ik akkoord gegaan met de echtscheiding omdat ik wist dat mijn ex-man niet van gedachte zou veranderen. 3. Bent u van mening dat de Marokkaanse wet ongunstiger is voor vrouwen dan voor mannen? Waarom? Ik ben onder de nieuwe Mudawwana gescheiden, ik heb niet het gevoel dat de Marokkaanse wet ongunstiger is voor vrouwen dan voor mannen. Integendeel, ik had het gevoel dat ik veel rechten had. Ook op het gebied van alimentatie. Ik kon vragen wat ik wilde. Voor de snelle procedure was mijn medewerking vereist. 4. Vindt u dat u en uw (ex-)echtgenoot gelijkwaardig zijn behandeld door de Marokkaanse rechter? Ja, ik kreeg niet het gevoel dat ik gediscrimineerd werd door de rechter. Tijdens de rechtszaak werd ik niet erg veel betrokken bij het proces omdat ik werd bijgestaan maar ik had wel de mogelijkheid om mijn woord te doen 5. Hoe lang heeft uw echtscheidingsprocedure geduurd? De procedure heeft tien dagen geduurd. 6. Denkt u dat de problemen waar u mee te maken heeft gehad voorkomen of beperkt hadden kunnen worden als u bijvoorbeeld beter op de hoogte zou zijn geweest van de wetgeving? Op procedureel gebied zijn er niet echt problemen geweest. Het is allemaal erg snel gegaan. Te snel eigenlijk. Ik had het prettiger gevonden als de rechter, en als wij meer tijd hadden genomen. Er is niet echt sprake geweest van een verzoeningsperiode en ik voelde me als een nummertje in de rechtbank. Er werd niet veel aandacht besteed aan de situatie. Ik had het prettiger gevonden als de rechter meer had doorgevraagd of als hij ons beiden apart had gesproken, dan zou ik waarschijnlijk andere dingen gezegd hebben omdat ik dan niet de druk van anderen gevoeld zou hebben. 7. Wat zou u anderen willen adviseren? Dat hangt af van iedere situatie. Als de mogelijkheid bestaat om het huwelijk te redden en om te verzoenen dan moet je die kans nemen. Maar als het al zover is dat er geen vertrouwen meer is tussen de echtgenoten dat is het moeilijk om het huwelijk nog te redden.

52

Interview met Mevrouw C C. Woont in Eindhoven, Nederland. Ze was getrouwd met een Marokkaanse man die alleen over de Marokkaanse nationaliteit beschikt. 1. Hoe verliep uw echtscheiding? Ik ben blij dat het uiteindelijk achter de rug is. Het was zeker niet prettig. Ik zat met veel vragen waar ik geen duidelijke antwoorden op kreeg en ik werd maar niet verwezen naar de juiste instanties. 2. Deden zich problemen voor en zou u deze problemen kunnen toelichten? Ik werd elke keer van het kastje naar de muur gestuurd en ik kreeg geen duidelijke antwoorden op mijn vragen. Ik kon niet goed terecht bij iemand die er echt verstand van had. Ondertussen waren er veel mensen die zich met van alles bemoeiden terwijl ze er 53

zelf ook niet veer vanaf wisten. Hierdoor kreeg ik steeds onjuiste informatie. Het was voor mij niet duidelijk wat de weten regelgeving was. Daarnaast was het voor mij heel moeilijk om de echtscheiding in Marokko te regelen, aangezien ik in Nederland woon. Er werden elke keer afspraken gemaakt in Marokko, terwijl ik daar niet bij aanwezig kon zijn. 3. Bent u van mening dat de Marokkaanse wet ongunstiger is voor vrouwen dan voor mannen? Waarom? Ik weet te weinig van de Marokkaanse wet om daar een mening over te veilen. Ik heb zelf wat dat betreft geen nare ervaringen. 4. Vindt u dat u en uw (ex-)echtgenoot gelijkwaardig zijn behandeld door de Marokkaanse rechter? Nee, want alle kosten kwamen op mij terecht. Ik woon in Nederland en hij in Marokko, hierdoor moest ik veel meer moeite doen voor mijn echtscheiding in Marokko dan hij. 5. Hoe lang heeft uw echtscheidingsprocedure geduurd? In totaal twee jaar 6. Denkt u dat de problemen waar u mee te maken heeft gehad voorkomen of beperkt hadden kunnen worden als u bijvoorbeeld beter op de hoogte zou zijn geweest van de wetgeving? Ik ben absoluut van mening dat er heel veel problemen beperkt hadden kunnen worden als ik beter op de hoogte was geweest van de wetgeving. Ik werd elke keer naar iemand anders verwezen en niemand kon mij echt vertellen wat er gedaan moest worden en wat mijn rechten waren. Als ik dit wel had geweten was mijn echtscheiding waarschijnlijk soepeler en snellen verlopen. 7. Wat zou u anderen willen adviseren? Ik raad het af om volgens de Marokkaanse wet te trouwen. Het brengt veel problemen met zicht mee. Helemaal als je met iemand trouwt die zelf niet over de Nederlandse nationaliteit beschikt en zelf in Marokko woont.

Interview met mevrouw D D. Woont in Bergen op Zoom, Nederland. Ze was een jaar getrouwd met een man die net als haar over zowel de Nederlandse als de Marokkaanse nationaliteit beschikt. 1. Hoe verliep uw echtscheiding? Vlot. Ik had al gehoord dat de scheidingen sneller verlopen sinds een paar jaar, maar ik durfde het eigenlijk niet te geloven. Ik bereidde me voor op een slepende zaak van minimaal een jaar. Het was echter binnen een maand rond.

2. Deden zich problemen voor en zou u deze problemen kunnen toelichten? 54

Er hebben zich geen problemen voorgedaan. Het enige wat een beetje tegenviel waren de kosten van de advocaat. Ik heb 2.500 euro betaald en nog eens 250 euro om enkele documenten (Nederlandse beschikking van de echtscheiding etc.) te laten vertalen in het Arabisch. 3. Bent u van mening dat de Marokkaanse wet ongunstiger is voor vrouwen dan voor mannen? Waarom? Uit mijn ervaring blijkt dat de Marokkaanse wet gunstig is voor vrouwen met betrekking tot echtscheiding. Ik had mijn ex-echtgenoot zelfs om alimentatie kunnen vragen, voor die jaren die wij al uit elkaar waren maar nog niet waren gescheiden. Ik heb hier zelf van afgezien. Verder heb ik de scheiding doorgezet zonder instemming van mijn exechtgenoot. Dit heeft tot mijn verbazing tot geen enkele vertraging geleid.

4. Vindt u dat u en uw (ex-)echtgenoot gelijkwaardig zijn behandeld door de Marokkaanse rechter? In mijn situatie is deze vraag niet van toepassing: hij heeft niet meegewerkt en werd dus volledig buiten beschouwing gelaten. 5. Hoe lang heeft uw echtscheidingsprocedure geduurd? De Nederlandse procedure heeft 9 maanden geduurd. Toen ik mijn Nederlandse beschikking binnen had, heb ik de Marokkaanse scheiding aangevraagd. Dit heeft amper 4 weken geduurd. 6. Denkt u dat de problemen waar u mee te maken heeft gehad voorkomen of beperkt hadden kunnen worden als u bijvoorbeeld beter op de hoogte zou zijn geweest van de wetgeving? Als ik beter op de hoogte was van de Marokkaanse regelgeving omtrent echtscheidingen, dan zou ik mijn advocaat niet zoveel hebben betaald. Ik was nog onder de veronderstelling dat het haast een onmogelijke klus was, dus was ik meer dan bereid een flink som geld hiervoor te betalen. Achteraf was dit een simpele klus (vanwege de gewijzigde wetgeving) die elke advocaat had kunnen klaren voor veel minder geld. Verder heb ik geen problemen ondervonden. Ik pleit echter wel voor meer duidelijkheid en bekendheid van de Marokkaanse wetgeving omtrent de echtscheidingsprocedure.

7. Wat zou u anderen willen adviseren? Ik zou adviseren om je goed te laten informeren over hoe een Marokkaanse echtscheiding gaat. Er zijn tegenwoordig genoeg advocaten die Marokkaanse Nederlanders kunnen bijstaan bij een echtscheiding. Dit kan een hoop zorgen en geld besparen.

55

Interview met mevrouw E E. Is Nederlands Marokkaanse vrouw van de eerste generatie. Ze is vierenveertig jaar en is gescheiden in het jaar 2000 1. Hoe verliep uw echtscheiding? De Nederlandse echtscheiding verliep goed. De Marokkaanse echtscheiding verliep moeilijker. 2. Deden zich problemen voor en zou u deze problemen kunnen toelichten? Het was moeilijk om een Marokkaanse echtscheiding te regelen omdat ik niet elke keer naar Marokko af kon reizen. Ik heb daarom zoveel mogelijk geregeld bij het 56

Marokkaanse consulaat. Het heeft alleen veel tijd gekost om de echtscheiding rond te krijgen. 3. Bent u van mening dat de Marokkaanse wet ongunstiger is voor vrouwen dan voor mannen? Waarom? Onder de oude wet hadden vrouwen het moeilijker omdat vrouwen zich niet makkelijk konden verdedigen en omdat het erg moeilijk was om een echtscheiding onafhankelijk te regelen. Tegenwoordig is dat veranderd. 4. Vindt u dat u en uw (ex-)echtgenoot gelijkwaardig zijn behandeld door de Marokkaanse rechter? In mijn geval heeft de rechter het mijn ex-man moeilijker gemaakt dan mij. Maar dit komt omdat hij het er zelf naar gemaakt had. 5. Hoe lang heeft uw echtscheidingsprocedure geduurd? De Nederlandse echtscheiding heeft drie maanden geduurd. De Marokkaanse echtscheiding heeft anderhalf jaar geduurd. 6. Denkt u dat de problemen waar u mee te maken heeft gehad voorkomen of beperkt hadden kunnen worden als u bijvoorbeeld beter op de hoogte zou zijn geweest van de wetgeving? Zelfs wanneer je op de hoogte bent van de wetgeving, blijft de procedure moeilijk. Er kunnen altijd onverwachte zaken tevoorschijn komen waar je geen rekening mee hebt kunnen houden. 7. Wat zou u anderen willen adviseren? Communicatie tussen partners is erg belangrijk. Ik adviseer om te proberen om problemen uit te praten en niet snel de beslissing te nemen om te scheiden. Als je dan toch gaat scheiden, dan zou ik adviseren om een Marokkaanse advocaat te nemen. Het is te moeilijk om zelf de procedure te regelen.

Interview met meneer X Meneer X was getrouwd en heeft 8 kinderen. Ze woonden beiden in Breda, Nederland. In 1983 is het gezin op vakantie naar Marokko gegaan. Tijdens deze vakantie kreeg het stel ruzie. Het stel besloot om te scheiden maar later gaf de man aan dat hij toch graag wilde proberen om te werken aan het huwelijk en te verzoenen maar zijn vrouw wilde hier niet aan mee werken. Ze waren voor zowel de Marokkaanse als de Nederlandse wet getrouwd. Omdat ze op dat moment in Marokko waren hebben ze besloten om eerst volgens de Marokkaanse wet te scheiden.

57

Ze zijn door middel van een talaq- procedure gescheiden. Meneer heeft ter plaatse kinderen partneralimentatie betaald. Vervolgens hebben beiden afgesproken dat Meneer X de voogdij over vier kinderen zou krijgen en mevrouw zou de voogdij over de andere vier kinderen krijgen. Eenmaal terug in Nederland heeft mevrouw alle goederen waar ze beiden over beschikten gedurende het huwelijk in beslag genomen. Tevens wilde mevrouw de andere kinderen ook. Meneer heeft zijn kinderen toen naar zijn ex- vrouw gebracht omdat hij vond dat zijn kinderen een moeder nodig hadden. De kinderen wilden echter niet bij de moeder blijven. Hij heeft daarom besloten om de vier kinderen daarom zelf op te voeden. Zowel financieel als emotioneel heeft meneer het in de daarop volgende jaren erg moeilijk gekregen. In 1995 zijn ze volgens de Nederlandse wet gescheiden. De rechter oordeelde dat meneer te weinig verdiende om alimentatie te betalen. Zijn ex- vrouw nam hier echter geen genoegen mee. Volgens de Marokkaanse wet is de man verplicht kinderalimentatie te betalen. Zijn ex- vrouw wilde voor alle kinderen alimentatie terwijl ze slechts voor vier zorgde. De rechter heeft haar in het gelijk gesteld en meneer moest alimentatie betalen, terwijl ze van de Nederlandse staat ook alimentatie ontving. De rechter weigerde deze informatie echter mee te nemen in zijn beslissing. Meneer kon de alimentatie niet betalen omdat hij parttime werkte, om voor zijn kinderen te zorgen. In Marokko is kinderalimentatie verplicht en omdat de man dit niet betaalde was hij hierdoor in overtreden. Door de jaren heen is er zodoende een schuld opgebouwd. Als hij dit niet betaalde moest hij naar de gevangenis. De douane werd ingelicht over degenen die een schuld hebben in Marokko. Zodra ze Marokko binnenkomen kunnen ze dan worden opgepakt. Meneer X werd daarom afgeraden naar Marokko te reizen. Hierdoor heeft hij veertien jaar zijn vaderland en de daar wonende familie niet kunnen bezoeken. Meneer heeft verschillende advocaten om hulp gevraagd maar hij werd steeds van het kastje naar de muur gestuurd. De advocaten hebben nooit een volledig dossier opgebouwd waardoor het lijkt alsof hij al die tijd niks heeft gedaan. Door het gebrek aan goede juridische hulp is meneer tot op heden niet in staat geweest om deze problemen op te lossen. Door de jaren heen heeft meneer ongeveer 26.000 euro besteed aan de procedure. Op dit moment is hij nog bezig met de procedure en probeert hij te bewijzen dat hij niet in staat is om zoveel alimentatie op te brengen.

58

Erkenningsprocedure van een Nederlandse echtscheiding in Marokko 145 Stappenplan voor aanvraag erkenning van echtscheiding in Marokko 1. Regelen van echtscheiding in Nederland. De echtscheiding is pas definitief als deze is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand. 145

www.cosnederland.nl

59

2. Documenten verzamelen, laten vertalen door een beëdigd vertaler en laten legaliseren door de bevoegde instanties 3. Advocaat inschakelen in Marokko. Het maakt niet uit bij welke rechtbank het verzoek tot erkenning wordt ingediend als betrokkene gewone verblijfplaats heeft in Nederland 4. Advocaat dient verzoek van erkenning in bij de rechtbank in Marokko Echtscheiding in Nederland De Moudawana kent verschillende vormen van ontbinding van het huwelijk: verstoting, verstoting tegen compensatie en echtscheiding. Als gevolg van de wetswijzigingen in de Moudawana van 2004 is zowel voor de man als de vrouw duurzame ontwrichting (Shikak) een nieuwe reden voor echtscheiding. De nieuwe Moudawana maakt het makkelijker om de in Nederland uitgesproken echtscheiding te laten erkennen in Marokko. De in Nederland uitgesproken echtscheiding mag niet in strijd zijn met de Marokkaanse openbare orde. Het is belangrijk om de advocaat erop te wijzen dat de reden van de echtscheiding, duurzame ontwrichting is, deze moet expliciet in de echtscheidingsbeschikking wordt opgenomen. De advocaat kan de rechter dan verzoeken om bij het slaan van de beschikking de reden van de echtscheiding in de beschikking op te nemen. Ook dient de advocaat de rechter erop te wijzen dat er reeds meerdere verzoeningspogingen zijn ondernomen maar dat die helaas zonder resultaat zijn gebleven. Erkenning van een Nederlandse echtscheiding door Marokko Een verzoek tot bekrachtiging van een Nederlandse echtscheiding door de Marokkaanse rechter dient in Marokko plaats te vinden. Dit verzoek tot bekrachtiging moet ingediend worden bij de familierechtbank. De betrokkene dient hiertoe een advocaat in te schakelen in Marokko die het verzoekschrift tot erkenning voor hem/ haar opstelt en indient bij de rechter. Bij de procedure van erkenning vindt geen inhoudelijke beoordeling plaats van de Nederlandse beschikking. Er wordt allereerst beoordeeld of het verzoekschrift voorzien is van alle benodigde documenten. Is dit niet het geval, dan wordt het verzoek niet- ontvankelijk verklaard op grond van het feit dat niet alle benodigde documenten zijn aangeleverd. Is dit wel het geval dan wordt beoordeeld of in de Nederlandse procedure de eisen in acht zijn genomen. Eisen voor erkenning: De echtscheiding is uitgesproken door een bevoegde rechtbank in Nederland Beide partijen zijn behoorlijk opgeroepen De echtscheiding is gebaseerd op een grond tot beëindiging van een huwelijksrelatie welke niet strijdig is met de Moudawana (shikak), dit is gelijk aan ‘duurzame ontwrichting’. De beschikking mag niet in strijd zijn met de Marokkaanse openbare orde Vermelding van poging tot verzoening Echtscheiding is zodanig dat er geen beroep meer mogelijk is (de tegenpartij moet kansen hebben gehad om protest aan te tekenen)

60

Documenten die nodig zijn voor erkenning: Originele echtscheidingsbeschikking Huwelijkscontract (is al in het Arabisch en/ of Frans) Originele kennisgeving van inschrijving Originele verklaring van geen hoger beroep, ’Non Appel’ verklaring (aan te vragen bij de rechtbank die de echtscheiding heeft uitgesproken) Al deze documenten dienen te worden vertaalt in het Arabisch door een beëdigd vertaler en vervolgens gelegaliseerd*. *) Legalisatie van de vereiste documenten Legalisatie door de rechtbank waar de vertaler ingeschreven staat Het document dient daarna gelegaliseerd te worden door het Nederlandse Ministerie van Justitie te Den Haag; Vervolgens dient het document door het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken te Den Haag te worden gelegaliseerd; Tot slot dient het document door het Marokkaanse consulaat waar betrokkene staat ingeschreven, te worden gelegaliseerd. Elke instantie stempelt het document af. De advocaat van de betrokkene in Nederland kan voor legalisaties zorg dragen. Hier is echter veel tijd mee gemoeid; gemiddeld duurt het zes tot acht weken voordat de instanties de documenten hebben gelegaliseerd en aan de advocaat hebben teruggestuurd. Het verdient daarom aanbeveling om hiervoor zelf een dagje vrij af te nemen en naar Den Haag en het Marokkaanse consulaat af te reizen (informeer vooraf wel naar de openingstijden!). Procedure van erkenning in Marokko De advocaat dient het verzoekschrift tot erkenning met de vereiste documenten in bij de rechtbank. De rechtbank doet geen inhoudelijke beoordeling. De rechtbank roept geen partijen op voor een zitting, stuurt ook geen kennisgeving naar de wederpartij naar aanleiding van het ingekomen verzoek tot erkenning. Het Openbaar Ministerie krijgt echter wel bericht hiervan en treedt op als ‘gemachtigde’ van wederpartij. In de regel duurt het twee tot drie maanden voordat de rechtbank uitspraak doet. Hierna staat beroep open, het OM kan beroep aantekenen gedurende 4 weken. Wordt er geen beroep ingesteld, dan wordt de erkenning definitief. Bij de registers van de burgerlijke stand wordt melding gemaakt van de echtscheiding tussenpartijen. Hierbij wordt als datum van de echtscheiding genoteerd de datum van de Nederlandse echtscheiding en dus niet de datum waarop de Nederlandse echtscheiding door Marokko is erkend.

61

Marokkaans recht vs. Nederlandse en internationaal recht

Recommend Documents