AURORA KÖN YVEK
M A G Y A R Í R Ó K B Ű N P E R E I
Í r t a K U N S Z E R Y G Y U L A
K i a d j a AURORA KÖNYVKIADÓ B u d a p e s t 1 9 4 2
Felelős Kiadó: Mátyás János Hellas irodalmi és nyomdai részvénytársaság. Budapest, XIII., Dráva-utca 11 szám Felelős nyomdavezető : Szeverényi József
I r o d a l o m é s i g a z s á g s z o l g á l t a t á s T a n u l m á n y u n k n a kc í m ee zl e h e t n e :Irodalom és igazságszolgáltatás. N e ma ze s z t é t i k a ié r t e l m e z é s ű„ k ö l t ő ii g a z s á g s z o l g á l t a t á s r ó l “l e s zs z ó ,a m i k o ra k ö l t ős z o l g á l t a ti g a z s á g o t k é p z e l e t ea l k o t t ah ő s e ik ö z t ,h a n e ma z o k r ó las a j n á l a t o s e s e t e k r ő l ,a m i d ő nak ö l t ő—í r ó ,t u d ó s ,á l t a l á b a n :as z e l l e m i é l e te m b e r e—k e r ü lö s s z e ü t k ö z é s b eat á r s a d a l m ir e n di g a z s á g s z o l g á l t a t ós z e r v e i v e l :ak o r m á n y z óh a t a l o m m a l ,f e l e t t e sh a t ó s á g o k k a l , b í r ó s á g g a l , é s így t o v á b b . E b b ő ln y i l v á nk ö v e t k e z i k ,h o g ya z„ i g a z s á g “s z ót é m á n k l e g t ö b b e s e t é b e n n e m a b s z o l ú t f i l o z ó f i a i é r t e l m é b e n é r t e n d ő . T e r m é s z e t e s e nc s a ka zo l y a ne s e t e k r ev a g y u n kt e k i n t e t t e l , m e l y e k n é la zi g a z s á g s z o l g á l t a t á s—v a g ym o n d j u kp o n t o s a b b a n :m e g t o r l á s—a zí r ós z e l l e m iá l l á s f o g l a l á s á n a k( p o l i t i k a i , v a l l á s i ,v i l á g n é z e t i ,m ű v é s z e t iv a g yt u d o m á n y o sm e g g y ő z ő d é s ) k ö v e t k e z m é n y e :a ze z e k e nk í v ü le s őj o g ie s e t e kn e mt a r t o z n a k é r d e k l ő d é s ü n k k ö r é b e . M a g á n é l e t i p e r p a t v a r o k ( p l . B a l a s s i B á l i n th á z a s s á g ié sö r ö k s é g ip ö r e i ) ,v a g yp l á n ek ö z ö n s é g e s b ű n c s e l e k m é n y e k ( m i n t L i s z t i L á s z l ó b á r ó p é n z h a m i s í t á s a , r a b l á s a i ,g y i l k o s s á g a i )p á r b a j v é t s é g e k( H e r c z e gF e r e n c )k í v ü l e s n e k t á r g y u n k k ö r é n . V i z s g á l ó d á s u n k a tp e r s z ec s a k a magyar s z e l l e m ié l e t t e r ü l e t é r ek o r l á t o z z u k ,ar e n d e l k e z é s ü n k r eá l l ós z ű kk e r e t e k e n b e l ü lígy i sc s a kv á z l a t o sk é p e tn y ú j t h a t u n k ;h i s z e na za n y a g r e n d k í v ü l b ő s é g e s , t á r g y a l á s u n k s o r á n t a l á l k o z n i f o g u n k s z e l l e m ié l e t ü n kl e g t ö b bk i v á l ó s á g á n a kn e v é v e l .D ee l e v ei s
4 ó v á s te m e l ü n k ,az s ú f o l tk é pn e h o g yb á r k i ti sm e g t é v e s s z e n sn e t á nv a l a k ii sa r r aat é v e s ,h a m i sé si g a z t a l a nk ö v e t k e z t e t é s r ej u s s o n ,m i n t h aam a g y a r s á g b a nt a l á nn e ml e n n em e g a k e l l ő é r z é k s z e l l e m i n a g y s á g a i m e g b e c s ü l é s e i r á n t . An a g ys z e l l e m e kk ü z d e l m e sé l e t e ,m e g n e m é r t e t t s é g eá l t a l á n o sv i l á g j e l e n s é g .H o g yc s a kk a p á s b ó li d é z z ü n ke g yr a p s z o d i k u sn é v s o r t :S o k r a t e s ,C a t o ,O v i d i u s ,D a n t e ,T a s s o ,G a l i l e i , V i l l o n ,V i c t o rH u g o ,V e r l a i n e ,S c h i l l e r ,H e i n e ,T h o m a sM a n n , P u s k i n ,D o s z t o j e v s z k i j ,S w i f t ,B y r o n ,S h e l l e y ,W i l d eO s z k á r —s af e l s o r o l á s tm é gh o s s z a nl e h e t n ef o l y t a t n i—v a l a m e n n y i e nÖ s s z e ü t k ö z é s b ek e r ü l t e kk o r u kf e n n á l l ót á r s a d a l m i r e n d j é v e lsé r e z t é kaf ö l d i„ i g a z s á g “ s z o l g á l t a t á ss ú j t ók e z é t —k i v é g z é s ,b ö r t ö n ,s z á m ű z e t é s ,k e g y v e s z t e t t s é g ,t á r s a d a l m ik i k ö z ö s í t é s f o r m á j á b a n . Af ő o k :a zegyén és a közösség ö r ö ks ú r l ó d á s a ,k i e g y e n l í t h e t e t l e n h a r c a , a z „ e m b e r t r a g é d i á j a “ . M i n é le r ő s e b be g y é n i s é g ,m i n é le m b e r e b be m b e rv a l a k i , t e r m é s z e t e s ,h o g ye zat r a g é d i ai sa n n á lt r a g i k u s a b b .An a g y s z e l l e m—é p p e na z é r t ,m e r tn a g y—m e g e l ő z iak o r á t ,p e r s z e h o g yas a j á tk o r an e mé r t h e t im e gö t .Ak ö l t ők é p z e l e t ee g y t ö k é l e t e s ,i d e á l i sv i l á g o tt e r e m t ,t e r m é s z e t e s ,h o g ye h h e zm é r t e n l á z a d o z i k ;b é k é t l e n k e d i kam i n d e n k o r it ö k é l e t l e né sr e n d e t l e n r e n de l l e n .A zi sm a g á t ó lé r t e t ő d i k ,h o g ye za„ r e n d “v i s z o n t as a j á tn y u g a l m aé sf e n n m a r a d á s aé r d e k é b e ni g y e k s z i km e g t o r o l n im i n d e nl á z a d o z á s t .A ze g y é n i s é ge l e m ea szabadság, ak ö z ö s s é gv i s z o n tn e ml e h e tm e gb i z o n y o sk o r l á t o z á sé sm e g k ö t ö t t s é gn é l k ü l .A ze g y é n i s é gm a g a t a r t á s aa z őszinteség, ak ö z ö s s é gö s s z e t a r t ór a g a s z t é k á b a np e d i gs o kak é n y s z e r ű h a z u g s á g .M i n é le g y é n i b b e ka zé r z é s e k ,a n n á lk e v é s b b éh a n g o l h a t o kö s s z eak ö z ö s s é g ié r z é s e k k e l .Í g yl e s za ze g y é n i I s t e n v i s z o n y l a t b ó lv a l l á s g y a l á z á s ,a ze g y é n is z e r e l e m b ő lk ö z s z e m é r e m s é r t é s ,sa ze g y é n if a j t a s z e r e t e t b ő ln e m z e t g y a l á z á s . P e r s z en e ma b s z o l ú tö n m a g á b a nv é v e ,h a n e mak ö z ö s s é g á l t a l á n o s f e l f o g á s á h o z v i s z o n y í t v a . M i n d e z e k h e zj á r u lm é ga zi s ,h o g yas z e l l e m in a g y s á g
5 s o k s z o rn e m c s a ké r z i ,h a n e mag o e t h e i„ n u rd i eL u m p e ns i n d b e s c h e i d e n “é r t e l m é b e nm á s o k k a li sé r e z t e t ik i v á l ó s á g á t ,a z a z k ö z ö n s é g e sm e g j e l ö l é s s e lé l v e :k e l l e m e t l e n ,k i á l l h a t a t l a ns z e m é l y i s é g ,a k im á rm o d o r á v a li se l l e n s z e n v e tt á m a s z tö n m a g a e l l e n . M i n d e z e ka zo k o kt e r m é s z e t e s e nn á l u n ki sh a t o t t a k .D e h o g yat é m á n kk ö r é b et a r t o z ón é v s o ras z o k o t t n á li sg a z d a g a b b—sa za l á b b im e g á l l a p í t á sé p p e nam a g y a rk ö z ö s s é g v é d e l m é r es z o l g á l—a zas a j á t o sh e l y z e t ü n k b ő le r e d ők ü l ö n l e g e s o k r a v e z e t h e t ő v i s s z a . É p p e na k k o r ,m i d ő nam a g y a rs z e l l e m ié l e tk e z d e t l e g e s á l l a p o t á b ó lk i b o n t a k o z n ik e z d e t tv o l n a ,at ö r t é n e l m ie s e m é n y e k s a j n á l a t o sö s s z e j á t s z á s ak ö v e t k e z t é b e nan e m z e te l v e s z t e t t e ö n r e n d e l k e z é s é t ,h af ü g g e t l e n s é g en e mi ss z ű n tm e gt e l j e s e n , d em i n d e n e s e t r en a g ym é r t é k b e nm e g c s o n k u l té sm i n tl á t n i f o g j u k :am a g y a rs z e l l e ms o kv i s z o n t a g s á g á té sv e r g ő d é s é t al e g t ö b be s e t b e nn e ma zo k o z t a ,m i n t h aam a g y a r'k ö z ö s s é g m e g t a g a d t a v o l n a a s z e l l e m i k i v á l ó s á g a i b a n r e i n k a r n á l ó d ó s a j á tn e m z e t iG é n i u s z á t ,h a n e ma z ,h o g ye n n e kaG é n i u s z n a k as a j á th a z á j á b a ne l u r a l k o d ói d e g e ns z e l l e m i s é g g e lk e l l e t t m e g k ü z d e n i e . At e l j e sp o l i t i k a if ü g g e t l e n s é gu t o l s ók é té v t i z e d es o k k a l k ö z e l f e k v ö b b ,r ö v i d e b bé sh á n y a t o t t a b bi d ő s z a ka h h o z ,s e m h o g ya ze z e nk o r n a kt é m á n kk ö r é b et a r t o z óe s e m é n y e i b ő lé s j e l e n s é g e i b ő l b á r m i f é l e k ö v e t k e z t e t é s t v o n h a t n á n k . B ő s é g e sa n y a g u n k a tn é g yf e j e z e t b e nt á r g y a l j u k .A ze l s ő b e s o r o z z u kn y o l cé v s z á z a ds p o r a d i k u se s e m é n y e i t .E z tah o s s z ú i d ő k ö z tas z e r v e sf e j l ö d é s üs z e l l e m ié l e th i á n y á n a kn e g a t í v u m ak a p c s o l j ae g y b e ,eh o s s z úk o r s z a ka l a t tn e mv o l ts z e r v e s ,i n t é z m é n y e si r o d a l m ié l e t ,d ea m im é g i sv o l t ,a za t é m á n k h o zt a r t o z óm é l a b ú sk í s é r ő z e n é v e le g y ü t tj e l e n t k e z i k . A z o n b a nek í s é r ő z e n ek ó s z aa k k o r d j a i b ó lm á rk i k i c s e n d ü l v a l a m e n n y ij e l l e m z őh a n g j aak é s ő b b ik o r o ks z e r v e s e b b e n m e g k o m p o n á l t z e n e b o n á i n a k . At i z e n n y o l c a d i ks z á z a dv é g é nm e g i n d u lh a z á n k b a na z
6 i n t é z m é n y e s n e kn e v e z h e t ős z e l l e m ié l e tsv e l ee g y i d ő b e nm e g i n d u las o kt e k i n t e t b e nu g y a n c s a ki n t é z m é n y e ss z e l l e m ü l d ö z é s i s .M i n t e g yh a t v a né v e tö l e lf e le zak e z d e t ik o r s z a k—m á s o d i k f e j e z e t ü n kt á r g y a—sm a g á b a nf o g l a l j aaf e l v i l á g o s u l t ,v a l a m i n t a l e g j o b b a n e l s ö t é t ü l t a b s z o l u t i z m u s t . E n n e kak o r n a ks z e r v e sf o l y t a t á s a—c s u p á nas z a b a d s á g h a r cg l ó r i á b ó l , v é r b ö lé sg y á s z b ó lf o n tf o n a l á v a le l v á l a s z t v a —aB a c h r e n d s z e rn é v v e lj e l ö l tm á s f é lé v t i z e d ,a m e l yz s ú f o l t a n y a g á v a l k ü l ö n ( a h a r m a d i k ) f e j e z e t b e k í v á n k o z i k . V é g ü lan e g y e d i kf e j e z e t b e nf o g l a l t u kö s s z eal e g ú j a b b k o r h e t v e n e g y n é h á n y e s z t e n d e j é t . E l ö l j á r ó b a nh a d ds z á m o l j u n km é gb ep á rs z ó b a nt a n u l m á n y u n kf ő b bf o r r á s a i r ó l .A ze g y e sí r ó k r av o n a t k o z ó ,s z a k k ö r ö k b e n á l t a l á n o s s á g b a n i s m e r t m o n o g r á f i á k o n k í v ü l s o k h a s z o n n a l f o r g a t t u k a k ö v e t k e z ő ö s s z e f o g l a l ó m ű v e k e t : Szekfü Gyula M a g y a rt ö r t é n e t é t ,Horváth Cyrill „ Ar é g i m a g y a ri r o d a l o mt ö r t é n e t e “c í m űm ü v é t , Toldy Ferenc „ A m a g y a rk ö l t é s z e tk é z i k ö n y v e “c í m űa n t o l ó g i á j á n a kí r ó ié l e t r a j z a i tsv é g ü l ,d en e mu t o l j á r aPintér Jenő M a g y a ri r o d a l o m t ö r t é n e t é t .E zu t ó b b i n a kk ü l ö n ö s e nn a g yh a s z n á tv e t t ü k ,n e m c s a ki m p o n á l óa d a t b ö s é g em i a t t ,h a n e ma z é r ti s ,m e r ts z e r z ő j é n e kf e j l e t té r z é k ev a nas z e l l e me m b e r e i té r tm é l t á n y t a l a n s á g o k k i d o m b o r í t á s á h o z .
A r é g i m a g y a r i r o d a l o m Történelmi életünk kezdetén e g y k ü l ö n ö s e s e m é n n y e l t a l á l k o z u n k ,a m e l yn é m it e k i n t e t b e nt á r g y u n k h o zi sh o z z á t a r t o z i k . Márk barát 1 4 .s z á z a d b e l iKépes Krónikája a za u g s b u r g i v e r e s é gh é té l e t b e nm a r a d t ,m e g c s o n k í t o t t gyász-magyarjáról ak ö v e t k e z ő k e tí r j a :„ Af ü l e t l e nh é tm a g y a r r ap e d i g ,a z é r t , h o g yé l v ev i s s z a j ö t t e ké sn e mö l e t t é kl ei n k á b bm a g u k a tb a j t á r s a i k k a le g y ü t t ,ak ö z s é g ,m i n tm o n d j á k ,i l y e ní t é l e t e th o z o t t , h o g ym i n d e n ö k e t ,a m i j ö kv a l a ,a k á ri n g ób i r t o k b a n ,a k á ri n g a t l a n b a n ,v e s z í t s é ke l ,sf e l e s é g e i k t ő lsg y e r m e k e i k t ő le l v á l a s z t v á nő k e t ,n e k i e ks e m m it u l a j d o n tb í r n in e me n g e d t e k , sa r r ak é n y s z e r í t e t t é k ,h o g ym i n d i ge g y ü t tg y a l o gm e z í t l á b j á r v as á t o r r ó l s á t o r r ak o l d u l j a n a km i n d h a l á l u k i g .E z tah é t m a g y a r t a z t á n e z e n b o t r á n y m i a t t L á z á r o k n a k h í v t á k . . . “ Á1 5 .s z á z a d b e l i Pozsonyi krónika, e z tat ö r é n e t e tk i e g é s z í t ia z z a l ,h o g yah é te l í t é l tm a g á r ó lé n e k e ts z e r z e t t ,se z t é n e k e l t é ks á t o r r ó l s á t o r r aj á r v ai v a d é k a i ki s ,m í gS z e n tI s t v á n a ze s z t e r g o m iS z e n tL á z á rr e n dh a t ó s á g aa l án e mr e n d e l t e ő k e t ;e zi d ő t ő lf o g v aa z t á nS z e n tL á z á rs z e g é n y e i n e kn e v e z t é k ő k e t . A za r á n y l a gk é s ő if e l j e g y z é s e k n e kk e v é sh i t e l tt u l a j d o n í t h a t u n k ; s z i m b o l i k u s j e l e n t ő s é g e m i a t t m é g s e m t a r t j u k é r t é k t e l e n n e ke z tah i s t ó r i á t .I t tak é s ő b b i e k t ő le l t é r őf o r d í t o t t e s e t t e lá l l u n ks z e m b e n .A g y á s z m a g y a r k á k a tn e ma z é r tb ü n t e t t é k , m e r t k ö l t ő k v o l t a k , h a n e m b ü n t e t é s b ő l l e t t e k k ö l t ő k k é .
8 M i n t h ac s a ke z e ré vk ö d é nk é r é s z ü la z tk i á l t a n á kak é s ő b b i k o r o kf e l é ,h o g yn eb ü n t e s s é kak ö l t ő k e t ,h i s z e nm a g y a rk ö l t ő n e k l e n n i m á r ö n m a g á b a n v é v e i s b ü n t e t é s , g y á s z é s l á z á r s á g . S o k k a lv a l ó s z í n ű b ba z o n b a n ,h o g yn e mm e g c s ú f o l th a r c o s o k ,h a n e mp a p j a i k ,at á l t o s o kv o l t a kapogány magyarok e l s ők ö l t ő i .K ö z é p k o r il a t i nk r ó n i k á i n kf e l j e g y z i kp é l d á u l , h o g ya zI .B é l au r a l k o d á s ai d e j é nk i t ö r tp o g á n yl á z a d á s v e z e t ő i ,av a r á z s l ó k ,b ű b á j o s o k ,t á l t o s o k ,„ i s t e n t e l e n “—t e h á t p o g á n ys z e m p o n t b ó lv o l t a k é p p e ni s t e n e s — v e r s e k k e lb u j t o g a t t á k an é p e tak e r e s z t é n y s é ge l l e n .A z ti st u d j u k ,h o g yak e r e s z t é n y h a t ó s á g o kap o g á n y s á g o t ,k ü l ö n ö s e na n n a ks z e l l e m iv e z é r e i t , s z i g o r ú a nü l d ö z t é ksí g yap o g á n yt á l t o s o k b a nl á t h a t j u ka v i l á g n é z e t i ,a v a g yh aú g yt e t s z i k :p o l i t i k a im e g g y ő z ő d é s ü k m i a t t ü l d ö z t e t é s t s z e n v e d ő m a g y a r k ö l t ö k ő s e i t . Ak e r e s z t é n y s é ge b b e nak e z d e t ik o r b a nt e r m é s z e t e s e n m é gi d e g e nv o l tam a g y a rl é l e k t ő lsí g ym e l l é k e s e nm e g j e g y e z h e t j ü k ,h o g yaf ő ü l d ö z ő kv a l ó s z í n ű l e gn e mam a g y a r s á gk ö r é b ő l k e r ü l t e k k i . P e z s d ü l ős z e l l e m ié l e tc s a kak ö z é p k o rv é g é n ,an a g y r e n a i s s a n c e u r a l k o d ó , Mátyás király korában é s k ö r é b e n i n d u lm e g .T e r m é s z e t e s e nl a t i nn y e l v e n .Am a g y a rh u m a n i s t á k l e g k i v á l ó b b j a i h o s s z a b b r ö v i d e b b i d e i g t a r t ó t ü n d ö k l é s u t á n s z o m o r ú v é g r e j u t n a k . Vitéz János v á r a d ip ü s p ö k ,k é s ő b be s z t e r g o m ié r s e k ,a g y e r m e kM á t y á sn e v e l ő j e ,an a g y m ű v e l t s é g űk i v á l ós z ó n o ké s s t i l i s z t a1 4 7 2 b e nö s s z e e s k ü v é s ts z ő t tM á t y á se l l e n ,st i t k o s t á r g y a l á s o ks o r á nal e n g y e lK á z m é rh e r c e g n e ka j á n l o t t af e l am a g y a rt r ó n t .K á z m é rt r ó n k ö v e t e l őh a d iv á l l a l k o z á s aa z o n b a nk u d a r c c a lv é g z ő d ö t t ,sM á t y á sa zö s s z e e s k ü v őV i t é z te l f o g a t t aé sb e b ö r t ö n ö z t e .A ző s zf ő p a paf o g s á g b a nr ö v i d e s e n m e g i s h a l t . Janus Pannonius p é c s ip ü s p ö k ,a ze u r ó p a ih í r űh u m a n i s t ak ö l t ői sb e l e k e v e r e d e t taV i t é z f é l eö s s z e e s k ü v é s b ese z é r t ak u d a r cu t á nm e n e k ü l n iv o l tk é n y t e l e n .B ú j d o s á s ak ö z b e n
9 h a l tm e gah o r v á t o r s z á g iM e d v ev á r b a n .M á t y á sú g yl á t s z i k h a m i sn y o m o nk e r e s t e t t e .As z á s zh e r c e g h e zí r tl e v e l e t ,m e l y b e na r r ak é r i ,f o g a s s ae lé ss z o l g á l t a s s ak iJ a n u s t ,h ao r s z á g á b a m e n e k ü l t v o l n a . H a s o n l ós o r sj u t o t tk é s ő b bo s z t á l y r é s z ü l Váradi Péter k a l o c s a ié r s e k n e ki s ,a k iV i t é z h e zh a s o n l ó a ns z i n t é nk i t ű n ő h u m a n i s z t i k u s l e v é l í r ó s t i l i s z t a . ő i s v a l ó s z í n ű l e g p o l i t i k a i o k o kk ö v e t k e z t é b e nl e t tk e g y v e s z t e t t ;M á t y á s1 4 8 4 b e nÁ r v a v á r á b a z á r a t t a s c s a k a k i r á l y h a l á l a u t á n s z a b a d u l t k i i n n e n . M i n tl á t j u k ,ah u m a n i z m u sv e z é r a l a k j a i n a kü l d ö z t e t é s é t é p p e nn e mas z e l l e m ié r t e t l e n s é go k o z t a .M á t y á sm a g ai sk o r a m ű v e l t s é g é n e kl e g m a g a s a b bs z í n v o n a l á ná l l o t t ,k ié r t é k e l n i t u d t aas z e l l e m it e h e t s é g e t ,h i s z e nJ a n u sP o n n ô n i u sé sV á r a d i P é t e rm a g u ki sa zök e g y é n e kk ö s z ö n h e t t é kf é n y e sk a r r i e r j ü k e t .M á t y á s politikai hálátlanságukat b ü n t e t t e .É sh o g ye z u t ó b b i r am ik é s z t e t t eah u m a n i s t af ő p a p o k a t ?—v a l ó s z í n ű l e g —m i n ti g a z ir e n a i s s a n c e e g y é n i s é g e k—e g yh a s o n l ó a ne r ő s , k i t e l j e s e d e t te g y é n i s é g n e kv a s k e z űk o r m á n y z a t á t ,a b s z o l u t i s z t i k u s u r a l m á t n e h e z e n t u d t á k e l v i s e l n i . A reformáció, m i n tm i n d e nf o r r a d a l m is z í n e z e t űs z e l l e m i m o z g a l o m ,n á l u n ki se g y ü t tj á ras z e m b e n á l l óp á r t o ksf ő k é n t a z o kf ő k é p v i s e l ő i n e kk ö l c s ö n ö sü l d ö z é s é v e l .D eam a g y a r m é r s é k l e té sj ó z a n s á gd i c s é r e t é r ev á l i k ,h o g ya ze l l e n s é g e s k e d é sn á l u n ks o h a s e mf a j u l tB e r t a l a n é j s z a k á v á .A ze s e t l e g e s t ú l k a p á s o k—m i n tp é l d á u lap r o t e s t á n sp r é d i k á t o r o kg á l y a r a b s á g a—h á t t e r é b e nm i n d i gm e g f i g y e l h e t j ü ki d e g e ne r ő k k ö z r e m ű k ö d é s é t . N é z z ü ke l ő s z ö raprotestáns f e l e k e z e t e ks z e l l e m iv e z é r e i n e ks o r s á t .E l e v eh a n g s ú l y o z n ik í v á n j u k ,h o g ye z e k n e kn e m m i n d i gk a t o l i k u sr é s z r ő l ,h a n e mi g e ng y a k r a ne g y m á sr é s z é r ő l v o l t r é s z ü k k ü l ö n b ö z ő z a k l a t á s b a n . K ü l ö n ö s e ns o kü l d ö z t e t é s ts z e n v e d e t t Bornemisza Péter s e m p t e ip r é d i k á t o r ,B a l a s s iB á l i n tn e v e l ő j e .M é gk a s s a it a n u l ó k o r á b a nm i n tap r o t e s t á n se s z m é k é r tl e l k e s e d ői f j ú ,f i g y e l m e z -
1 0 t e t t ee g ya l k a l o m m a lav á rk a p i t á n y á t ,h o g yn ei m á d k o z z é k a„ f a k é p “e l ő t t ,m i é r te zb u z o g á n y á v a lm e g v e r t esk é th é t r e t ö m l ö c b e c s u k a t t a ( 1 5 5 3 ) . T a n u l m á n y a i t B é c s b e n f o l y t a t t a , d en y a k a sé sd a c o sp r o t e s t á n s s á g am i a t tm e n e k ü l n ik é n y s z e r ü l t .S e m p t e ip r é d i k á t o rk o r á b a nT e l e g d iM i k l ó s ,a k k o rm é g n a g y s z o m b a t i p l é b á n o s , f e n y e g e t é s e e l ö l Z ó l y o m v á r á b a m e n e k ü laB a l a s s ac s a l á d h o z .I n n e nak a t o l i k u sf ő p a p o k ó h a j á r aac s á s z á r iu d v a rB é c s b ei d é z ié sk é r d ő r ev o n j á k p r o t e s t á n sh i t e l v e im i a t t .E za l k a l o m m a lm é gs i k e r ü lm i n d e n n a g y o b bb a jn é l k ü lt á v o z n i a( 1 5 6 4 ) .D e1 5 7 4 i k ib é c s it a r t ó z k o d á s ai d e j é na zo t t a n ip o l g á r m e s t e rT e l e g d if e l j e l e n t é s é r ee l f o g a t j aé sb ö r t ö n b ev e t i .H á r o m h e t if o g s á gu t á ns i k e r ü lm e g s z ö k n i e :„ m i n tS z e n tP á lk o s á r b ak i e r e s z k e d eD a m a s z k u s b ó l ,c s a ké ni sn a g yk ő h á za b l a k á nB é c s b ő l “ .K é s ő b bS e m p t é r ö li sk i ű z i k ,af e l v i d é k e nb o l y o n g ,m í gv é g r eD e t r e k öv á r á b a n B a l a s s a I s t v á n n á l o l t a l m a t t a l á l . B o r n e m i s z a s o k h á n y ó d á s a m e l l e t t e l t ö r p ü l a b i b l i a f o r d í t ó Károlyi Gáspár i n c i d e n s e .1 5 8 9 b e nE r n őf ő h e r c e g , R u d o l fk i r á l yö c c s eé sm a g y a r o r s z á g ih e l y t a r t ó j ae l r e n d e l t e ak é s z ü l őm a g y a rB i b l i ak i n y o m a t á s á r af e l á l l í t o t tv i z s o l y i n y o m d a b e t ű i n e k é s n y o m t a t v á n y a i n a k e l k o b z á s á t . R á k ó c z i Z s i g m o n dr e f o r m á t u sn e m e sú rs z e r e n c s é r ek i v é d iam e r é n y l e t e tsak ö v e t k e z őé v b e nm i n d e nb a jn é l k ü lm e g j e l e n h e t e t t a z e l s ő t e l j e s m a g y a r n y e l v ű S z e n t í r á s . S o kü l d ö z t e t é s b e nv o l tr é s z e—f ő k é n ta zo r t h o d o xp r o t e s t a n t i z m u sf e l ö l—a zu n i t a r i z m u s n a ksf ő k é p v i s e l ő j é n e k ,Dávid Ferencnek, k ias z e l l e ms z a b a d s á g á n a ke g y i kl e g k i v á l ó b bé s l e g t ö b b e t s z e n v e d e t t m a g y a r h a r c o s a . Av a l l á s it ü r e l m e t l e n s é g r ej e l l e m z őp é l d á u la ze g y i kd e b r e c e n ip r o t e s t á n sp a p iz s i n a th a t á r o z a t a ,m e l ya S z e n t h á r o m s á g o tt a g a d óu n i t á r i u s o ke l l e nk i m o n d j a :„ m i u t á na zi g a z t a n o kv é d ő iá l t a lt ö r v é n y e s e nm e g c á f o l t a t t a ké se l í t é l t e t t e k , i s t e n k á r o m l ób ű n ö s ö k k é n ta ze g y h á z b ó lk i z á r a n d ó ké sav i l á g i h a t a l o má l t a lp a l l o s j o g n á lf o g v am e g ö l e n d ő k “ .A v a g yM e l i u s J u h á s zP é t e r„ I g a zS z e n t í r á s b ó lk i s z e d e t tÉ n e k “c .v i t a i r a t a ,
1 1 a m e l y b e na zu n i t á r i u s o ke l l e ni l y e n e k e to l v a s h a t u n k :„ M e g á l d j aI s t e naD á v i d d a le g y e t e m b e n ,k i kev a d k a n o k a t ,r ó k á k a t k e r g e t i k ,k í n o z z á k ,é g e t i k ,m i n tI s t e np a r a n c s o l j a ,h o g ym e g ö l j é k a h a m i s p r ó f é t á t , m i n t I l y e s l e v á g a t á a B á l p a p j a i t . . . “ S z e r e n c s é r eav i l á g ih a t a l o m ,f ő k é n tE r d é l y b e n ,n e m k ö v e t t e i l y v e h e m e n s e n a t ü z e s p r é d i k á t o r t a n á c s a i t s D á v i d F e r e n c é k ü l d ö z t e t é s e a b u z g ó k a t o l i k u s B á t h o r y I s t v á nt r ó n r a l é p é s é v e lk e z d ő d i km e g( 1 5 7 1 ) .E l v e s z t iaJ á n o s Z s i g m o n d u r a l k o d á s a a l a t t v i s e l t u d v a r i p a p i m é l t ó s á g á t , g y u l a f e h é r v á r i n y o m d á j á t ó l i s m e g f o s z t j á k , v é g ü l 1 5 7 8 b a n m i n tv e s z e d e l m e sh i t ú j í t ó tad é v a iv á rb ö r t ö n é b ez á r j á k ,i t th a l m e gak ö v e t k e z őé vő s z é n .H a l á l ae l ő t tb ö r t ö n ef a l á r aí r j au t o l s ó v a l l o m á s á t :„semmi hatalom nem fogja az igazságot feltartóztatni; azt írtam, amit éreztem, és amit érzék, bízó lélekkel, igazán hirdettem... “M i n d e ni d ő ke g y i kl e g m e g k a p ó b bí r ó i h i t v a l l á s a . S o kc s a p á ss ú j t o t t aa zu n i t á r i z m u s b ó lk i f e j l ő d őz s i d ó z ó s z o m b a t o sv a l l á ss z e l l e m iv e z é r é ti s , Péchy Simon e r d é l y i k a n c e l l á r t .1 6 2 1 b e nk e g y v e s z t e t tl e t tB e t h l e nG á b o rf e j e d e l e m n é l ,m e r ta v v a lv á d o l t á k ,h o g yd i p l o m á c i a it á r g y a l á s a is o r á n ö s s z e j á t s z o t tah a b s b u r g p á r t if ő u r a k k a l .H á r o m é v i gS z a m o s ú j v á rb ö r t ö n é b e ns í n y l ő d ö t t .K a b s á g aa l a t tl e t tu n i t á r i u s b ó l s z o m b a t o s s á .K i s z a b a d u l á s au t á nh o z z á l á t o t ta zú jh i t f e l e k e z e t m e g s z e r v e z é s é h e z ;e za z o n b a nú j a b bc s a p á s o ks o r o z a t á tz ú d í t o t t ar á ,m i d ő nI .R á k ó c z iG y ö r g yu r a l k o d á s aa l a t tm e g k e z d ő d ö t tas z o m b a t o s o kü l d ö z é s e .Ad é s io r s z á g g y ű l é ss z o m b a t o s e l l e n e sh a t á r o z a t a ié r t e l m é b e nak ő v á r ib ö r t ö n b ez á r t á ksf ő -é s j ó s z á g v e s z t é s r eí t é l t é k .É l e t é r eu g y a nk e g y e l m e tk a p o t t ,d e v a g y o n á n a kc s a kk i st ö r e d é k é tk a p t av i s s z a ;s z e n t e r z s é b e t i b i r t o k r é s z é ni n t e r n á l t á k ,si t tt e n g ő d ö t tt e s t b e n l é l e k b e nm e g t ö r v e h a l á l á i g . N a g y o b b á r a b e l s ő p r o t e s t á n s t o r z s a l k o d á s o k o k o z t á k a 1 7 .s z á z a dn a g yt u d ó s á n a k , Apácai Csere Jánosnak t r a g é d i á j á t . H o s s z úk ü l f ö l d it a n u l m á n y ú tu t á na ze l ő k e l őg y u f a f e h é r -
1 2
v á r if ő i s k o l á nn y e r ta l k a l m a z á s tak i t ű n őf i a t a lt u d ó s .J o g o s h i ú s á g á to k k a ls é r t h e t t e ,h o g yn e mam a g a s a b b f o k út e o l ó g i a i t a g o z a t o nk a pk a t e d r á t ,h a n e mc s a kag i m n á z i u m ip o é t i k a i o s z t á l yv e z e t é s é v e lb í z z á km e g .M o d e r np e d a g ó g i a ié st u d ó · m á n y o se l v e im i a t tá l l a n d ós ú r l ó d á s av a nt a n á r t á r s a im a r a d i s á g á v a l ,v é g ü lap r o t e s t á n sh i e r a r c h i ak é r d é s é b e nv a l l o t te l v e i m i a t tö s s z e ü t k ö z é s b ek e r ü lah i v a t a l o se r d é l y ie g y h á z if e l f o g á s s a l .Ő—s z e m b e nak o n z e r v a t í vp ü s p ö k i ,e p i s c o p a l i s i r á n y z a t t a l—an y u g a t iá l l a m o k b a nd í v óm o d e r n e b bp r e s b i t e r i a n i z m u sh í v e ,m e l ye g y h á z s z e r v e z e t ir e n d s z e r b e na ze g y h á z iü g y e kf ői n t é z ő f ó r u m aap r e s b i t é r i u m ,av i l á g it a g o k r é s z v é t e l é v e la l a k u l te g y h á z it a n á c s .P r e s b i t e r i á n u se l v e i ta f e j e d e l e m ,I I .R á k ó c z iG y ö r g y ,j e l e n l é t é b e nf o l y t a t o t tn y i l v á n o sv i t a t k o z á s o ni sh é v v e lh i r d e t i ,m i é r ti saf e j e d e l e m ,k ia m á s i ki r á n y z a th í v e ,b ü n t e t é s b ő l( a k k o rm é gn e mv o l ti s m e r e t e sak é s ő b b io s z t r á kb ü r o k r a t i z m u s„ s z o l g á l a té r d e k é b e n “ j e l i g é j űh a z u gs z é p s é g f l a s t r o m a )á t h e l y e z iö ta za l a c s o n y a b b r e n d ű k o l o z s v á r i l a t i n i s k o l á h o z( 1 6 5 5 ) . N e v e z e t e sm o z z a n a t aam a g y a rk u l t ú r h i s t ó r i á n a k ,h o g y r a j o n g ó t a n í t v á n y a i k ö v e t i k s z e r e t e t t m e s t e r ü k e t a s z á m ű z e t é s b e . O t t ,a h o lap r o t e s t a n t i z m u sa ze r ő s e b bf é l ,t e r m é s z e t e s e n a katolikusok s e m k e r ü l h e t i k e l a z ü l d ö z t e t é s t . Szántó István a ze l s őm a g y a rj e z s u i t a ,aj e l e sh i t s z ó n o k é sh i t v i t á z ó ,é l e t eu g y a n c s a kz a k l a t o t tv o l tat e r j e s z k e d ő p r o t e s t a n t i z m u sü l d ö z é s e im i a t t .1 5 8 5 b e nN a g y v á r a d r ó lG y u l a f e h é r v á r r am e n e k ü lap r o t e s t á n s o ke l ö lsm i d ő nE r d é l y b ő l s z á m ű z i k a j e z s u i t á k a t , a f e l v i d é k i v á g s e l l y e i k o l o s t o r b a t á v o z i k .K é s ő b baz n i ó v á r a l j a ir e n d h á z b ah e l y e z i ká t ,i n n e n p e d i gB o c s k a if e l k e l őh a d a ie l ö lk é n y t e l e nk ü l f ö l d r e ,O l m ü t z b e m e n e k ü l n i . I t t i s h a l m e g s z á m ű z e t é s b e n . S z á n t ón a g y n e v űt a n í t v á n y a , Pázmány Péter i sk é n y t e l e n e g y í z b e nap r o t e s t á n s o ke l ö lm e n e k ü l n i ,n o h aa zök o r á b a n m á rl é n y e g e s e nm e g e r ő s ö d ö t t—n e mk i sr é s z b e né p p e na zö b u z g a l m á b ó l — a m a g y a r k a t o l i c i z m u s .
1 3 B e t h l e n G á b o r g y ő z e l m e s f e l s ő m a g y a r o r s z á g i h a d j á r a t ai d e j é n ,m i d ő nh á r o mk a s s a ir e n d t á r s av é r t a n ú s á g o ti s s z e n v e d , P á z m á n y é r s e k N a g y s z o m b a t b ó l B é c s b e m e n e k ü l ( 1 6 1 9 )sab e s z t e r c e b á n y a io r s z á g g y ű l é s ,m i n ta„ h a z ae l l e n s é g e t “ö r ö k r ek i ű z ia zo r s z á g b ó l .E za zö r ö ks z á m ű z e t é s a z o n b a nan i k o l s b u r g im e g b é k é l é sk ö v e t k e z t é b e nc s a kk é t e s z t e n d e i g t a r t o t t . A j e z s u i t á k k ö z ö s z a k l a t o t t s o r s á b a n o s z t o z i k Káldi György i s ,ak i v á l óh i t s z ó n o ké sb i b l i a f o r d í t ó .P á l y á j ae l e j é n E r d é l y b e nm ű k ö d i k ,m í gat ö b b ij e z s u i t á v a le g y e t e m b e nö ti s k in e mű z i ki n n e n .N a g y s z o m b a t b ó lB e t h l e ne l ö lői sB é c s b e m e n e k ü lsm i n tj e z s u i t á t ,ő ti s„ ö r ö k r e “s z á m ű z i k .M á sa l k a l o m m a lr e n d t á r s a i v a le g y ü t tB e t h l e nm e g s z á l l ós e r e g é n e kf o g s á g á b ak e r ü l t ,d em o s ts z e r e n c s é r en e mi s m é t l ő d h e tm e ga k a s s a iv é r o n t á s ,m e r tan a g y l e l k űf e j e d e l e me n g e d e l m é v e la z e l f o g o t t j e z s u i t á k B é c s b e t á v o z h a t n a k . P r o t e s t á n sh i t é é r ts z e n v e d e t tf o g s á g o t ,m i n t h o g ya z o n b a n k é s ő b bb u z g ók a t o l i k u s s ál e t t ,i t te m l é k e z ü n km e gVeresmarti Mihályról, ah í r e sö n é l e t r a j zí r ó r ó l .An y i t r a m e g y e iÜ r m é n y b e np r é d i k á t o r k o d o t tsm i d ő nF o r g á c hF e r e n cn y i t r a ip ü s p ö k t ö b b s z ö r if i g y e l m e z t e t é s eé sf e n y e g e t é s ee l l e n é r es e ms z ű n tm e g p r é d i k á c i ó i b a nak a t o l i k u s o k a tt á m a d n i ,ap ü s p ö ke r ő s z a k k a l e l f o g a t t aé sN y i t r a v á r á b az á r a t t a .„ At ef o g s á g o d n a k ,ú g y m o n d , e za zo k a ,h o g yt eegy k á l v i n i s t ae r e t n e kv a g y ,k iaK r i s z t u s j u h a i tt á n t o r g a t o dé sa zi g a zk e r e s z t é n yh i t e tg y a l á z o dat e h a l l g a t ó i d e l ő t t “ ( 1 6 0 4 ) . K é t h ó n a p o s v á r f o g s á g a i d e j é n k a t o l i k u sp a p o kt é r í t g e t i ksB e l l a r m i nb í b o r o sh í r e sh i t v i t á z ó i r a t a i to l v a s t a t j á kv e l e .N e me r e d m é n y t e l e n ü l ,m e r ts i k e r ü l t l e l k é b e nf e l k e l t e n iah i t e b e l ik é t e l k e d é s tsé v e k i gt a r t óh o s s z a s l e l k i t u s a k o d á s u t á n v é g ü l i s k a t o l i z á l t é s k a t o l i k u s p a p p á l e t t . Ar e f o r m á c i óé se l l e n r e f o r m á c i óh u l l á m a i n a kc s i l l a p u l t á v a lf ő k é n tt i s z t á r apolitikai o k o kk ö v e t k e z t é b e nü l d ö z i kas z e l l e m e m b e r e i t .
1 4 I d ő r e n d b e nk é te r d é l y ií r ók ö v e t k e z i k ,am a g y a rv i l á g i p r ó z a í r á s k é t i r o d a l o m t ö r t é n e t i l e g j e l e n t ő s ú t t ö r ő j e . Rosnyai Dávid, A p a f iM i h á l yf e j e d e l e md i p l o m a t á j a ,a H o r o l o g i u mT u r c i c u mí r ó j a1 6 7 8 t ó ln é g y é v if o g s á g o ts z e n v e d S z a m o s ú j v á r o t t ,a z o nv á dm i a t t ,h o g yöi sr é s z tv e t taB é l d i P á l f é l e ö s s z e e k ü v é s b e n . U g y a n e z e no km i a t tk e r ü l tF o g a r a sv á rb ö r t ö n é b e gróf Haller János i se r d é l y if ő ú r ,k i„ H á r m a sh i s t ó r i á j á v a lí r t a b en e v é ta zi r o d a l o m t ö r t é n e t b e .Ői sn é g yh o s s z úe s z t e n d e i g r a b o s k o d i k . A kuruc-labanc v i l l o n g á s o ká l d o z a t a Koháry István gróf f ü l e k iv á r k a p i t á n y ,aj e l e sp o é t a ;ö r e gk o r á b a nk i n y o m t a t o t t v e r s g y ű j t e m é n y é n e kc í m é b e ni su t a lp o l i t i k a im e g g y ő z ő d é s é é r t e l s z e n v e d e t tb ü n t e t é s é r e : „Sok óhajtás közben, ínség viselésben, éhség szenvedésben, keserves rabságban, Munkács kővárában szerzett versek.“ M i n taH a b s b u r g c s a l á dr e n d í t h e t e t l e n h í v e , k i t á n t o r í t h a t a t l a n u l r a g a s z k o d o t t k i r á l y á n a k t e t t e s k ü j é h e z ,T h ö k ö l iI m r ef e l k e l é s ei d e j é nv é d e l m e z t ea zo l t a l m á r ab í z o t tF ü l e kv á r a t .Av á re l e s t eu t á nT h ö k ö l is ú l y o sb ö r t ö n n e lb ü n t e t t e ,É r d e m e ss z ós z e r i n ti d é z n iG y ö n g y ö s iI s t v á n e g y k o r ú t u d ó s í t á s á t K o h á r y r a b s á g á r ó l : „ E l s ő b e n R e g é c , a z u t á nM u n k á c s ,T o k a jé sU n gv á r a i b a nv i v é k ,é sa z o k b a n m i n d e nt á r s a s á g t ó lm a g á n y o s a nr e s z k e t ő ,k o n y h a im o s a d é k r a h o z a t o t t z a v a r o s v í z z e l , l o v á s z o k p r a e b e n d á j á r a s ü t t e t e t t s z á r a zk e n y é r r e ls a n y a r g a t ó ,a zm i n d e n e ks z o l g a l a t j á r at e r e m t e t t n a p f é n y é n e k v i l á g o s s á g á t u l e l f o g ó , s o v á n y e b é d é t é s t i s z t u l ós z ü k s é g é te g yh e l y b e nv é g e z t e t ő ,a zl e v e g ő j é n e kt i k k a n ór e k e d t s é g é b ő l ,a zr é g is z e m é t n e kn e d v e sp e n é s z é b ü ls z á r m a z o t td o h o s s á g g a ls z é d e l e g t e t ő ,é su g y a na b b ó ls z a p o r á n t e n y é s z ős z ő k eé sb a r n ah a n g y á k n a kg y a k o rs e r k e n g e t é s e k k e ln y u g h a t a t l a n í t ó ,v é g r em a j dh a l á l o sb e t e g s é g e tn e m z ő ,é s m á s f é l es o kn y o m o r ú s á g o k k a lt e l j e sr a b s á g b a nt á r t á kN a g y s á g o d a t . “H á r o mé v i gt a r t o t te zas ú l y o sr a b s á g :1 6 8 2 — 1 6 8 5 . É r d e m e s n é h á n y s t r ó f á j á t i d é z n i „A rab vasat penget“ c .
1 5 e l é g i á j á n a k , m e l y a m e g l e h e t ő s e n g a z d a g b ö r t ö n k ö l t é s z e t e g y i k l e g s z e b b d a r a b j a : Az hárfás nótáját karfáján pengeti, És azzal sokaknak szívét édesíti; De az rab lábára vert vasát csörgeti, S annak csörgésével magát keseríti. Zengése az hárfás pengő karfájának Nevető örömöt szerez iffiaknak; Csörgése pediglen lábokra vert vasnak Siralmas bánatot nevel az raboknak ... Tekintsd én Istenem az én rabságomat, Vigasztald meg kérlek szomorú sorsomat, Nevedben bú nélkül pengessem vasamat! S ajánlom azzal is Teneked magamat.
U g y a n c s a kak u r u c l a b a n cv i s z á l yt ö r t ed e r é k b a gróf Bethlen Miklósnak, ak i v á l óm e m o á r í r ó n a k ,s z é p e ní v e l ők ö z é l e t ip á l y á j á t .A p a f iM i h á l yh a l á l au t á nk a p o t tg r ó f ir a n g o t I .L i p ó t t ó lE r d é l yé saH a b s b u r g h á zv i s z o n y á n a kr e n d e z é s e k ö r ü ls z e r z e t té r d e m e i n e kj u t a l m a z á s á u l ,d ek é s ő b bI I .R á k ó c z i F e r e n cs z a b a d s á g h a r c ai d e j é ne g yb é k í t ős z e l l e m űr ö p i r a t o t a d o t tk i ,m e l y b e na ze l n y o m óo s z t r á kz s o l d o su r a l o mh e l y e t t p r o t e s t á n s n é m e t f e j e d e l m e t k í v á n E r d é l yé l é r e . E l f o g t á k , B é c s b e s z á l l í t o t t á k s i t t h a l á l á i g s z i g o r ú f e l ü g y e l e t a l a t t t a r t o t t á k . N oé sv é g ü le g ye g é s zé l e th o s s z ús z á m k i v e t é s é v e lf i z e t e t t m e gt a l á nn e mi sa n n y i r ap o l i t i k a im e g g y ő z ő d é s é é r t ,m i n t i n k á b bf e j e d e l m ei r á n t is z e m é l ys z e r i n t ih ű s é g é é r tal e g n a g y o b b m a g y a r m e m o á r í r ó , Mikes Kelemen. 1 7 1 1 b e nI I .R á k ó c z iF e r e n c c e le g y ü t tt á v o z o t tM a g y a r o r s z á g b ó l ,m i n tu r á n a kh ű s é g e sk a m a r á s a .P e d i gas z a t m á r i b é k es z e r i n tk e g y e l m e tk a p h a t o t tm i n d e n k i ,a k ib i z o n y o si d ő n b e l ü lh ű s é g e s k ü tt e t tak i r á l y n a k .M i k e sR á k ó c z i v a lm a r a d t s e l k í s é r t e u r á t a b u j d o s á s b a , L e n g y e l o r s z á g b a , F r a n c i a o r s z á g b a ,R o d o s t ó b a .A z1 7 1 5 i k iX L I X .t ö r v é n y c i k k ,m e l y R á k ó c z i t é s b u j d o s ó t á r s a i t h a z a á r u l ó k n a k n y i l v á n í t j a , e l -
1 6 r e k e s z t iah a z a t é r é sú t j á n .N e g y e d s z á z a dm ú l v a ,M á r i aT e r é z i a t r ó n r a l é p t e k o r , r e m é n y k e d n i k e z d e n e k a r o d o s t ó i b u j d o s ó k , h i s z e nk ö z b e nav e z é r e k—B e r c s é n y i ,R á k ó c z i—e l h a l t a k . As z t a m b u l io s z t r á kk ö v e tú t j á nk e g y e l m ik é r v é n n y e lf o r d u l n a ka zi f j úk i r á l y n ő h ö z .Ak i r á l y n őe l u t a s í t j aak é r e l m e t ; n e mk a p n a ka m n e s z t i á t .M i k e s ,am a g as z o m o r k á sh u m o r á v a l , e z e k e ta zé p p e nn e ml á z a d ól e l k ü l e t r ev a l l ós o r o k a tí r j a : „Tartozunk megháláni a királynénak hazánkból való kirekesztésünket, mivel ott az élet fogyatkoztatására több ok vagyon. Itt nincsen bajunk se tiszttartóval, se számvevővel. A perlekedésben a fejünk nem fáj. A kvártélyos nem szorongat. A jószág szerzésén vagy elvesztésén nem törődünk. A más sorsát, tisztségét, előmenetelét, udvarházát nem irigyeljük. Gondolom, más sem irigyli a mieinket.^ E b b eak o r s z a k b at a r t o z i km é gam a g y a ri r o d a l o m t ö r t é n e t í r á se l ő f u t á r á n a k , Bod Péter e r d é l y ir e f o r m á t u sp a p e s e t e ,m e l y b e nm á re l ő r e v e t í t ő d i kas z e l l e m ié l e tt e r é r ei sk i t e r j e s z k e d ő c s á s z á r i a b s z o l u t i z m u s f e k e t e á r n y é k a . H á r o mm ű v é t ,aMagyar Athenás c í m űí r ó il e x i k o n t ,a Szent Polikárpus c í m űe g y h á z t ö r t é n e t ié l e t r a j z g y ű j t e m é n y té s a Katekizmusát a ze r d é l y if ő k o r m á n y s z é k1 7 6 9 b e nl e f o g l a l j a M á r i aT e r é z i aB é c s b ő lk ü l d ö t tl e i r a t aa l a p j á n .Av á de l l e n ü k , h o g yb á n t a l m a z z á kak a t o l i k u sv a l l á s t .H i v a t a l o sv i z s g á l a t i n d u lí r ó j u ke l l e n ,d eí t é l e t h o z a t a l r an e mk e r ü l h e t e t ts o r ,m e r t B o d P é t e r a m e g h u r c o l t a t á s i z g a l m a i k ö z b e n m e g h a l t .
A b s z o l u t i z m u s As z u n n y a d óm a g y a rs z e l l e m1 8 .s z á z a d v é g if e l é l e d é s e sa ze n n e kn y o m á nm e g i n d u l ói r o d a l m ié l e t ü n kk e z d e t e is a j n á l a t o sm ó d o ne g y b e e s n e ka zu r a l k o d ó ia b s z o l u t i z m u sk i t e l j e s e d é s é v e l . E z a z u r a l m i r e n d s z e r u g y a n i s , m e l y r á t e r m e t t u r a l k o d ó ke s e t é b e nm i n d e nm á st é r e ne s e t l e gá l d á s o s á né r e z t e t h e t t ev o l n ah a t á s á t ,as z e l l e m ié l e ts z a b a ds z á r n y a l á s úf e j l ő d é s é r et e l j e s s é g g e la l k a l m a t l a nv o l t .As z e l l e mé l e t e l e m ea s z a b a d s á g ,s z ó v a lé p p e na z o ne l v ,m e l y n e kh i á n y aa za b s z o l u t i s z t i k u s u r a l m i r e n d s z e r l e g j e l l e m z ő b b s a j á t s á g a v o l t . M a g y a r o r s z á g o ns ú l y o s b í t o t t aah e l y z e t e t ,h o g ye z ta za b s z o l u t i z m u s tb á r m i l yj ó i n d u l a t ú ,d ean e m z e tl e l k é t ő lm é g i sc s a k i d e g e n u r a l k o d ó c s a l á d g y a k o r o l t a . M á rM á r i aT e r é z i au r a l k o d á s aa l a t ti n t é z m é n y e sk e r e t e k e t n y e rac e n z ú r a ,r r i e l yg o n d o s a ne l h a l k í tm i n d e no l y a ns z a b a d a b bh a n g o t ,m e l yab i r o d a l o mb e l s őn y u g a l m á té sb é k é sf e j l ő d é s é t v e s z é l y e z t e t n é . E g y r é s z tam a g y a r s á gh a m ua l a t tp a r á z s l óf ü g g e t l e n s é g i t ö r e k v é s e i ,m á s r é s z taf e l v i l á g o s o d á se g y r ej o b b a nt e r j e d ő t á r s a d a l o m á t f o r m á l óe s z m é im i n d i n k á b bi n d o k o l t t át e s z i ka z u r a l k o d óh a t a l o mr é s z é r ő las z e l l e m ié l e tm e g r e n d s z a b á l y o z á s á t . Ah e l y z e te g y r es ú l y o s b o d i k .Af e l v i l á g o s o d á se s z m é ik i r o b b a n n a kaf r a n c i af o r r a d a l o mv é r e se s e m é n y e i b e n ,i d e b e n t l e l e p l e z i kaM a r t i n o v i c h f é l eö s s z e e s k ü v é s t ,n e ms o k k a lu t á n a m e g i n d u l n a k ak ü z d e l m e sn a p ó l e o n ih á b o r ú k ; m i n d o l y a n
1 8 e s e m é n y e k ,m e l y e kf o k o n k é n tm a g u ku t á nv o n j á kaf e n n á l l ó p o l i t i k a i é s t á r s a d a l m i r e n d v é d e l m é t c é l z ó i n t é z k e d é s e k s z i g o r í t á s á t . A zi g a z s á gk e d v é é r tm e gk e l le m l í t e n ü n k ,h o g ya zi d e g e n u r a l m ir e n d s z e rh üt á m o g a t ó r at a l á l tah a z a in e m e s s é ga z o n k o n z e r v a t í vs z á r n y á b a n ,m e l yaf o r r a d a l m ie s z m é k t ő lj ó r é s z t b i z o n yn e m c s a kar e n db i z t o n s á g á t ,h a n e ms a j á te l a v u l t f e u d á l i s k i v á l t s á g a i t i s f é l t e t t e . Ac e n z o r o k ,t i t k o sr e n d ő r ö k ,k é m e k ,b e s ú g ó k ,f e g y e l m i b i z o t t s á g o k ,p o r k o l á b o kf é n y k o r ae z ,t e h á tm a g á t ó lé r t e t ő d ő e n —a m i n tak ö v e t k e z ő kb i z o n y í t j á ki s—a zí r ó ké sá l t a l á b a n a s z e l l e m e m b e r e i n e k r e m é n y t e l e n é j t s z a k á j a . An a p ó l e o n ih á b o r ú ku t á nh o s s z úé v t i z e d e k r eaS z e n t s z ö v e t s é gr e a k c i o n á r i u sr e n d s z e r en e h e z e d e t tn y o m a s z t ó l a ga s z e l l e m ié l e t r e ,m e l yar e v o l ú c i ó t ó lv a l óf é l e l m é b e na ze g é s z s é g e se v o l ú c i ó ti sm e g a k a s z t o t t a .A zi r o d a l o m r ag y a k o r o l t h a t á s á t„A vandal bölcsesség“ c í m űk ö l t e m é n y é b e nk l a s s z i k u s t ö m ö r s é g g e lf e j e z t ek iBerzsenyi Dániel, n o h aő n e k is z e m é l y i l e g n e m v o l t ö s s z e ü t k ö z é s e a h a t a l o m m a l : A vandáloknak ferde bölcsessége Ismét divatba jő s csudáltatik: Ezek, hogy a nagy Rómát dőlni látták, Vesztének abban lelték fő okát: Hogy ottan írni és olvasni szoktak; S ez okra nézve ők a könyveket Elégetik, mint ördögségeket; S hogy most kiforrta Párizs régi mérgét, Mi szülte azt más, mint könyvek, tudósok? Égetni kell hát minden könyveket, Égetni mindazt a ki gondol és lát!
*
Bessenyei György f e l l é p é s é t ő ls z o k t á ks z á m í t a n ia zú j a b b m a g y a ri r o d a l o mk e z d e t é t( 1 7 7 2 ) .K e z d j ü kt e h á tm ii sa ző s z e m é l y é v e l s a j á t s z e m p o n t ú v i z s g á l ó d á s u n k a t . A r á n y l a ge l é gk é s ő n ,í r ó ip á l y á j á n a kv é g ef e l ék e r ü l tc s a k
1 9 ö s s z e ü t k ö z é s b eah a t ó s á g o k k a l .Ah a j d a n is n á j d i gt e s t ő r t i s z t m á rk i k o p v aaf é n y e sb é c s iu d v a r ié l e t b ő lp u s z t a k o v á c s ib i r t o k á nr e m e t é s k e d i ké sr e n d e z g e t ik é z i r a t b a nm a r a d tk i a d a t l a n m ü v e i t .1 7 9 2 b e nk é tm u n k á j á tn y ú j t j ab ean a g y v á r a d ik e r ü l e t ic e n z ú r á r a ,d eak é z i r a t o kl i b e r á l i ss z e l l e m em i a t tn e m k a p j am e gs z á m u k r aa zi m p r i m a t u r t .1 8 0 4 b e naB u d á ns z é k e l ő h e l y t a r t ó t a n á c sc e n z ú r a h i v a t a l á h o zk ü l d ie lT e r m é s z e tV i l á g a c í m űb ö l c s e l ők ö l t e m é n y é t .Ac e n z o rv e s z e d e l m e s n e kt a r t j aa k é z i r a t o tav a l l á s e r k ö l c sé sá l l a m ir e n ds z e m p o n t j á b ó l ;a z ü g y e tá t t e s z i kab é c s im a g y a rk a n c e l l á r i á h o zsak a n c e l l á r i h i v a t a lé sI .F e r e n cr e n d e l k e z é s é r en e m c s a kh o g ym e g t i l t j á k as z ö v e gk i n y o m a t á s á t ,h a n e ms z e r z ő j é tm é gt i t k o sh a t ó s á g i f e l ü g y e l e ta l ái sh e l y e z i k ,a m ik ö r ü l b e l ü la n n y i tj e l e n t ,h o g y a zú jm a g y a ri r o d a l o mm e g i n d í t ó j ap á l y á j av é g é nr e n d ő r i f e l ü g y e l e t a l á k e r ü l t . *
A1 8 .s z á z a dv é g é naf i a t a lí r ó ke g é s zs o r ab e l e k e v e r e d e t t aMartinovich-féle f o r r a d a l m iö s s z e e s k ü v é s b ese n n e kk ö v e t k e z t é b e nk iv é r p a d r ak e r ü l t ,k ib ö r t ö n b e .E za ze s e ti s k o l a p é l d á j aa n n a k ,b ű n ö se r ő km i n tk e r í t h e t i kh á l ó j u k b aa z e s z m é k é r ti d e á l i s a nl e l k e s ü l ő ,t a p a s z t a l a t l a n ,b e c s ü l e t e si f j a k a t , v a l a m i n ta n n a ki s ,h o g yam e g t o r l óh a t a l o ms o k s z o rm e n n y i r e n e mt u dk ü l ö n b s é g e tt e n n iu g y a n a z o nv é t k e s n e km i n ő s í t e t tt e t t n e m e s é s n e m t e l e n i n d o k a i k ö z ö t t . M a g a Martinovich s ö t é tj e l l e mv o l t ,k e z d e t b e nc s á s z á r i b e s ú g ó ,a k i ta p r ós é r e l m e k b ő lt á m a d tg y ű l ö l k ö d őb o s s z ú v á g y aé sb e t e g e s e nt ú l t e n g ő ,f é k e z h e t e t l e na m b í c i ó j at e t tm e g af r a n c i af o r r a d a l m ie s z m é kt e r j e s z t é s é r ea l a k u l tt i t k o st á r , s a s á gf ő s z e r v e z ő j é v é ,d ei s m e r t e b bn e v űá l d o z a t a i—t a l á na z e g yL a c z k o v i c h o tk i v é v e—e g y t ő l e g y i gi d e á l i sr a j o n g ól e l k e k , a k i ké p p e ne s z m é n y ib e á l l í t o t t s á g u k n á lf o g v an e ml á t v am e g as o ks a l a k o té ss z e n n y e t ,af r a n c i af o r r a d a l o m b a na ze m b e r i s z a b a d s á g j o g o kd i a d a l r aj u t á s á tü d v ö z ö l t é k .B ű n ü ke g y é b k é n t
2 0 a l i gv o l tt ö b b ,m i n th o g yaM a r t i n o v i c há l t a ls z e r k e s z t e t tf o r r a d a l m i k á t é k a t o l v a s t á k , l e m á s o l t á k é s t e r j e s z t e t t é k . A zö s s z e e s k ü v é s tn e ms o k k a la l a k u l á s au t á nf e l f e d e z t é k , t a g j a i tl e t a r t ó z t a t t á k ;ab í r ó ie l j á r á sah a z a ij o ga l a p j á nf o l y t e l l e n ö kak i r á l y it á b l á n ,m a j dah é t s z e m é l y e st á b l á nÜ r m é n y i J ó z s e fé sZ i c h yK á r o l ye l n ö k l e t é v e l .A zö tf ő v á d l o t t a tMartinovich Ignácot, Laczkovits Jánost, Hajnóczy Józsefet, k i ke g y ú t t a lt ö b bp o l i t i k a it a n u l m á n yé sr ö p i r a ts z e r z ő ii sv o l t a k , v a l a m i n tas z e r v e z é s b e nh a t h a t ó s a nt e v é k e n y k e d ő Sigrayt é s Szentmarjayt h a l á l r aí t é l t é ké sk i v é g e z t é kab u d a iV é r m e z ő n 1 7 9 5 m á j u s 2 0 á n . T ö b b e kh a l á l o sí t é l e t é tk i r á l y ik e g y e l e mf o l y t á nb ö r t ö n b ü n t e t é s r e v á l t o z t a t j á k ; s z e r e n c s é r e e z e k k ö z é t a r t o z n a k i r o d a l m i n a g y s á g a i n k . Kazinczy Ferenc, k i k é s ő b b v e z é r s z e r e p e t j á t s z o t t a n y e l v ú j í t á s m o z g a l m á b a n , S z u l y o v s z k y M e n y h é r t z e m p l é n m e g y e if ö l d b i r t o k o sr é v é nk e r ü l tb eM a r t i n o v i c ht i t k o st á r s a s á g á b a .Á t v e s z ié sl e m á s o l j aaf o r r a d a l m ik á t é t .A zö s s z e e s k ü v é sf e l d e r í t é s eu t á nk a t o n a if e d e z e t t e ls z á l l í t j á kR e g m e c r ö l B u d á r a .M i n d k é tt á b l ah a l á l r aí t é l i ,m i n t h o g y„ ak i r á l y im é l t ó s á gsa zo r s z á gk ö z j a v ae l l e ng o n o s z u lk e l tö s s z e e s k ü v é s b e b e l e e g y e z e t t ,sak á t é tm á s s a li sk ö z ö l t e ,f e l s é g s é r t é s ,v a g y i s l á z a d á sb ű n é b ee s e t t “ .K i r á l y ik e g y e l e mb ö r t ö n r ev á l t o z t a t j a ah a l á l o sí t é l e t e t .AB r ü n nm e l l e t t iS p i e l b e r g b e né sO b r o v i c b a n ,m a j dK u f s t e i né sM u n k á c sv á r b ö r t ö n e i b e nr a b o s k o d i k h a té sf é le s z t e n d e i g ,m í gv é g r e—p e r s z et o v á b b r ai sh a t ó s á g i f e l ü g y e l e t a l á h e l y e z v e — v i s s z a n y e r i s z a b a d s á g á t . K a z i n c z y„Fogságom Naplójá“-ban így í r j al eak u f s t e i n i v á r b ö r t ö n t : „ Av á r b a4 5 2g r á d i c sv i s z e n .Saf o g l y o ko t te g yt o r o n y b a nt a r t a t n a k ,m e l y1 3r e k e s z e k e tf o g l a lm a g á b a n .AD a c h s t u h lo l yv a s t a g ,h o g yh á r o me m b e rö s s z e f o g o t tk é z z e ln e h e z e n ö l e l h e t n ék ö r ü l .E zk ö r ü lf u te laf o l y o s ó .M i n d e nk é ts z o b á n a ke g yp i t v a r av a n .As z o b aa l a c s o n y ,a za b l a kk i c s i n ys p á r k á n y á te l é r h e t iat é r d .A za b l a kf a l á b a nn e m c s a kv a s r ú d ,
2 1 h a n e md r ó t b u lf o n tr o s t é l yi sv a n .As z o b aa j t a j aé sap a r á n y i k e m e n c ee g é s z e ne l f o g j á kam é l yf a le g y i k é t .As z o b aa j t a j a b e l ü l r ő lv a s p l é h v e lv a nb e v o n v a , sa z o n egy a b l a k l y u k ,d e a m e l y e tk í v ü l r ő lm i n d i gz á r v at a r t o t t a k .H o l m i te z e na d n á n a k b e ,m e r ta za j t óc s a ks z o m b a t o nn y i t t a t o t tm e gak a p i t á n y j e l e n l é t é b e n . “M i k o raf r a n c i as e r e gk ö z e l e d t é r eb e l j e b b f e k v ö b ö r t ö n ö k b es z á l l í t o t t á kak u f s t e i n if o g l y o k a t ,K a z i n c z yr á v é s t ea j t a j av a s p l é h é r e :F r a n c .K a z i n c z y ,H u n g a r u s ,aV I . J u l . 1 7 9 9 a d . 3 0 . J u n i i . 1 8 0 0 . AM a r t i n o v i c h ö s s z e e s k ü v é sm á s i kí r óá l d o z a t a Verseghy Ferenc p á l o ss z e r z e t e s ,k é s ő b bv i l á g ip a p ,k ö l t őé sn y e l v t u d ó s . E g y h á z i h a t ó s á g a i v a l m á r k o r á b b a n i s m e g g y ű l t a b a j a l i b e r á l i se l v e ié ss z a b a d o s n a kí t é l té l e t m ó d j am i a t t .V o l t e r i á n u s s z e l l e m b e n v é g z e t t M i l l o t f o r d í t á s á é r t e g y h á z i é s k i r á l y i v i z s g á l a t i n d u l t e l l e n e s h á r o m h ó n a p i v e z e k l é s s e l s ú j t o t t á k , a v e z e k l é s i i d ő t a n a g y s z o m b a t i s z e m i n á r i u m b a n k e l l e t t e l t ö l t e n i e . A M a r t i n o v i c h f é l e ö s s z e e s k ü v é s b e n s o r s ah a s o n l óK a z i n c z i é h e z .B ű n e :ak á t éo l v a s á s a ,m á s o l á s a , aM a r s e i l l a i s em a g y a r r af o r d í t á s ash o r v á ti z g a t ód a l o km e g z e n é s í t é s e .Ab ü n t e t é s :h a l á l ,m a j dk i r á l y ik e g y e l e mf o l y t á n c s a k n e m k i l e n c é v i g t a r t ó b ö r t ö n K u f s t e i n b a n , G r á c b a n , B r ü n n b e n . K i s z a b a d u l á s a u t á n B u d á n é l , h a t ó s á g t ó l m e g f i g y e l v e . F o r r a d a l m i m ú l t j á t a k i r á l yn e m t u d j a f e l e d n i . M i d ő n1 8 0 8 b a nam e g ü r e s e d e t tb u d a ic e n z o r iá l l á s é r tp á l y á z i ksan á d o ré sah e l y t a r t ó t a n á c ső tt e r j e s z t i kf e le l s őh e l y e n , I . F e r e n c r o s s z a l á s á n a k a d o t t k i f e j e z é s t , h o g ye g yi l y e n b i z a l m i á l l á s r a e g y k o r i ö s s z e e s k ü v ő t a j á n l o t t a k . A z ö s s z e e s k ü v é s h a r m a d i k k ö l t ő t a g j a Szentjóbi Szabó László. B ű n em i n d ö s s z ea n n y i ,h o g yb a r á t s á g b a nv o l tav e z e t ő t a g o k k a l ,t u d o t ta zö s s z e e s k ü v é s r ő lé sn e mj e l e n t e t t ef ö l ;a t ú l b u z g ób í r á km i n d a z o n á l t a lh a l á l r aí t é l i ksak i r á l y ik e g y e l e mn e ms o k k a lh o s s z a b b í t h a t j am e gé l e t é t ,m e r tm á rs ú l y o s b e t e g e né r k e z e t tat á r g y a l á s o k r ask u f s t e i n ib ö r t ö n é b e nm e g i s h a l t . Ak o r a ih a l á lm é gat á r g y a l á s o ki z g a l m a i t ó li sm e g -
2 2 k í m é l t e Kármán Józsefet, a k i v á l ón o v e l l i s t á t ,k ic s a l á d i h a g y o m á n ys z e r i n ts z i n t é nt a g j av o l ta zö s s z e e s k ü v é s n e k , l e g a l á b bi sk a p c s o l a t o tt a r t o t tf e n ne g y n é m e l yt a g j á v a l ,m i t a zi sb i z o n y í t a n il á t s z i k ,h o g yt ü d őv é s z b e nb e k ö v e t k e z e t t h a l á l au t á nn e m s o k á r ah a t ó s á g ik ö z e g e kh á z k u t a t á s tt a r t o t t a k s z ü l e i l o s o n c i h á z á b a n . As ö t é t l e l k űM a r t i n o v i c há l d o z a t a—an é l k ü l ,h o g yt á r s a s á g á n a kt a g j al e t tv o l n a—ak ö l t ő Bacsányi János, k i e g y i k eal e g t ö b bü l d ö z é s te l s z e n v e d e t tm a g y a rí r ó k n a k .A k a s s a ip é n z ü g y ih i v a t a lí r n o k av o l t ,m i d ő nm e g j e l e n taM a g y a r M ú z e u m b a nh í r e sf o r r a d a l m iv e r s e : A franciaországi változásokra ( 1 7 9 3 ) .E g ys á r o s in e m e sf ö l j e l e n t é s tt e s ze l l e n e ,ab u d a i h e l y t a r t ó t a n á c sé sab é c s ik a n c e l l á r i av i z s g á l a t o ti n d í t ,e n n e k e r e d m é n y e k é n te l b o c s á t j á ká l l á s á b ó l .Ak ö v e t k e z őé v b e nM a r t i n o v i c hh a m i sv a l l o m á s aa l a p j á nő ti sp ö r b ef o g j á k ,ak i r á l y i t á b l am e g á l l a p í t j aá r t a t l a n s á g á té sf e l m e n t i ,d eap e rr o s s z i n d u l a t úk i r á l y iü g y é s z e ,N é m e t hJ á n o sf e l l e b b e z é s ef o l y t á n ü g y eah é t s z e m é l y e st á b l ae l ék e r ü l ,si t tm é g i se l í t é l i ke g y é v i f o g s á g r a„ b i z o n y o st u d o m á s á é r tad o l o g n a k ,m e l y e ta z o n b a n f e l j e l e n t e n i e l m u l a s z t o t t s ö n v é d e l m é b e n e l á r u l t v e s z é l y e s e l v e i é r t “ .E r r ő laj u s t i z m o r d r ó le g yk é s ő b b ia l k a l o m m a lí g y n y i l a t k o z o t t :„ Am a g a sb í r ó s á g o ki g a z s á g é r z e t é b e ,p á r t a t l a n s á g á b asat ö r v é n y e kv é d e l m é b eh e l y e z e t ta d d i g ir e n d í t h e t e t l e n b i z a l m a m e g é s z é l e t e m r e m e g i n g o t t . “ E g y é v i b ö r t ö n b ü n t e t é s é t K u f s t e i n b a n k i t ö l t v é n , B é c s b e n k a pd í j n o k iá l l á s tab a n k ó h i v a t a l n á l .I t té r iaf r a n c i am e g s z á l l á ssm i n t h o g yr é s z ev a nN a p ó l e o n n a kam a g y a r o k h o z i n t é z e t tp r o k l a m á c i ó j á n a kl e f o r d í t á s á b a n ,ab é k e k ö t é su t á na k i v o n u l óf r a n c i as e r e g e k h e zc s a t l a k o z i ké sP á r i z s b ae m i g r á l . 1 8 1 5 b e nN a p o l e o nb u k á s au t á nv i s z o n ta zo s z t r á k o ks z á l l j á k m e gP á r i z s t .E l f o g j á kB a c s á n y i t ,b i l i n c s b ev e r v eB é c s b e ,m a j d B r ü n n b es z á l l í t j á k .M a j dk é te s z t e n d e i gt a r t óh o s s z a sv i z s g á l a t o ké sv a l l a t á s o ku t á nv é g ü li sL i n z b e ni n t e r n á l t á k ;i t té l af r a n c i ak o r m á n y t ó lf o l y ó s í t o t té v i2 0 0 0f r a n k o sk e g y d í j á b ó l , o s z t r á k r e n d ő r i f e l ü g y e l e t a l a t t 1 8 4 5 b e n b e k ö v e t k e z e t t h a l á l á i g .
2 3 L e g h í r e s e b bb ö r t ö n v e r s eaK u f s t e i n b a ns z e r z e t t Gyötrődés: Ki nyög? melyik boldogtalan Kiált megint e bú helyén? Ki háborít fel untalan Magánosságom éjjelén? Hallom, hallom keservedet, Te vagy, lelkemnek egy fele? Érzem minden gyötrelmedet, Érzem; — s szívem reped bele! De ah! hozzád nem juthatok, Hiába nyújtom karjaim. Ah! senkit meg nem hajthatokr Nem hallja senki jajjaim!...
As z o m s z é dc e l l á b a nn y ö g őj ób a r á t ,a k iR a j o n g á s á v a l h á b o r í t áak ö l t őm a g á n o s s á g á n a ké j j e l é t ,ah a l á l o s a nb e t e g S z e n t j ó b i S z a b ó L á s z l ó v o l t .
AM a r t i n o v i c h ö s s z e e s k ü v é s s e le g yi d ő b e nj á r j aam a g a k ü l ö nk á l v á r i á j á te g yf i a t a ld e b r e c e n it ó g á t u sd i á k .Csokonai Vitéz Mihály n e mm a g á v a la za b s z o l u t i s z t i k u sr e n d s z e r r e l k e r ü l tk ö z v e t l e n ü lö s s z e ü t k ö z é s b e ,h a n e mar e n d s z e r b ő lk i s u g á r z ó s k i s e b b f ó r u m o k o n i s é r v é n y e s ü l ő t e k i n t é l y i e l v v e l . „ K iv o l tC s o k o n a ii d e j é b e nad e b r e c e n ik o l l é g i u mr e k t o r a ? —í r j aJ u h á s zG y u l a .—N e mt u d o m ,d ea z tt u d o m ,h o g yk i c s a p t aC s o k o n a i t “ .—M is er á n c i g á l j u ke l őr e k t o ru r a m a ta j ó lm e g s z o l g á l ti s m e r e t l e n s é gh o m á l y á b ó l .E l v é g r eb i z o n y á r a v o l to k aam e g b é l y e g z ői s k o l a ir e n d s z a b á l ya l k a l m a z á s á r as e l v é g r en e ml e h e tm i n d e n k i b e nk e l l őé r z é kac s í r á j á b a nl a p p a n g ót e h e t s é gm e g i s m e r é s é r e .I g a z ,h o g ya zi l y e nn e mi si g e n v a l ó v e z e t ő t a n ü g y i p o z í c i ó b a . C s o k o n a ib ű n ea z ,h o g ym i d ő nh u s z o n e g yé v e st e o l ó g u s
2 4 k o r á b a n r á b í z t á k a z ö t ö d i k g i m n á z i u m i o s z t á l yv e z e t é s é t , T o l d yF e r e n cf i n o mt a p i n t a t úf o g a l m a z á s as z e r i n t„ b e c s é n e k é r z é s e ,t a n í t v á n y a il e l k e s ü l ts z e r e t e t ee l h í z o t t ák e z d v é nö t t e n n i ,r e n d e t l e n s é g e te n g e d em a g á n a k ,m i ka zi n t é z e tf e n y í t é k é v e lö s s z e f é r h e t e t l e n e k ,k i v á l tt a n í t ó iá l l á s b a n “ .—„ B e c s é n e ké r z é s é t “—n ec s o d á l j u k .M ű v e l t s é g e ,t u d á s an a g y o b b , m i n ta ze g é s zk o l l é g i u m ée g y ü t t v é v e ,„ r e n d e t l e n s é g e “p e d i g a b b a nm e r ü l tk i ,h o g yh é b e h ó b ae g y ü t tm u l a t o z o t tan á l ai s i d ő s e b b ö r e g d i á k o k k a l n e m s z e n v e d h e t v é n a z a k k o r i b a n o b l i g á tt a n á r in a g y k é p ű s é g e t .M i n d e z e k é r ta zi s k o l a it ö r v é n y e k r é s z é r ő lm e g d o r g á l á s b a nr é s z e s ü l( 1 7 9 4 ) .B ű n é tt e t é z ia z z a l , h o g yak ö v e t k e z őé v b e nah ú s v é t il e g á c i ó j á nk a p o t ta d o m á n y o k r ó ln e mv e z e tp o n t o sn a p l ó t ,l é v é np o é t a ,n e mp e d i g s z a t ó c s .í g ya z t á nag y ű j t ö t tö s s z e g g e ln e mt u dp o n t o s a ne l s z á m o l n i ,m i é r ti sa zi s k o l a it ö r v é n y s z é kú j b ó lö s s z e ü l .M é g a zí t é l e tk i h i r d e t é s ee l ő t te g yk e s e r ű s é g g e lt e l t„ o r á c i ó v a l “ b ú c s ú z i kt a n í t v á n y a i t ó lé sd i á k t á r s a i t ó l ;e za zú j a b bh a l l a t l a n s é r e l e ma n n y i r af e l b ő s z í t ia zí t é l k e z őt e s t ü l e t e t ,h o g yc s e n d e s e l t á v o l í t á s ah e l y e t tm e g b é l y e g z őz á r a d é k k a lb o c s á j t j á ke la k o l l é g i u m b ó l , k i v e t i k a t i s z t e s s é g e s d i á k o k g y ü l e k e z e t é b ő l . Ö n v é d e l m é r eh o s s z úi r a t o ts z e r k e s z t ,m i n tí r j a : „Emlékezetnek okáért!“ I s m e r t e s s ü kh á tr ö v i d e n—„ e m l é k e z e t n e ko k á é r t “—e z t am e m o r a n d u m o t . „Én Csokonai V. Mihály eddig mintegy 8-adfél esztendőt töltvén a Debreceni Collegiumban az én tulajdon születésem földén. . . az én elbúcsúzó Orátziómért a példa nélkül való és Coll. históriájába, nem történt büntetésre ítéltettem méltónak, hogy t. i. én testimóniumot, amit a tolvajnak, kunyhóverőnek, káromkodónak, részegesnek, paráznának, veszekedőnek is lehet reményleni, ne nyerjek és hogy én a Collegiumban többé, ami a cigánynak is szabad, bemenni ne merészeljem és énhozzám is egy deák se merjen jönni vagy szólni, hacsak a Collegium ellenségének nem akarja mondatni magát; ezen infamáltatás pedig a diákság előtt elolvastasson . . . “At o v á b b i a k b a ne l i s m e r ih i b á i t ,d ef i n o m a nk i o k t a t j a
2 5 t a n á r a i t ,h o g y a nk e l l e t tv o l n aar i d e gs z i g o rh e l y e t tam a g a f a j t as z e r t e l e n ,d ea l a p j á b a nv é v ej óé sr o m l a t l a n l e l k űi f j ú v a l b á n n i o k .Εs o r o kb i z o n y í t j á k ,h o g yad e b r e c e n iC o l l e g i u m r i g o r ó z u si n t é z k e d é s e i v e ln e m c s a kal e g k é p z e t t e b bt a n á r t ,h a n e me g y ú t t a lal e g f i n o m a b bé r z é k űn e v e l ö tv e s z t e t t ee lC s o k o n a i b a n .Ö n v é d e l m é te z e k k e las z a v a k k a lv é g z i :„Éljen a Törvény, éljenek a Törvénytevők, éljenek a Törvény alatt valók, éljen a Collegium! Vesszen ezeknek ellensége. El is vész, Uraim! közületek: de felszüli Eger, vagy Kalotsa. Amen.“ É r d e k e s ,s z á z e g y n e h á n yé v v e lk é s ő b bA d yE n d r ei sí r t i l y e s f é l é t : Életemnek egy csúnya fokán Pap akartam lenni Kalocsán.
*
AM a r t i n o v i c há l d o z a t a ié sC s o k o n a i té r té g b e k i á l t ói g a z s á g t a l a n s á g o km e l l e t ts z i n t ee l t ö r p ü l n e ka z o kak i s e b b n a g y o b b m é l t á n y t a l a n s á g o k ,m e l y e k e tak o r s z a kt ö b b ií r ó i n a kk e l l e t t e l s z e n v e d n i ö k . Ányos Pált, p á l o ss z e r z e t e s t ,a zé r z é k e n yl e l k űs z e n t i m e n t á l i sp o é t á te l ö l j á r ó iap e s t ir e n d h á z b ó laf e l v i d é k if e l s ö e l e f á n t ik o l o s t o r b ah e l y e z i ká t ,m e r ta g g o d a l o m m a ls z e m l é l i k , h o g y—P i n t é rJ e n ő ti d é z z ü k—„ b u d a ié sp e s t iv i l á g ib a r á t j a i n a ks z a b a dé l e t e ,i r o d a l m iö s s z e k ö t t e t é s e i ,é ss z e r e l m il á n g j a e g y f o r m á n e l i d e g e n í t i k a s z e r z e t e s i é l e t t ő l “ ( 1 7 8 1 ) . Dayka Gábor, ab o r o n g óh a n g u l a t úl í r i k u s ,k ik é s ő b ba l ő c s e ik i r á l y ik a t o l i k u sg i m n á z i u m b a nl e t tam a g y a rn y e l v t a n á r a ,e r e d e t i l e gp a p ip á l y á r ak é s z ü l t .A ze g r is z e m i n á r i u m k i s p a p j av o l t .M i u t á nm á ri f j o n t is z e r t e l e n s é g e i é r tt ö b b í z b e n r é s z e s ü l v é nf e d d é s b e n ,k e d v ek ü l ö n b e ni se l m e n ta ze r ő sö n f e g y e l m e tk í v á n óp a p ip á l y á t ó l ,t ö r t é n t ,h o g yas z e r v i t á kn é m e t t e m p l o m á b a n m o n d o t t p r ó b a s z ó n o k l a t á b a n f e l f e d e z e t t t ö b b r e n d b é l ie r e t n e kt é t e lm i a t tf e l j e l e n t e t t eap ü s p ö k n é lS z a i zL e ó , av a k b u z g ós z e r v i t a r e n d is z e r z e t e s .G r ó fE s z t e r h á z yK á r o l y
3 0 e g r ip ü s p ö km a g ae l éc i t á l t a ,m e g d o r g á l t asah i r d e t e t th a m i s t a n o k ü n n e p é l y e s v i s s z a v o n á s á t k í v á n t a . D a y k a m e g m a k a c s o l t am a g á t ,k i l é p e t tk ö z v e t l e n ü lf e l s z e n t e l é se l ő t t ,v e s z n i h a g y v á n t e o l ó g i a i t a n u l m á n y o k k a l t ö l t ö t t é v e i t ( 1 7 9 1 ) . Révay Miklós, a l e g n a g y o b bm a g y a rn y e l v t u d ó s ,h o s s z ú i d e i gn e mt u dk é p e s s é g e i h e zm é l t óá l l á s h o zj u t n i ,as z e m é l y é t é r tk ü l ö n f é l ev á d a ké sr á g a l m a km i a t t .A z z a lv á d o l j á k ,h o g y n i n c si g a z iv a l l á s o s s á g a ,s e mk e l l őe r k ö l c s ij e l l e m e ,„ m e r t k ó b o r g óe m b e rv a g y o ké sá l l h a t a t l a nah i v a t a l o m b a n ,ap i a r i s t á k a te l h a g y t a m .V e r s e i mi z g a t ó k ,g ú n y o l j á ka zo s z t r á k o k a t , m i n tas z o l g a s á gé sam o n a r c h i aj á r m á b a ns z o k o t t a k a t .M i t t e g y e k ?H o lk é r j e ks e g í t s é g e t ?V i g a s z t a l o mm a g a m a ta z o n m e g n y u g t a t ó ö n t u d a t o m m a l , h o g y j ó l c s e l e k e d t e m . L e l k i i s m e r e t e mb i z o n y á r as e m m io l ys ú l y o sv á d d a ln e mt e r h e l . I m á d o mI s t e n e m e tl é l e k b e né si g a z s á g b a n .T e l j e s í t e maj óp a p k ö t e l e s s é g e i t .H a z a f iv a g y o k ,m é gb u z g ó b bi s ,m i n tk e l l e n e . H űv a g y o kak i r á l y h o z ,s e n k i tn e mb á n t o k ,t ű r ö mam é l t a t l a n s á g o k a t “ ( 1 7 9 5 ) . F é k e z h e t e t l e n s z a b a d s á g s z e r e t e t e m i a t t é r t e Kisfaludy Sándort a zam e g a l á z t a t á s ,h o g yk i z á r t á ka ze l ő k e l őb é c s i t e s t ő r s é g b ő lse g yh e l y ő r s é g ig a r n i z o n e z r e d h e zh e l y e z t é ká t s z o l g á l a t t é t e l r e , m i d ő n a p á t r i á r k á l i s a n i g a z g a t ó E s t e r h á z y A n t a lh e r c e gh a l á l au t á n ,b á r óS p l é n y iM i h á l ya l t á b o r n a g y aj ó ls e p e r n ia k a r ók i c s i n y e sú js e p r ő kh a g y o m á n y o ss z o k á s á h o zh í v e nm i n d e n á r o nú jr e n d e ta k a r tt e r e m t e n ia„ f e g y e l m e z e t l e n “n e m e s i f j a kk ö z ö t t .R e n d k í v ü lj e l l e m z őK i s f a l u d y S á n d o r m i n ő s í t é s e : „ E r k ö l c s i m a g a v i s e l e t e j ó u g y a n , d e szabadság iránti vágya igen nagy ... m a g a v i s e l e t es z o l g á l a t o n k í v ü lj ó ,d e függetlenségre törekszik é st e s t ö r t á r s a i ti l y e n i r á n y b a nb e f o l y á s o l j a .A fegyelmet nehezen tűri. E l ő l é p t e t é s r e e z i d ö s z e r i n tn e ma l k a l m a s . “M e g l e p ő e nj ó lí t é l im e gas z e l l e m i k ö z l e g é n yas z e l l e m it á b o r n o k o t .C s a ke g yk i c s i tb á n t ó a n c s e l é d k ö n y v í z e v a n a z e g é s z n e k . A n n a ke l l e n é r e ,h o g yk ö z v e t l e nh a t ó s á g iz a k l a t á s b a nn e m v o l tr é s z e , m é g s e m m e l l ő z h e t j ü k t a n u l m á n y u n k b ó l a l e g -
2 7 n a g y o b bm a g y a rd r á m a í r ó t ,Katona Józsefet. M e r tn e ms o k b a n k ü l ö n b ö z i ke g yé l e t f o g y t i g l a n ik u f s t e i n ir a b o s k o d á s t ó la za t é n y ,h o g yac e n z ú r aa k a d é k o s k o d á s ak ö v e t k e z t é b e nd r á m a í r ó iá l m a i tf ü s t b e m e n n il á t v á n ,e zar a g y o g ót e h e t s é gk é n y t e l e nv o l tv i s s z a v o n u l n ip o r o ss z ü l ő v á r o s á b a ,K e c s k e m é t r es m i n t e g yb e l s őe m i g r á c i ó b a ns z e l l e m it é t l e n s é g r ek á r h o z t a t v a e l t ö l t e n i h á t r a l é v ő é v e i t . 1 8 1 9 b e n—K i s f a l u d yK á r o l ys i k e r e mf e l b u z d u l v a—ői s b e n y ú j t o t t a Bánk bánját e l ő a d á s r aaP e s t e nv e n d é g s z e r e p l ő s z é k e s f e h é r v á r is z í n t á r s u l a t h o z ,d eac e n z ú r an e me n g e d é l y e z t es z í n r e h o z á s á t .„ B á n kb á n o m—í r j ak é s ő b baT u d o m á n y o sG y ű j t e m é n y b e n—n e me n g e d ő d ö t tm e ga ze l ő a d á s r a , h a n e mc s a kan y o m t a t á s r a .M i é r t ?K i r á l y n é g y i l k o l á sm i a t t ? V a g y h o g yh e l l y e l h e l l y e la zé r z őe m b e rk e s e r ű e nf e l s z ó l a l ? N e m !C s a ka z é r t ,m i v e lB á n kb á nn a g y s á g am e g h o m á l y o s í t j a ak i r á l y ih á z a t . . .Ac e n z ú r ah av a l a h o l ,ú g yb i z o n y á r aM a g y a r o r s z á g o n n y a k á t s z e g i m i n d e n s z é p n e k é s n a g y n a k ( d r á m á r ó ls z ó l u n k ) .A n n y i r ah a t á r o kk ö z ét é t e t v ev é l im a g á t ac e n z o r ,h o g ym a g ae z e kk ö r ü lh a t á r o z a t l a n s á g b ae s i k .A z e l ö l j á r ó s á gk i a d j au g y a nn e k iaz s i n ó r m é r t é k e t ,m e l ym i n t e g y e z e né p ü l h e t :h i t ,f e l s ő b b s é gé ss z e m é r e m ,d eöt a r t v á na t t ó l , n e h o g yl á b á tm e g ü s s e ,f é l e l e m b ü li r g a l m a t l a n u lk a s z a b o l .N e m a z o ns o p á n k o d o mé n ,h o g yegy a g y a f ú r tf i c k ó n a kv a l l á s ,f e j e d e l e mé sf ő k é p pap a p s á ge l l e nv a l óh á n y k ó d á s am e g z a b o l á z t a t i ké sj á t é k á b a ne g yu t c a b e l ik o r c s o th a j a tb o r z a s z t ók á r o m k o d á s o k k a ln e mc a r a c t e r i z á l h a t ,v a g ye g yb u j am e t s z őa s z e m é r m e tp e l l e n g é r en e mk ö t h e t i ,d eas z á z a d o kl e l k e in y o m a t t a t n a kl e ,h aa z o k r aa ze g y é b k é n tl e g i g a z a b bh í v s é g üí r ó a m o s t a n i k ö r ü l m é n y e k k ö n t ö s é t k é n y t e l e n a g g a t n i . . . “ M i n tl á t j u k ,h aa ze l ő a d á s tn e mi s ,d eak i n y o m t a t á s tm e g e n g e d t eac e n z ú r así g ym e gi sj e l e n taB á n kb á nk ö n y v a l a k b a n ;at i t k o sb e s ú g ó ka z o n b a nac e n z o r o ke z i r á n y úe n g e d é k e n y s é g é ti ss o k a l l t á ksr ö v i d e s e nm e g é r k e z e t tab i z a l m a sf e l j e l e n t é sI .F e r e n cc s á s z á r h o z :„ N e m c s a kad r á m at a r t a l m a , h a n e me g y e sr é s z l e t e ii sa l k a l m a s a ka r r a ,h o g yam a g y a r o k
2 8 g y ű l ö l e t é tan é m e tf e j e d e l m e ks á l t a l á b a nan é m e t e ke l l e n l á n g r al o b b a n t s a ,f e j l e s s z e , t á p l á l j a .N y i l v á n v a l ó ,h o g ya z i l y e ní r ó kv a k m e r őt ö r e k v é s e i b e nm i n d j o b b a nm e g e r ő s ö d n e k , h a s z i g o r ú é s m e g f e l e l ő c e n z ú r á v a l n e m v e t n e k g á t a t a z o k n a k . A m a g y a r c e n z ú r a B u d á n e z t n e m t e s z i m e g . “ *
M i n é le r e s e b b e nk e z d e n e kf ú j d o g á l n ias z a b a d s á gs z e l l ő i , ak ö z p o n t ik o r m á n y z a t—i m m á rag y á m o l t a l a nV .F e r d i n á n d u r a l k o d á s aa l a t t—m i n t e g yv e s z t é té r e z v ea n n á le r ő s z a k o s a b b m e g t o r l óé sv i s s z a r e t t e n t ől é p é s e k e tt e s z .Ab é c s ik o r m á n y p o l i t i k aah a r m i n c a sé v e kf o l y a m á nm e g i n d u l ór e f o r m m o z g a l m a k r e a k c i ó j a k é n t e g y r e z s a r n o k i b b j e l l e g e t ö l t , l e g s z e r e n c s é t l e n e b bá l d o z a t aaf i a t a lLovassy László, a zo r s z á g g y ű l é s i i f j ú s á g v e z é r e . F e l s é g s é r t é sé sh a z a á r u l á sv á d j á v a lf o g j á kp e r b e( 1 8 3 7 ) . B ű n e ,h o g ya zo r s z á g g y ű l é st a r t a m aa l a t t„ i f j ú s á g ic a s i n o “ n é v a l a t t e n g e d é l y n é l k ü l „ b i z o n y o s t á r s u l a t i e g y e s ü l é s t “ a l a k í t o t t ,e n n e kk e b e l é b e nf e l s é g s é r t őé s„ e g yj ó lr e n d e z e t t p o l g á r it á r s a s á g b a ni sm e gn e mt ű r h e t őé sm i n d e nt á r s a d a l m i r e n d d e le l l e n k e z őv e s z é l y e se l v e k e t “h a n g o z t a t o t t ,h a s o n l ó k é p p e n„ a zöv e s z e d e l m e sé st ö r v é n y e sr e n de l l e n ie l l e n s é g e s é r z ü l e t é r ő lt e s zv i l á g o sb i z o n y í t v á n y t “a z o nü d v ö z l őb e s z é d e i s ,m e l l y e la zo r s z á g g y ű l é s ij u r á t u si f j ú s á gn e v é b e nW e s s e l é n y iM i k l ó sb á r ó tk ö s z ö n t ö t t e .„ Af e l s ő b b s é g e té sa zo r s z á g ő s ii n t é z m é n y e i tg y a l á z t a . . .k ö z t á r s a s á g ié sn é p f ö n s é g ie l v e k e th i r d e t e t t . “Ak i r á l y it á b l am i n d e z e k é r t( ö s s z h a n g b a na b é c s ik o r m á n y z a ti n t e n c i ó i v a l )t í z é v ib ö r t ö n r eí t é l t e .S p i e l b e r g v á r b ö r t ö n é b es z á l l í t o t t á k ,sm i d ő n1 8 4 0 b e na zu r a l k o d óaf e l h á b o r o d o t tk ö z v é l e m é n yn y o m á s á r at ö b be l í t é l t t e le g y e t e m b e n ö ti sa m n e s z t i á b a nr é s z e s í t e t t e ,e l b o r u l te l m é v e lt é r tv i s s z a ö v é i h e zsm é gn e g y v e n k é te s z t e n d e i gé l tc s ö n d e st é b o l y o d o t t s á g b a n . J e l l e m z ő ka za k k o r ip o l i t i k a ir e n d s z e r r eL o v a s s ye l í t é l t e t é s é n e kk í s é r ők ö r ü l m é n y e i .V e l ee g y ü t tu g y a n c s a kt í z é v i b ö r t ö n r eí t é l t e ke g yL a p s á n s z k yn e v űj u r á t u si f j ú ti s .N e k i
2 9 k é s ő b bn y o m av e s z e t t .E za zu t ó b b ií t é l e tu g y a n i sc s a kl á t s z a t í t é l e tv o l t .L a p s á n s z k yk ö z ö n s é g e sd e n u n c i á n sv o l t ,a k im é g F e r e n cc s á s z á rm e g b í z á s á b ó ll é p e t tb em i n ta g e n tp r o v o c a t e u r L o v a s s yt á r s a s á g á b asa zőt i t k o sf e l j e l e n t é s e ii n d í t o t t á ke l t u l a j d o n k é p p e na ze g é s zp o r t .Ab ö r t ö nh e l y e t tB é c s b e nK l e i n J á n o s n é v e n i r o d a t i s z t i a l k a l m a z á s t n y e r t . Εk o r s z a k b a nh o s s z úi d e i gf o g l a l k o z t a t t aa zo r s z á g o s k ö z v é l e m é n y t Wesselényi Miklós báró p e r e . A g e r i n c e s r e f o r m p o l i t i k u s ,t ö b bk i v á l ós z o c i o l ó g i a ié sp o l i t i k a it a n u l m á n ys z e r z ő j e ,m á rr é g ó t as z á l k av o l tak o r m á n y z a ts z e m é b e n . S z a t m á rm e g y e1 8 3 4 .é v ik ö z g y ű l é s é naj o b b á g y s á gé r d e k é b e n m o n d o t tb e s z é d es z o l g á l t a t o t tv é g ü li sa l k a l m a t ,h o g yb e l e k ö t h e s s e n e k .K i t ű n őé l e t r a j z í r ó j á t ,K a r d o sS a m u ti d é z z ü k :„ a s z a b a ds z ó t ó lé ss z a b a dl e v e g ő t ő lf é l őé sr e s z k e t ő ,a zu d v a r k e g y é tl e s őé sh a j h á s z óh í z e l g ő ks e r e g ea z tá l l í t o t t a ,h o g y m e g s é r t e t t eak i r á l y t ,h ű t l e n s é g e tk ö v e t e t te la n n a ks z e n t s é g e s s z e m é l y ee l l e n ,m i d ő na z tm o n d o t t aab e s z é d j é b e n ,h o g ya k o r m á n y 9 m i l l i ó k ö z n é p n e k z s í r j á t s z í v j a “ . N é g yé v i gh ú z ó d o t tah í r e sp e r .. W e s s e l é n y iv é d e l m é t Kölcsey Ferenc v á l l a l t ae l ,k i n e ke zak l a s s z i k u sv é d ő i r a t a v o l t h a t t y ú d a l a , m e r t m é g e p ö r b e f e j e z é s e e l ő t t m e g h a l t . K ö z b e ne g ym á s i kü g y b ő lk i f o l y ó l a ga ze r d é l y i—m a r o s v á s á r h e l y i—k i r á l y it á b l aí t é l t ee li nc o n t u m a c i a ma za k k o r é p p e nM a g y a r o r s z á g o nt a r t ó z k o d óW e s s e l é n y i tse l r e n d e l t é k k ö r ö z t e t é s é té sl e t a r t ó z t a t á s á t .Af e l s ő b bn y o m á s r am e g i n d u l t e r d é l y iü l d ö z t e t é s n e kk ö z v e t l e no k aa zv o l t ,h o g yW e s s e l é n y i a z 1 8 3 4 e s e r d é l y i o r s z á g g y ű l é s n a p l ó j á t k o r m á n y t i l a l o m e l l e n é r e k ő s a j t ó j á n k i n y o m a t t a , a z a z , m i n t a v á d i r a t b a n o l v a s s u k : „ K o l o z s v á r s z a b a d k i r . v á r o s á b a n a l e g f e l s ő b b k o r m á n yk e m é n yt i l a l m ae l l e n ,af e l s ő b b s é g n e ks é r e l m e s , o c s m á n ym e g v e t é s é v e l ,t a p o s á s á v a l ,a n n a km i n d e ne n g e d e l m e n é l k ü ll y t h o g r a p h i á tb e h o z a t v á né sf e l á l l í t v á n ,e z e nl y t h o g r a p h i a i k é s z ü l e t t e l a n a p l ó t c e n s u r a n é l k ü l . . . k i n y o m t a t t a . “ W e s s e l é n y ié r t e s ü l v é na r r ó l ,h o g ya zí t é l e tk ö v e t k e z t é b e n s z ű k e b bh a z á j á b ó ls z á m ű z e t e t t ,k e s e r ű e nj e g y z if e ln a p l ó j a -
3 0 b a n :„Ki vagyok küszöbölve örökömből, távol attól kell menedéket keresnem. Az országban, melyért annyit verejtékeztem, melyért oly munkás buzgóság hevített, melynek boldogsága bálványa volt lelkemnek: nevem a vétek és gyalázat fiai sorába tétetett.“ D es z e r e t e t tE r d é l y é t ő lt á v o ls e mt a l á l h a t o t tm e n e d é k e t ,m e r tm a g y a r o r s z á g ip e r é b e ni st o v á b bf o l y t a t t á ke l l e na z e l j á r á s t a k ö z v é l e m é n y v i h a r o s f e l h á b o r o d á s a e l l e n é r e . H o s s z a s h u z a v o n a u t á n — a t á r g y a l á s o k b e f e j e z é s é t é p p e nan y o m u k b a nj á r óo r s z á g o sf e l z ú d u l á sk é s l e l t e t t e— v é g ü li sak i r á l y it á b l am e g h o z t ah á r o m e s z t e n d e if o g s á g r a s z ó l óí t é l e t é t .E l s ő s o r b a nas z a t m á r m e g y e il á z í t ób e s z é dm i a t t , m e l y b e n„ ap u b l i c u ss t a t u se l l e nn y i l v á n o s s á g o s a nf e l e m e l k e d n ib á t o r k o d o t t “ .D ek i f o g á s o l t á ka z ti s ,h o g ya„ p o z s o n y i i f j a k n a kaf e l s ő b bh a t ó s á g o ká l t a lk á r h o z t a t o t tt á r s u l a t á v a l ( L o v a s s y é k k a le g y b e k ö t t e t é s ev o l t “ ,v a l a m i n t ,h o g y„ af e n n f o r g ót ö r v é n y t e l e né sb ü n t e t é s té r d e m l őc é l é r te g y b e k ö t t e t é s b e n á l l o t tK o s s u t hL a j o s s a lé sm á s o k k a l “ .Ab é c s ik o r m á n yi n t e n c i ó i n a ki sm e g f e l e l őí t é l e t e tah é t s z e m é l y e st á b l ah e l y b e n h a g y t así g y1 8 3 9f e b r u á r j á b a n. W e s s e l é n y im e g k e z d t eb ö r t ö n b ü n t e t é s é tab u d a iF e r d i n á n dk a s z á r n y an e d v e s ,s ö t é tk a z a m a t á j á b a n . A „ h é t “ s z e m é l y e s t á b l a 1 2 s z e m é l y e ( s z a v a z ó b í r á j a ) a k k o rak ö v e t k e z ő kv o l t a k :V é g h ,P é c h y ,P e r é n y i ,K á r á s z , M a t k o v i c h ,B a t t h y á n y ,G o s z t o n y i ,A l m á s y ,S z i r m a y ,L á n y i B o r n e m i s z a ,L á n c z y ;e l n ö k ep e d i g :C z i r á k yg r ó f .Af e l m e n t é s m e l l e t ts z a v a z o t tP é c h y ,P e r é n y i ,at á b l a ií t é l e te n y h í t é s é t k í v á n t a : K á r á s z , M a t k o v i c s , S z i r m a y , a t ö b b i e k h e l y b e n h a g y t á k a z í t é l e t e t . As z a b a d s á g h o zs z o k o t t« W e s s e l é n y iab ö r t ö nn y i r k o s l e v e g ő j é b e n t e s t i l e g l e l k i l e g m e g t ö r t ; k é s ő b b i t e l j e s m e g v a k u l á s ai t tk e z d ő d ö t t .B a r á t a i ,f ő k é n tD e á ké sS z é c h e n y i k e r e s z t ü l v i t t é kan á d o r n á l ,h o g ym e g r e n d ü l te g é s z s é g iá l l a p o t a h e l y r e á l l í t á s a c é l j á b ó l s a l v u s c o n d u c t u s m e l l e t t k é t t i s z t k í s é r e t é b e n G r ä f e n b e r g b e u t a z h a s s o n . I t t k ú r á l t a t t a m a g á t , e r e d m é n y t e l e n ü l , a z 1 8 4 0 e s á l t a l á n o s p o l i t i k a i a m n e s z t i á i g .
3 1 „ M i n d e z e kap e r e k—S z e k f üG y u l á ti d é z z ü k—a z1 8 3 6 b a nR e v i c z k yh e l y é r el é p őg r ó fP á l f f yF i d é l ,m a j dg r ó f M a i l á t hA n t a lk a n c e l l á r s á g aa l a t tf o l y t a k ,av á r m e g y é ké sa z e g é s z o r s z á g h a l l a t l a n é r d e k l ő d é s e m e l l e t t . “
E k k o rm á r Kossuth Lajos i sh a t ó s á g i l a gm e g b é l y e g z e t t s z e m é l yv o l t ,a z o n b a na zöü g y é té sm i n d a z o k é t ,a k i k n e k p á l y á j aé sm á r t í r i u m aá t n y ú l i kas z a b a d s á g h a r cu t á n ik o r s z a k b a ,ak ö v e t k e z őf e j e z e t b e nt á r g y a l j u k .K ü l ö n b e ns i n c s l é n y e g b e l i , c s a k f o k o z a t i k ü l ö n b s é g a k é t k o r s z a k k ö z ö t t . D ee l ő b bm é gá l l j u n km e ge g yp i l l a n a t r aas z a b a d s á g h a r c n á l .E b b e nal e g e n d á sk ü z d e l e m b e nam a g y a rn e m z e tö n m a g á r at a l á l t ,s a j á tk e z é b ev e t t es o r s ai n t é z é s é t ,m a g á t ó l é r t e t ő d i kt e h á t ,h o g ye b b e nar ö v i dm á s f é lé v b e nm a g y a rr é s z r ő ls e m m ib á n t ó d á s u ks e mt ö r t é n h e t e t tas z e l l e m ié l e tk i v á l ó s á g a i n a k , a k i k b e n a n e m z e t i G é n i u s z r e v e l á l ó d o t t . J ó lt u d j u k ,h o g ya ze g é s zm o z g a l o me l s ő s o r b a nas z e l l e m s z a b a d s á g á n a kj e g y é b e ni n d u l tm e gas z a b a ds a j t ók i v í v á s á v a l s e g y b e b ö r t ö n z ö t t p o l i t i k a i í r ó k i s z a b a d í t á s á v a l . Se zah e r o i k u ss z a b a d s á g m o z g a l o mu t o l s ól e h e l l e t é i gh ü m a r a d tö n m a g á h o z .A zí r ó ke l ő k e l őb e o s z t á s o k a té sm e g b í z a t á s o k a t k a p n a k , t e h e t s é g ü k e t é s n e m z e t i j e l e n t ő s é g ü k e t m e g i l l e t ős z e r e p h e zj u t n a k .N e mi n d u lm i n d e ns z í r e s z ó r ae l j á r á se l l e n ü k .E l é gl e g y e nc s a k Petőfi p é l d á j á r ah i v a t k o z n u n k ,k ias z a b a d s á gi m á d a t á n a kp a r o x i z m u s á b a nt ö b b s z ö r i sö s s z e ü t k ö z é s b ek e r ü l tak a t o n a if e g y e l e m m e l ,e l j á r á s an e m e g y s z e rb i z o n y, , al e g é g b e k i á l t ó b bl á b b a l t i p r á s av o l tm i n d e n f e g y e l e m n e k “( K l a p k ah a d ü g y m i n i s z t e rs z a v a i ) ,m é g s e mt o r o l t á km e g ,m e r tt i s z t e l v é nb e n n eam a g y a rk ö l t ő z s e n i t ,m e g t u d t á k b o c s á j t a n i e m b e r i g y ö n g e s é g e i t . S a j n o s ,e zam a g y a rv i l á gc s a kn a g y o nr ö v i di d e i g t a r t o t t .Ag l ó r i á sf é n y b e nl o b o g ós z a b a d s á gf á k l y á j á n a kk i h a m v a d á s au t á naB a c h r e n d s z e rv a ks ö t é t s é g eb o r u l tal e t i p o r t M a g y a r o r s z á g r a .
B a c h r e n d s z e r E g y s z e r ű s é gk e d v é é r te z z e la zö s s z e f o g l a l ón é v v e lf e l ö l j ü kas z a b a d s á g h a r cl e v e r é s é t ő lak i e g y e z é s i gt e r j e d őe g é s z k o r s z a k o t .N e mk ö v e t ü n ke lv e l en a g yh i b á t ,m e r th a b á rB a c h i d ő k ö z b e n s z e m é l y i l e g m e g b u k o t t i s , a z á l t a l a i n a u g u r á l t r e n d s z e r v é g e r e d m é n y b e n t o v á b b r a i s é l e t b e n m a r a d t . Εs z o m o r úk o r s z a k o taf e n e k e t l e nb o s s z ú ,ak ö n y ö r t e l e n m e g t o r l á ss ö t é ts z e l l e m ej e l l e m z i .A zá l d o z a t o kk ö z ö t tt e r m é s z e t e s e no t tv a n n a kam a g y a rs z e l l e m ié l e tl e g k i v á l ó b b j a ii s , h i s z e nm i n d e n k i ,a k is z e l l e m it é r e nv a l a m i ti ss z á m í t o t t ,s z í v v e l l é l e k k e l c s a t l a k o z o t t a n e g y v e n n y o l c a s s z a b a d s á g m o z g a l o m h o z , m i n t a l e g m a g y a r a b b ü g y h ö z . D ek ü l ö n b e ni s ,egy n e m z e tm e g t ö r é s é r ő lv o l ts z óse n n e k l e g h a t h a t ó s a b bm ó d j aan e m z e tl e l k é n e k ,i r o d a l m á n a k ,s z e l l e m i é l e t é n e ke l f o j t á s a .E n n e ka ze l l e n s é g e si n d u l a t ú ,i d e g e nr e n d s z e r n e kt e h á tl é n y e g é b ő lk i f o l y ó a nü l d ö z n i ek e l l e t tam a g y a r í r ó k a t , f ü g g e t l e n ü l a z o k f o r r a d a l m i e l ő é l e t é t ő l . A B a c h r e n d s z e r m a g a t a r t á s á t a m a g y a r i r o d a l o m m a l s z e m b e n a walesi bárdok f r a p p á n ss z i m b ó l u m á v a lal e g t a l á l ó b b a nArany János f e j e z t ek i ,a k im a g ak ü l ö n b e ns z e r e n c s é s v é l e t l e n f o l y t á n m e g m e n e k ü l t a z ü l d ö z t e t é s t ő l . Máglyára, ki ellenszegül, Minden vélsz énekest!
É sam a g y a ri r o d a l o m n a kö r ö kd i c s ő s é g e ,h o g ye b b e nak o r b a nav a l ó b a ns z á m o t t e v őí r ó kk ö z ü l„egy se tudta mondani, hogy éljen Eduárd“.
3 3 A ze s z k ö z ö ki g e nv á l t o z a t o s a k ,ar e n d s z e re m b e r e iv a l ó b a nl e l e m é n y e sf a n t á z i á v a lt u d j á k a gyö t ö r t e t é s e kl e g k ü l ö n b ö z ő b bm ó d j a i tk i e s z e l n i :s z á m ű z e t é s ,b ö r t ö n ,h a t ó s á g iz a k l a t á s , i n t e r n á l á s , b e s o r o z á s , s t b . *
A z emigránsok s o r á t Kossuth Lajossal k e l lk e z d e n ü n k , a k im i n tm i n d e ni d ő ke g y i kl e g n a g y o b bs z ó n o k a ,n e m c s a kt ö r t é n e l m ü n k n e k ,h a n e mi r o d a l m u n k n a ki sv e z é r a l a k j a .Ü l d ö z t e t é s e m é g a . s z a b a d s á g h a r c e l ő t t i k o r b a n y ú l i k v i s s z a . A h a r m i n c a s é v e k r e f o r m o r s z á g g y ű l é s e i n t ű n i k f e l . O r s z á g g y ű l é s i ,m a j dad i é t ab e z á r u l á s au t á nav á r m e g y e i g y ű l é s e k r ő l s z ó l ó T ö r v é n y h a t ó s á g i T u d ó s í t á s a i v a l . F o r r a d a l m ie g y é n i s é g é v e lm i n d j á r tm a g á r av o n j aak o r m á n y k ö r ö k a g g ó d óf i g y e l m é t .E l t i l t o t t á kar e f o r m s z e l l e m e tt e r j e s z t őT ö r v é n y h a t ó s á g iT u d ó s í t á s o kk i a d á s á t ó lsm i d ő ne z tat i l a l o m e l l e n é r ei sf o l y t a t t a ,p e r b ef o g t á k .Ak i r á l y it á b l ah á r o m ,a h é t s z e m é l y e st á b l an é g y é v ib ö r t ö n r eí t é l t esb ö r t ö n é b ő lc s a k a z 1 8 4 0 e s a m n e s z t i a r e n d e l e t a l a p j á n s z a b a d u l . As z a b a d s á g h a r cl e v e r e t é s eu t á na zo s z t r á k o kh a l á l o s í t é l e t e e l ö l m e n e k ü l n i k é n y s z e r ü l . T ö r ö k o r s z á g i , a n g l i a i , a m e r i k a i t a r t ó z k o d á s u t á n O l a s z o r s z á g b a n t e l e p s z i k m e g sm a j d n e mf é l s z á z a d o ss z á m ű z e t é su t á nh a l tm e gT u r i n b a n . M é ga z ti sm e gk e l l e t té l n i e ,h o g yi d e h a z a1 8 7 9 b e nah o n o s s á g i ü g y e k r e n d e z é s e á l t a l m e g f o s s z á k á l l a m p o l g á r s á g á t ó l . T i z e n ö té v e tt ö l t ö t tk ü l f ö l d ib ú j d o s á s b a n Szemere Bertalan, a z1 8 4 9 e sn e m z e t ik o r m á n ym i n i s z t e r e l n ö k e .S z á m k i v e t é s el e g t ö b bi d e j é tP á r i z s b a né sA n g l i á b a nt ö l t ö t t e .A z ö n k é n y u r a l o mu g y a n i ső ti sh a l á l r aí t é l t esc s a k1 8 6 5 b e n t é r h e t e t th a z a ,k e g y e l m e tk a p v á nac s á s z á r t ó l .N e m s o k á r ar á e l m e b a j t ö r t k i r a j t a s p á r é v m ú l v a t é b o l y o d o t t a n h a l t m e g . Horváth Mihály t ö r t é n e t í r ó t ,an e m z e t ik o r m á n yk u l t u s z m i n i s z t e r é ti sh a l á l r aí t é l t esin effigie f e li sa k a s z t o t t aa z o s z t r á kh a d i t ö r v é n y s z é k ,t i z e n n y o l cé v iS v á j c b a né sB e l g i u m -
3 4 b a ne l t ö l t ö t ts z á m ű z e t é su t á nc s a kak i e g y e z é s k o rt é r h e t e t t v i s s z a h a z á j á b a . Teleki László grófot, aK e g y e n ch í r e ss z e r z ő j é ti sh a l á l r a , í t é l t é kin contumaciam. Ő as z a b a d s á g h a r ci d e j é ni sP á r i z s b a n t a r t ó z k o d o t t ,m i n taf ü g g e t l e nm a g y a rá l l a mk ö v e t e ,a zö s s z e o m l á su t á ni so t tm a r a d t .1 8 6 0 b a nn é m e t o r s z á g iu t a z á s ak ö z b e ns z á s zh a t ó s á g o kl e t a r t ó z t a t t á ksk i s z o l g á l t a t t á kA u s z t r i á n a k .I .F e r e n cJ ó z s e f t ő lk e g y e l m e tn y e r t ,d ee s k ü v e lk e l l e t t m e g f o g a d n i a ,h o g yt a r t ó z k o d i kap o l i t i z á l á s t ó l .V a l ó s z í n ű l e g a ze s k ü j em i a t tö s s z e ü t k ö z é s b ek e r ü l v é nö n m a g á v a l ,b e l s ő d i l e m m á j á t 1 8 6 1 b e n e l k ö v e t e t t ö n g y i l k o s s á g á v a l o l d o t t a m e g . E m i g r á c i ó b a nt ö l t ö t th o s s z úi d ő te g ym á s i k Teleki i s ; Sándor gróf, P e t ő f ie g y e t l e na r i s z t o k r a t ab a r á t j a .As z a b a d s á g h a r c o t m i n t k ö z h o n v é d k e z d t e s m i n t h o n v é d e z r e d e s m e n e k ü l t V i l á g o s u t á n k ü l f ö l d r e , T ö r ö k o r s z á g b a , F r a n c i a o r s z á g b a ,O l a s z o r s z á g b a .H a t v á n y o z o t t a ne m i g r á n sv o l t ,m e r t I I I . N a p o l e o n i s s z á m ű z t e F r a n c i a o r s z á g b ó l k ö z t á r s a s á g i é r z e l m e im i a t t ;e k k o raf r a n c i aí r ó e m i g r á n s o kJ e r s e y s z i g e t i k ö r é h e zc s a t l a k o z o t t .C s a kak i e g y e z é su t á nt é r h e t e t tv i s s z a h a z á j á b a . Andrássy Gyula gróf, a k é s ő b b im i n i s z t e r e l n ö k ,h o n v é d t i s z t ,sk é s ő b bK o s s u t hk o n s t a n t i n á p o l y ik ö v e t e ,m i n th a l á l r a í t é l t s in effigie f e l a k a s z t o t te m i g r á n sF r a n c i a o r s z á g b a né l t ; d em é gak i e g y e z é se l ő t th a z a t é r h e t e t té d e s a n y j aá l t a lk i e s z k ö z ö l t k e g y e l e m r é v é n( 1 8 5 8 ) . Szalay László t ö r t é n é s z , o r s z á g g y ű l é s i k é p v i s e l ő , m a j d K o s s u t hu t á naP e s t iH í r l a ps z e r k e s z t ő j e ,as z a b a d s á g h a r c i d e j é nam a g y a rk o r m á n yf r a n k f u r t i ,p á r i z s i ,l o n d o n ik ö v e t e . Ah a r cu t á ni sk ü l f ö l d ö n—S v á j c b a n—m a r a d ts1 8 5 5 b e n j ö h e t e t t h a z a . Irányi Dániel n e v e sp u b l i c i s t ac s a kak i e g y e z é su t á nt é r h e t e t t v i s s z a k ü l f ö l d i e m i g r á c i ó j á b ó l . M é gak i e g y e z é se l ő t te m i g r á c i ó b a nh a l tm e g Jósika Miklós báró, am a g y a rt ö r t é n e l m ir e g é n y í r á sm e g a l a p í t ó j a .A f o r r a d a l o ma l a t ta zo r s z á g g y ű l é sf ő r e n d ih á z á n a kt a g j av o l t
3 5 sm i n ti l y e nad e b r e c e n id e t r o n i z á l óo r s z á g g y ű l é s e ni sr é s z t v e t t .M i k ö z b e na zo s z t r á k o ki t t h o nh a l á l r aí t é l t é ksj e l k é p e s e n f e l a k a s z t o t t á k ,s o kv i s z o n t a g s á gk ö z e p e t t ek ü l f ö l d r em e n e k ü l t , v é g ü lB r ü s s z e l b e nt e l e p e d e t tl e .N a g yn é p s z e r ű s é g n e kö r v e n d ő k ö n y v e iM a g y a r o r s z á g o nc s a ká l n é v v e lj e l e n h e t t e km e gsj ö v e d e l m ü ks z ű k ö sm e g é l h e t é s tb i z t o s í t o t t ,e z é r th ű s é g e sf e l e s é g é n e ki sd o l g o z n i a ,k é z i m u n k á z n i ak e l l e t t .K é s ő b bá t k ö l t ö z t e k D r e z d á b a ,i t ti sh a l tm e gar á k ö v e t k e z őé v b e nsm á rc s a k h a m v a ik e r ü l h e t t e kv i s s z ah a z á j á b a ,ak o l o z s v á r ih á z s o n g á r d i t e m e t ő b e . *
S o k a nbelső bujdosásra k é n y s z e r ü l t e k ,m i n d a d d i g ,m í ga z o s z t r á k h a d i t ö r v é n y s z é k e l s ő d ü h h u l l á m á n a k l e c s i l l a p o d t á v a l m e r é s z k e d h e t t e k ö n k é n t j e l e n t k e z n i . Vörösmarty Mihályt 1 8 4 9 b e nk i n e v e z t é kak e g y e l m it ö r v é n y s z é kb í r á j á v á .B í r á s k o d á s an e mt a r t o t ts o k á i g ,m e r tf e l t a r t ó z t a t h a t a t l a n u lk ö z e l e d e t ta zö s s z e o m l á s .A zú jk e g y e l m i t ö r v é n y s z é kc s a ke g y e t l e nü l é s tt a r t o t t ;V ö r ö s m a r t yt e r m é s z e t e s e nk e g y e l e m r es z a v a z o t t .Av i l á g o s if e g y v e r l e t é t e lu t á nb u j d o k o l n iv o l tk é n y t e l e n ,m i n t h o g yt a g j av o l te g yo l y a nf o r r a d a l m i t ö r v é n y s z é k n e k , m e l y f e l s é g j o g o t m e r é s z e l t g y a k o r o l n i . B a j z á v a le g y ü t tb u j d o s o t tn é g yh ó n a p i gS z a t m á rm e g y é b e n ,a zo t t a n if ö l d b i r t o k o sc s a l á d o k n á lv a g yj ó s z í v űe g y s z e r ű b b e m b e r e k p o r t á i n . Bajza József k ö l t őé sk r i t i k u s ,V ö r ö s m a r t yM i h á l ys ó g o r a , as z a b a d s á g h a r ca l a t taK o s s u t hH í r l a p j ac í m űp o l i t i k a il a p s z e r k e s z t ő j e ,k é s ő b baN e m z e t iM ú z e u mk i n e v e z e t ti g a z g a t ó j a v o l t ,e z é r tm i n d e no k am e g l e h e t e t tr á ,h o g ya zo s z t r á ke l n y o m ó h a t a l o m e l ö l m e n e k ü l j ö n . Ak é ts ó g o rab u j d o s á se g é s zi d e j é ne g y ü t tm a r a d t .N é h a s z a b a dé ga l a t ti sh á l t a k ,m á s k o re r d é s z k u n y h ó k b a nk e l l e t t m e g h ú z ó d n i o k . E g y i l y e n n e k a j t a j á r a í r t a V ö r ö s m a r t y a v e r g i l i u s i s o r t : . . . N o s p a t r i a m f u g i m u s “ .
3 6 S z e p t e m b e r b e n N a g y k á r o l y a d o t t n e k i k m e n e d é k e t , a K á r o l y iu r a d a l o mg a z d a t i s z t j e ir e j t e g e t t é kő k e t ;i n n e nG e b é r e m e n t e k , C s a n á d y J á n o s é k k ú r i á j á b a . A h á z a s s z o n y á n a k e m l é k k ö n y v é b em i n d k é tk ö l t őe g y e g yv e r s e tí r t ,m e l y e km e g r á z ó m ó d o n f e j e z i k k i a b u j d o s á s l e l k i á l l a p o t á t . V ö r ö s m a r t y v e r s e i s m e r t e b b : Sötét eszmék borítják eszemet, Szívemben istenkáromlás lakik. Kívánságom: vesszen ki a világ Se fëldi nép a legvégső fajig. Mi a világ nekem, ha nincs hazám? Elkárhozott lélekkel hasztalan Kiáltozom be a nagy végtelent: Miért én éltem, az már dúlva van...
B a j z a e m l é k v e r s e n e m j e l e n t m e g k ö t e t b e n : Gyászos időbe vagyok szomorú vendége lakodnak Honnomban idegen és menekülve futó; Mentsen az ég, oh hölgy, olly kíntól, millyen emészti Keblem az eltiprott szent haza gyásza között.
K ö z b e ns i k e r ü l tf e l v e n n ia zö s s z e k ö t t e t é s tf e l e s é g e i k k e l ,a C s a j á g h yt e s t v é r p á r r a l ,k i kah a t ó s á g o k n á lm á re g y e n g e t t é k as z a b a d u l á sú t j á t .K ü l ö n b e ns e mb í r t á km á ri d e g e k k e lab u j d o s á s g y ö t r e l m e i t é s i z g a l m a i t . D e c e m b e rk ö z e p e t á j á nP e s t r ej ö t t e ksö n k é n tj e l e n t k e z t e k ak a t o n a it ö r v é n y s z é k e n .E l j á r á s ti n d í t o t t a ke l l e n ü k ,p e r ü k e t a z o n b a n1 8 5 0n y a r á nf e l f ü g g e s z t e t t é k .H a y n a u t ó lk e g y e l m e t n y e r t e k .K é tt e s t b e n l é l e k b e nm e g t ö r te m b e r té r tm á re za k e g y e l e m . V ö r ö s m a r t y h a l á l á i g t a r t ó é r z é k e t l e n a p á t i á b a s ü l l y e d t ,B a j z á np e d i gk i t ö r ta ze l m e b a j ;k i t ö r é s é tb i z o n y á r a s i e t t e t t é kan e m z e tt r a g é d i á j á né r z e t tl e l k if á j d a l o msab u j d o s á s s a l j á r ó s z o r o n g á s o s i z g a l m a k . M é gam é r s é k e l tDeák Ferencnek i sb u j d o s n i ak e l l e t te g y i d e i g ,m a j dk a t o n a ih a t ó s á g if e l ü g y e l e ta l a t té l tK e h i d á né s
3 7 P e s t e n ,m í gah ű t l e n s é gé sl á z a d á sv á d j a i v a lm e g i n d í t o t tv i z s g á l a t 1 8 5 0 b e n f e l m e n t ő í t é l e t t e l n e m v é g z ő d ö t t . H a s o n l ós o r s av o l tKemény Zsigmond bárónak, k ias z a b a d s á g h a r c i d e j é n k ö v á r v i d é k i k é p v i s e l ő é s b e l ü g y m i n i s z t é r i u m im i n i s z t e r it a n á c s o sv o l t .Őe g y é b k é n ts z i n t é na z o k k ö z ét a r t o z i k ,a k i k n e km á rn e g y v e n n y o l ce l ő t ti sv o l tr é s z ü k b i z o n y o sf o k úh a t ó s á g iü l d ö z é s e k b e n .M i n te r d é l y ip o l i t i k u s as z a b a d e l v űe l l e n z é k h e zt a r t o z o t tsa zE r d é l y iH í r a d ó b aí r ti l y i r á n y úc i k k e i1 8 4 3 b a nf e l k e l t e t t é ke l l e n eab é c s ik o r m á n y b i z a l m a t l a n s á g á t .AB é c s b ek ü l d ö t tt i t k o sj e l e n t é s e ka z z a l v á d o l t á k , h o g yt o l l á b ó l a z , E r d é l y i H í r a d ó b a n b ü n t e t e n d ő i r á n y úc i k k e kj e l e n n e km e g ;v é g ü li sal a pk i a d ó t u l a j d o n o s a é ss z e r k e s z t ő j e ,M é h e sS á m u e lk é n y t e l e nv o l tf e l s ő b bn y o m á s r a e l b o c s á j t a n i a l a p k ö t e l é k é b ő l . V i l á g o su t á nk é tt á r s á v a l , Kovács Lajossal é s Csengery Antal n e v e s p u b l i c i s t á k k a l , A r a d r ó l N a g y v á r a d o n k e r e s z t ü l S z a t m á rm e g y é b em e n e k ü l t .I t t ,m a j dU g o c s á b a nb u j d o s o t t K o v á c sL a j o s n a ksm á sr é g ii s m e r ő s e i n e kb i r t o k á n ,ú r ih á z a k b a né sp u s z t a it a n y á k o n .N a g y b á n y á nad e r é kT h u r m a n n c s a l á d n y ú j t o t t n e k i p á r h é t i g m e n e d é k e t . H a y n a um é gs z e p t e m b e r b e nk i a d o t te g yp a r a n c s o t ,m e l y b e ne l r e n d e l t e ,h o g yaf o r r a d a l o mk é p v i s e l ő i ,t i s z t v i s e l ő ié s b í r á ih á r o mh ó n a p o nb e l ü lj e l e n t k e z z e n e k .Ab o s s z úe l s őd ü h r o h a m á n a k c s i l l a p u l t á v a l K e m é n y Z s i g m o n d i s j e l e n t k e z e t t m é gah a t á r i d ől e t e l t ee l ő t t ,m i n t h o g yab é c s im i n i s z t e r t a n á c s m é go k t ó b e r2 6 á ne l h a t á r o z t aB a c ha j á n l a t á r a ,h o g yar e b e l l i s e k h a l á l b ü n t e t é s é t M a g y a r o r s z á g o n m e g s z ü n t e t i . J ó a k a r a t t a lv i s e l t e t e t ti r á n t a—é sá l t a l á b a na zü l d ö z ö t t m a g y a rí r ó ki r á n t—Kossalkó ü g y é s z .J a v á r as z o l g á l tT a s n e r A n t a l , S z é c h e n y i I s t v á n t i t k á r á n a k b i z o n y í t v á n y a , m e l y b e n T a s n e r i g a z o l t a , h o g y K e m é n y a m é r s é k e l t e k , h i g g a d t a k t á b o r á b a t a r t o z o t t , S z é c h e n y i v e l m ű k ö d ö t t e g y ü t t K o s s u t h e l l e nsab é k e p á r th í v ev o l t .M i n d e z e kak ö r ü l m é n y e kj ó t é k o n y a n b e f o l y á s o l h a t t á k K e m é n y Z s i g m o n d p e r é t , a m e l y a z o n b a nm é g i ss o k á i ge l h ú z ó d o t tsc s a k1 8 5 1o k t ó b e r7 i k é n
3 8 v é g z ő d ö t tf e l m e n t őí t é l e t t e l ,i l l e t ő l e ga ze l j á r á s tm e g s z ü n t e t ő d ö n t é s s e l . Jókai Mór, am á r c i u s in a p o ki f j ú s á g iv e z é r e ,1 8 4 9 b e na d e b r e c e n iE s t iL a p o k a ts z e r k e s z t e t t e ,e l e i n t eab é k é sk i e g y e z é s i r á n y á b a n ,ad e t r o n i z á c i óu t á na z o n b a nr a d i k á l i sk ö z t á r s a s á g i s z e l l e m b e n .É p p e ne z é r to k t ó b e r b e nn e k ii sm e n e k ü l n i ek e l l e t t . E r é l y e s ,t e t t e r ő sf e l e s é g ev e s z ik e z é b ef é r j es o r s á n a ki r á n y í t á s á t ; b o r s o d m e g y e i i s m e r ő s e i n é l r e j t i e l T a r d o n á n , m a j d h a m i sm e n e d é k l e v e l e ts z e r e zas z á m á r asm a g á v a lv i s z i P e s t r e .M é gi t ti sr e j t ő z k ö d n i ek e l l e t t ,h o lf e l e s é g el a k á s á n , h o la zA d l i c z e r v e n d é g l ő b e nab u d a ih e g y e k b e n ,m e r t—m i n t s a j á tm a g aí r j a—e m l é k i r a t a i b a n—„ a zo s z t r á km e n e d é k l e v é l b i z t o s í t o t t au g y a naf e j e m e tah a l á l í t é l e te l l e n ,d en e mal á b a i m a ta ze l l e n ,h o g ye n g e mi sú g y ,m i n tat ö b b i e k e tb e s o r o z z a n a kk ö z k a t o n á n a ka zo s z t r á kh a d s e r e g b ese l m a s í r o z t a s s a n a k L o m b a r d i á b a “ . T ő l et u d u n ke g y k é ti g e nj e l l e m z őa d a t o tek o r s z a kí r ó ü l d ö z é s e i r e :„ M i k o rl ev o l ta r a t v aav é r e sm e z ő nm i n d e n , a k k o re s z é b ej u t o t te g yk ö z v á d l ó n a kar é m u r a l o mk o r s z a k á b ó l am a g y a ri r o d a l o mi s .E zak e g y e l m e sú rh a r m i n c k é tm a g y a r í r ó ta j á n l tav é r t ö r v é n y s z é k n e kk i v é g e z t e t é s r e .E z e kv o l t a k : V ö r ö s m a r t y , B a j z a , S z i g l i g e t i , P e t ő f i , A r a n y , C s e n g e r y , P á l f f y , D e g r é , L i s z n y a i , S z a l a y , I r i n y i , T á n c s i c s , E r n ő d , G y u r m á n , E g r e s s y , V a s v á r y , S á r o s s y , C s e r n á t o n y , L a u k a , S ü k e y , V a s G e r e b e n , B u l y o v s z k y , O r o s z h e g y i , L o s o n c z y , V a j d a ,S z á s zK á r o l y ,S z e m e r eM i k l ó s ,T o m p a ,O r b á n ,P e t ő , E r d é l y iJ á n o sé sJ ó k a iM ó r .E g ye g é s zk o m p l e ta l b u m .Sh a a j á n l a t ae l f o g a d t a t i k—p e d i ga k k o rj ói d őj á r tr á—ak ö z ö n s é gs z é p e nb e k ö t t e t h e tb e n n ü n k e tm i n de g yc s o p o r t b a n .D e e k k o re l ő á l l te g ym á s i kk o r m á n y iü g y v é d :K o s s a l k ó .E ze g y h o s s z ú ,t ö b bí v e se l l e n i r a t b a nb e b i z o n y í t á ,h o g yaf ö l s o r o l t í r ó ke g y ü t t v é v ec s a kan a p o ku r a l k o d óh a n g u l a t á n a kv o l t a k t o l m á c s a i ,a z o kn e mü l d ö z e n d ő k .E n n e kk ö v e t k e z t é b e nm e g s z ü n t e t t é k a 4 8 i k i m a g y a r í r ó k p o l i t i k a i ü l d ö z t e t é s é t . “ E z a d e r é k Kossalkó János — V ö r ö s m a r t y , B a j z a ,
3 9 K e m é n ym e g m e n t ő j e—h ú z t ak iJ ó k a i ti sac s á v á b ó l .B á r m e g v o l tn e k iJ ó k a iú j s á g j á n a k ,a zE s t iL a p o k n a kt e l j e sg y ű j t e m é n y e ,m i n tü g y é s zn e mv e t tr ó l at u d o m á s tsí g yk o m p r o m i t t á l óa d a t o kh í j á nn e mi sf o g t á kp e r b e ,d et e r m é s z e t e s e nh o s s z ú i d e i g á l l a n d ó r e n d ő r i m e g f i g y e l é s a l a t t á l l o t t . H a d dj e g y e z z ü kf e la n n a kav é r s z o m j a sü g y é s z n e kan e v é t ( J ó k a im é gt a p i n t a t b ó le l h a l l g a t t a ) ,a k ia ze g é s zm a g y a r i r o d a l m a t k i s z e r e t t e v o l n a i r t a n i : H e g y e s s y P é t e r . AJ ó k a iá l t a lk ö z ö l tH e g y e s s y f é l el i s t á b ó ln é m e l y e k— m i n tp é l d á u lErdélyi János e s z t é t i k u s ,Degré Alajos p u b l i c i s t a , p á r h ó n a p o s b ú j d o s á s s a l m e g v á l t o t t á k f o r r a d a l m i s z e r e p l é s ü k e t , d e s o k n a k b i z o n y s ú l y o s a b b s z e n v e d é s t i s k e l l e t t v á l l a l n i a . N e mv o i tr a j t aal i s t á n ,d ea z é r tn e mo kn é l k ü lb u j d o s o t t m i n t e g yf é le s z t e n d e i gi f j a b b Szász Károly k ö l t ő ,m ű f o r d í t ó , ak é s ő b b ir e f o r m á t u sp ü s p ö k .1 8 4 9 b e nf o g a l m a z óv o l t ,á l l a m t i t k á ra p j am e l l e t td o l g o z o t tad e b r e c e n ik u l t u s z m i n i s z t é r i u m b a n ,é st ö b bp o l i t i k a il a pm u n k a t á r s a ,k é s ő b bp e d i gh a d n a g y i r a n g g a lb e l é p e t tah o n v é d s e r e g b e .Ak a t a s z t r ó f au t á nab e s o r o z á se l ö lp a r a s z t r u h á b a nah e v e s m e g y e iR o f f r am e n e k ü l t s i t t h ú z t a k i H a y n a u r é m u r a l m a e l s ő v é r e s i d ő s z a k á t . *
A z o n s z á m o s a k k ö z ü l , a k i k k i s e b b n a g y o b b h a t ó s á g i z a k l a t á s n a k v o l t a k k i t é v e , e m l í t s ü k m e g a k ö v e t k e z ő k e t : Garay Jánost, k i1 8 4 8 b a nap e s t ie g y e t e m e nn y e r ta l k a l m a z á s tm i n tam a g y a rn y e l vé si r o d a l o mt a n á r a ,a zö s s z e o m l á s u t á n m e g f o s z t o t t á k k a t e d r á j á t ó l s k ö n y v t á r t i s z t t é d e g r a d á l t á k . Debreczeni Márton, e p o s z í r ó ,á l l á s tv á l l a l tas z a b a d s á g h a r c a l a t t a p é n z ü g y m i n i s z t é r i u m b á n y á s z a t i o s z t á l y á n ; V i l á g o su t á ná l l á s á b ó lk i t e t t é k ,sav i z s g á l a tf e l m e n t őí t é l e t e m á r c s a k h a l á l a u t á n é r k e z e t t m e g n y o m o r b a n é l ő c s a l á d j á h o z . Tompa Mihály e l l e n a Gólyához c í m űh í r e sa l l e g o r i k u s v e r s em i a t ti n d u lh a t ó s á g ih a j s z a .M i n taN é p b a r á t j ac í m ű
4 0 ú j s á g e g y k o r i m u n k a t á r s á t , m i n t a s z a b a d s á g h a r c t á b o r i p a p j á tsm i n tan e m z e t if á j d a l o ml e g j a j o n g ó b bh a n g úk ö l t ő j é t á l l a n d ó a nf i g y e l t e t t ea ze l n y o m óh a t a l o msa m i k o rS z i l á g y i S á n d o rs z é p i r o d a l m il a p j á b a n ,a zE m l é k l a p o k b a nm e g j e l e n t aG ó l y á h o zc í m űv e r s e( 1 8 5 2 ) ,b e i d é z t é kak a s s a ih a d i t ö r v é n y s z é ke l é .I t tap o l i t i k a if o g h á z z áá t a l a k í t o t tF e k e t eS a s f o g a d ó b a nt a r t o t t á kh a t h e t e sv i z s g á l a t if o g s á g b a n ,av a l l o m á s á r ó l f e l v e t t j e g y z ő k ö n y v e t f e l t e r j e s z t e t t é k B é c s b e s c s a k á l l a n d ói z g a l o m b a ne l t e l tn y o l ch ó n a pu t á nk a p j am e gaf e l m e n t ő í t é l e t e t . I t tk e l lm e g e m l é k e z n ü n kSzéchenyi István grófról i s ,a k i t k ö z v e t l e n ü ls z i n t é nh a t ó s á g iz a k l a t á s o kk e r g e t t e ka zö n g y i l k o s s á g b a .AB a c h r e n d s z e r té l e s e nb í r á l ó, , B l i c k “m e g j e l e n é s e u t á n( 1 8 5 8 )ar e n d ő r s é ge g y r e .é b e r e b b e nf i g y e l t e t t et i t k o s r e n d ő r e i v e lad ö b l i n g e n ie l m e g y ó g y i n t é z e tl a k ó j á t ,m a j dh á z k u t a t á s tt a r t o t t a kn á l a ,c s a l á d j á n á lsk ö z e l ii s m e r ő s e il a k á s á n . T h i e r r yr e n d ő r m i n i s z t e ré r t é s é r ea d t a ,h o g y„ at é b o l y d am e g s z ű n tE x c e l l e n c i á d r an é z v em e n h e l yl e n n i “ .M i n d e za n n y i r a f ö l z a k l a t t ak ü l ö n b e ni sf e l d ú l t ,z i l á l ti d e g r e n d s z e r é t ,h o g y— aB a c h r e n d s z e r n e kt a l á nu t o l s óh a l á l o sá l d o z a t a k é n t—1 8 6 0 á p r i l i s 8 á n ö n m a g a e l l e n f o r d í t o t t a r e v o l v e r é t . *
K ö v e t k e z i ka z o ní r ó k n a kh o s s z ús o r a ,a k i kh o s s z a b b r ö v i d e b b i d e i g t a r t ó b ö r t ö n b ü n t e t é s t s z e n v e d t e k m a g y a r s á g u k é r t . K e z d j ü kas o r tak ö l t ő Czuczor Gergellyel. Ü l d ö z t e t é s e m é gas z a b a d s á g h a r ce l ő t t ik o r s z a k b a nk e z d ő d i k .B á rb e n c é s s z e r z e t e sv o l t ,f ő a p á t j ae n g e d e l m é v e l1 8 3 5ó t aP e s t e né l t ,m i n t aM a g y a rT u d o m á n y o sA k a d é m i al e v é l t á r n o k a .Ak ö v e t k e z ő é v b e nj e l e n t e km e gP o é t á iM u n k á ise g y i ki r i g y et i t k o sf e l j e l e n t é s t t e t t e l l e n e , e g y r é s z t k l a s t r o m o n k í v ü l i , á l l í t ó l a g o s v i l á g i a sé l e t e ,m á s r é s z tk ö l t ő im ü v e ip r o f á nt a r t a l m am i a t t . A f e l j e l e n t é s r e P á l f f y F i d é l a k k o r ik a n c e l l á rm e g t i l t o t t a a
4 1 k ö l t ő n e k ,h o g yf ő a p á t j ae l ő z e t e sc e n z ú r á j an é l k ü lb á r m i f é l e m ű v e tk i a d j o n .C z u c z o rk e l l ő k é p p e ni g a z o l t am a g á tsb e b i z o n y í t o t t aav á d a ki g a z t a l a n s á g á te g y h á z if ő h a t ó s á g ae l ő t t , d eP á l f f yF i d é l ,e zam a g y a r s á g á b ó lk i v e t k ő z ö t tf ő ú r ,n e m n y u g h a t o t t .E g yú j a b bf ö l j e l e n t é s r eu d v a r ip a r a n c sé r k e z e t t P a n n o n h a l m á r a , m e l y n e k f o l y t á n a f ő a p á t k é n y t e l e n v o l t C z u c z o r t P e s t r ő l v i s s z a h í v n i . A g y ő r i k i r á l y i a k a d é m i a m a g y a rn y e l vé si r o d a l m it a n s z é k é r en e v e z t ek iaf ő a p á ta t u d ó ss z e r z e t e s t ,d eak i r á l y ik a n c e l l á r i ai s m é tk ö v e t e l t ee l m o z d í t á s á t ,m i r eaf ő a p á tas z e r z e tg y ő r il í c e u m á b ah e l y e z t eá t . V é g r em é g i sc s a km e g s z ű n ta zü l d ö z t e t é s esm i k o r1 8 4 4 b e n m e g v á l a s z t o t t á k a z a k a d é m i a i n a g y s z ó t á r s z e r k e s z t ő j é v é , v i s s z a t é r h e t e t t P e s t r e . Am a g y a ré r z é s em i a t tü l d ö z ö t tp a p ,s z í v v e l l é l e k k e lc s a t l a k o z o t t a n e g y v e n n y o l c a s s z a b a d s á g m o z g a l o m h o z . K o s s u t h H í r l a p j á b a n m e g j e l e n t g y ú j t ó h a t á s ú Riadója. Sikolt a harci sip: riadj magyar, riadj! Csatára hí hazád, kifent acélt ragadj! Villáma fesse a szabadság hajnalát, S fürössze vérbe a zsarnokfaj bíborát! Él még a magyarok nagy Istene, Jaj annak, ki feltámad ellene! Az Isten is segít, — ki bír velünk? Szabad népek valánk s azok legyünk!...
E zar o b u s z t u sk ö l t e m é n yv á l tú j a b bs z e n v e d é s ef ó r r ás á v á .N e ms o k k a lm e g j e l e n é s eu t á nm e g s z á l l j á ka zo s z t r á k c s á s z á r ic s a p a t o kP e s t e tsC z u c z o r t ,k in e mm e n e k ü l te laf ő v á r o s b ó l ,v e r s em i a t th a d i t ö r v é n y s z é ke l éá l l í t j á k sh a t e s z t e n d e iv a s r a v e r t e ne l t ö l t e n d őv á r f o g s á g r aí t é l i k .G r ó fT e l e k i J ó z s e f n e k ,a zA k a d é m i ae l n ö k é n e k ,k ik ö z b e n j á r tak ö l t ő é r d e k é b e n « W i n d i s c h g r ä t z h e r c e g n é l , c s a k a n n y i t s i k e r ü l t e l é r n i e ,h o g ye l t e k i n t e t t e kab i l i n c s e k t ő lsr a b o s k o d á s ah e l y é ü l ab u d a iv á r a tt ű z t é kk i .M i k o rah o n v é d e kv i s s z a f o g l a l t á k B u d a v á r á t , C z u c z o r i s k i s z a b a d u l t , d e m á r c s a k r ö v i d i d ő r e . A zú j a b b o s z t r á k g y ő z e l e mu t á n ö n k é n tj e l e n t k e z e t t ;
4 2 e l ő b bap e s t iF e r e n c e s e kk o l o s t o r á b a nő r i z t é k ,m a j dá t s z á l l í t o t t á ka zÚ j é p ü l e t b e ,i n n e nB u d á r a ,m a j dB é c s b e ,v é g ü la s z o m o r úe m l é k e z e t űk u f s t e i n iv á r b ö r t ö n b ev i t t é k ,h o n n a nc s a k 1 8 5 1 b e n s z a b a d u l t k i , a m n e s z t i a f o l y t á n . C z u c z o rG e r g e l yh á n y a t o t té l e t é v e ls o kt e k i n t e t b e nr o k o n Szász Károlynak, a h i r e se r d é l y ij o g t u d ó s n a kas o r s a .A n a g y e n y e d ik o l l é g i u mk i v á l ój o g t a n á r ah a l a d ós z e l l e m em i a t t s z i n t é nm á ras z a b a d s á g h a r ce l ő t ts o kh a j s z o l á s b a nr é s z e s ü l t . T a n á r t á r s a ib e v á d o l t á kak o r m á n y s z é k n é lé sa ze g y h á z if ő t a n á c s n á l ,h o g yc s o r b í t j at a n á r t á r s a it e k i n t é l y é tsa zi f j ú s á g o t f o r r a d a l o m r al á z í t j a .Ú j a b bv á dv o l te l l e n e ,h o g ym i k o r1 8 3 4 j a n u á r j á b a nl e n g y e lf o g l y o k a ts z á l l í t o t t a kE n y e d e nk e r e s z t ü l , t a n í t v á n y a i v a lt ü n t e t e t tas z a b a d s á gá l d o z a t a im e l l e t t .Am e g i n d í t o t tv i z s g á l a te za l k a l o m m a lS z á s zK á r o l yt e l j e sr e h a b i l i t á c i ó j á v a l v é g z ő d ö t t . A z1 8 3 4 e se r d é l y io r s z á g g y ű l é s e nS z á s zK á r o l yi sr é s z t v e t t ,m i n ts z ü l ő v á r o s a ,V í z a k n ak ö v e t e .A zi t te l h a n g z o t t n a g y s z e r ű s z ó n o k l a t a i b ó l k i á r a d ó e l l e n z é k i s z e l l e m m i a t t ab é c s ik o r m á n ya zo r s z á g g y ű l é sf e l o s z l a t á s au t á nö ti s ü l d ö z ő b ev e t t e ,m i n tW e s s e l é n y i tsc s a kn a g yn e h é z s é g e ká r á n t u d t ae l h á r í t a n if e j ef e l ő laf ő b e n j á r óp ö rf e n y e g e t őv e s z e d e l m é t . As z a b a d s á g h a r c b a nk é p v i s e l ősv a l l á s -é sk ö z o k t a t á s ü g y i á l l a m t i t k á r l e t t , a B a c h k o r s z a k b a n e z é r t b ö r t ö n n e l k e l l e t t b ű n h ő d n i e . Madách Imre n e mv e t tr é s z tap o l i t i k a ik ü z d e l m e k b e n , h a n e mm á ra zö n k é n y u r a l o mi d e j é ne l k ö v e t e t tp o l i t i k a ik i h á g á s am i a t tk e r ü l tb ö r t ö n b e .A zv o l tab ű n e ,h o g yh á z á b a f o g a d o t té sm a g á n á lr e j t e g e t e t te g yp o l i t i k a im e n e k ü l t e t ,e z é r t 1 8 5 2 b e ne l f o g t á ké sP o z s o n y b a ,m a j di n n e nP e s t r es z á l l í t o t t á k .E g yé v e tt ö l t ö t tk a s z á r n y a ir a b s á g b a n ,m a j dk i s z a b a d u l á s a u t á n m é g e g y p á r h ó n a p o t p e s t i i n t e r n á l t s á g b a n . 1 8 5 2 b e nk e r ü l tr e n d ő r k é z r e Sárosy Gyula, a f o r r a d a l o m h í r e sk ö l t ő j e , a Ponyvára került arany trombita H a b s b u r g e l l e n e sf o r r a d a l m iv e r s e z e ts z e r z ő j e ,k i4 8 b a nb i z a l m iá l l á s t
4 3 t ö l t ö t tb eK o s s u t hL a j o sm e l l e t t .E r e d e t i l e gh a l á l r aí t é l t é k ,a z „ A r a n yt r o m b i t a “m i n d e np é l d á n y á te l k o b o z t á k .M i n t h o g ya s ú l y o s a b b ,á d á z a b bi d ő s z a k o ts i k e r ü l tá t b u j d o s n i a ,e l k e r ü l t e ah a l á l t ;ü g y eú j r a f e l v é t e l é n é lh á r o m h a v ib ö r t ö n r eí t é l t é ksm é g k i s z a b a d u l á s au t á ni ss o k á i gr e n d ő r if e l ü g y e l e ta l a t tt a r t o t t á k . E g yú j a b bv e r s em i a t tp á r h ó n a p o sc s e h o r s z á g ii n t e r n á l á s r a í t é l t é k 1 8 6 0 b a n . Vachott Sándor m e n e d é k e ta d o t th á z á b a na zü l d ö z ö t t S á r o s y G y u l á n a k . E z é r t k e r ü l t b ö r t ö n b e ; b ö r t ö n é b e n m e g ö r ü l t . Táncsics Mihályt h i á b as z a b a d í t o t t ak ial e l k e sm á r c i u s i i f j ú s á gb ö r t ö n é b ő l ,h o v a1 8 4 6 b a ns z é l s ő s é g e sp o l i t i k a ic i k k e i m i a t tk e r ü l t ,aB a c h r e n d s z e ri d e j é nú j b ó lm e gk e l l e t tí z l e l n i e ar a b s á gk e s e r űk e n y e r é t .E l e i n t ee g yp i n c e l a k á s b a nr e j t ő z k ö d ö t té v e k i gc s a l á d j á v a l ,m í g1 8 5 7 b e na m n e s z t i á tk a p o t t . 1 8 6 0 b a n e g yr ö p i r a t á b a n e l k ö v e t e t t á l l í t ó l a g o s f e l s é g s é r t é s m i a t ti s m é te l í t é l t é kt i z e n ö té v ib ö r t ö n r e ,c s a kak i e g y e z é s á l t a l á n o s a m n e s z t i á j a r é v é n n y e r t e v i s s z a ú j b ó l s z a b a d s á g á t . Petőfi István, S á n d o rö c c s e ,m i n th o n v é d s z á z a d o sk ü z d ö t t ev é g i gas z a b a d s á g h a r c o t .U t á n ab e s o r o z t á ko s z t r á kk ö z l e g é n y n e k ;e zam ó dar e n d s z e rk ü l ö nf e n y í t őe s z k ö z ev o l ta f o r r a d a l m ih a d s e r e gt i s z t j e is z á m á r a .A z u t á nm é gh á r o m é v i b ö r t ö n b ü n t e t é s ti ss z e n v e d e t tP r á g á b a né sT h e r e s i e n s t a d t b a n o s z t r á k e l l e n e s ö s s z e e s k ü v é s v á d j á v a l . Pálffy Albert s z e r k e s z t őé sn o v e l l i s t aas z a b a d s á g h a r c a l a t tal e g r a d i k á l i s a b b ,l e g f o r r a d a l m i b bp o l i t i k a il a p n a k ,a M á r c i u sT i z e n ö t ö d i k é n e ks z e r k e s z t ő j ev o l t .T ö b b é v ib i h a r is a r a d m e g y e ib u j d o s á su t á n1 8 5 3 b a nf o g t á ke lé si n t e r n á l t á k k é t e s z t e n d ő r e a c s e h o r s z á g i B u d w e i s b a n . Vas Gereben a n é p s z e r űe l b e s z é l őaK o s s u t h é r á b a na k o r m á n ym e g b í z á s á b ó laN é pB a r á t j ac í m űh e t i l a p o ts z e r k e s z t e t t e .B u j d o s á s ,e g yé v ib ö r t ö nsa zü g y v é d ig y a k o r l a t t ó lv a l ó e l t i l t á s l e t t e z é r t a b ü n t e t é s e . Tóth Kálmán k ö l t ő ,as z a b a d s á g h a r ct i z e n n y o l cé v e s h u s z á r h a d n a g y a( „ t ö l g y e kk ö z ö t tf ű s z á l “ )B a j á nl a p p a n g v á n s z e r e n c s é s e ne l k e r ü l t ea zo s z t r á kh a d s e r e g b ev a l ób e s o r o z t a -
4 4 t á s t ,d ek é s ő b bm i n taB o l o n dM i s k aé l c l a ps z e r k e s z t ő j e1 8 6 1 b e nk é t h a v ib ö r t ö n ts z e n v e dp o l i t i k a is a j t ó v é t s é gm i a t tsl a p j á t i sb e t i l t j á kh á r o mh ó n a p r a .A k a d é m i a it a g g áv á l a s z t á s á n a k f e l s ő b bh e l y r ő lv a l óm e g e r ő s í t é s ep e d i gp l á n eh á r o m é v ih a l a d é k o t s z e n v e d e t t v é t s é g e m i a t t . Vajda János, a k ie g y i kv e z é r ev o l tam á r c i u s ii f j ú s á g n a k é sh ő sh o n v é d t i s z t j eas z a b a d s á g h a r c n a k ,1 8 5 0 b e ne g y é v ik ö z k a t o n a is z o l g á l a t t a lb ű n h ő d i kap á d u a ig a r n i z o n b a n .1 8 6 3 b a n n y o l c n a p i f o g s á g o t s z e n v e d e g y i k p o l i t i k a i c i k k e m i a t t . U g y a n a b b a na zé v b e nh a s o n l óo km i a t tk e r ü lb ö r t ö n b e Zichy Nándor gróf p o l i t i k u sé sp u b l i c i s t a .M é gg r ó f ir a n g j á t ó li sm e g f o s z t j á ksc s a ke g yk é s ő b b im e g k e g y e l m e z é sr e h a b i l i t á l j a . Ak ö v e t k e z őé v b e nt ö b bh ó n a p ib ö r t ö n r eí t é l t eah a d i t ö r v é n y s z é k Eötvös Károly í r ó t ,m e r tm i n tV e s z p r é mv á r m e g y e it i s z t v i s e l őr é s z tv e t t Almásy Pál o s z t r á k e l l e n e sp o l i t i k a i s z ö v e t k e z é s é b e n . An e g y v e n n y o l c a sp o l i t i k a is z e r e p l é s ü km i a t th o s s z a b b r ö v i d e b bi d e i gü l t e km é g : Barsi József m e m o á r í r ó( 1 8 4 9 — 1 8 5 6 ) , Tóth Lőrinc d r á m a í r ó , Greguss Ágost e s z t é t i k u s , Remellay Gusztáv i f j ú s á g ií r ó( h a té v ) ,Földy János m e m o á r í r ó( h a té v ) ; Vadnai Károly s z e r k e s z t őp e d i ge g y é v ik ö z k a t o n a s á g o t s z e n v e d e t t B é c s b e n , T i r o l b a n , L o m b a r d i á b a n . * H e l y ü n k k o r l á t o z o t t s á g a m i a t t n é h o l ú g y s z ó l v á n c s a k l e x i k á l i sf e l s o r o l á s r as z o r í t k o z h a t t u n k .H o g yas z á r a za d a t o k m é g i sn é m ié l e t e tn y e r j e n e k ,s z e r e t n é n ke g y k é tf é n y c s ó v á v a l r á v i l á g í t a n i ,m i f é l es ö t é tv a l ó s á gh ú z ó d i km e gat ö r t é n e l m i a d a t h a l m a zm ö g ö t t ,m i l y e ni sv o l ta zo s z t r á kv á r b ö r t ö n ö k n e k —an e g y v e n n y o l c a ss z a b a d s á g h ő s ö kf e k e t ek o l o s t o r a i n a k— g y ö t r e l m e k k e l t e l j e s , s i v á r , k i e t l e n é l e t e . Ε c é l r a r e n d k í v ü l a l k a l m a s Földy Jánosnak b ö r t ö n n a p l ó j a ,m e l yc s a kp á ré v ej e l e n tm e gn y o m t a t á s b a nB a l a s s a
4 5 I m r eg o n d o z á s á b a n .F ö l d yJ á n o sj o g a k a d é m i a it a n á r ,as z a b a d s á g h a r ci d e j é nan a g y v á r a d iv é s z t ö r v é n y s z é ke g y i kb í r á j a f o r r a d a l m is z e r e p l é s em i a t th a té v e ná tr a b o s k o d o t tJ o s e p h s t a d t b a n ,O l m ü t z b e nsí g yv a l ó b a nv é g i g j á r t as z á m o sm a g y a r h a z a f ik á l v á r i á j á tse g y é n is o r s am i n t e g yk e r e s z t m e t s z e t b e n a d j a v a l a m e n n y i r a b o s k o d ó m a g y a r t e n g e r n y i s z e n v e d é s é t . An a g y v á r a d ie l f o g a t á su t á nP e s t r es z á l l í t j á kF ö l d y t .A h í r h e d tN e u g e b ä u d ek á l v á r i á j á n a ke l s ős t á c i ó j a .I t tí t é l k e z n e k f e l e t t esf o g o l y t á r s a if e l e t t„ a m ab ö l c sb í r á k ,a k i k n e kn e v e r e n d s z e r i n tH a v r i l l a ,S z r n a c s e ké sh a s o n l óé k e sm o r v a ,a v a g y c s e hn e v e z e t “ .At á r g y a l á s o ki d e j ea l a t tv é g i g é l i kB a t t h y á n y L a j o sg r ó fé sm é gs z á m t a l a nm á r t í rv é r e st r a g é d i á j á t .„ L ó d o b o g á s ,l ó d o b o g á s .É sd o b p e r g é s .K ö d ö sr e g g e l ,k e m é n y l é p t e ka j t ó kc s a p ó d á s a . “E g y r e m á s r av i s z i kap r i b é k e ka s z e g é n yá l d o z a t o k a ta za k a s z t ó f aa l á .N e m c s a km a g y a r o k a t , i d e g e n e ki sv a n n a kk ö z ö t t ü k :al e n g y e l W o r a n i e c z k y ,a f r a n c i aA b a n c o u r t ,ap o r o s zG i r o n . . .ab ű n ü k :h a r c o l t a ka m a g y a rs z a b a d s á g é r t .I f j ún e m e ss z í v ü k e tm a g á v a lr a g a d t a am a g y a rs z a b a d s á gr a g y o g óü s t ö k ö s é n e kf é n y c s ó v á j aé sv e l e e g y ü t t b u k t a k l e a m e g s e m m i s ü l é s b e . V é g r ee l é r k e z i ka zí t é l k e z é sn a p j a .A zí t é l e t :k ö t é l ,m e l y e t a z o n b a n „ b á r ó H a y n a u ő e x c e l l e n c i á j a k ü l ö n ö s k e g y e l e m k é p p e n “t i z e n ö t é v iv a s o nt ö l t e n d őv á r f o g s á g r a ,v a g y o n ,h i v a t a l -é sc í m v e s z t é s r ev á l t o z t a t .A ze l í t é l t e k e tab u d a iv á r k a z a m a t á j á b a—o n n a nb e t e g e n ,e l g y ö t ö r t e n—ac s i k o r g ó , f a g y o st é l iz i m a n k ó b a n ,k é th é t i gt a r t ós z e k é r u t a z á su t á na z o l m ü t z i v á r b ö r t ö n b e s z á l l í t j á k . F ö l d y h a r m a d f é l é v i o l m ü t z i r a b s á gu t á naj o s e p h s t a d t ib ö r t ö n b ek e r ü lso t tt ö l tn é g y h o s s z ú e s z t e n d ő t . Ab ö r t ö n é l e ts z a d i s t á iv á l o g a t o t tl e l k ig y ö t r e l m e k e te s z e l n e kk ias z e g é n yp o l i t i k a if o g l y o ks a n y a r g a t á s á r a :m e g a l á z ó b á n á s m ó d b a nr é s z e s í t i kab ü s z k em a g y a rr e b e l l i s e k e t ,b o n y o l u l tb ü r o k r á c i á v a lm e g n e h e z í t i ka zo t t h o n i a k k a lv a l ól e v e l e z é s t ,h a m i sa m n e s z t i a h í r e ke l t e r j e s z t é s é v e lf e l c s i g á z z á k ,h o g y a z u t á na n n á li n k á b be l c s ü g g e s s z é kas z a b a d u l á sh i úr e m é n y -
4 6 s é g é t , á l l a n d ó r a z z i á k k a l , s z o b a k u t a t á s o k k a l r i a s z t g a t j á k n y u g a l m u k a t ,e l k o b o z z á kak ö n y v e k e t ,n a p l ó k a t ,í r ó e s z k ö z ö k e t , s a k k t á b l á k a t ,h o g ym i n d e nl é l e k ü d í t őe s z k ö z t ő ll e h e t ő l e gm e g f o s s z á kar a b o k a t ,m e g t i l t j á kac s o m a g s z á l l í t á s t ,a zé l e l e m k ü l d é s t ,a m i v e ln é m i k é p p e nas i l á n yr a b k o s z th i á n y o s s á g á t p ó t o l h a t t á k .P e r s z e ,as z i g o r úr e n d e l k e z é s e ke n y h ü l n e ki d ő n k é n tam e g v e s z t e g e t h e t őb ö r t ö n ő r ö kj ó v o l t á b ó l ,d ee z e kv i s z o n t as z e m b e h u n y á s u k é r tu z s o r a k a m a t o ts z e d n e kap é n zd o l g á b a n a m ú g yi ss z ű k ö s e ná l l ór a b o k t ó l .M i k o rm á rm á sk í n z á s tn e m t u d n a kk i t a l á l n iab ö r t ö n ö kp a r a n c s n o k a i ,e l r e n d e l i kas z a k á l l u kl e b o r o t v á l á s á t ,h o g yf é r f i é k e s s é g ü km e g f o s z t á s á v a lc s ú f o l j á k m e g a s z e r e n c s é t l e n e k e t . Sk ö z b e ne g y r ej ö n n e k j ö n n e ka zú jf o g l y o k ;m e g g o n d o l a t l a n u l s z e r v e z e t t Ö s s z e e s k ü v é s e k ú j a b b á l d o z a t a i . E z e k a g g a s z t óh í r e k e th o z n a ka zo t t h o n ir e m é n y t e l e ná l l a p o t o k r ó l . S o k u k b a nm á rv é g k é p p e nk i a l s z i kar e m é n y ,h o g yv a l a h ai s v i s z o n t l á s s á k „ a m i s z e r e t e t t , s z e g é n y , á r v a h a z á n k a t , M a g y a r o r s z á g o t . . . “ S o k a ns z i n t eb e l e ö r ü l n e k ,e s z e l ő s e k k év á l n a kal e l k i f á j d a l m a k t ó l ,m á s o ks z e l l e m it o m p u l t s á g b a ,f á s u l t s á g b a ,t e l j e sl e t a r g i á b as ü l l y e d n e k .M í gv é g r em é g i sc s a kf e l d e r e n gas z a b a d u l á s h a j n a l a .
L i b e r a l i z m u s é s n e o b a r o k k Ak i e g y e z é s t ő ln a p j a i n k i gt e r j e d ői d ő s z a k o tp u s z t á na z o n k ü l s őt e c h n i k a io kk ö v e t k e z t é b e nf o g l a l t u ke g yf e j e z e t b e ,h o g y a ze g y e sr é s z e kk ö z ö t tn el e g y e nb á n t óa za r á n y t a l a n s á g ; e g y é b k é n ta ze g y e t l e nf e j e z e t b ef o g l a l tk i s e b bk o r s z a k o kk ö z ö t t é p p e n t á r g y u n k s z e m p o n t j á b ó l l é n y e g b e v á g ó k ü l ö n b s é g e k v a n n a k . N e m c s a kt ö r t é n e l m ü n k n e k ,d ei r o d a l o m t ö r t é n e t ü n k n e ki s l e g n y u g o d t a b bk o r s z a k aa zan e g y v e n h é té v ,m e l yak i e g y e z é s t ő l a z e l s ő v i l á g h á b o r ú k i t ö r é s é i g t e l t e l . P o l i t i k a if ü g g e t l e n s é g ü n kk o r l á t o z o t tu g y a n ,d es z e l l e m i s z a b a d s á g u n kat ö b b ik o r o k h o zk é p e s tv i s z o n y l a g o s a ns z i n t e t e l j e s n e k m o n d h a t ó ; n i n c s e l ő z e t e s c e n z ú r a , a z u r a l k o d ó l i b e r á l i sf e l f o g á sk ö v e t k e z t é b e ni g e nl a n y h aé se n y h ea z e s e t l e g e su t ó l a g o sr e t o r z i ó .T e l j e sas z ó l á s -é sas a j t ó s z a b a d s á g ,n e mb e t e g e s e ni n g e r ü l tat á r s a d a l m ié r z é k e n y s é gé s c s e k é l ym é r v űah a t ó s á g ie l l e n ő r z é sé sr e a k c i ó .P e r s z e ,m i n t m i n d e nef ö l d ij e l e n s é g ,e za zi r á n y z a ti sm a g á b a nh o r d t a p u s z t u l á sc s í r á i ta z o km i a t t ,a k i kas z a b a d s á g g a ln e mt u d t a k é l n i , d e a n n á l i n k á b b v i s s z a é l n i . V a n d á l o kb ö l c s e s é g el e n n ea z tá l l í t a n i ,h o g ye zam a i f o g a l m a i n k h o zk é p e s tv a l ó b a ns z é l s ő s é g e ss z e l l e m is z a b a d s á g , v a g yh aú g yt e t s z i ks z a b a d o s s á g ,i d é z t ee l őak é s ő b b iö s s z e o m l á s t ,a b b a na z o n b a nm i n d e n e s e t r en a g yr é s z ev a n ,h o g y e zö s s z e o m l á su t á ná t m e n e t i l e gan e m z e t r eá r t a l m a se r ő k k a p a r i n t h a t t á k m e g a h a t a l m a t . V i s z o n ta zs e me g é s z e nv é l e t l e n ,h o g ye b b e nak o r s z a k -
4 8 b a né r t ee lf e j l ő d é s ec s ú c s p o n t j á tA r a n yJ á n o s ,é sb o n t a k o z o t t k iJ ó k a ir e g é n y í r ó im ű v é s z e t ese n n e kak o r s z a k n a kv é g é n f e j l ő d ö t t k i — f e j l ő d h e t e t t k i — A d y E n d r e k ö l t é s z e t e . N e h é ze l d ö n t e n i ,k á r o s a b b ea zap o z i t í v u m ,h aat e l j e s s z e l l e m ik o r l á t l a n s á gi d e j é nl e l k i i s m e r e t l e n ,g o n o s zi n d u l a t ú , d e s t r u k t í ve r ő ki sé r v é n y e s ü l h e t n e k ,v a g ya zan e g a t í v u m ,h a s z e l l e m ik o r l á t o z o t t s á g o kk ö v e t k e z t é b e na za l k o t óz s e n in e m t u d j a e l é r n i t e l j e s e n t e l e c h e i á j á t é s s z á r n y a s z e g e t t e n a l á h a n y a t l i k . É si t tn e mi sa n n y i r aam é l t á n y t a l a n s á g o k r a ,ü l d ö z t e t é s e k r e ,i g a z s á g o sv a g yk e v é s b b éi g a z s á g o sm e g t o r l á s o k r ag o n d o l u n k , h a n e m g o n d o l u n k e l s ő s o r b a n a z e l h a l l g a t t a t á s r a , s z ó h o z j u t n i n e m e n g e d é s r e ,m e l ye l ő b b u t ó b bs z e l l e m is o r v a d á s ti d é ze l ő .A zu t ó b b i r ó lat á r g y a l tk o r s z a k b a ns z ós e m l e h e t e t t ;a ze l ő b b i e k r ei sc s a kn é h á n yp é l d á n kv a n ;j e l e n t ő s e b b í r ó i n kk ö z ü lm i n d ö s s z eh á r m a tt u d n á n km e g e m l í t e n i .E z e k k ö z ü lk é te s e tn e map o l i t i k a it ú l k a p á s ,h a n e mam a g á t ó l é r t e t ő d ő e n s z i g o r ú b b e g y h á z i f e l f o g á s k ö r é b e t a r t o z i k . Tolnai Lajos, a s z á z a d v é gk i v á l ór e a l i s t ar e g é n y í r ó j a , 1 8 6 8 b a n M a r o s v á s á r h e l y r e k e r ü l t r e f o r m á t u s l e l k é s z n e k . Ö s s z e f é r h e t e t l e nt e r m é s z e t e ,ü l d ö z é s im á n i á j a ,t ú l z o t tb e c s v á g y ap o k o l l át e t t é kas a j á té sh í v e ié l e t é t .M e g e l ő z ő l e gm á ra z i sn a g yf e l h á b o r o d á s tk e l t e t th i t f e l e ik ö r é b e n ,m i d ő n1 8 6 5 b e n z s i d ó n ő t v e t t e l f e l e s é g ü l . Ő a z e l s ő h e b r o g á m m a g y a r í r ó . T o l n a i M a r o s v á s á r h e l y e n n e m t u d o t t a l k a l m a z k o d n i a k i c s i n y e s v i d é k i k ö r n y e z e t h e z . M i n d u n t a l a n ö s s z e ü t k ö z é s b e k e r ü l tav i l á g ih a t a l m a s s á g o k k a l ,h í v e i v e l ,p a p t á r s a i v a l .Ő m a g at ú l é r z é k e n yv o l t ,d en e mv o l ts e m m ié r z é k em á s o ké r z é k e n y s é g ei r á n t .J a k a bÖ d ö ní g yj e l l e m z ih e l y z e t é t :„ H i á b a v o l tí r ó it e k i n t é l y e ,h i á b av o l tal e g h í r e s e b bé sl e g h a t á s o s a b b e g y h á z is z ó n o k o kk ö z ü lv a l ó ,h i á b av o l tn a g yt u d á s aé sf e d d h e t e t l e nj e l l e m e :n e mh a s z n á l te g y i ks e m !E l l e n s é g e ia zi d ő k f o l y a m á na l a t t o m b a nf e j é r en ő t t e k .M e g k e z d ő d t e kan y í l t ü l d ö z é s e k , r á g a l m a z á s o k , f e l j e l e n t é s e k , f e g y e l m i v i z s g á l a t o k , s z ó v a lm i n d e ne l k é p z e l h e t őm e g h u r c o l t a t á s o k .T o l n a iu t o l j á r a
4 9 i s ,m i n tak e l e p c é b ek e r ü l tv a d ,v é g k é pe l v e s z t e t t eaf e j é t . E l l e n s é g e t l á t o t t m i n d e n k i b e n . “ K ü l ö n ö s e n e l m é r g e s í t e t t e a h e l y z e t e t , m i d ő n 1 8 8 2 b e n m e g j e l e n t „A báróné ténsasssony“ c í m ű k u l c s r e g é n y e a m a r o s v á s á r h e l y it á r s a d a l o mp a m f l e t t j e .Av i l á g ie l ő k e l ő s é g e k e nk í v ü lt i s z t e l e t l e ng ú n n y a lj e l l e m z ib e n n ee g y h á z av e z e t ő e g y é n i s é g e i ti s .E z e ku t á nm á rv a l ó b a nt a r t h a t a t l a n n áv á l ta h e l y z e t esn e m s o k á r a( 1 8 8 4 )l ek e l l e t tm o n d a n i am a r o s v á s á r h e l y i p a p s á g á r ó l . S i m á b bé sc s ö n d e s e b bv o l tak i v á l ór e a l i s t ad r á m a í r ó , Csiky Gergely, m e g v á l á s ap a p s á g á t ó l .At e m e s v á r ik a t o l i k u s s z e m i n á r i u m t a n á r a v o l t ; e r k ö l c s t a n t , e g y h á z j o g o t t a n í t o t t . M i u t á n d r á m á i v a l h á r o m s z o r e g y m á s u t á n a k a d é m i a i p á l y a d í j a tn y e r t ,f ö l ö t t e sh a t ó s á g a ie n g e d é l y é v e lf e l k ö l t ö z ö t tB u d a p e s t r e .AP r o l e t á r o ké sM u k á n y iz a j o ss i k e r eu t á np ü s p ö k e f i g y e l m e z t e t i ,h o g yas z í n h á z ié l e t b e nv a l ós z e r e p l é sn e m e g y e z t e t h e t őö s s z ep a p ih i v a t á s á v a l ;e r r eC s i k yG e r g e l yo t t h a g y t a a p a p s á g o t , h o g y t i s z t á r a a s z í n p a d i r o d a l o m n a k é l h e s s e n . Af i a t a lAdy Endre 1 9 0 1á p r i l i s2 2 é naN a g y v á r a d iF r i s s Ú j s á g b a n„ E g yk i ss é t a “c í m m e lé l e s h a n g úc i k k e tí r tan a g y v á r a d ik a n o n o k o ke l l e n .Ak á p t a l a ns a j t ó p e r ti n d í t o t te l l e n e .A n a g y v á r a d ik i r á l y it ö r v é n y s z é kab t k .2 6 1 .§ aa l a p j á nb ű n ö s n e km o n d t ak iA d y tb ü n t e t e n d ő ,n y o m t a t v á n yú t j á ne l k ö v e t e t t b e c s ü l e t s é r t é s b e nse z é r th á r o m n a p if o g h á z r a ,m i n tf ős1 0 k o r o n am e l l é k b ü n t e t é s r eí t é l t e .A zí t é l e t h i r d e t é su t á nA d ya k ö v e t k e z ő k e t í r j a : „ T e s s é k ö r v e n d e z n i , t i s z t e l t r e a k c i ó ! . . . E zf é n y e s e n ,s z é p e ns i k e r ü l t .H e j ,d ep o m p á se l ő r e l á t á s s a l c s i n á l t á ki sm e ga z ta zú js a j t ó t ö r v é n y t !F i a t a l ,t ú l o n t ú lb e c s ü l e t e sh i t ű ,b u t a s á g o ke l l e nk ü z d ők i sú j s á g í r óc i k k e k e tí r , a m e l y b e na z o nm e g g y ő z ő d é s é n e ka dk i f e j e z é s t ,h o g yaK á p t a l a n s o r n a kn e mm i n d e g y i kl a k ó j at e l j e s í t ih i v a t á s á tk r i s z t u s i s z e l l e m b e n . H a t a l m á n a k , t r a d i c i o n á l i s n i m b u s z á n a k , t e k i n t é l y é n e ke g é s zs ú l y á v a lr á f e k ü s z n e ka z é r ta z o k ,a k i k n e kk e d v e z ar e a k c i óe l s őb e h a r a n g o z ó j a ,a zú js a j t ó t ö r v é n y ,m e l ye b b e n
5 0 as z e r e n c s é t l e nk i so r s z á g b a ne g y e t l e ns z a b a di n s t i t ú c i ó r a ,a s a j t ó r ai sr á m é r t eah a l á l o sc s a p á s t . . .H á r o mn a p ?J ó ,h o g y a k a s z t ó f á r a n e m k e r ü l t e m . . . “ Εv a l ó b a nj e l e n t é k t e l e ne s e t e tn e ma n n y i r aö n m a g á é r t , m i n ti n k á b bak o r s z a kj e l l e m z é s é ü le m l í t e t t ü km e g .M i n da z i g a z á ne n y h eí t é l e t ,m i n dp e d i gan y o m á b a nk e l te l k e s e r e d e t t f e l h á b o r o d á s j e l l e m z ő a k o r s z a k l i b e r a l i z m u s á r a . *
AS z a r a j e v ó b a ne l d ö r d ü l tp i s z t o l y l ö v é sn e m c s a kav i l á g h á b o r úk e z d e t é t ,h a n e me g y ú t t a lal i b e r á l i sk o r s z a kv é g é ti s j e l e n t e t t e .Ah á b o r ú sc e n z ú r ae g y s z e r r ev é g é tv e t iak o r l á t l a n s a j t ó s z a b a d s á g n a kse zr é g if o r m á j á b a nn e mi st á m a d tf e l a z ó t as e m .Sh am é g i sá t s z ű r ő d i kac e n z ú r ar o s t á j á nak ö z f e l f o g á s s a l ,ah a d il e l k e s e d é s s e le l l e n t é t e sá l l á s f o g l a l á s ,e r r e— m i n te g yk é s ő b b ip é l d á nl á t n if o g j u k—at á r s a d a l o mé sa k ü l ö n b ö z ő h a t ó s á g o k m á r é r z é k e n y e n r e a g á l n a k . Av i l á g h á b o r ú tk ö v e t őö s s z e o m l á se l s őh a l á l o sá l d o z a t a Tisza István gróf, a k im i n tk i v á l ós z ó n o ké sk ö z g a z d a s á g i s z a k í r ón e m c s a kp o l i t i k a it ö r t é n e t ü n k n e k ,h a n e mi r o d a l m u n k n a k i s n a g y h a l o t t j a . A z1 9 1 9m á r c i u s á b a nu r a l o m r ak e r ü l t proletárdiktatúra a m a g y a r s z e l l e m i é l e tü l d ö z t e t é s é n e k i s k o r s z a k a . Ε k o r r a v o n a t k o z ó a n e l s ő s o r b a n Tormay Cecil h í r e s „Bujdosó könyve“ s z o l g á l h a tf o r r á sg y a n á n t ,m e l y e tak i t ű n ő í r ó n ő—m i n tac í mi sm u t a t j a—v i s z o n t a g s á g o sb u j d o k l á s a k ö z b e nv e t e t tp a p í r r a .P e s té sN ó g r á dm e g y é k b e nb u j d o s o t ta z e l l e n f o r r a d a l m i é r z ü l e t e m i a t t h a l á l r a k e r e s e t t í r ó n ő ; v i d é k i ú r ic s a l á d o kr e j t e g e t t é k ,v é g ü lB a r á t iH u s z á rA l a d á rb a l a s s a g y a r m a t ih á z á b a nt a l á l tm e n e d é k e t .H a l á l f é l e l m e ss z o r o n g á s o k k ö z e p e t t eí r tn a p l ó j e g y z e t e i td o l g o z t af e lk é s ő b bk ö n y v é b e n , m e l yas z o m o r úk o r s z a kl e g b e s z é d e s e b bi r o d a l m id o k u m e n t u m a . E b b ő lak ö n y v b ő lm e r í t j ü kl e g f ő b ba d a t a i n k a t ,m e l y e k
5 1 v á z l a t o s s á g u k b a ni sé l e s e nr á v i l á g í t a n a kam a g y a rs z e l l e m i é l e t e k k o r i s i r a l m a s á l l a p o t á r a . Al i b e r á l i sk o rs a j t ó s z a b a d s á g á th o s s z úi d ő r ek o m p r o m i t t á l t aab o l s e v i s t as a j t ó d i r e k t ó r i u me l n ö k é n e k ,G ö n d ö rF e r e n c n e kn y i l a t k o z a t a :„ A zú j s á g í r ó ks z a b a d s z e r v e z e t é n e ka zo k t ó b e r ip o l i t i k a ié sam o s t a n is z o c i a l i s t af o r r a d a l o m n a ke l ő k é s z í t é s é b e n é s m e g i n d í t á s á b a n j e l e n t ő s s z e r e p e v o l t . “ H o g yak o m m u n i s t á kh o g y a né r t e l m e z t é kas a j t ó s z a b a d s á g o t ,a zv i l á g o s a nk i t ű n i kar e n d s z e rv e z é r é n e k ,K u nB é l á n a kk ö v e t k e z ős z a v a i b ó l :„Természetszerű dolog, hogy a diktatúra az individuális szabadságok kifejlődésére nem túlságosan alkalmas, nem alkalmas arra, hogy az egyéniség szabadon kibontakozhass ék, ámde ha szellemi életünk elhanyatlott, az nem a mi szellemi életünk, hanem az a hátramaradt burzsoá állam fizikai erőszakszervezetének az a része, amelyet szépirodalomnak neveztek.“ E zak i j e l e n t é se g y ú t t a lv i l á g o s a n k i f e j e z ia z ti s ,h o g yar e n d s z e ru r a is z e m é b e nm e n n y i r e i d e g e n ,m e n n y i r em e g n e m é r t e t tv o l tm i n d a z ,a m i tam a g y a r i r o d a l o m a l k o t o t t . E z e kas z a v a kc s a kv i l á g n é z e t i a l u l é p í t m é n y é ta d t á k a n n a kas o kü l d ö z t e t é s n e k ,m e l y e tap r o l e t á r d i k t a t ú r ar é s z é r ő l am a g y a rk ö z é l e tv e z e t őe g y é n i s é g e i n e k—k ö z t ü ks z á m o s í r ó n a ké st u d ó s n a k—e lk e l l e t ts z e n v e d n i ö k .A k i kn e mt u d t a k v a g yn e ma k a r t a ki d e j é b e n elmenekülni, ú g y s z ó l v á nv a l a m e n n y i e n t ú s z k é n t b ö r t ö n b e h u r c o l t a t t a k . „ Ah í rs z á z a k r ó lé ss z á z a k r ó lb e s z é l—í r j aT o r m a y C e c i l— ,a k i km ab ö r t ö n ö ká r t a t l a nl a k ó i ,d en e v e k e tc s a k e l v é t v eh o z .József Ferenc főherceg, Mikes János gróf s z o m b a t h e l y ip ü s p ö k , Wekerle Sándor v o l tm i n i s z t e r e l n ö k , Berzeviczy Albert é sHerczeg Ferenc a zA k a d é m i ae l n ö k eé sa l e l n ö k e , Darányi Ignác v o l t f ö l d m ű v e l é s ü g y i m i n i s z t e r , Hegedűs Lóránt v o l tk é p v i s e l ő ,gróf Mailáth József k ö z g a z d a s á g ií r óé sf i a Pál, Balogh Jenő v o l ti g a z s á g ü g y m i n i s z t e r , Rákosi Jenő í r ó ,gróf Festetich Pál f ő k a m a r á s m e s t e r ,Somssich András z e n e t ö r t é n é s z , Teleszky János v o l tp é n z ü g y m i n i s z t e r ,
5 2 Szapáry György f ö l d b i r t o k o s , Zsembery István é s Hindy Zoltán a k e r e s z t é n yi f j ú s á gv e z é r e i , Szurmay Sándor v o l t h a d ü g y m i n i s z t e r , Szász Károly a k é p v i s e l ő h á zv o l te l n ö k e , gróf Károlyi György f ö l d b i r t o k o s , Kirchner a l t á b o r n a g y , Láng Boldizsár báró e z r e d e s ,Tallián Béla báró e g y k o r if ő i s p á n ,Dessewffy Aurél gróf, a za g go r s z á g b í r ó ,a k i tf e l e s é g e r a v a t a l á t ó l h u r c o l t a k b ö r t ö n b e a v ö r ö s k a t o n á k . A m a g y a r n e m z e t k i v á l ó s á g a i é s m á s o k , a k i k e t m é g t i t k o l e l ő t t e m a h í r . “ A k i k e tn e mz á r t a ké p p e nb ö r t ö n b e ,a z o k a tm á sm ó d o n n y o m o r í t o t t á km e ge g z i s z t e n c i á j u k b a n .P i n t é rJ e n ők ö n y v é b e no l v a s s u kak ö v e t k e z őj e l l e m z őa d a t o tBeöthy Zsoltról, a z é k e s s z a v ú i r o d a l o m t ö r t é n é s z r ő l : Ab o l s e v i s t á ks z á m o sm á se g y e t e m ik a r t á r s á v a le g y ü t tö t i sf e l f ü g g e s z t e t t é kt a n á r iá l l á s á t ó l ;ah a z a f i a sm a g y a re m b e r e k a p r o l e t á r d i k t a t ú r a s z e m p o n t j á b ó l m e g b í z h a t a t l a n á r u l ó k . N a p l ó j e g y z e t e i b eB e ö t h yak ö v e t k e z ő k e tí r j a :„ N y u g d í j a z á s o mn e m c s a kf ö ln e mh á b o r í t ,h a n e me l l e n k e z ő e nn a g ym e g n y u g t a t á s o m r as z o l g á l .H aa z o k ,a k i ka zé ns z e g é n yh a z á m a t e l k ó t y a v e t y é l t é k , n e m z e t e m e t t ö n k r e t e t t é k , e n g e m e l c s a p n a k , r á n y o m j á kal e g h i t e l e s e b bp e c s é t e t ,h o g yb e c s ü l e t e s e ns z o l g á l t a mah a z á m a t .E n n é lat u d a t n á lp e d i gn e k e m ,v é ne m b e r n e k , e g y é b m á r n e m k e l l e z e n a v i l á g o n . “ D en e m c s a ka zü l d ö z é s s e lk ö v e t t e ke lb ű n tak o m m u n i s t á kam a g y a rs z e l l e me l l e n .T a l á nm é gs ú l y o s a b b ,m e r t h o s s z a b bi d ő r ek i h a t ó ,k á r to k o z t a ka z á l t a l ,h o g yn y a k u k b a v e t t e ké sí g yk o m p r o m i t t á l t a ks o ko l y a nd e r é km a g y a rí r ó t , a k i k h e za l a p j á b a nv é v es e m m ik ö z ü kn e mv o l t .V é g e r e d m é n y b e na z o ki sak o m m u n i z m u sá l d o z a t a i ,a k i kap r o l e t á r d i k t a t ú r ai d e j é nt á j é k o z a t l a n s á g b ó lv á l l a l tm e l l é k s z e r e p ü km i a t ta k é s ő b b ii g a z o l t a t á s o ks o r á ne l m a r a s z t a l t a t v á n ,p o l g á r iá l l á s u k a tv e s z t e t t é k .É r d e k e sl e n n ee z e kn é v s o r á ti sö s s z e á l l í t a n i , l e g n a g y o b br é s z ü ka z o n b a nm é gé l e t b e nv a nsa zé l ői r o d a l o m n e m t a r t o z h a t t a n u l m á n y u n k k e r e t é b e .
5 3 A k o m m u n i z m u s k á r o s u t ó k ö v e t k e z m é n y e i t b i z o n y o s v o n a t k o z á s b a nm i n d m á i gs í n y l ias z e l l e m ié l e t .Ab o l s e v i z m u s r é m u r a l m á n a km e g r á z óé l m é n y ean e m z e ti d e g r e n d s z e r é b e n h o s s z úi d ő r es z ó l ót r a u m á sj e l e n s é g e ke l ő i d é z ő j el e t t ;e z e k ö s z t ö n ö s ó v a t o s s á g o t , b i z a l m a t l a n s á g o t f e j l e s z t e t t e k , m e l y e k a z í r ó i s z a b a d s á g k o r l á t o z á s á r a , m e g r e n d s z a b á l y o z á s á r a v e z e t t e k . A p r o l e t á r d i k t a t ú r á t k ö v e t ő k o r b a n m e g s z a p o r o d n a k a k ü l ö n f é l e írói perek. N e m z e t g y a l á z á s ,v a l l á s g y a l á z á s ,l á z í t á s , af e n n á l l ót á r s a d a l m ir e n dm e g d ö n t é s é r ei r á n y u l ót ö r e k v é s— e z e kal e g g y a k o r a b b iv á d p o n t o k .E z e kai n k r i m i n á c i ó km i n d e n e s e t r eé r d e k e s ,i z g a l m a sf e j e z e t é tf o g j á ka l k o t n ie g yk é s ő b b m e g í r a n d ó i r o d a l o m t ö r t é n e t i m o n o g r á f i á n a k , j e l e n t a n u l m á n y u n k b ó la z o n b a ne g y e l ő r ek ik e l lr e k e s z t e n iő k e t ,m i n t h o g y e g y r é s z tm é gé l őe m b e r e ke s e t l e g e sé r z é k e n y s é g é ts é r t e n é k , m á s r é s z tak e l l őt ö r t é n e t it á v l a th í j á nm é gú g ys e ml e h e t n e d ö n t őb i z t o n s á g g a ls z é t v á l a s z t a n iaK a z i n c z y a k a t—aM a r t i n o v i c h o k t ó l . E zam e g á l l a p í t á sv o n a t k o z i kat r i a n o n ic s o n k a o r s z á g i á l l a p o t o k r a .A z o n b a nn i n c s e ns e m m is z ü k s é gt ö r t é n e l m it á v l a t r aa h h o z ,h o g ym á r i sam a g y a rs z e l l e ms z a b a d s á g á n a k h ő s e i -é sm á r t í r j a i k é n tt i s z t e l j ü ka z o k a ta zí r ó k a té sú j s á g í r ó k a t ,a k i k a megszállt országrészeken a zi d e g e nm e g s z á l l ó h a t a l o m r é s z é r ő l s z e n v e d t e k ü l d ö z t e t é s t . I t t v i s z o n t a z é r t ó v a k o d u n kn e v e kk ö z l é s é t ő l , nehogy a rendelkezésünkre álló adatok hiányossága következtében valakit is méltánytalanul kifelejtsünk. S a j n o s ,e d d i gm é gc s a ka ze r d é l y ie s e t e kv a n n a kv á z l a t o s a né sh é z a g o s a nf e l d o l g o z v aa z „Erdélyi mártírok és hősök aranykönyvéiben. E g y k é ts z á r a zs z á m a d a ti sé l e s e n r á v i l á g í ta ze r d é l y im a g y a rk i s e b b s é gs z e l l e m ié l e t é n e kk ü z d e l m e sv i s z o n y a i r a .H u s z o n n y o l cí r ón e v é to l v a s s u k ,a k i k e t s a j t ó p ö r ö k k e lz a k l a t t a k ,a v v a lah o z z á t o l d á s s a l ,h o g y„ e z ta n é v s o r ts z i n t ev é g t e l e n s é g i gl e h e t n eb ő v í t e n i “ .V o l tk ö z ö t t ü k o l y a ni s , „ a k i n e ke g yi d ő b e nk ö z e l s z á zs a j t ó p e r ef o l y ta
5 4 k ü l ö n b ö z ő i g a z s á g ü g y i s z e r v e k n é l “ . E z e k n e k a z í r ó k n a k s i k e r ü l tm é gp é n z b í r s á gá r á nm e g ú s z n iaz a k l a t á s t .M á s i k t i z e n n é g yí r óa z o n b a nh o s s z a b b r ö v i d e b bi d e i gt a r t ór a b s á g o t i s s z e n v e d e t t m a g y a r s á g á é r t . *
D eh a g y j u ke la zé l ő kv i l á g á t ,h o g ym e g e m l é k e z h e s s ü n k m é gak ö z e l m ú l te g y k é tn a g yh a l o t t j á r ó l ,a k i k r ő lé l e t m ü v ü k a l a p j á n m á r k é t s é g b e v o n h a t a t l a n u l m e g á l l a p í t h a t j u k , h o g y b e v o n u l t a k a m a g y a r p a n t h e o n b a . Babits Mihály k á l v á r i á j aa ze l s őv i l á g h á b o r úi d e j é nk e z d ő d ö t t .AN y u g a t1 9 1 5a u g u s z t u s1 6 i k is z á m á b a nm e g j e l e n t e m l é k e z e t e s v e r s e a k e d v e s e k e z é r ő l . Csak egyszer lenne még enyém s kedvemre csókkal öntenem, szívesen halnék azután nagyobb örömmel ontanám kiss ujjáért a csobogó vért, mint száz királyért, lobogóért!
N o s z af e l h o r k a n tR á k o s iJ e n ő ,an y u g a t o s o kr é g iá d á ze l l e n f e l e .AB u d a p e s t iH í r l a p b a nt á m a d óc i k k e k e tí r tak ö l t őe l l e n , h a z a f i a t l a n s á g g a l ,d e f e t i z m u s s a lv á d o l t a .„ A k ie z tí r t a ,m a g y a r á l l a m ig i m n á z i u m b a n ,a zá l l a mj ó v o l t á b ó l ,h a z a f i s á g r ao k t a t j a ag o n d j a i r ab í z o t tg y e r m e k e k e t .M i l y e nl e h e te g yo l y a ne m b e r h a z a f i a sé r z ü l e t e ,a k ie b b e nar e t t e n e t e s ,h e k a t o m b á ka l a t t n y ö g ői d ő b e ni l y e nc i n i k u sk i j e l e n t é s r eh a j l a n d ó. . .B a b i t s M i h á l yú rn e mi se g y s z e r ű e nv a l a k i ,h a n e mt a n á ra zá l l a m e g y i kg i m n á z i u m á b a né sn e v e l ia zá l l a ms z á m á r a ,ak i r á l y s z á m á r a ,al o b o g ós z á m á r aam a g y a ri f j ú s á g o t . . .K i á l le g y k ö z é p i s k o l a it a n á rú r( m e l y i kr a n g o s z t á l y ? )é sa z tm o n d j a : m i tl o b o g ó ,m i tk i r á l y ,m i tn e k e mm i n d e z :s z e r e t ő mk i s u j j a t ö b bn e k e mm i n de n n é lah a s z o n t a l a n s á g n á l !É saf i a t a l s á g , m e l y e tc s a kó r á kv á l a s z t a n a ke lú g y s z ó l v á na t t ó l ,h o g ym e g -
5 5 l o b o g t a s s á ke l ő t t ean e m z e t iz á s z l ó tsh í v j á kak i r á l ys z o l g á l a t á b a nk ü z d e n ise s e t l e gm e g h a l n iah a z á é r t :af i a t a l s á g s z í v é b e nm e g h a s o n o l v an é zal o b o g ó r aé sa—t a n á rú r r a . K i n e kh i g g y e n ?A n n a k e ,a k i ta zá l l a mk i r e n d e l té sf i z e ta r r a , h o g yaf i a t a l s á g o tn e v e l j e ,v a g y—m a g á n a ka zá l l a m n a k , a m e l ys z o r o n g a t t a t á s á b a nz á s z l a j aa l áh í v j a ?I t ta zi f j ú s á g m e g r o n t á s á r ó lv a ns z ó . “( M i l yg y a k r a ne l i s m é t e l tv á dS o k r a t e s b ü r ö k p o h a r a ó t a ! ) B a b i t sM i h á l yö n é r z e t e s e nv á l a s z o l t : „Bár mindenkinek joga van megjelent verseimet tetszése és tehetsége szerint magyarázni, senkinek jogát sem ismerem el arra, hogy ártatlan verssorok rosszindulatú kommentálásából tanári ténykedésem megrágalmazására, vagy éppen az egész magyar tanárság me g gyanúsítására terjeszkedjen ki.“ A m e s t e r s é g e s e n s z í t o t t k ö z f e l h á b o r o d á s n y o m á s á r a B a b i t s o t t a n á r i á l l á s á b ó l f e g y e l m i v e l f e l f ü g g e s z t e t t é k . A f e g y e l m iv i z s g á l a ta z o n b a nm i n d ö s s z ec s a ka z z a lv é g z ő d ö t t— e z ú t t a l— ,h o g yat i s z t v i s e l ő t e l e p ig i m n á z i u m b ó l1 9 1 6f e b r u á r 1 é n b e r e n d e l t é k a b u d a p e s t v i d é k i k i r á l y i t a n k e r ü l e t i f ő i g a z g a t ó s á g h o z ,m a j dk é s ő b bi s m é tt a n á r ib e o s z t á s tn y e r ta M u n k á c s y u t c a i g i m n á z i u m b a n . M e g h u r c o l t a t á s á n a k e m l é k e i a k ö v e t k e z ő s o r o k : ők amíg vérük vére hull úgy védik itthon a hazát, hogy szívbe fojtják zsarnokul a gyermekeknek igazát. Így jártam én is — nem rege — és 'ágy vagyok már, úgy vagyok, mint rossz családnak gyermeke, kit egyre vernek a nagyok.
E g y m á s i k v e r s é b e n : A hazára az első telt pohárt: igyunk, ne szóljunk: inni nem árt.
5 6 Az emberekre a második, hogy adjon az Isten észt nekik. Most ezt is szótlan, harmadikat, a kedvesem kisujja miatt!
N e m s o k á r a ú j a b b i n c i d e n s k ö v e t k e z e t t . M e g j e l e n t a N y u g a t b a n a Fortissimo c í m ű v e r s : És ha hasztalan ima, sírás: — mi káromkodni tudunk még, férfiak! Ma már hiszünk káromlani — érdemes alvó magasságot a Sorsban. Hányjuk álmára kopogó bestemmiáknak jégesőjét! Mért van, ha nincs? Mért nincs, ha van? Tagadjuk őt, talán fölébred!...
AN y u g a t n a ke z tas z á m á te l k o b o z t á k ,a zü g y é s z s é gp e d i g i s t e n k á r o m l á sc í m é nv á d a te m e l tak ö l t őe l l e n .Ab í r ó ie l j á r á s —ú g yt u d j u k—f e l m e n t é s s e lv é g z ő d ö t t ,d eaf e l ú j u l n ik é s z ü l ő i s k o l a i h a t ó s á g i f e g y e l m i z a k l a t á s o k e l ö l t a n á r i p á l y á j á n n y u g d í j b a v o n u l . N y u g d í j á tk é s ő b be l v e s z t i ;e l é g s é g e sm a g y a r á z a t u ls z o l g á l h a te r r eak ö v e t k e z őr ö v i dé l e t r a j z ia d a t :„ 1 9 1 9m á j u s á b a n am o d e r nm a g y a ri r o d a l o mé sav i l á g i r o d a l o mr e n d e st a n í t ó j a l e t t a b u d a p e s t i T u d o m á n y e g y e t e m e n “ . K é t s é g b e v o n tm a g y a r s á g av é d e l m é r eí r j aD a n t e f o r d í t á s a e l ő s z a v á b a n : „ M i n d e n f o r d í t á s c s a k e g y n e m z e t s z á m á r a é r t é k e ssv a l ó b a na j á n d é kan e m z e t n e k .A k á r m i l y e np a r a d o x n a kh a n g o z z é ki s :am ű f o r d í t á s k ö n y val e g m e n t h e t e t l e n e b b ü l m a g y a rk ö n y v ;a zí r ó ,a k i tn e m z e t ek i t a g a d o t t ,e v v e ln e m m e h e tk ü l f ö l d ip i a c r a .M i n d e nm ű f o r d í t á s k ö t e t—sm e n n é l n a g y o b bm u n k a -é si d ő á l d o z a t t a lk é s z ü l t ,a n n á li n k á b b— v a l l o m á sa zí r ón e m z e t é h e z t a r t o z á s am e l l e t t ;—b á rv a l l o m á s e g y ú t t a lan a g yn e m z e t k ö z ik u l t ú r ae g y s é g em e l l e t ti s ,a z E m b e r i s é g h i t v a l l á s a m e l l e t t . “
5 7 F e n y őM i k s á n a kaB a b i t s e m l é k k ö n y v b e nm e g j e l e n te m l é k e z é s em é ge g yé r d e k e s ,t é m á n kk ö r é b ev á g ók e v é s s éi s m e r t a d a t o t e m l í t B a b i t s é l e t é b ő l . At é n y á l l á sF e n y őM i k s á n a kV a s sJ ó z s e fa k k o r ik u l t u s z m i n i s z t e r h e z1 9 2 2j a n u á r1 1 é ni n t é z e t tl e v e l é b ő lr e k o n s t r u á l h a t ó :„ A zt ö r t é n t ,h o g yB a b i t sM i h á l y tv a g yh á r o mh é te l ő t t b e i d é z t ear e n d ő r s é gt o l o n c h á z io s z t á l y aé se g yr é g e b b i v e r s é é r t ,m e l y b e nar e n d ő r s z e l l e ml a z í t á s tv é lf e l i s m e r n i ,m o s t , c s a k n e mh á r o mé v v e lav e r sm e g í r á s au t á n( v a l ó s z í n ű l e g m e g i n taF o r t i s s i m o r ó lv o l ts z ó )e l j á r á s ti n d í tm e g—t e h á t n e ma zü g y é s z s é g—sB a b i t s o tb ü n t e t é s s e ls ú j t o t t a ,a m ia b b ó l á l l ,h o g ym i n taf e n n á l l ót á r s a d a l m ir e n d r ev e s z é l y e se g y é n t „ n y i l v á n t a r t j a “ .I g a z ,e zal e g e n y h é b bb ü n t e t é s ,d en e k e m a z ó t aa za zé r z é s e m ,h o g yn e mk é r e ka b b ó lar e n d b ő l ,m e l y r e B a b i t sk ö l t é s z e t ev e s z é l y e sl e h e t .N y i l v á n t a r t j á kal e g n a g y o b b m a g y a rk ö l t ő t ,a k ih av e r s e i tn y u g a t in y e l v e ní r n á ,m aa N o b e l d í jk i t ü n t e t e t t j ev o l n a ,D a n t e n a ku t o l é r h e t e t l e nf o r d í t ó j á t ,m a j d a nj o b b ,b e l á t á s o s a b bi d ő b e na zo r s z á gb ü s z k e s é g é t . . . “ Vass József r ö v i dv á l a s z ah a s o n l óü g y e k b e np é l d a k é p ü l s z o l g á l : „...azonnal érintkezésbe léptem az illetékes rendőrhatósággal. Teljesen igazad van. Babits óriási költői egyénisége külön elbírálást érdemel, örömmel közlöm Veled, hogy e felfogásomnak sikerült érvényt szereznem: Babits töröltetett abból a szégyenletes listából... “ Í g ym á re k k o rm e g i n d u l h a t o t tl a s s a n ,d ef o k o z a t o s a n B a b i t sM i h á l yr e h a b i l i t á c i ó j a ,m e l yan y u g d í j ü g y er e n d e z é s é t ő laK i s f a l u d y t á r s a s á g it a g s á g o nk e r e s z t ü la zA k a d é m i á i g v e z e t e t t .K á r ,h o g yaf ő v á r o se z taf o l y a m a t o tn e mt e t ő z t eb e e l s ö o s z á l y ú d í s z s í r h e l y a d o m á n y o z á s á v a l . J ó z s e fJ o l á né sG a l a m bÖ d ö né l e t r a j z ik ö n y v e i b ő lö s s z e t u d j u km á rá l l í t a n im e g k ö z e l í t őp o n t o s s á g g a l József Attila k r i m i n o g r á f i á j á t i s . A z a d a t s o r k o r a f i a t a l s á g á b a n k e z d ő d i k .
5 8 N ő v é r ek ö n y v é b e no l v a s s u k :„ 1 9 2 3d e c e m b e r é b e nt e t t el e a zé r e t t s é g i t ,m i n tm a g á n t a n u l ó .K é tv a g yh á r o mh é ti d e j ev o l t t a n u l á s r aak i t ű z ö t tv i z s g a n a p i g ,n a g y o nd r u k k o l t ,h o g ye l b u k i k .V e r s k ö t e t é t( S z é p s é gK o l d u s a )v i z s g ae l ő t te l k ü l d t ea f ő i g a z g a t ó n a k .A b b a nr e m é n y k e d e t t ,h o g yak ö l t ő n e ke l n é z i k ad i á kk é s z ü l e t l e n s é g é t .É p p e na ze l l e n k e z őh a t á s té r t ee lv e l e . M a g aaf ő i g a z g a t óv i z s g á z t a t t aam a g y a ri r o d a l o m b ó lé s í z e k r es z e d t eaf i út u d á s á té sa l a p o s s á g á t .D eA t t i l aá l l t aa s a r a t .B á m u l a t o se m l é k e z ő t e h e t s é g em i n d e n tm a g á b aö l e l t ,a m i v e r s ,k ö l t é s z e t ,i r o d a l o m .A m i k o rm á ra z th i t t e ,s z e r e n c s é s e n t ú lv a nm i n d e n e n ,e g yk é r d é s n é lm e g a k a d t .S e h o g y s e mj u t o t t e s z é b e A r a n y J á n o s e g y i k v e r s é n e k a c í m e . — N o s ,h o g y a ni sá l l u n ke z z e lav e r s s e l ?—k é r d e z t ea f ő i g a z g a t ó . V é g r e d i a d a l m a s a n k i v á g t a : K u k o r i c a f o s z t á s . — Ú g y !—m o n d t aaf ő i g a z g a t ó .—H á tn e m !T e n g e r i h á n t á s !—t a g o l t ah a n g o s a nf ü l é b eav e r sc í m é t .—F i a t a l b a r á t o m ,a d d i gn eí r j o nv e r s e t ,a m í gA r a n yJ á n o sv e r s e i n e k m é g a c í m é t s e m t u d j a ! A t t i l af ü l i gv ö r ö s ö d ö t t .Af ő i g a z g a t óí g ya d t at u d t á r a , h o g ym e g k a p t aaS z é p s é gK o l d u s á té s—n e ms o k r ab e c s ü l i . É sí g yk a p o t tA t t i l a ,a k iak i s u j j á b a nh o r d t aam a g y a r i r o d a l o mm i n d e ng y ö n g y s z e m é t ,v e r s e t ,p r ó z á t—m a g y a r b ó l e l é g s é g e s t a z é r e t t s é g i b i z o n y í t v á n y á b a . “ N e ms o k k a lab a l u ls i k e r ü l té r e t t s é g iu t á n ,1 9 2 4j a n u á r j á b a nb í r ó ie l j á r á si n d u l te l l e n eaL á z a d óK r i s z t u sc í m űv e r s e m i a t t .„ É p p e nm ab e i d é z t e kar e n d ő r s é g r e—í r j aj a n u á r2 9 é n n ő v é r é n e k— ,a h o lm e g t u d t a m ,h o g ya zü g y é s z s é gI s t e n g y a l á z á s é r t p ö r b e f o g o t t a L á z a d ó K r i s z t u s n y o m á n . . . “ J ú l i u s 1 0 é n t á r g y a l t a a b ü n t e t ő t ö r v é n y s z é k S c h a d l E r n őd r .t a n á c s aJ ó z s e fA t t i l ap ö r é t .H o s s z út a n á c s k o z á su t á n b ű n ö s n e km o n d t á kk ii s t e n k á r o m l á ss a j t ó v é t s é g é b e nsn y o l c h ó n a p i f o g h á z r a é s 2 0 0 . 0 0 0 k o r o n a p é n z b ü n t e t é s r e í t é l t é k . A zí t é l e tu t á ní r j aG a l a m bÖ d ö n n e k ,v o l tt a n á r á n a k : „Istenkáromlás. Versben. 19 évvel. Hiszen még ezt a tizenkilencet is ellopták tőlem! Vétettem én evvel nekik? Különben
5 9 a törvény: törvény. Csak azt nem tudom megértem, hogy miután az ügyész is elismerte a vers tendenciájának nemességét és a jóhiszeműséget pedig feltétlenül, de a vádat —érthetően — tovább is fenntartja, akkor akad bíróság, amely marasztaló ítéletet hoz és abban 8 hónapra elítél egy 19 éves fiatalembert, enyhítő körülménynek véve fiatal korát és súlyosbitónak a gyalázkodó kifejezések egész halmazát.“ At á b l aab ü n t e t é s te g yh ó n a p r as z á l l í t o t t al e ;aK ú r i a p e d i gf ö l m e n t őí t é l e t e th o z o t t ,m e g á l l a p í t v á n ,h o g yav e r sn e m i s t e n g y a l á z ó é s í g y n e m o k o z h a t k ö z b o t r á n y k o z á s t . A zé r e t t s é g iu t á nas z e g e d ie g y e t e m r ei r a t k o z o t tb e b ö l c s é s z e t t a n h a l l g a t ó n a k . E g y e t e m i p á l y a f u t á s á t a z o n b a n m e g a k a s z t o t t ae g yú j a b bv e r s i n c i d e n s .M e g j e l e n t a Tiszta szívvel c í m ű v e r s e a Szeged c í m ű l a p b a n : Nincsen apám, se anyám, se istenem, se hazám, se bölcsőm, se szemfedőm, se csókom, se szeretőm ...
F e l h o r k a n tas z e g e d iF r i s sH í r e kegy i r i g y k e d őn é v t e l e n j e .A m ű r e m e k e ta zi s m e r e t l e nb e r z e n k e d ő„ a ze r k ö l c s ip o r n o g r á f i a v e r s f a r a g á s im ű v e l e t l e n s é g é v e le r k ö l c s i l e gs ú l y o s a nk i f o g á s o l h a t ón é g ys t r ó f á sr í m b es z e d e t tm á z o l m á n y “ n a kn e v e z i ,é s t e r m é s z e t e s e n ü g y é s z é r t k i á l t . N o s , a z á l l a m t e k i n t é l y , a z ü g y é s z s é gsak i r á l y ib í r ó s á ge z ú t t a ln e mr e a g á l ted ü h ö d t k i f a k a d á s r a ,é s—n e mf o g o t tk o r b á c s o t .M i n d ö s s z ea ze g y e t e m e g y i kt u d ó sp r o f e s s z o r aá l l o t tk ia zá l l a m t e k i n t é l yő r e k é n t , m a g á h o zr e n d e l t et a n í t v á n y á t ,a zi f j úk ö l t ő tsk é tt a n új e l e n l é t é b e nk i j e l e n t e t t e ,h o g ya m í göé l ,J ó z s e fA t t i l á b ó ln e ml e h e t k ö z é p i s k o l a it a n á r ,m e r t„ o l y a ne m b e r r e ,k ii l y e nv e r s e k e tí r , , n e m b í z h a t j u k a j ö v ő g e n e r á c i ó n e v e l é s é t “ . E r r eak e s e r űe p i z ó d r av o n a t k o z i kk é s ő b b ik ö z i s m e r t v e r s e : Lehettem volna oktató, nem ily töltőtoll koptató szegény legény
6 0 De nem lettem, mert Szegeden eltanácsolt az egyetem fura ura. Intelme gyorsan, nyersen ért a „Nincsen apám“ versemért, a hont kivont szablyával óvta ellenem. Ideidézi szellemem hevét s nevét; „ön, amíg szóból értek én, nem lesz tanár e földtekén“ gagyog s ragyog...
E r ő s e b bi d e g r e n d s z e r űi f j út a l á nf e ls e mv e t t ev o l n ae g y a v a t a t l a nö r e gú rr i g o l y á sk i f a k a d á s á t ,d ea zé r z é k e n yJ ó z s e f A t t i l á n a ke n n y ié p p e ne l é gv o l ta h h o z ,h o g ye l v e g y ek e d v é t a t o v á b b i e g y e t e m i t a n u l m á n y o k t ó l . K é s ő b be g y r ej o b b a ng y ü l e k e z t e kaf e l h ő kf e j ek ö r é .A „ D ö n t s dat ö k é t ,n es i r á n k o z z “c í m űn e g y e d i kk ö t e t é n e ke g y i k v e r s é t a z ü g y é s z s é g i n k r i m i n á l t a ; a b í r ó s á g e l m a r a s z t a l ó í t é l e t e th o z o t tsav e r s e s k ö t e tv a l a m e n n y ip é l d á n y á te l k o b o z t á k .U g y a n e k k o re g y i kV i l l o n f o r d í t á s am i a t ts z e m é r e m s é r t é s c í m é n i n d u l t b í r ó i e l j á r á s e l l e n e . J ó z s e f J o l á n k ö n y v é b e n o l v a s h a t j u k ü g y v é d j e v i s s z a e m l é k e z é s é t ; é r d e m e s l e s z e g y k é t j e l l e m z ő s o r á t i d é z n ü n k : „ Ak ö l t ő ,a k i tv é g z e t ea r r aí t é l t ,h o g ym e g l á s s a ,m e g h a l l j a ,m e g é r e z z eé sk i m o n d j aa z t ,a m i tm á s o kl e g f e l j e b b s e j t e n e k , a k i n e k l e l k é b e n f e l f o k o z o t t a n é g e m b e r v o l t á n a k t u d a t aé sa ze z z e lj á r óf e l e l ő s s é ga ze l k ö v e t k e z őe s z t e n d ő b e n m é gk é t s z e rá l l o t tab í r ó s á ge l ő t t .Ah a l á l b ü n t e t é se l l e n ir ö p i r a ta l á í r á s á é r tú j a b bp é n z b ü n t e t é s tk a p .E g yn y o m t a t á s b a n
6 1 m e gn e mj e l e n t ,k é z i r a t b a nc i r k u l á l óv e r s em i a t ti s m é tp é n z b ü n t e t é s s e l s ú j t j á k . . . H am á rak o r s z e l l e mak ö l t őa l k o t á s á tn e mak ö l t é s z e t , h a n e mab ü n t e t ő t ö r v é n y k ö n y vs z e r i n tm é r l e g e l i ,e g y e tm e gk e l l á l l a p í t a n i :ab í r ó s á g o kat ö r v é n ya l k a l m a z á s á b a nn a g y f o k ú j ó i n d u l a t t a lj á r t a ke l ,a m i tb i z o n y í t ,h o g yi s m é t e l t e nc s a k p é n z b ü n t e t é s t s z a b t a k k i . . . Ah a l á l b ü n t e t é se l l e n ir ö p i r a tü g y é b e n ,m e l y e tk í v ü l em é g ö t e ní r t a ka l á ,k ö n n y űv é d e k e z é s el e t tv o l n a .E l é gl e t tv o l n a a n n y i tm o n d a n i a ,h o g yak i f o g á s o l tr é s z e ku t ó l a g ,a zöt u d t a é sh o z z á j á r u l á s an é l k ü lk e r ü l t e kas z ö v e g b e .T u d n i i l l i ka z e r e d e t ik é z i r a tn e mk e r ü l te l ő .D eJ ó z s e fA t t i l ak i j e l e n t e t t e , a k á ra zöa l á í r á s ae l ő t t ,a k á ru t ó l a gí r ó d t a kak i f o g á s o l t m o n d a t o k a r ö p i r a t b a , a z o k a t ö h e l y e s l i é s m a g á é v á t e s z i . . . “ *
E v v e l f e j t e g e t é s e i n k v é g é r e é r k e z t ü n k . C s a k n e m k e r e k s z á z í r ó r ó l e m l é k e z t ü n k m e g , a k i k n e k p o l i t i k a i , v a l l á s i , v i l á g n é z e t iv a g ym ű v é s z e t im e g g y ő z ő d é s ü km i a t tk ü l ö n b ö z ő k i s e b b n a g y o b bs z e n v e d é s e k b e nv o l tr é s z ü k .An é v e nn e m n e v e z e t e k k e l e z a s z á m m é g m e g i s d u p l á z ó d n é k . F ö l v e t ő d i kak é r d é s ,v á j j o nl e h a n g o l ó ,l e s ú j t ó ee za zo l v a s m á n y .M ia z th i s s z ü k ,h o g yn e m .S ő t ,e l l e n k e z ő l e g :f e l e m e l ő . Am a g y a r s á gb ü s z k el e h e ta r r a ,h o g yn e mc s a kah a r c t e r é ná l l t am e gah e l y é te z e ré v e ná tE u r ó p av é d e l m é b e n ,h a n e mas z e l l e mb i r o d a l m á b a ni s .S z e r i n t ü n km i n d e n k é p p e nf e l e m e l őa zat u d a t ,h o g yav i l á g n a kn i n c sm é ge g yn e m z e t e , m e l y a Szellem Szabadságának e u r ó p a i e s z m é j é é r t a n n y i m á r t í r tá l d o z o t tv o l n a ,m i n tam a g y a r .Am á r t í r o ks z e n v e d é s e e g y j o b b é s s z e b b j ö v ő z á l o g a . Az nem lehet, hogy ész, erő És oly szent akarat Hiába sorvadozzanak Egy átoksúly alatt.
T A R T A L O M J E G Y Z É K I r o d a l o m é s i g a z s á g s z o l g á l t a t á s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A r é g i m a g y a r i r o d a l o m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A b s z o l u t i z m u s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B a c h r e n d s z e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L i b e r a l i z m u s é s n e o b a r o k k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 7 1 7 3 2 4 7
