MAGAZINE Het Domplein in Utrecht - Etalage van 2000 jaar Nederland met hoogte- en dieptepunten in een bewogen geschiedenis Graven op het Domplein Archeoloog Herre Wynia over de opgravingsgeschiedenis
& ‘DOMunder wekt de wereld onder de stad tot leven’ Er is geen plek in Nederland waar je zoiets kunt zien
INITIATIEF DOMPLEIN BEDANKT
SCHATBEWAARDERS ABT Aannemersbedrijf Van Zoelen Art Unplugged Beheermaatschappij De Bree Cório Nederland Hermans & Schuttevaer Notarissen Hulskamp Audiovisueel LBP|Sight Molenbeek Makelaars Schrijf Schrijf Tinker Imagineers OVERIGE FONDSEN Hendrik Muller Fonds Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij Stadsherstel Droste Fonds
OVERIGE SPONSOREN Banketbakkerij Theo Blom Brandwacht & Meijer Catering Oud-London Copijn Boomspecialisten De Reclamemakers Hospitality Consultants Huize Molenaar Interboor Nering Bögel Technisch Installatieburo Van Dort Van den Heuvel Aannemingsbedrijf Verweij Elektotechniek Vitens
MET SPECIALE DANK AAN
VRIENDEN EN GRONDLEGGERS MIJN DOMPLEIN STEUNBEREN INITIATIEF DOMPLEIN
INITIATIEFDOMPLEIN.NL
Voorwoord
Stichting Domplein 2013 is in 2006 opgericht als particulier initiatief om de 2000 jaar aan verborgen geschiedenis van het Domplein toegankelijk, aanraakbaar en beleefbaar te
Op 2 juni 2014 opende DOMunder haar deuren. In het
maken.
hart van het Utrechtse Domplein, tussen kerk en toren, verleidt een entree bezoekers tot een spannende tocht
De afgelopen jaren is hard gewerkt aan het verwerven
onder de grond langs de archeologische resten van 2000
van draagvlak en support. Dankzij alle steun van founders
jaar Nederlandse geschiedenis. Uniek voor Utrecht, uniek
en sponsoren, van overheden en culturele fondsen, maar
voor Nederland. Nooit eerder werd archeologie ontgraven
uiteraard ook van onze steunberen, schatbewaarders,
met als doel het permanent toegankelijk en beleefbaar
grondleggers, vrienden en vrijwilligers zijn we zover
te maken voor een (inter)nationaal publiek van cultuur
gekomen als we nu zijn. De 2000 jaar aan verhalen, opgravingsgeschiedenis en
De opgave is ambitieus én complex. Want hoe maak je
realisatie van DOMunder op het Domplein komen samen
archeologisch erfgoed beleefbaar voor een breed publiek
in dit magazine.
en zorg je dat het tegelijkertijd behouden blijft voor de generaties na ons? Voor het beantwoorden van die vraag
Ik wens u veel leesplezier.
hebben we dankbaar gebruik gemaakt van de inzet en creativiteit van architecten, archeologen, constructeurs,
Annemiek Rijckenberg
bouwadviseurs en tal van andere deskundigen.
Voorzitter Stichting Domplein 2013
04 Het Domplein in Utrecht – Etalage van 2000 jaar Nederland Op pad met rondleider Frank Kaiser
colofon
09 Graven op het Domplein Archeoloog Herre Wynia over de opgravingsgeschiedenis
uitgave Initiatief Domplein in samenwerking met Archeologie Magazine (www.archeologieonline.nl) redactie Initiatief Domplein, Paul Baltus Archeologie Magazine, Lou Lichtenberg vormgeving Studio Daredevil, Geeske Visser
16 ‘DOMunder wekt de wereld onder de stad tot leven’
druk Veldhuismedia BV
archeologie magazine is een uitgave van virtùmedia bv.
Interview met Paul Baltus en Theo van Wijk
3 Inhoudsopgave
liefhebbers.
Het Domplein in Utrecht – Etalage van 2000 jaar Nederland
4 dom under magazine
Hoogte- en dieptepunten in een bewogen geschiedenis
DOMunder is een ondergrondse ontdekkingstocht naar de fascinerende verhalen en overblijfselen van 2000 jaar Nederlandse geschiedenis. Van het hoofdgebouw van het Romeinse castellum Trajectum, de Dom van bisschop Adelbold tot de ruïne die overblijft nadat het ‘schrickelijck tempeest’ in 1674 het schip van de Domkerk in puin legt. Wandelend tussen de enorme pijlerfundamenten van de gotische Dom Vogelvlucht over het Romeinse castellum Trajectum
komen de verhalen tot leven. Voor het eerst in Nederland wordt archeologie op deze
vanuit het zuidwesten. (afbeelding: DeroDe3D)
schaal en permanent voor publiek toegankelijk gemaakt. In DOMunder is de rijke, van zijn stuk brengen. ‘Ik ga met jullie nu verborgen geschiedenis van het Domplein aanraakbaar en beleefbaar.
over het Domplein lopen en dan gaan we beleven wat hier in die tweeduizend jaar allemaal gestaan heeft en gebeurd is’,
Een ‘gewone’ woensdagmiddag op het
gaan knagen’, weet hij. Want op én onder
vervolgt hij. ‘Want dat is belangrijk om
Utrechtse Domplein. Gids Frank Kaiser weet
dit plein ligt tweeduizend jaar geschiedenis
vandaag de dag en morgen te begrijpen’.
meteen bij een groepje belangstellenden de
opeengestapeld, een ware Schatkamer van
Gedreven zet hij zo de toon van een verhaal
toon te zetten voor een tocht over Domplein.
historische overblijfselen. We volgen hem als
waarin de Romeinen voor het eerst een fort
‘U komt toch allemaal hopelijk wel uit
hij ons meevoert naar de zuidkant van het
bouwen op de zanderige rivierbanken van
Utrecht? Niet? Dan wordt het een hele
plein, hoek Wed-Korte Nieuwstraat. Plots
de Rijn en Willibrord het vervallen fort later
pijnlijke middag voor u! Het besef dat u
komt daar dwars over straat en stoep nevel
gebruikt om heidenen tot het christendom
niet uit Utrecht komt zal vanaf nu aan u
uit de grond. De nevel, 's avonds gecom
te bekeren. Waarin Utrecht zich vervolgens
bineerd met mysterieus groen licht, wekt de
ontwikkelt als religieus centrum dat zich laat
indruk van een oprijzende muur. ‘De muur
gelden met de bouw van een kathedraal,
die hier gemarkeerd wordt en waarvan
de gotische Dom. Die echter niet bestand is
fundamenten nog onder de grond liggen,
tegen een tornado die op 1 augustus 1674
is de zuidelijke muur van een fort dat de
over de stad raast. En waarin het plein zijn
Romeinen tweeduizend jaar geleden op
huidige vorm krijgt als de ruïnes anderhalve
deze plek bouwden.’ De meeste toehoorders
eeuw later zijn opgeruimd. Twee millennia
kijken alsof ze het zojuist in Keulen, of
historie in een notendop. Het zestal pijlers
misschien zelfs wel in Rome, hebben horen
waarin deze kan worden samengevat:
donderen. ‘Tweeduizend jaar hier onder onze
Romeinen, Willibrord, romaanse Dom,
Het castellum aan de overkant van de Rijn.
voeten, kan het niet geloven’, klinkt het.
gotische Dom, Storm en Herstel, laten we
(afbeelding: DeroDe3D)
‘Onvoorstelbaar’. Maar Frank laat zich niet
hier achtereenvolgens de revue passeren.
Opgraving 1938: zuidpoort van het castellum (foto: Afdeling Erfgoed Gemeente Utrecht)
Romeinen
daarna is het fort weer opgebouwd:
Het is zo rond 45 na Christus. De Rijn vormt
het derde castellum, dat in de 2e eeuw
Gids Frank Kaiser van Initiatief Domplein
de noordgrens van het Romeinse Rijk. Keizer
plaats maakt voor een geheel nieuw, vierde
tijdens de rondleiding. (foto: Coral Press)
Claudius bouwt aan de oever van de rivier
hout-aarde fort. Omstreeks 210 wordt een
een gordel van legerplaatsen en handels
stenen (tufsteen) fort, het vijfde castellum
posten, de Limes. De wallen rond zo’n leger-
gebouwd, dat omstreeks 275 verlaten wordt.
plaats of castellum zijn gemaakt van hout
Het terrein is in de tijd tussen het eerste en
woordig Achter de Dom. De 4,5 meter brede
en aarde. Een van de forten, Trajectum (later
het vijfde castellum ongeveer 1,5 meter
weg bestaat in eerste instantie uit houten
Trecht), wordt gebouwd in het midden van
opgehoogd.
onderdelen, maar tijdens het vijfde castellum
het gebied van het huidige Nederland, op
Het Romeinse castellum bestaat uit een
wordt hij bestraat met een laag tufgruis met
de plek van het huidige Utrechtse Domplein.
omwalling met vier hoektorens en vier
daarboven een laag dakpanpuin. Een smal
De naam duidt op een plaats waar de rivier
poorten. Het wordt doorkruist door twee
lere weg, de Via Praetoria, loopt van noord
doorwaadbaar of over te steken was. Mede
wegen. De hoofdweg van het castellum,
naar zuid. De zuidpoort van het castellum
door aanvallen van Germaanse stammen
de Via Principalis, loopt vanaf de Westpoort
(Porta decumana) bevindt zich nabij het
moeten de Romeinen het castellum tussen
(Porta principalis sinistra) nabij de hoek van
Academiegebouw. Op de kruising van deze
50 en ca. 275 vier keer vernieuwen. Het
de Vismarkt en de Servetstraat, naar de
wegen staat de principia, het hoofdgebouw
nieuwe fort komt daarbij steeds bovenop de
Oostpoort (Porta principalis dextra), tegen-
van het castellum, midden onder het huidige
resten van het oude. Het eerste hout-aarde castellum wordt rond het jaar 50 gebouwd. Bovenop het eerste wordt een tweede houten fort opgericht, dat door brand wordt
Een vogelvlucht over het Karolingisch
verwoest bij de Bataafse opstand in 69. Kort
Domplein.(afbeelding: DeroDe3D)
Karolingisch Domplein anno 800, uitzicht naar Westpoort. (afbeelding: DeroDe3D)
5 dom under magazine
blootgelegd bij het Academiegebouw.
Gebied van Domplein rond 1100 vanuit het zuidwesten met de Romaanse Dom van Adelbold in volle glorie. Buiten het Domplein zijn de contouren van de
6 dom under magazine
Pieterskerk en Buurkerk aangegeven.
Utrecht rond 1040 met links het latere Domplein. De hierna volgende 3D-modellen van Daan Claessen zijn afkomstig uit 'De Utrechtse Domtoren, Trots van de stad'. Het recent verschenen nieuwe publieksboek over de bouw van de Domtoren door René de Kam en Frans Kipp (zie kader pagina 8).
Domplein. De principia is omgeven door
Sint Salvator. Hij herbouwt de verwoeste
om het kerkelijk centrum weer op te
kazernebarakken bestaande uit houten palen
Thomaskapel van Dagobert. Niet duidelijk is
bouwen. Hij herbouwt de oudste kerken,
en met leem bestreken vlechtwanden. Het
of deze zich heeft ontwikkeld tot Heilig
herstelt de gedeeltelijk geruïneerde Romeinse
castellum ligt waarschijnlijk niet direct aan de
Kruiskapel of Sint Maartenskerk. Het reli
ommuring en voorziet deze van poorten en
doorgaande limesweg, maar aan een korte
gieuze centrum groeit voorspoedig, totdat
bolwerken. Het geheel wordt toegankelijk
zijweg die ervan afsplitst.
de roerige
9e
eeuw aanbreekt met plunder-
via een brug (de huidige Maartensbrug).
tochten van de Noormannen. De bisschop-
Rond 1000 en vooral ten tijde van bisschop
Willibrord
pen trekken zich met zetel en al terug in
Adelbold (1010-1026) wordt de ommuring
In de eeuwen na het vertrek van de
St. Odiliënberg en later Deventer.
naar het westen toe uitgebreid, waardoor
Romeinen verrijst op en rond de legerplaats
de knikken in de gracht aan de Vismarkt
een nederzetting die zou uitgroeien tot de
Romaans
en de Lichte en Donkere Gaard ontstaan.
stad Utrecht. Tussen de resten van het
Omstreeks 920 is de rust weergekeerd.
Het complex groeit uit tot een paltsachtige
castellum wordt in de tijd van de Frankische
Bisschop Balderik komt terug naar Utrecht
nederzetting. De Domkerk en de Sint
koning Dagobert I omstreeks 630 een Thomaskapel gesticht, die kort daarna door Friezen verwoest wordt. Eind 7e eeuw benut de Angelsaksische monnik Willibrord het castellum als burcht van waaruit hij het christendom in Nederland verspreidt. In 695 bouwt hij een nieuwe kerk, de
Gebied van Domplein met bisschoppelijke burcht omstreeks 1200.
Domkerk omstreeks 1396. Vanaf 1254 wordt de Romaanse Dom in verschillende stappen vervangen door gotische bouwdelen.
De storm en herstel
ingewijd. De geestelijken en kanunniken die
Op 1 augustus 1674 laat een tornado een
bij deze kerken horen, wonen in aangren
spoor van vernieling in Utrecht en wijde
zende immuniteiten waarover de wereldlijke
omgeving achter. Het schip van de Domkerk
overheid niets te zeggen heeft. In het begin
stort in en wordt nooit meer herbouwd. In
verblijven de kanunniken in gemeenschap
opdracht van het Utrechtse stadsbestuur
pelijke huizen, maar in de loop van de
vereeuwigt de kunstschilder, graveur
11e eeuw gaan zij in individuele, claustrale
en tekenaar Herman Saftleven (1609-1685)
huizen wonen en worden de immuniteits
de brokstukken. Het puin blijft 150 jaar
gebieden van Dom en Oudmunster steeds
liggen, maar het resterende deel van de
voller, van een plein is geen sprake. Bisschop
Dom blijft als kerk in gebruik. In 1826
Adelbold laat in 1018 grenzend aan de
worden de brokstukken van het ingestorte
immuniteit van Oudmunster bovendien een
schip opgeruimd en de Heilig Kruiskapel
Het gebied van het Domplein rond 1328. Vanaf 1321 wordt op de plaats van het atrium van de Romaanse Dom gebouwd aan de Domtoren.
bisschoppelijk paleis bouwen, dat in latere eeuwen meerdere malen afbrandt, maar telkens opnieuw wordt opgebouwd en uitgebreid, totdat het in 1805 volledig wordt afgebroken. In opdracht van keizer Hendrik
De verschillende tijdslagen onder het Domplein
III verrijst hier in de eerste decennia van de
Het Domplein is in 2000 jaar bijna 5 meter hoger komen te liggen. Wat zit er in die 5 meter verborgen?
11e eeuw ook een eigen keizerlijk paleis, genaamd Lofen. Hiervan zijn fragmenten
+ N.A.P.
bewaard gebleven in de kelders van panden
5,50 m
Range
Omschrijving
Periode
Gebeurtenis
Niveau plein nu
1826
Laatste puin schip geruimd
1674
Tornado verwoest schip Dom; toren los van kerk
1580
Beeldenstorm
1456-1496
Bisschop David van Bourgondië
1254-1520
Bouw huidige Dom; 1321-1382 bouw Domtoren
1253
Negen dagen durende stadsbrand
1148
Grote stadsbrand
1027-1054
Bisschop Bernold – bouwt ‘Kerkenkruis’
onder het Domplein en aan de Vismarkt. In het paleis tekent keizer Hendrik V op 2 juni
5,00 m
4,80 à
Vloeren gotische Domkerk
5,00 m
1122 de stadsrechten van Utrecht. 4,60 m
Gotische Dom
Vloer romaanse Domkerk
De 11e-eeuwse romaanse kathedraal raakt in
1009-1026
Bisschop Adelbold II – bouwt nieuwe romaanse Dom
1253 beschadigd bij een stadsbrand. Een jaar
4,50 m
4,55 m Pre-romaanse vloer
1017
Grote stadsbrand legt 1e Romaanse Domkerk in as
later legt bisschop Hendrik van Vianden de
4,25 m
4,25-
918-976
Bisschop Balderik - 925 terug in Utrecht, herbouwt
eerste steen voor de nieuwe, gotische kathe4,10 m
4,10-
bouw van de toren, die in 1382 voltooid
3,80 m
wordt en nog steeds de hoogste kerktoren
3,60 à
857
Bisschop Hunger vlucht, door dreiging Noormannen
857-925
Noormannen zijn de baas
723
Hofmeier Karel Martel schenkt castellum aan de kerk
695-739
Willibrord ‘Aartsbisschop der Friezen’ zetel in Utrecht
Funderingsresten
Ca. 630
Frankische koning Dagobert I sticht houten kerkje
Via praetoria (Romeinse
Ca. 275
Romeinen verlaten castellum Trajectum
245
Keizer Septimus Severus (193-211) bouwt 5e fort van
Pre-romaanse vloer(en) en
3,85 m vloerniveaus
van Nederland is. Daarna volgen het transept
3,50 m
3,50-
Bisschop Adelbold I Merovingische en Karolingische periode
Vloerniveau
4,60 m Heilig-Kruiskapel
het dwarsschip tot stand. In 1321 start de
Laat-Romeinse en/of
2,00 m Vroegmiddeleeuwse sporen
en schip. Utrecht floreert als handelsstad,
3,00 m
bisschoppen zoals David van Bourgondië
2,80 à 3,20 m
staan in de 15e eeuw op het religieuze en
2,80 m
wereldlijke hoogtepunt van hun macht en
2,80-
2,20 m weg van Noord naar Zuid) 2,60 m
geven een krachtige impuls aan de bouw.
2,50-
Loopvlak Romeins
2,60 m castellum
Het bouwproces stopt in 1517 wegens
2,40 m
geldgebrek. Op de laatste onderdelen
2,45 m Resten Romeins gebouwtje
tufsteen 70-275
In Trajectum een infanterieafdeling van 500 man voetvolk uit Spanje, twee houten castella (3e en 4e fort)
(de gewelven en luchtbogen) moet sterk
1,90 m
1,90-
Brandlaag
69
Bataafse opstand
Oudste wegen
47
1e en 2e houten castellum, onderdeel van de Limes,
2,20 m
bezuinigd worden. Na de reformatie worden 1,80 m
de immuniteiten opgeheven en de kerkelijke
1,80-
1,35 m (loopniveau 1,40-1,50 m)
en kloosterlijke gebouwen door de stad en
1,35 m
de Staten van Utrecht in bezit genomen en De Sint Salvatorkerk wordt in 1587 gesloopt.
kerken; krijgt grote stukken land en koninklijke rechten 867/879-898
draal. Eerst komen het koor en een deel van
deels aan de Hervormde Kerk overgedragen.
Fundering van veldkeien
2,60 m
‘castellum ‘Trajectum’’
In 1949 diepste vlak van opgraving
Bron: Initiatief Domplein
7 dom under magazine
Salvator worden als romaanse kapittelkerken
8 dom under magazine
Impressies getekend door Herman Saftleven van het ingestorte schip van de Domkerk na de tornado van 1674. (afbeeldingen: Het Utrechts Archief)
gesloopt. Een grote open ruimte ontstaat:
gerestaureerd. Het plein is tussen 1893
plek waar ooit de muren van het Romeinse
het Domplein. Tussen 1870 en 1880 worden
en 1938 het belangrijkste knooppunt van
castellum stonden, wordt rondom het plein
aan de westzijde, tussen de Domtoren en
de Utrechtse tram. Tussen 1927 en 1949
vanaf 2007 aangebracht. Met die markering
het Wed, de panden geplaatst die nu
vinden de eerste archeologische opgravingen
begonnen we dus onze tocht met gids
nog de westelijke pleinwand vormen. Het
plaats (zie hierna). Sinds 1955 zijn in de
Frank Kaiser over het Domplein. Als we
neorenaissancistische Academiegebouw,
bestrating van het Domplein de muren van
tegen de avond het plein verlaten ontwaren
gelegen naast de kloostergang van de
de drie verdwenen kerken aangegeven:
we in het spel van nevel en licht iets van
Domkerk, wordt in 1894 voltooid. In de
het schip van de Dom, de Sint Salvator en
een castellummuur. Even knaagt het besef
20e
eeuw krijgt het Domplein zijn definitieve
de Heilig Kruiskapel. De markering die met
dat Frank in het begin van onze tocht
vorm. De Domtoren en de Domkerk worden
een spel van licht en nevel verwijst naar de
voorspelde. Tekst: Initiatief Domplein en Lou Lichtenberg Overige foto’s: Overige foto's en afbeeldingen:
Nieuw boek over de Domtoren
Daan Claessen, Afdeling Erfgoed Gemeente Utrecht.
Al tijdens de bouw in de veertiende eeuw was de Utrechtse Domtoren een van de meest aansprekende en besproken gebouwen van Utrecht. En dat zou het altijd blijven. Maar wie
Nadere info:
liet die immense toren eigenlijk bouwen? Hoe zag het bedrijf
- ‘Zoeken naar Utrechtse schatten. Resultaten van
dat de toren bouwde eruit en hoeveel werklieden waren er bij
twaalf jaar onderzoek door Theo M.A. van Wijk
betrokken? En is het waar dat de hoge achtkantige lantaarn
en Frans Kipp naar de verborgen geschiedenis
van de Domtoren ooit witgeschilderd was?
van het Domplein’.
'De Utrechtse Domtoren, Trots van de Stad' is een uitgebreid
- De iPad-app 'Tijdreis 2000 jaar Domplein'
publieksboek over de geschiedenis van de Domtoren, waarin
in Utrecht neemt je mee van de Romeinen,
zowel de planvorming, de bouw als het onderhoud en restauratie
langs de eerste christelijke kerken, de machtige
van de toren uitgebreid aan de orde komen. Voor het boek zijn
Impressie van de Dom omstreeks
bisschoppelijke burcht en de indrukwekkende
door Daen Claessen veel 3D-modellen gemaakt die inzicht geven
1460. Na de bouw van de Domtoren
gotische Domkerk naar het Domplein van nu.
in de bouw en ontwikkeling van de toren en het Domplein. Het boek is geschreven door René de Kam en Frans Kipp. www.facebook.com/bouwdomtoren
(1321-1382) en het koor van de gotische Domkerk (1254-1410) wordt er hard gewerkt aan het nieuwe transept.
Download in de App-store of kijk op domunder.nl/apps voor een demo-video
Graven op het Domplein Archeoloog Herre Wynia over de
Opgravingen op het Domplein in 1929. Op de
Sinds 1927 heeft er diverse malen en op verschillende plaatsen op en rond het
voorgrond de funderingen van de Heilig Kruiskapel. In het diepe gat is een waterput uit de Romeinse tijd gevonden. Utrecht heeft vanaf dat moment een
Domplein archeologisch onderzoek plaatsgevonden. Daarbij kwamen allerlei
Romeins verleden.
sporen aan het licht uit verscheidene fasen van de twee millennia geschiedenis Toen funderingen werden aangebracht voor van deze locatie. Doordat hier alleen in kleine en niet aaneengesloten werkputten
een nieuw ontvangstgebouw naast de Domtoren kwamen scherven van Romeinse
werd gegraven, kan nog geen gedetailleerd beeld van de gehele geschiedenis
aardewerk en resten van dakpannen aan het licht. Die gaven mede aanleiding tot het
worden gereconstrueerd. Bovendien is nog geen tiende deel van het castellum
eerste echte archeologisch onderzoek op het Domplein, dat in 1929 aanving. De meest
onderzocht en opgegraven. Wel is al duidelijk geworden dat deze plek zeker in
intensieve periode van onderzoek vond plaats tussen 1929 en 1949. De campagnes uit
die twee millennia vrijwel aaneengesloten bebouwing heeft gekend.
1929 en 1936 t/m 1949 werden geleid door de bekende archeoloog en ‘vader van de hunebedden’ A.E. van Giffen van het Bio
In een wirwar van straatjes, pleintjes, hofjes
is nauwelijks denkbaar. De locatie in de
logisch-Archeologisch Instituut te Groningen.
en huisjes vlakbij het vroegere Duitse Huis,
Zwaansteeg is bijzonder, in een buurt die
De opgravingen van 1933 t/m 1935 door
tegenwoordig Grand Hotel Karel V, ligt een
een rijke historie ademt. Het markante witte
C.W. Vollgraff, hoogleraar klassieke talen te
zo op het oog oud pand. Een meer toepas
pand met vele raampjes, dat vroeger als
selijke huisvesting voor de Afdeling Erfgoed
graanpakhuis en later als Bank van Lening
van de Gemeente Utrecht (voorheen het
dienst deed, is dat niet minder. In deze inspi-
Archeologisch en Bouwhistorisch Centrum)
rerende omgeving treffen we archeoloog Herre Wynia te midden van boeken, kaarten, tal van (zo op het oog archeologische) voorwerpen en natuurlijk een pc. Hij laat zijn licht schijnen over het archeologisch onderzoek
Opgravingen 1929:
dat sedert het einde van de jaren twintig van
de Romeinse water-
de vorige eeuw op en onder het Domplein
put komt aan het licht. Op het diepste
plaatsvond.
vlak is een zwart vierkant spoor zichtbaar,
Vroeg onderzoek
dit is het door grond-
‘De vroegste graafwerkzaamheden, waarbij
water bewaard gebleven hout van
archeologisch materiaal werd gevonden’, zo
de bekisting van
brandt hij los, ‘vonden in 1927 plaats bij de
de waterput.
renovatie van de Domtoren en Domkerk.
Noordelijke castellummuur aangetroffen bij de opgravingen in 1949 op de binnenplaats van de muziekschool, thans het Utrechts Centrum voor de Kunsten aan het Domplein.
9 dom under magazine
opgravingsgeschiedenis
Impressie van de opgravingen op het Domplein in 1933. Op de achtergrond rijdt een tram de Korte Nieuwstraat in.
Karolingische en vroeg-romaanse cultuur lagen aan. De Heilig Kruiskapel stamde volgens hem op zijn vroegst uit de tiende eeuw. In de jaren 1933-1935 concentreerden Vollgraff en Van Hoorn het onderzoek op 10 dom under magazine
het Domplein ten zuiden van het verdwenen schip van de Dom en de kelders van enkele panden ten westen en ten noorden van het plein. In deze periode kon aan de noorde lijke, westelijke en zuidelijke zijde van het stenen castellum de omtrek vastgesteld worden, evenals de omtrek van de houten voorgangers ervan aan de westelijke en zuidelijke zijde. Op het Domplein zelf werden delen van de binnenbebouwing van het castellum uit diverse perioden aangetroffen Utrecht en C. van Hoorn, conservator van
schijven die tot de constructie daarvan
en delen van de in 1587 afgebroken Sint-
het Provinciaal Utrechts Genootschap van
behoorden bevestigde zijn vermoeden dat
Salvatorkerk met daarbij behorende graven.
Wetenschap en Kunsten (PUG). Het eerste
de Romeinen hier méér hadden nagelaten.
In de kelders tussen Vismarkt en Domplein
onderzoek in 1929 vond plaats op verzoek
Hij ging dan ook heel gericht op zoek. Het
werden naast de westelijke castellummuur
van de vereniging Oud-Utrecht die de
leverde voor het eerst onomstotelijk bewijs
ook de resten van het 11e-eeuwse keizerlijke
contouren van de Heilig Kruiskapel in het
op van de (toen nog hevig betwiste) aanwe-
paleis ‘Lofen’ opgetekend.’
plaveisel van het Domplein zichtbaar wilde
zigheid van een castellum in Utrecht. Tevens
‘In de periode 1936 tot en met 1949’,
maken. Hiervoor moesten de funderingen
kon op basis van de stratigrafie een eerste
vervolgt Wynia, ‘werd de leiding van de
van het in 1826 gesloopte kerkje opgezocht
chronologie van het terrein opgesteld wor-
opgravingen weer overgenomen door Van
worden. Zo kreeg Van Giffen de mogelijkheid
den, waarbij duidelijk werd dat het castellum
Giffen, die op het Domplein opnieuw delen
in het koor van het kerkje de bodemopbouw
omstreeks het midden van de eerste eeuw in
van de binnenbebouwing van het castellum
tot een diepte van ca. vijf meter onder maai-
gebruik moet zijn genomen en na meerdere
blootlegde en aan de zuid- en de oostzijde
veld te onderzoeken en te documenteren.
ophogingen en verbouwingen ergens in de
van het castellum de poorten, een hoektoren
De vondst van resten van een Romeinse
derde eeuw weer moet zijn verlaten. Behalve
en delen van de weermuur kon vastleggen.
waterput met daarin twee losse houten
Romeinse sporen trof Van Giffen ook
In een profiel waren meerdere grachten, een
Opgravingen Domplein 1949, sleuf XIX, vlak 1. Op de voorgrond is de vloer van de Romaanse Dom
Links: Opgravingen 1949, pijler
te zien en op de achtergrond komen de eerste
fundering. Deze staat met de onderste
grafkelders van de gotische Dom tevoorschijn.
lagen in het grondwater dat rond 0 NAP ligt. Dit betekent dat de funderingen tot een bijna 6 meter onder het huidige niveau van het plein doorlopen.
Rechts: Opgravingen 1949, resten van castellummuur in de Voetiusstraat. De complete opbouw van een brede fun dering gemaakt van grauwacke steen en het opgaande werk dat bestaat uit tufsteen is bewaard gebleven.
restant van de uitgebroken fundering van de tufstenen castellummuur met daaronder een fundering van paaltjes, de fundering van een houtaarde-wal, diverse brandlagen, ophogingspakketten en loopniveaus te zien. Uit zijn onderzoek in de Voetiusstraat in 1949 bleek dat het stenen castellum groter was dan diens houten voorgangers: de tufstenen weermuur bleek aan de noordzijde ca. 37 m noordelijker te liggen dan de wal Domplein waren vooral de putten ter plaatse
Plattegrond
van het verdwenen schip van de Domkerk
Domplein met
van groot belang. Deze opgravingen leidden
de zeven lagen
tot de totstandkoming van de huidige fasering en datering van de opeenvolgende castella en leverden ook veel informatie over
11 dom under magazine
van het hout-aarde-castellum. Op het
van de historie. (Illustratie: Initiatief Domplein)
de romaanse en pre-romaanse voorgangers van de huidige Domkerk.’ verschillende perioden ontdekt. Een tweede
restauratiewerkzaamheden in de Domkerk
Verder onderzoek
kleinschalig onderzoek in de kloostergang
waarnemingen waarbij onder meer funderin-
Na de opgravingen van Van Giffen zijn er
verrichtte C. Isings in 1964. Verder is er een
gen van de romaanse Dom van Adelbold
op en rond het Domplein alleen nog kleine
reeks waarnemingen gedaan tijdens de ver-
tevoorschijn kwamen. Bij het bouwhisto
waarnemingen en proefonderzoeken
nieuwing van de riolering in de Voetiusstraat
rische onderzoek dat in de loop der jaren
gedaan. Herre somt op: ‘In 1956 voerde
en Achter de Dom in 1975 onder leiding van
heeft plaatsgevonden is onder meer noord-
W. Stooker, opzichter bij de gemeentelijke
toenmalig stadsarcheoloog T.J. Hoekstra.
zuid georiënteerd muurwerk aangetroffen in
werken, een onderzoek uit in de klooster-
Daarbij is onder andere de castellummuur
werfkelders langs de Lichte en Donkere
gang (Pandhof) van de Domkerk. Daarbij
(opnieuw) waargenomen, gefotografeerd en
Gaard. Het muurwerk, dat zou dateren uit de
werden resten van Romeinse gebouwen uit
ingemeten. In 1984/85 deed Hoekstra tijdens
10e eeuw, maakte deel uit van de westelijke
Opgravingen Pandhof (1956 en 1964)
deze plaats vertrekken
Van de opgravingen in de Pandhof van de Domkerk is nauwelijks iets
van een fabrica gestaan
op papier beland. Ondanks het belang van deze locatie, midden in het
met bassins en haard-
Romeinse fort op het Domplein, is nooit iemand aan de uitwerking
plaatsen. De Romeinse
toegekomen. Op basis van de tekeningen, foto’s en vondsten en de
sporen die het meest
aanvulling van een waarneming uit 1964 kon archeoloog Julia Chorus
aan het oppervlak
alsnog een reconstructie maken. Uit de honderden sporen van houten
lagen, waren fun
gebouwen, zoals resten van vlechtwerkwanden, palen, planken en
deringen van een 3e-eeuws stenen gebouw. In deze vijfde bouwfase bestond
funderingsgreppels, konden vier houtbouwfasen uit de
1e
en
2e
eeuw
het castellum grotendeels uit steen. De funderingen kwamen overeen met
worden gereconstrueerd. In een van de houten gebouwen van vóór 70
die van het ernaast liggende hoofdgebouw (principia). Aan de plaats en de
na Chr. bleken houten bakken te zijn ingegraven. Chorus interpreteert ze
bouwwijze te zien, moet het een belangrijk gebouw zijn geweest, vermoe
als opvangbakken voor urine van paarden in stallen. Vergelijkbare bakken
delijk een praetorium, het woonvertrek van de kampcommandant. Uit de
zijn in forten in Groot-Brittannië en Duitsland gevonden. De bakken uit
resultaten van deze uitwerking blijkt dat het ook na bijna zestig jaar mogelijk
de Pandhof kunnen ook deel hebben uitgemaakt van een fabrica, een
is om de sporen te begrijpen en te interpreteren. Een frisse blik leidt tot
werkplaats, en gebruikt zijn voor het wassen van textiel, het vollen van
nieuwe ideeën over fasering en tot betere vergelijkingsmogelijkheden.
wol of het looien van leer. Na de Bataafse opstand van 69/70 hebben op
Nadere info: http://vkc.library.uu.nl/vkc/archaeology/research
Plattegrond van opgravingen in 1949 door A.E. van Giffen.
de resultaten van dit onderzoek: ‘Op deze locatie werd het deels uitgebroken fundament van de zuidwestelijke weermuur van het castellum aangetroffen. Van het opgaande werk zelf is niets meer bewaard gebleven.
12 dom under magazine
Daar waar de muur tot op het fundament was uitgebroken, was de uitbraaksleuf gevuld met het door de slopers onbruikbaar geachte materiaal. Tussen dit materiaal werden naast bouwpuin ook scherven aardewerk en ca. 100 fragmenten beschilderd pleisterwerk aangetroffen. Een onverwachte en unieke ontdekking was een deel van de fundering van een tufstenen waltoren aan de ommuring van de bisschoppelijke burcht. Van
dat op deze locatie weer delen zouden wor-
binnenzijde van de castellummuur, naar alle
de muur bleven uiteindelijk alleen resten in
den aangetroffen van het castellum dat in de
waarschijnlijkheid daterend uit de late 2e of
de kelders over. In tegenstelling tot aan de
middeleeuwen in een bisschoppelijke burcht
3e eeuw. Naast resten van de castellummuur
andere zijden van het stenen castellum bleek
werd omgebouwd. De burcht zou door
werden ook delen van een groot middel-
aan de westzijde dat de bisschoppelijke muur
bisschop Balderik gebouwd zijn na zijn terug-
eeuws gebouw aangetroffen. Ongeveer een
niet op de plaats van de castellummuur lag,
keer uit Deventer in 925. Herre Wynia over
meter ten oosten van de castellummuur
maar ca. 20 m ten westen ervan.’ In de zomer van 1993 werd op het Domplein een onderzoek door archeoloog Huib de Groot uitgevoerd naar een deel van de overblijfselen (van het koor en de beide zijarmen)
PUG-collectie
van de Heilig Kruiskapel. Aanleiding tot deze
De zolder van het Centraal Museum in Utrecht
heropgraving gaf een herinterpretatie van
bevat de PUG-collectie. Deze beroemde oudheid-
de oude opgravingsdocumentatie, die twijfel
kundige verzameling van het Provinciaal Utrechts
deed rijzen aan de datering van de kapel
Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen
door Van Giffen. Die concludeerde in 1929
(PUG) is met ruim 10.000 stukken één van de
dat de kapel in de 10e eeuw zou zijn
belangrijkste archeologische collecties. Het PUG
gebouwd, een datering die ook bij daarop-
startte in 1841 met het verzamelen en beheren
volgende opgravingen niet meer ter discussie
van 'oudheden'. De verzameling bestaat uit
werd gesteld. De heropgraving in 1993
objecten uit de prehistorie, Romeinse tijd en de
maakte een reconstructie van het vloerniveau
vroege en late middeleeuwen. Het is een bonte, maar vooral indrukwekkende verzameling van voorna-
en van het oude maaiveld rond de kapel
melijk Romeinse objecten. De voorwerpen zijn deels afkomstig uit opgravingen in Utrecht en omgeving,
mogelijk. Op basis daarvan zou een datering
onder andere rondom het Domplein, bij fort Vechten en in De Meern. Romeinse glazen en bekers,
rond het begin van de
8e
eeuw het meest
aannemelijk zijn.
gouden en zilveren munten en sieraden, mooi versierd 'terra sigillata' aardewerk, olielampjes, schrijf stiften en riemgespen. In 1995 werd de collectie overgedragen aan de gemeente Utrecht. De thans 94-jarige prof.dr. Ina Isings, specialist in Romeins glas, is sinds 1961 conservator van de PUG-collectie.
Recent onderzoek
Inmiddels is een start gemaakt met het determineren, beschrijven, fotograferen en restaureren van de
Een van de recentste onderzoeken vond
objecten. PUG-medewerker Joanneke Hees is hiervoor in het museum van dinsdag tot en met vrijdag
plaats in 2008 bij de renovatie van het
aanwezig. Ook via sociale media (Facebook en Twitter) kan de PUG-collectie worden gevolgd. Een
restauratieatelier van Nationaal Museum van
gedeelte van de collectie is terug vinden in DOMunder.
Speelklok tot Pierement, gelegen achter het
Nadere info: www.pugutrecht.nl
pand Lichte Gaard 9. De verwachting was
kwam een uitgebroken fundament tevoorschijn gevuld met brokken kalkmortel, fragmenten van middeleeuwse daktegels en een paar scherven middeleeuws aardewerk. Daar waar het fundament nog intact was, bleken de funderingen van een binnen verdeling van het gebouw nog aanwezig te zijn. Hoewel zeer onvolledig leek hier een middeleeuws, tufstenen gebouw te hebben komsten vertoont met paltsen en bisschoppelijke paleizen zoals die bekend zijn uit Duitse bisschopssteden. De funderingen kunnen dan ook aan weinig anders hebben toebehoord dan aan het Utrechtse bisschoppelijk paleis. Onderin de uitbraaksleuf van de castellummuur troffen we naast Romeins aardewerk uit de 2e en 3e eeuw een handvol
Bij de proefopgraving in 2011 werden in de sleuf van Van Giffen weer de noord- en westprofielen met resten van een pijler van de Domkerk en de uit veldkeien opgebouwde funderingen van de Dom van Adelbold
scherven aardewerk van het Pingsdorf-type
opgegraven. Het diepste vlak is het niveau waar de Romeinen zijn begonnen met de bouw van het castellum.
en een scherf Maaslands aardewerk. Hieruit
(foto: Jan de Rode)
concludeerden we dat de aangetroffen resten van het bisschoppelijk paleis niet behoorden tot het oudste paleis van Balderik,
machtsverhoudingen tussen kerk en staat
Volgens de historische bronnen bestond
maar tot een geheel nieuw paleis dat na de
werd op deze wijze duidelijk geëtaleerd.’
namelijk het recht van vrije doorgang over
stadsbrand van 1017 is gebouwd. Bij de
Vanaf 2011 is op het Domplein een aantal
het immuniteitsgebied van de Dom naar
herstelwerkzaamheden van de burcht na de
proefopgravingen gedaan ter voorbereiding
hun eigen kapittelkerk. Verder kwam bij dat
brand moet samen met de Dom de gehele
van de bouw van DOMunder.
onderzoek in de smalle sleuven voor de
westzijde van de burcht opnieuw steden-
De opgraving in de winter van 2012 was
kabels en leidingen een rode zandstenen
bouwkundig zijn ingericht. Hierbij werd de
erop gericht ruimte te vinden om kabels en
grafschrift aan het licht met een prachtige
burcht naar het westen uitgebreid om plaats
leidingen te verleggen. Daarbij werd een
gotische inscriptie en daar bovenop een
te maken voor het nieuwe bisschoppelijk
kloostermoppenfundering aangetroffen
skelet. Of het grafschrift en het skelet bij
paleis en het nieuw te bouwen keizerlijk
die boven op de veldkeienfundering van de
elkaar horen is nog een raadsel, maar de
paleis ‘Lofen’ ten noorden van de Servet
romaanse Dom was aangelegd. De fundering
steen hoort volgens de inscriptie bij een
straat. Deze nieuwe paleizen flankeerden
is het verlengde van een muur die een door-
vicaris van het bisdom Utrecht, Bertoldus
symmetrisch de nieuwe Dom en waren elk
gang van het claustrale huis van Oudmunster
Ponc. overleden in 1397. In mei 2013 heeft
door middel van een verhoogde galerij
ten noorden van de Domtoren bood naar de
het archeologisch onderzoek de precieze
ermee verbonden. Het samenspel van
Sint-Maartenstoren (Heilig Kruiskapel).
maatvoering en plaatsing van de dam wanden bepaald van DOMunder. Hierbij werden de overblijfselen zichtbaar van muren van de Romeinse principia, een deel van het transept van de Heilig Kruiskapel, veldkeienfunderingen van de romaanse Dom en zes pijlerfunderingen van de gotische Dom.
De proefopgraving van voorjaar 2013. Op de linkerfoto zijn de fundering van de principia (links op de foto) en die van de Heilig Kruiskapel (links boven) te zien. (foto’s: Initiatief Domplein en Afdeling Erfgoed Gemeente Utrecht)
13 dom under magazine
gestaan waarvan de indeling veel overeen-
14 dom under magazine
Graven in DOMunder. (foto: Ido Boltendal, Initiatief Domplein)
Vragen
van de Romeinse wegen te vinden, evenals
de binnenbebouwing van de vijf boven
Eén ding is duidelijk: er heeft veel archeo
de fundamenten van het hoofdgebouw en
elkaar liggende fasen van het Romeinse
logisch onderzoek plaatsgevonden op het
de omtrek van het stenen castellum en zijn
castellum (zie kader). Een interessant aspect
Domplein. ‘Desondanks hebben we weinig
houten voorgangers. Wat binnen die omtrek
van het Domplein is de continuïteit van de
exacte gegevens over vooral de Romeinse
precies heeft gelegen, is nog de vraag.
bebouwing: de Romeinse muren werden in
en vroegmiddeleeuwse voorgeschiedenis van
Barakstructuren hebben we bijvoorbeeld nog
de vroege middeleeuwen hersteld en her
deze plek’, relativeert Wynia. ‘Er staan veel
niet aangetroffen. Interessant in dit verband
gebruikt. Later groeide het complex uit tot
gebouwen bovenop waarvan de ondergrond
is het onderzoek dat Julia Chorus momenteel
een kerkelijk centrum met een bisschoppelijk
ons beslist nog veel te vertellen heeft, maar
in het kader van het NWO-programma
paleis en een keizerlijk paleis. Die continuïteit
die we nu nog niet kennen. Slechts 5% van
Odyssee verricht. Ze werkt het oude onder-
maakt deze plaats uniek. Een andere vraag is
de totale oppervlakte van het Domplein is
zoek naar het Domplein nader uit. Het
waar de oudste kerk heeft gelegen. Is de
ooit onderzocht. Eerdere onderzoekers zoals
heeft al boeiende analyses en interpretaties
Heilig Kruiskapel waarvan de fundamenten
Van Giffen wisten heel gericht het kruispunt
opgeleverd over onder meer de ligging van
zijn gevonden nu wel of niet de kerk van Willibrord? Of is het toch een 10e-eeuws bouwwerk, zoals velen thans vermoeden
Reconstructie van de Romeinse waterput, tezamen met de twee houten schijven die hiervan bij de opgravingen in 1929 gevonden werden.
en ligt Willibrords kerk onder de huidige Domkerk? Vragen die nog steeds aanleiding geven tot hevige discussies.’
Gotische inscriptie met de naam van vicaris Bertoldus Ponc en een skelet, aangetroffen bij de opgravingen in de winter van 2012. Het is nog niet duidelijk of het
Romeins mozaïek uit de opgravingen van 1949. Het
Laat-Romeinse benen kam, gevonden bij de
mozaïek is misschien wel afkomstig uit een van de
opgravingen in 1935.
vertrekken van de principia.
Vondsten
Herre Wynia vermoedt dat dit te maken
Tekst: Afdeling Erfgoed Gemeente Utrecht (R. de Kam,
Bij de verschillende onderzoeken zijn naast
heeft met de geringe mogelijkheden die er
R.P.J. Kloosterman en H. Wynia) en Lou Lichtenberg
fundamenten vooral voorwerpen gevonden
toen waren om ze op te sporen. Het archeo-
Overige foto’s: Afdeling Erfgoed, Gemeente Utrecht
uit verschillende tijdperken: scherven van
logisch onderzoek dat is uitgevoerd voor
aardewerk kommen en bekers met reliëf
DOMunder wordt op dit moment nog verder
Nadere info:
versieringen –Romeins, middeleeuws en
uitgewerkt.
- L.R.P. Ozinga, et al. (red.), ‘Het Romeinse
soms postmiddeleeuws – en keramisch
Een groot deel van de roerende overblijfselen
Castellum te Utrecht. De opgravingen in 1936,
bouwmateriaal, natuursteen, pleisterwerk,
die bij eerder archeologisch onderzoek wer-
1938, 1943/44 en 1949 uitgevoerd onder
glas en Romeinse munten. Opvallend is dat
den gevonden lag de afgelopen decennia in
leiding van A.E. van Giffen met medewerking
bij het onderzoek in de 20e eeuw maar
de depots van verschillende musea en instel-
van H. Brunsting, aangevuld met latere
sporadisch metalen voorwerpen zijn ontdekt.
lingen, zoals Museum Catharijneconvent,
waarnemingen’, Utrecht, 1989.
Centraal Museum, de gemeente Utrecht en
Archeologisch onderzoek naar het castellum
Initiatief Domplein heeft de mooiste vond-
en het bisschoppelijk paleis’, Basisrapportage
sten naar DOMunder kunnen halen.
Archeologie 41, 2010.
Herre Wynia bij de 14e-eeuwse grafvondst die bij de opgravingen in de winter van 2012 aan het licht kwam. (foto: Ido Boltendal, Initiatief Domplein)
Opgravingen 1934, Een van de bijzondere Romeinse dakpanstempels met inscriptie (C)OHIIHISPPED (Cohors II hispanorum peditata). Deze stempel verwijst naar een van oorsprong Spaanse infanterie hulptroepen.
Noordelijke tufstenen boog van ingang hoofdgebouw Romeins castellum gevonden in de Romeinse waterput bij de opgravingen van 1929.
- R.P.J. Kloosterman, ‘Lichte Gaard 9.
de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
15 dom under magazine
skelet en de steen bij elkaar horen.
‘DOM under wekt de wereld onder de stad tot leven’ Er is geen plek in Nederland 16 dom under magazine
waar je zoiets kunt zien DOMunder is dé nieuwe historische attractie van Utrecht. In DOMunder beleef Jong & oud op zoek naar de verhalen van 2000 jaar
je onder de grond de verhalen van 2000 jaar geschiedenis van het Domplein,
Domplein. (foto: Mike Bink)
Utrecht en Nederland. Voor het eerst in Nederland is archeologie op deze pijler werden er zes. 35m2 werd 350m2’, manier toegankelijk en aanraakbaar gemaakt.gebouwd.
aldus Baltus. In DOMunder is de héle geschiedenis van het Domplein zichtbaar.’ Centraal staat een profiel waarin alle zeven
‘DOMunder is het hart van het Initiatief
opeenvolgende archeologische lagen zicht-
Domplein.’ Theo van Wijk en Paul Baltus zien
baar zijn. De bezoeker staat op het niveau
een droom bewaarheid worden. Sinds Van
van de Romeinse weg en ziet de resten van
Wijk in 1985 voor het eerst in aanraking
Romeinse castella, inclusief de (brand)laag
kwam met een overblijfsel van de Romeinse
van de Bataafse opstand van 69, en ver
castellummuur onder het binnenhof van de
volgens de romaanse en gotische Dom.
toenmalige muziekschool aan het Domplein,
‘Allemaal op één plek. Er is geen plek
is hij gefascineerd door de historische wereld
in Nederland waar je zoiets kunt zien.
onder het Utrechtse stadshart. In 2006
Tweeduizend jaar geschiedenis in één
richtte hij samen met Baltus het particuliere
oogopslag. Het project is daarmee een
Initiatief Domplein op. Het doel: Utrechters,
doorlopend proces. De komende jaren zal
Links archeoloog Robert Hoegen, projectleider van de
Nederlanders en de wereld iets te laten zien
er worden doorgegraven in DOMunder.
onderzoeken sinds 2011, en de initiatiefnemers van
en beleven van de geschiedenis van dit stukje
Hopelijk ook door het publiek zelf. Het leidt
Nederland. ‘Tweeduizend jaar geschiedenis
niet alleen tot een archeologische beleving,
toegankelijk, aanraakbaar en beleefbaar
maar ook tot nieuwe informatie en nieuwe
maken.’ In 2010 werd de eerste 'Schatkamer'
archeologische inzichten.’
DOMunder Theo van Wijk (midden) en Paul Baltus. (foto: Ido Boltendal, Initiatief Domplein)
geopend en maakten al vele bezoekers kennis gemaakt met de fascinerende
Beschermen én beleven
geschiedenis van het Domplein. Voor de
Verschillende factoren maakten dat
initiatiefnemers betreft was dat pas het begin.
DOMunder kon uitgroeien tot het enorme
DOMunder is het grote vervolg.
archeologische project dat het nu is. De eerste factor is het Verdrag van Malta,
Hart van Nederland
dat in 1992 ook werd ondertekend door
Toen Initiatief Domplein startte, konden
Nederland. Hierin zijn internationale regels
ze niet weten van de loop die het project zou
vastgelegd over hoe om te gaan met het
nemen. ‘In eerste instantie hoopten we één
cultureel erfgoed dat zich in de bodem
de binnenplaats van het Utrechts Centrum voor de
pijlerfundament van de gotische Dom te
bevindt. Een belangrijk uitgangspunt is het
Kunsten aan het Domplein.
mogen uitgraven en te laten zien. Die ene
streven naar behoud en bescherming van
Deel van de noordelijke tufstenen muur van het Romeinse castellum, verborgen in een kelder onder
‘In zekere zin hebben we zijn opgraving
woorden: laat archeologisch materiaal zoveel
nog eens dunnetjes over gedaan.’
mogelijk daar waar het is, in de grond.
De derde factor die Initiatief Domplein
Tegelijkertijd beoogt het verdrag om archeo-
in deze vorm mogelijk maakt is de fusie
logie voor publiek toegankelijk te maken,
van de Rijksdienst voor Oudheidkundig
tevens de visie van Initiatief Domplein. Dat
Bodemonderzoek en de Rijksdienst voor
de twee uitgangspunten niet met elkaar in
de Monumentenzorg tot de Rijksdienst voor
conflict komen op het Domplein komt door
Cultureel Erfgoed. Door de fusie ontstond
Situering DOMunder in het Domplein.
een tweede factor: ‘We hebben het geluk
nieuw inzicht in de beleefbaarheid van
(impressie: JDvD Architecten)
dat in de jaren '30 en '40 van de vorige eeuw
archeologie. Het belang van het zichtbaar
uitgebreide opgravingen zijn gedaan door
maken van de geschiedenis krijgt nu echt
archeoloog Albert van Giffen. Niet alleen
aandacht en daar wordt nu ook beleid op
intensieve dialoog ontstaan. Daaruit is ver-
levert ons dat ontzettend veel informatie
ontwikkeld. Initiatief Domplein past daar
trouwen in elkaar gegroeid, en dat maakt
op - waardoor we nog zorgvuldiger kunnen
naadloos in.’ De twee initiatiefnemers zijn
weer nieuwe ideeën mogelijk’, benadrukt
werken - maar belangrijker nog is het feit dat
er trots op dat zoveel partijen verenigd zijn
Van Wijk.
deze grond dus al verstoord is. De kans dat
in het mogelijk maken van het project: naast
we schade toebrengen aan de archeologie
bevlogen medewerkers van de Rijksdienst
Absolute zorgvuldigheid
is minimaal en de bewegingsruimte groter’,
en de Afdeling Erfgoed van de gemeente
Eigenlijk speelt ook een vierde factor nog
legt Van Wijk uit. DOMunder is dan ook
Utrecht, óók de betrokken archeologen,
een belangrijke rol: de stand van de techniek.
grotendeels in twee sleuven van Van Giffen
architecten, beleidsmakers, het stadsbestuur,
Van Wijk: ‘Twintig jaar geleden zou een
gebouwd.
de Domkerk en tal van experts. ‘Er is een
project als dit niet mogelijk zijn geweest. Opgraven, conserveren en tentoonstellen, midden in de levende stad, met zorg voor het erfgoed, dat vraagt enorm veel technisch vernuft. De bouwkundige, klimaattechnische en conditioneringseisen zijn enorm. Het uitgangspunt blijft immers het behoud van het erfgoed. Daarom willen we de nieuwe situatie zo veel mogelijk op de oude situatie laten lijken: de blootstelling aan licht, aan lucht, temperatuur en vochtigheid, het luistert allemaal heel nauw. Met moderne meettechnieken kunnen we álles monitoren en als veranderingen echt nodig zijn brengen we die heel gelijkmatig aan.’ Zorgvuldigheid is hierbij het sleutelwoord. DOMunder is een zoveel mogelijk gesloten systeem. Rondom zijn damwanden aangebracht. Samen met het dak vormt het centrum zo een 'doos' die alleen van onderen open blijft. ‘Voor het aanbrengen van de damwand hebben we 380 sonderingen gedaan’, vertelt Van Wijk, om de zorgvuldigheid van het proces te onderstrepen. ‘Om de dertig centimeter een sondering, om er absoluut zeker van de zijn dat we geen archeologie zouden verstoren.’
Entree ondergrondse ontdekking DOMunder. (foto: Oliver Schuh)
17 dom under magazine
archeologische waarden in situ. Met andere
18 dom under magazine
Twintig eeuwen geschiedenis tot leven gebracht. (foto: Mike Bink)
Daarna zijn de damwanden met een speciale
waarvan bekend is dat die er zijn, maar
DOMunder, een historische attractie voor
stille techniek in de bodem gedrukt. ‘Uit
niet wat ze bevatten. ‘DOMunder is dan ook
jong en oud in het hart van het Domplein.
metingen bleken de veroorzaakte trillingen
nog lang niet uitontwikkeld. De opgravings-
Pak de slimme zaklamp en ga op zoek
minder waren dan die van het passerend
werkzaamheden gaan door. Dat maakt ook
naar archeologische resten en spannenden
verkeer.’ Het is die zorgvuldigheid die maakt
onderdeel uit van de beleving. Wij willen de
verhalen. Ontdek de verborgen geschie
dat de samenwerking met de Rijksdienst en
spanning en de fascinatie van de archeoloog
denis van 2000 jaar Domplein, Utrecht en
de gemeente optimaal verloopt, en zo krijgt
die met zijn werk bezig is, overbrengen op
Nederland.
het project ook wel eens leuke extra's. ‘Om
het publiek.’
het hoekje van de principia in DOMunder
Uiteindelijk is DOMunder meer dan techniek
ONTDEKKINGSTOCHTEN
mee te kunnen nemen moest de damwand
of archeologisch materiaal. Het gaat om het
Dagelijks (m.u.v. maandag): 11.00 / 12.00 /
net iets ruimer gezet worden dan de oor-
verhaal. ‘Aan de hand van de situatie ter
13.00 / 14.00 / 15.00 / 16.00 uur.
spronkelijke sleuf van Van Giffen. Dat we die
plaatse, de vondsten en virtuele reconstruc-
Audio & info in het Nederlands, Engels
keuze samen konden maken, heeft voor een
ties willen we laten zien hoe het leven hier
en Duits.
groot deel te maken met de goede relaties
was. Het Domplein heeft prachtige verhalen,
Helaas niet geschikt voor minder-validen.
onderling, maar vooral ook de zorgvuldig-
over de Bataafse opstand, gestolen schatten,
Speciale verdiepende archeologierondleidingen
heid waarmee we te werk gaan’.
de komst van het christendom, het instorten
met een deskundige gids, zie domunder.nl.
van een het schip van de Domkerk in 1674. Verrassingen en verhalen
Noem maar op. En daar is veel materiaal van.
TICKETS
Zoals ieder archeologisch project zit ook dat
Er liggen dozen met stenen van het ingestor-
Volwassenen
€ 10,00
op het Domplein vol verrassingen. Zo bleek
te schip in de depots. Zakken vol glas-in-lood
Student / CJP / 65+
€ 7,50
een gietijzeren hoofdwaterleiding dwars door
scherven. Veel van deze ‘verloren vondsten’
Kinderen (6-12 jaar)
€ 5,00
DOMunder heen te lopen, net als een wirwar
uit depots zijn nu, in situ, te zien. De iPad
Combi-ticket Domtoren
€ 15,00 / € 8,00
aan kabels en leidingen. In overleg met de
app ‘Tijdreis Domplein’ sluit hierop aan.
desbetreffende nutsbedrijven en instanties
Een app waarmee je iedere tijdslaag letterlijk
INFO & START
zijn die verlegd. Maar tegelijkertijd leverde dit
met je eigen ogen kunt zien, de catalogus
Domplein 4, Utrecht
weer een nieuwe ‘schat’ voor DOMunder op.
van het Domplein. Een geschiedenisverhaal,
+ 31 (0)30 233 99 99
Baltus: ‘Deze eerste waterleiding Midden-
geen geschiedenisles, net als DOMunder.
Nederland is het toenmalige antwoord op de
Wij willen dat je meegevoerd wordt door
DOMUNDER.NL
cholera-epidemie van 1876. Ook dat hoort
de historie, zodat je gefascineerd en geïn
facebook.com/Domplein
bij de geschiedenis, en we willen dat ook
spireerd raakt om vragen te stellen en te
twitter.com/Domplein
zichtbaar laten zijn in DOMunder.’ 'De
ontdekken dat onder de stad nog een hele
pinterest.com/Domplein
komende jaren willen we doorgraven in
wereld schuilgaat.’
youtube.com/Schatkamerdomplein
DOMunder en verwachten nog meer schatten tegen te komen, zoals enkele grafkelders
tripadvisor.com/Domunder Tekst: Initiatief Domplein en Esdor van Elten
WWW.MIJNDOMPLEIN.NL
Draag je steentje bij aan DOMunder en het Domplein. Word Vriend of Grondlegger van Mijn Domplein. DMP 17-007 Advertenties magazine v1.indd 1
14-11-14 14:55
TIJDREIS 2000 JAAR DOMPLEIN BOORDEVOL INFORMATIE, BEELD, FILM & MUZIEK
IPAD APP GA OP EEN VIRTUELE TIJDREIS VAN DE ROMEINEN, DE EERSTE CHRISTELIJKE KERKEN, DE MACHTIGE BISSCHOPPELIJKE BURCHT EN DE INDRUKWEKKENDE GOTISCHE DOMKERK TOT HET DOMPLEIN VAN NU
Domplein DOMUNDER.NL
DMP 17-007 Advertenties magazine v1.indd 2
14-11-14 14:56
DOM UNDER GEBOUWD DOOR AANNEMERSBEDRIJF VAN ZOELEN BV Op 2 juni 2014 is Utrecht opnieuw op de toeristische kaart gezet. Afdalen in DOMunder betekent letterlijk een ontmoeting met 2000 jaar geschiedenis. Met de realisatie van DOMunder, waar wij als bouwkundig aannemer en Schatbewaarder vanzelfsprekend zeer nauw bij betrokken waren, is iets unieks tot stand gekomen. Verwezenlijking van dergelijke projecten kan alléén door zeer intensieve samenwerking. Hiervan kunnen wij met recht spreken. Onze dank en trots gaan uit naar Initiatief Domplein en alle bouwpartners. Een prestigieus project waar wij bijzonder trots op zijn en met veel plezier op terugkijken. Ervaar het zelf en waan u terug in de tijd!
VANZOELEN.NL
