m zondag 28 februari

verkooptentoonstelling 2010

MARK

SMIT kunsthandel

Verkooptentoonstelling 2010 Zaterdag 13 t/m zondag 28 februari Openingstijden tentoonstelling: dinsdag t/m zondag 11.00 - 17.00 uur (maandagen gesloten)

Voor informatie en prijzen kunt u contact opnemen met: Mr Mark H.G. Smit 0529 - 469 280 [email protected] Anna S.J. Smit-Loor 0529 - 469 280 [email protected]

Omslag:

Binnenzijde omslag:

Johannes Carolus Bernardus ‘Jan’ Sluijters | 1881 – 1957

Lodewijk Franciscus Hendrik ‘Louis’ Apol | 1850 – 1936

Duinlandschap

Winters bosgezicht met paard en wagen

Olie op doek 40.5 x 50.5 cm

Olie op doek 101 x 134 cm

Voor beschrijving zie pag. 62. 2

Voor beschrijving zie pag. 33.

Mark Smit Kunsthandel B.V. Markt 5 7731 DB Ommen T 0529 - 469 280 F 0529 - 469 282 www.marksmit.nl

Buiten tentoonstelling geopend: woensdag t/m zaterdag van 11.00 - 17.00 uur en op afspraak 3

impressionisme 38

t t

haagse school 20

t

romantiek 6

Anna Smit-Loor en Mark Smit

ling kunnen wij daardoor zeldzaam werk tonen dat u elders niet snel zult vinden. Vernieuwing en verbreding maken dat wij openstaan voor schilders en stromingen die wij nog niet eerder in de collectie hebben gehad. Wij hebben bijvoorbeeld uit Amerikaans bezit een bijzonder mooi schilderij verworven van de Nederlandse COBRA-schilder Corneille. Een aanwinst is ook het werk van Reinier Lucassen. Verder zult u buitenlandse kunstenaars bij ons aantreffen, zoals de bekende Belgische impressionist Fernand Toussaint met zijn intieme Dame voor de spiegel. Het luministische Duinlandschap van de Nederlander Jan Sluijters is van internationale klasse; het is onder andere in Franse en Duitse musea tentoongesteld geweest. Wij vinden het belangrijk dat u als bezoeker geraakt wordt door de collectie. U moet tenslotte een klik hebben met het schilderij, en graag ook met ons!

klassiek modern 62

t

Acht jaar geleden begon ik als jongste kunsthandelaar van Nederland op achtentwintigjarige leeftijd een kunsthandel met schilderijen uit de negentiende en twintigste eeuw. Vanaf de start leef ik naar het volgende principe: ´I have the simplest taste. I am always satisfied with the best´ (Oscar Wilde). Dit uitgangspunt komt duidelijk tot zijn recht in onze jaarlijkse catalogus die nu voor u ligt en die een goede indruk geeft van de kwaliteit die wij in huis hebben. De catalogus is gemaakt volgens een vertrouwd concept en levert een belangrijke bijdrage aan onze naamsbekendheid. Maar met ons jonge team slaan wij ook nieuwe wegen in om onze schilderijen onder de aandacht te brengen. Een goed voorbeeld daarvan is de twaalf pagina´s tellende bijlage die onze kunsthandel in de laatste week van januari verzorgt in het weekblad Elsevier. Daarnaast is onze vernieuwde website online: marksmit.nl. Onze collectie is ook daar te bezichtigen, voorzien van alle relevante kunsthistorische documentatie. De foto’s zijn scherp en kunnen maximaal worden uitvergroot. De site is altijd actueel, zodat u de activiteiten van ons bedrijf op de voet kunt volgen.

modern 84

t

Voorwoord

Van harte verwelkomen wij u op onze jaarlijkse verkooptentoonstelling. Ommen, januari 2010

Het aanbod van schilderijen van goede kwaliteit is in Nederland schaars. Maar met onze expertise weten wij uit de hele wereld prachtig werk bijeen te krijgen. Op de tentoonstel4

Mark Smit

5

t

romantiek

In een grote stal zijn zeven paarden zichtbaar: drie schimmels, twee vossen en twee moren. Links wordt een moor geroskamd door een paardenknecht, de vos ernaast krijgt voer uit een korf. De andere vos wordt nog bereden door een ruiter die zichzelf op zijn paard te goed doet. Een meid loopt met een korf naar de twee schimmels en de moor die voor de ruif in de rechterhoek staan. Zoals gebruikelijk bij Verschuur zijn honden niet ver en vindt er interactie plaats tussen het zwart-witte hondje met de schimmel in het midden die waarschuwend zijn linkerbeen opheft. Ook scharrelen er kippen rond. En overal is hooi. Het tafereel komt heel natuurlijk over, maar is volgens een vast schema geraffineerd gecomponeerd. Als Verschuur een stal schildert, zit de stalopening midden op de achtergrond. In het centrum staat een schimmel, die met zijn witgrijze huid mooi licht reflecteert; daaromheen zijn in ­verschillende houdingen en vanuit verschillende hoeken andere paarden g ­ egroepeerd en soms een ezel. Er is meestal minstens één hondje aanwezig, vaak in interactie met het centrale paard.

Wouterus Verschuur | 1812 - 1874

De verzorging van de paarden Olie op paneel 37 x 51.8 cm, gesigneerd linksonder

Dit schema voor compositie en stoffering had Verschuur van Philips Wouwerman (1619-1668), de beroemde zeventiendeeeuwse paardenschilder. Verschuur leefde in een tijd waarin overal in Europa, ook in Nederland, het nationalisme opkwam, mede als reactie op het kosmopolitisme van de Verlichting en de napoleontische overheersing. Dit nationalisme manifesteerde zich onder meer in de vorm van ophemeling van de glorietijd van het vaderland, in het geval van Nederland de Gouden Eeuw, elders van de late Middeleeuwen of de Renaissance. Iemand die zo goed was in het schilderen van paarden en honden als Verschuur kwam in die context al gauw bij het voorbeeld van Philips Wouwerman terecht. Aan hem heeft Verschuur de compositorische schema’s en de stoffering ontleend: de stalopening op de achtergrond; een schimmel als blikvanger; paarden in allerlei houdingen en vanuit diverse hoeken en betrokken in allerlei activiteiten; de aanwezigheid van honden en kippen. 6

7

‘Charles’ Henri Joseph Leickert | 1816 - 1907

Bevroren vaart met molen op de achtergrond Olie op paneel 41 x 67.5 cm, gesigneerd rechtsonder

Andreas ‘Andries’ Schelfhout | 1787 - 1870

IJsgezicht met schaatsers en koek-en-zopie Olie op paneel 29.3 x 41 cm, gesigneerd linksonder en te dateren omstreeks 1825

Andreas Schelfhout geldt als als een van de beste schilders van het Nederlandse landschap uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Het polderland in de winter was een van zijn specialiteiten. Geen schilder kon zo overtuigend het ijs van een bevroren wetering schilderen, met de krassen van de schaatsen, de scheuren en de wakken. Op dit schilderij staat de boerin van de kleine hoeve langs de vaart op het punt water te putten uit een in het ijs uitgehakt gat. De brokken 8

ijs eromheen zijn perfect weergegeven. De rookpluim uit het boerderijtje geeft aan dat de wind matig is. De houdingen van de schaatsers zijn gevarieerd geschilderd, er glijdt een slee over het ijs en in de verte wenkt een koek-en-zopie tentje met de Nederlandse vlag. De besneeuwde takken van de kale bomen en de wolkenluchten zijn verfijnd weergegeven. In de verte schemert een stad. De sfeer is genoeglijk, een idyllische winterdag. 9

Cornelis Springer | 1817 - 1891

Straatje te Enkhuizen Aquarel en potlood 16 x 12 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1865 Annotatie verso: ‘Gezicht te Enkhuizen 1865 C. Springer’.

Adrianus Eversen | 1818 - 1897

Gezelligheid in de dorpsstraat Olie op doek 33 x 45.5 cm, gesigneerd linksonder

Eduard Alexander Hilverdink | 1846 - 1891

Figuren op de Prins Hendrikkade met de Schreierstoren, Amsterdam Olie op paneel 23 x 32 cm, gesigneerd linksonder 10

11

Charles Joseph Grips | 1825 - 1920

Het atelier van de kunstenaar Olie op paneel 47 x 36 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1882 Annotatie rechtsonder: ‘Vught’.

Petrus Renier Hubertus Knarren | 1826 - 1869 & David de Noter | 1825 - 1875

Interieur met elegante dame Olie op paneel 78 x 63 cm, gesigneerd rechtsonder

Wouterus Verschuur | 1812 - 1874

Twee paarden in een stal Olie op paneel 14.5 x 19 cm, gesigneerd linksonder 12

13

Andreas ‘Andries’ Schelfhout | 1787 - 1870

Hollands rivierlandschap met figuren en vee Aquarel 17.7 x 25.2 cm, gesigneerd linksonder

Lodewijk Johannes Kleijn | 1817 - 1897

Zomers rivierlandschap met visser Olie op doek 48.5 x 79 cm, gesigneerd linksonder

‘Charles’ Henri Joseph Leickert | 1816 - 1907

Bedrijvigheid aan de stadsrand tijdens een zomeravond Olie op doek 43 x 61 cm, gesigneerd rechtsonder 14

15

Jan Willem van Borselen | 1825 - 1892

Strandgezicht met platbodems en vissersvolk Aquarel 18 x 26.5 cm, gesigneerd rechtsonder

Everhardus Koster | 1817 - 1892

Zeilschepen in een riviermonding Olie op paneel 52.7 x 72.6 cm, gesigneerd linksonder

Abraham Hulk | 1813 - 1897

Uitvaren van Hollandse zeilschepen Aquarel 26 x 43 cm, gesigneerd linksonder 16

17

Otto Eerelman | 1839 - 1926

Johan ‘Mari’ Henri ten Kate | 1831 - 1910

Ontmoeting bij een uitspanning

Spelende kinderen bij een sloot

Aquarel 39 x 55 cm, gesigneerd rechtsonder

Olie op doek 68 x 95 cm, gesigneerd linksonder

18

19

t

haagse school

Willem Roelofs | 1822 - 1897

Zomers landschap met schapen en herder bij een boerderij Olie op paneel 32.6 x 58.3 cm, gesigneerd rechtsonder

Johannes Hubertus Leonardus de Haas | 1832 - 1908

Herderinnetje met koeien in de wei Olie op paneel 69 x 101 cm, gesigneerd rechtsonder

‘Constant’ David Ludovic Artz | 1870 - 1951

Hollands polderlandschap met eenden Olie op doek 40 x 80 cm, gesigneerd linksonder 20

21

Anton Mauve | 1838 - 1888

Man op paard Aquarel 45.7 x 31 cm, gesigneerd rechtsonder Literatuur: Ph. Zilcken, Peintres Hollandais Modernes, Amsterdam 1893, afbeelding pag. 109.

Lodewijk Franciscus Hendrik ‘Louis’ Apol | 1850 - 1936

Winterlandschap met op de achtergrond Huis ten Bosch Olie op doek 60 x 80 cm, gesigneerd rechtsonder

Paul Joseph Constantin Gabriël | 1828 - 1903

Rivierlandschap met visser in een bootje Aquarel 33.7 x 51.6 cm, gesigneerd linksonder 22

23

Johannes ‘Jan’ Zoetelief Tromp | 1872 - 1947

Konijntjes voeren Aquarel 35 x 44.3 cm, gesigneerd rechtsonder

Bernardus Johannes Blommers | 1845 - 1914

Praatje met de buurvrouw Olie op doek 40.5 x 49 cm, gesigneerd rechtsonder Herkomst: Part. bezit, Verenigde Staten. Literatuur: N.H. Wolf, Bij onze Nederlandse Kunstenaars, afbeelding van een foto van de kunstenaar in zijn atelier met op de achtergrond dit schilderij.

Jozef Israels | 1824 - 1911

Lezend meisje Aquarel en gouache 18 x 21 cm, gesigneerd linksonder en rechtsonder 24

25

Paul Joseph Constantin Gabriël | 1828 - 1903

Windmolens in een polderlandschap Olie op doek 30 x 46.5 cm, gesigneerd rechtsonder

Johannes Bosboom | 1817 - 1891

Kerkinterieur Olie op paneel 48 x 35.5 cm, gesigneerd linksonder

26

27

Gerhard Arij Ludwig Morgenstjerne Munthe | 1875 - 1927

Vissersvrouwen op het strand Olie op paneel 40.5 x 55.5 cm, gesigneerd linksonder

Hendrik Willem Mesdag | 1831 - 1915

Laden van de visnetten in Scheveningen Aquarel 35 x 27 cm, gesigneerd linksonder

Jan Hillebrand Wijsmuller | 1855 - 1925

Meisjes in de duinen (vermoedelijk Katwijk) Aquarel 39 x 59 cm, gesigneerd rechtsonder 28

29

‘Johannes Evert’ Hendrik Akkeringa | 1861 - 1942 Pieter Florentius Nicolaas Jacobus ‘Floris’ Arntzenius | 1864 - 1925

Petunia’s in een gemberpot

Oost-Indische kers in een gemberpot

Olie op doek 33.8 x 44 cm, gesigneerd rechtsonder

Aquarel 22 x 24 cm, gesigneerd linksonder

30

31

Van de landschapschilders van de Haagse School was Louis Apol de specialist in sneeuwlandschappen. Er waren tijdgenoten die ook sneeuwschappen schilderden zoals Mauve (besneeuwde heides), Mesdag (besneeuwde stranden) en Isaac Israels en Breitner (besneeuwde stadsgezichten), maar bij hen vormde dat niet de hoeksteen van hun werk. Apol was zo gefascineerd door wintertaferelen dat hij op zijn dertigste meevoer met de poolschoener Willem Barentsz op een expeditie naar de Noordelijke IJszee, naar o.a. Spitsbergen en Nova Zembla. In de zeven zomers van 1878 tot 1884 voer deze schoener naar het Noordpoolgebied voor het verzamelen van wetenschap­pelijke gegevens. Apol documenteerde de reis van 1880 met vele aquarellen. Willem Barentsz (ca. 1550-1597) maakte van 1594 tot 1597 drie zomerreizen naar de Noordpool en heeft Bereneiland en Spitsbergen ontdekt, maar strandde op de laatste reis op Nova Zembla. Juist van dit eiland Nova Zembla heeft Louis Apol met enkele medewerkers een panorama geschilderd, dat tussen 1896 en 1901 te bewonderen was in een speciaal gebouw aan de Plantage Middenlaan bij Artis in Amsterdam. Door de toenmalige pers werd het schilderstuk, met een opgezette ijsbeer en enkele houten hutten op de voorgrond, als een groot kunstwerk beoordeeld. Ter vergelijking: in 1881 werd in Den Haag het nog steeds bestaande Panorama Mesdag geopend. 32

Apol blonk vooral uit in besneeuwde bosgezichten. Rond 1900 heeft hij een aantal foto’s gemaakt (nu in het Prentenkabinet te Leiden) van zulke bossen, die hij, gezien de vingerafdrukken met verf, kennelijk als inspiratiebron voor details op zijn schilderijen heeft gebruikt. Zowel op foto’s als op schilderijen komen besneeuwde boomtakken en paarden met een kar in verkort perspectief voor.

Lodewijk Franciscus Hendrik ‘Louis’ Apol | 1850 - 1936

Winters bosgezicht met paard en wagen Olie op doek 101 x 134 cm, gesigneerd rechtsonder Literatuur: Op de hoogte, Maandschrift voor de huiskamer, Amsterdam 1909, afbeelding pag. 726.

Het besneeuwde bosgezicht dat hier is afgebeeld behoort tot de fijn geschilderde schilderijen van relatief groot formaat; de schilder maakte ook grof geschilderde olieverfschetsen van kleiner formaat. Het is beslist een van de mooiste schilderijen van Apol. Het bos is besneeuwd, maar het sneeuwt niet meer. De enige activiteit is een kar met een dik stuk boomstam, die getrokken wordt door drie donkere paarden, geleid door een voerman. De sneeuw is in diverse verschijningsvormen perfect weergegeven: als ragfijn kant op boomtakken, als een plakkerig laagje op schuine of omgevallen bomen, maagdelijk wit op de grond behalve waar het karrespoor sneeuw met modder en bovengewoelde takjes heeft vermengd en waar de sneeuw is aangestampt door mens en dier en grijzig is geworden. In het schilderij overheerst wit, zwart en grijs, maar bij nader inzien zijn er kleurnuances van groenige boomstammen, rossig licht en de gelige gezaagde stam op de kar. 33

Hendrik Johannes Weissenbruch | 1824 - 1903

Grazende schapen bij een boerderij Aquarel 33 x 53.3 cm, gesigneerd linksonder Hendrik Johannes Weissenbruch | 1824 - 1903

Aan het strand Olie op paneel 17.7 x 25.8 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1902

34

35

Paulus Philippus ‘Paul’ Rink | 1861 - 1903

Haar eerste schilderwerkje Aquarel en gouache 28 x 41 cm, gesigneerd rechtsboven

Johannes ‘Jan’ Zoetelief Tromp | 1872 - 1947

Spelen op het strand Olie op doek 35 x 50 cm, gesigneerd linksonder

Lodewijk ‘Louis’ Soonius | 1883 - 1956

Zonnige dag op het strand Olie op doek 41 x 55.4 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1920 36

37

t

impressionisme

George Hendrik Breitner | 1857 - 1923

Paard en wagen op een winterse Looiersgracht te Amsterdam Olie op paneel 26 x 45 cm, gesigneerd rechtsonder Herkomst: Coll. Anthony Fokker, New York, Verenigde Staten.

‘Isaac’ Lazerus Israels | 1865 - 1934

Elegante dame in het park Olie op paneel 20 x 15.5 cm, gesigneerd rechtsonder

38

39

Louis Hermanus Hendrikus Schutte | 1904 - 1979

Zomeravond te Salzburg Olie op doek 126 x 150 cm, gesigneerd rechtsonder Annotatie verso: ‘Zomeravond te Salzburg, L.H.H. Schutte, Haarlem’. ‘Isaac’ Lazerus Israels | 1865 - 1934

Portret van een jonge vrouw Olie op doek 50 x 40 cm, met atelierstempel linksonder

40

41

Pieter Florentius Nicolaas Jacobus ‘Floris’ Arntzenius | 1864 - 1925

Elegante badgasten op het Scheveningse strand Olie op doek op paneel 26 x 36 cm, gesigneerd rechtsonder

‘Isaac’ Lazerus Israels | 1865 - 1934

Portret van een lezende dame Olie op paneel 32.5 x 24 cm, gesigneerd linksonder

42

43

t Lizzy Ansingh bezat een poppenverzameling met o.a. antieke poppen uit de achttiende eeuw. Deze heeft ze hier als model gebruikt. Ze noemde het schilderij De bron des levens, een onderwerp dat ook wel wordt aangeduid als Fontein van het eeuwige leven of Fontein der jeugd. Het thema werd in de vijftiende en zestiende eeuw regelmatig geschilderd, o.a. door Lucas Cranach de Oude. Bij hem is de bron een heilzaam zwembad, waarin je baadt om te verjongen. Het verhaal gaat via romans uit de late Middeleeuwen en vroege Renaissance terug op een oude Romeinse mythe. Volgens de Romeinen werd de nimf Iuventas door oppergod Jupiter in een bron veranderd, die iedereen die erin baadde weer jong maakte. Vooral vrouwen gebruikten het bad. Mannen werden verjongd door de omgang met jonge vrouwen. Uit de duisternis komen ze zelf naar de bron of ze worden gebracht door familie of vrienden. Op dit schilderij wordt links

inderdaad een oude vrouw door een Pierrot-achtige jongeman naar de bron gesleept. Iuventas trad in een andere mythe uit de Oudheid op als degene die de goden voorzag van nectar en ambrozijn, het voedsel dat de goden een leeftijdloze onsterfelijkheid verschafte. In de Odyssee krijgt Penelope, de vrouw van Odysseus, van de godin Athene een zalf waardoor ze geheel verjongd voor haar aanbidders kan verschijnen. Het idee van de verjonging is dus al heel oud en leeft ook in onze tijd sterk. Lizzy Ansingh maakte het schilderij in 1916, toen ze eenenveertig was. In die jaren maakte ze meer schilderijen over verjonging, zoals De oudewijvenmolen (1918), waar vrouwen door een molen heengaan, die ze geheel verjongd weer verlaten. Naar men zegt worstelde ze in die jaren zelf met het probleem van veroudering. Zo verenigt ze op dit schilderij een oeroude traditie met haar persoonlijke gevoelens.

Maria Elisabeth Georgina ‘Lizzy’ Ansingh | 1875 - 1959

De bron des levens Olie op doek 124.5 x 174 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd 1916 Herkomst: Mr. W. Juchter, Amsterdam. Literatuur: M. Viola, Elseviers Geïllustreerd Maandschrift, Lizzy Ansingh, jaargang XXVII, jul.-dec. 1917, afbeelding pag. 408. Tentoonstelling: Amsterdam, Arti et Amicitiae, Tentoonstelling Lizzy Ansingh naar aanleiding van den 75e verjaardag, 14 okt.-5 nov. 1950, nr. 61; Leiden, Stedelijk Museum de Lakenhal, Eretentoonstelling Coba Ritsema, 22 dec. 1957-27 jan. 1958.

Maria Elisabeth Georgina ‘Lizzy’ Ansingh | 1875 - 1959

Popje met roze jurk Olie op doek op paneel 31.8 x 29.4 cm, gesigneerd rechtsboven 44

45

Pietronella Peters | 1848 - 1924

Twee meisjes in de tuin Olie op doek 22 x 30.3 cm, gesigneerd rechtsonder

Fernand Toussaint | 1873 - 1956

Interieur met dame kijkend in de spiegel Olie op paneel 67 x 53.5 cm, gesigneerd linksonder

Johannes Jacobus Maria ‘Jan’ Bogaerts | 1878 - 1962

Rozen in een vaasje Olie op doek 40 x 35 cm, gesigneerd rechtsboven en gedateerd 1913 46

47

‘André’ Victor Leonard Broedelet | 1872 - 1936 Zingende kinderen (Serenade) Olie op doek 43 x 70 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘08 Herkomst: Larensche Kunsthandel, Amsterdam, nr. 1020; Kunsthandel Esher Surrey, Scheveningen; Kunstsalon Emil Richter, Dresden, Duitsland. Literatuur: Tent. cat., Werken door André Broedelet en Hetty Broedelet-Henkes, Scheveningen 1916, met afbeelding. Tentoonstelling: Scheveningen, Kunsthandel Esher Surrey, Tentoonstelling van werken door André Broedelet en Hetty Broedelet-Henkes, 9 feb.-10 mrt. 1916.

Hendrik ‘Henri’ Heyligers | 1877 - 1967

Elegante dame in avondjurk Olie op doek 99 x 74 cm, gesigneerd linksonder Annotatie verso op etiket: ‘H. Heyligers La Festiaire’.

48

49

August Lüdecke-Cleve | 1868 - 1957

In volle bloei Olie op doek 51 x 71 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd 1912

Evert Pieters | 1856 - 1932

Thee drinken in de tuin tijdens een zomerse dag Olie op doek 68 x 79.5 cm, gesigneerd rechtsonder Een vergelijkbare versie is in het bezit van het Singer Museum, Laren.

Johannes ‘Johan’ Meijer | 1885 - 1970

Bloeiende appelboom Olie op doek 50 x 70 cm, gesigneerd rechtsonder Annotatie verso op spieraam: ‘Bloeiende appelboom Johan Meijer Blaricum’. 50

51

Elisabeth Francoise ‘Tjieke’ Roelofs-Bleckmann | 1877 - 1976

Bloemetjes in een Chinese pot Olie op paneel 26.5 x 20.5 cm, gesigneerd linksonder

Cornelis Vreedenburgh | 1880 - 1946

Gezicht op de Montelbaanstoren in Amsterdam Olie op doek 58.8 x 73 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd 1925

August Willem van Voorden | 1881 - 1921

Bedrijvigheid rond de Vier Leeuwenbrug te Rotterdam Olie op paneel 17.5 x 32 cm, gesigneerd rechtsonder 52

53

Vittorio Schiavon | overl. 1918

‘De beursbengel luidt’. Beurs van Berlage, Amsterdam Olie op doek 61 x 100 cm, gesigneerd rechtsonder

Op grond van een overlijdensadvertentie staat vast dat Vittorio Schiavon op 22 oktober 1918 ‘na eene korte ongesteldheid’ is overleden in zijn woning aan de Prins Hendrikstraat 37 te Watergraafsmeer, nu een Amsterdams stadsdeel maar toen nog een zelfstandige gemeente. Hij had een dochter Alma en een zoon Aldo, die bevriend waren met de eveneens in de Watergraafsmeer opgroeiende Nola Hatterman (1899-1984), de latere schilderes van Surinamers en Suriname. Alle drie kregen ze schilderslessen van Vittorio en begonnen ze ca. 1918 te exposeren bij de Amsterdamse schildersvereniging De Onafhankelijken. Vittorio Schiavon zelf exposeerde daar al eerder. Zijn werk bestaat uit Amsterdamse stadsgezichten met titels als Gezicht op de Prinsengracht met de Westerkerk (ca. 1900, Amsterdams Historisch Museum), Avond op de Amstel, De straatzanger, De vondeling. De beursbengel luidt (klok die luidt als de beurs begint) speelt zich af op het Beursplein voor de nieuwe Koopmansbeurs (geopend in 1903, nu beter bekend als Beurs van Berlage) die onderdak gaf aan een Graanbeurs, een Goederenbeurs, een Schippersbeurs, de Kamer van Koophandel e.d. Op het schilderij staan de handelaren ontspannen te wachten tot de deuren opengaan; een jongen verkoopt kranten; een e ­ legante dame schudt een kennis de hand en vanaf het ­Centraal Station komt een tram aanrijden. 54

Leendert van der Vlist | 1894 - 1962

Bedrijvigheid bij de Westerkerk te Amsterdam Olie op doek 70 x 50 cm, gesigneerd linksonder

Huidige situatie (foto Tertius Oosthuyzen, Amsterdam)

55

Hindrik Frans Nicolaas ‘Henk’ Helmantel | geb. 1945

Granaatappels Olie op masonite 15.5 x 22.5 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ’93 Annotatie verso: ‘H.F.N. Helmantel 29 dec 1993’.

Johannes Jacobus Maria ‘Jan’ Bogaerts | 1878 - 1962

Interieur met fruitschaal Olie op doek 59.5 x 80.5 cm, gesigneerd rechtsboven en gedateerd 1912 Literatuur: M. van Boven, De besloten wereld van Jan Bogaerts (1878-1962), Tableau I, okt.-nov. 1978, afbeelding pag. 11.

Hindrik Frans Nicolaas ‘Henk’ Helmantel | geb. 1945

Stilleven met boeken Olie op masonite 34 x 42 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1986 Annotatie verso: ‘H.F.N. Helmantel 9 dec 1986’. 56

57

Hermanus Antonius Josephus Maria ‘Herman’ Moerkerk | 1879 - 1949

Boulevard des Italiens te Parijs Kleurpotlood op papier 13 x 18 cm, gesigneerd rechtsboven Annotatie rechtsboven: ‘Boulevard des Italiens Paris’.

Hermanus Antonius Josephus Maria ‘Herman’ Moerkerk | 1879 - 1949

Markt in ‘s-Hertogenbosch Olie op doek 80.5 x 131 cm, gesigneerd rechtsonder

Henri-Louis Dupray | 1841 - 1909

De laatste ronde Olie op paneel 27 x 22 cm, gesigneerd rechtsonder 58

59

David Schulman | 1881 - 1966

Winters gezicht op Laren Hendrik Jan Wolter | 1873 - 1952

Olie op doek 56 x 84 cm, gesigneerd linksonder

Haventje bij de Buiksloterweg en de Tolhuisweg te Amsterdam Olie op doek 42.3 x 81 cm, gesigneerd rechtsonder en te dateren omstreeks 1916

Hendrik Jan Wolter volgde tussen 1895 en 1899 een degelijke en ouderwetse opleiding aan indertijd befaamde Antwerpse kunstinstituten. Hij begon zijn carrière, als zoveel schilders die aan dergelijke instellingen waren opgeleid, met verhalende schilderijen in een realistische stijl. Maar ergens tussen 1904 en 1914, toen hij in Laren in Het Gooi woonde, ontwikkelde hij een uitgesproken licht palet in neo-impressionistische, luministische stijl waarvan dit schilderij een voorbeeld is en hij kreeg in diezelfde tijd een voorkeur voor havengezichten en stadswateren als onderwerp. Zijn vele schilderijen met water zijn vooral gesitueerd rond 60

Amsterdam (waar hij tussen 1914 en 1940 woonde en hoogleraar was aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten), en aan de kusten van het Engelse Cornwall (Polperro, St. Ives) en van de Italiaanse Riviera di Levante ten zuiden van Genua (Camogli). Dit zonovergoten tafereel met allerlei soorten bootjes is een voorstelling van het haventje bij de Buiksloterweg en de Tolhuisweg te Amsterdam, vlak bij de sluizen waar het Noord Hollandsch Kanaal begint, ten noorden van het IJ bij het Centraal Station.

Bernardus Petrus ‘Ben’ Viegers | 1886 - 1947

Huisje te Loosduinen in de winter Olie op doek 25.4 x 43 cm, gesigneerd rechtsonder Annotatie verso: ‘Huisje Loosduinen’. 61

t

klassiek moder n

Johannes Carolus Bernardus ‘Jan’ Sluijters | 1881 - 1957

Duinlandschap Olie op doek 40.5 x 50.5 cm, gesigneerd linksboven en middenonder en gedateerd ’09 Herkomst: Coll. Dr J.F.S. Esser, Amsterdam; Kunsthandel G.J. Nieuwenhuizen Segaar, Den Haag. Literatuur: Tent. cat. Le fauvisme ou “l’épreuve du feu”, Parijs 1999, afbeelding pag. 346, cat. nr. 175. Tentoonstelling: Rotterdam, Kunsthal, Meesters van het licht, 28 sep.-8 dec. 1996; Münster, Westfalisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte, Farben des Lichts Paul Signac und der Beginn der Moderne von Matisse bis Mondrian, 1 dec. 1996-16 feb. 1997. Deze tentoonstelling is verder te zien geweest in: Grenoble, Musée de Grenoble, 9 mrt.-25 mei 1997 en Weimar, Kunstsammlungen zu Weimar, 15 jun.31 aug. 1997; Parijs, Musée d’Art moderne de la Ville de Paris, Le fauvisme ou “l’épreuve du feu”, 29 okt.1999-27 feb. 2000.

62

Dit Duinlandschap, vroeger Berglandschap geheten, is een van de luministische landschappen van Jan Sluijters. Tussen 1906 en 1914 heeft Sluijters een modernistische periode gekend, waarin hij achtereenvolgens fauvistische, luministische en kubistische schilderstechnieken heeft toegepast in alle mogelijke genres zoals het landschap, het interieurstuk, het portret, het vrouwelijk naakt, het stadsgezicht, het stilleven en scènes uit ‘het moderne leven’. In 1904, toen hij de academie verliet, was hij nog een geheide schilder van historiestukken in de negentiende-eeuwse salonstijl. Duinlandschap heeft de beproefde structuur van het tradi­ tionele landschapschilderij. Van boven naar beneden zien wij een blauwe hemel met een grijs wolkenveld en een gele zon; daaronder een roze duin met gele en lichtgroene accenten en een blauwe vlek; en beneden een eenzame wandelaar op een slingerend pad, dat ligt in een door varianten van paars gedomineerd veld. Ook het kader is traditioneel: voor een landschap is dat liggend (in het Engels: Landscape). Het her en der leggen van horizontale accenten zoals het paadje, de blauwe kronkel-

lijn onderaan, de gele op het middenplan en de wolken daarboven is ook een oude methode. Niet traditioneel is de afwezigheid van perspectief en het totaal ontbreken van enige poging daartoe. Wel hebben de vormen van het pad en het duin nog iets realistisch. Maar de zon is knalgeel en de kleur van het landschap wordt beheerst door rood- en blauwtinten, met wat gele en groene accenten. Dat is niet wat je ziet als je in de duinen om je heen kijkt. De techniek van schilderen is voor die tijd uiterst modern: donkere kleurvlekken worden op enige afstand van elkaar op een lichtere ondergrond gezet, zoals goed te zien is linksonder waar de donkerblauwe en donkergroene blokjes zijn neergezet op een roze of bruine ondergrond. Het omgekeerde kan ook het geval zijn: zie de roodbruine stippen op de donkerblauwe ondergrond linksboven en de gele vlekjes op de donkerblauwe plas linksmidden. Het wonderlijke is dat we toch in dit kleurige landschap geloven en er een werkelijkheid in herkennen waarin een man eenzaam over een smal pad langs een helling loopt onder een stralende hemel met een wolkenveld. 63

Wilhelm Ferdinand Abraham Isaac ‘Willem’ Vaarzon Morel | 1868 - 1955

Elegante dames op de markt in Middelburg Olie op doek 53 x 67 cm, gesigneerd rechtsboven

Jacob ‘Jaap’ Nieweg | 1877 - 1955

Witte rozen in een glazen vaasje Olie op doek 65 x 54.5 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1933

64

65

Johannes Carolus Bernardus ‘Jan’ Sluijters | 1881 - 1957

Zittend naakt Aquarel 34 x 19 cm, gesigneerd linksonder

Johannes Carolus Bernardus ‘Jan’ Sluijters | 1881 - 1957

Voorjaarsbloemen in een vaas Olie op doek 89 x 68.5 cm, gesigneerd linksonder Herkomst: Coll. H. van Abbe, Eindhoven. Dit schilderij zal worden opgenomen in de catalogue raisonné, op dit moment in voorbereiding door het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag. Leendert ‘Leo’ Gestel | 1881 - 1941

Uitwaaien op het strand Pastel en krijt 18 x 20.5 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ’28 linksonder 66

67

Leendert ‘Leo’ Gestel | 1881 - 1941

Het land van Montfoort Olie op doek 51 x 85.5 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd ‘09 Annotatie verso op spieraam: ‘Leo Gestel, Het land van Montfoort, Esser’. Herkomst: Coll. Dr J.F.S. Esser, Amsterdam. Literatuur: M. Jonkman en J. de Raad, Mondriaan, Breitner, Sluijters e.a. De onstuitbare verzamelaar J.F.S. Esser, Laren 2006, afbeelding pag. 108.

Leendert ‘Leo’ Gestel | 1881 - 1941

Jonge vrouw met hoed Pastel 50 x 45 cm, gesigneerd rechtsonder

In 1919 gaat Leo Gestel in de buurt van Woerden, zijn geboorteplaats, buiten landschappen schilderen. Zo ontstaat er bij Montfoort een serie van vijf schilderijen, waarvan dit er één is en waarvan een ander bij het Kröller-Müller Museum berust (Avondlandschap bij Montfoort). Ook al is het landschap naar de natuur geschilderd – je ziet onder andere bomen, vee, een wolk, een landweggetje – toch maakt het niet bepaald een natuurlijke indruk en dat komt door de kleuren. Die weerspiegelen niet de werkelijkheid maar stralen eerder, mede door het 68

lichte palet, een psychische atmosfeer van optimisme en vrolijkheid uit. De lucht boven de lage horizon is weergegeven in roze en gele veegjes op een hemelsblauwe achtergrond, veegjes die aandacht vragen voor de fysieke eigenaardigheden van het schilderij. Een laaghangende wolkenformatie en de groene strook tussen de roze velden benadrukken de horizontaliteit van het schilderij. De veegjestechniek ontleende Gestel aan het luminisme, dat in dezelfde periode ook door Mondriaan werd beoefend. 69

Willem van der Ven | 1898 - 1958

Voeren van twee kalfjes Olie op doek 60 x 100 cm, gesigneerd rechtsonder

‘Jan’ Hendrik Willem Wittenberg | 1886 - 1963

Appelbloesem in een glas Olie op doek 50.5 x 40.5 cm, gesigneerd middenboven en gedateerd 1938

Willem Hendrik van den Berg | 1886 - 1970

Boer in Scharans, Zwitserland Olie op schildersboard 35 x 25 cm, gesigneerd rechtsonder Herkomst: Guildhall Galleries, Chicago, Verenigde Staten. 70

71

Henricus Johannes ‘Harrie’ Kuyten | 1883 - 1952

Bedrijvigheid bij Porte St. Denis te Parijs Olie op doek 65.8 x 82 cm, gesigneerd rechtsonder

Henricus Antonius ‘Han’ van Meegeren | 1889 - 1947

Jonge vrouw kijkend in de spiegel Aquarel en krijt 62 x 46.7 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘15

72

73

Else Berg | 1877 - 1942

Dorpsgezicht Olie op doek 54.3 x 65 cm, gesigneerd rechtsonder

‘Dirk’ Herman Willem Filarski | 1885 - 1964

Stilleven met aronskelken Olie op doek 100 x 75 cm, gesigneerd rechtsonder Annotatie verso: ‘P B aronskelken’. Herkomst: Coll. P. Boendermaker, Bergen, inv. nr. 420, cat. nr. 2138.

74

75

Johannes ‘Johan’ Dijkstra | 1896 - 1978

Zomers landschap, Zwitserland Olie op doek 60 x 100 cm, gesigneerd linksonder

Jan Altink | 1885 - 1971

Meisje op de fiets Aquarel en gouache 63 x 47 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ’26

76

77

Jannes de Vries | 1901 - 1986

Drie berken Olie op doek 80 x 70 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd ‘83

Johannes ‘Johan’ Dijkstra | 1896 - 1978

Zomers landschap met korenschoven Olie op doek 60 x 99 cm, gesigneerd linksonder

Wietse Hoving | 1911 - 1999

Zeilboten op het Paterswoldsemeer, Groningen Olie op doek 70 x 80 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘43 78

79

Jannes de Vries | 1901 - 1986

Dansende figuren met accordeonist Olie op doek 82 x 103 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘75

Jan Wiegers | 1893 - 1959

Figuren op de Kwakelbrug met zicht op de Speeltoren te Edam Olie op doek 81 x 65 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd 1951 Annotatie verso: ‘Jan Wiegers Edam 1951’.

80

81

Dirk Smorenberg | 1883 - 1960

Plasgezicht met waterlelies Olie op doek 55.3 x 75.3 cm, gesigneerd rechtsonder

Wijtze Gerrit Carel ‘Wim’ Schuhmacher | 1894 - 1986

Stilleven met viooltjes in een glaasje en appels Olie op doek 24.5 x 20 cm, gesigneerd rechtsonder

82

83

t

modern

Jan Rijlaarsdam | 1911 - 2007

Avondmarkt Gemengde techniek op papier 26.5 x 18 cm, gesigneerd linksonder

Hendrik Petrus ‘Henk’ Gorter | 1908 - 1974

Het kwartet Olie op schildersboard 65 x 79.5 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘54 Annotatie verso: ‘H.P. Gorter K. Singel 19 Bussum’.

Jan Rijlaarsdam | 1911 - 2007

Drie vrouwen Olie op doek 40 x 30 cm, gesigneerd linksonder Herkomst: Kunsthandel Koch, Rotterdam. 84

85

Jannie Kuiper | geb.1932

IJspret op de Rijd te Nieuwe Niedorp Olie op doek 30 x 40 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘84 Annotatie verso op spieraam: ‘Maart ‘84 ijsvermaak op ‘de Rijd’ Nieuwe Niedorp’.

Albertus Johannes ‘Ab’ van Overdam | geb. 1937

Het olielampje Olie op doek 60 x 40 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd ‘62 Herkomst: Dienst voor ’s Rijks Verspreide Kunstvoorwerpen, ’s-Gravenhage, inv. nr. SZ 21882. Tentoonstelling: Haags Gemeentemuseum, jaar onbekend. Ferdinand Joseph ‘Ferry’ Slebe | 1907 - 1994

Duiven voeren Aquarel 22 x 23 cm, gesigneerd rechtsonder Herkomst: Dienst voor ‘s Rijks Verspreide Kunstvoorwerpen, ‘s-Gravenhage, inv. nr. SZ 49756, cat. nr. 70-02-34. 86

87

‘Willem’ Frans Karel Hussem | 1900 - 1974

Compositie Olie op papier 30.8 x 41.8 cm, gesigneerd verso

Raymundus Josephus Petrus ‘Reimond’ Kimpe | 1885 - 1970

Twee figuren Olie op doek 101 x 70 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd ‘62

88

89

Op management- en andere sociaal-psychologische cursussen vraagt men vaak aan de cursisten welk dier ze zouden willen zijn. Corneille zou ongetwijfeld geantwoord hebben: ‘Een vogel’. Al sinds 1948 komen vogels in verschillende mate van abstractie frequent voor op zijn schilderijen, meer dan v­ rouwen en ook meer dan andere beesten samen. Voor Corneille ­vertegenwoordigen vogels de volmaaktheid en de vreugde ­ van de beweging.

‘Corneille’ Guillaume Cornelis Beverloo | geb. 1922

Vol d’oiseaux dans un paysage mouvementé / Vlucht vogels in een heuvelachtig landschap Olie op doek 102.2 x 130.2 cm, gesigneerd rechtsonder en gedateerd ‘58 Annotatie verso: ‘Corneille ’58 « Vol d’oiseaux dans un paysage mouvementé »’.

Op dit schilderij links- en rechtsboven vliegen vrije vogels boven moeder aarde. Het abstract aandoende landschap is vanuit het gezichtspunt van een luchtfoto naar de natuur gemodelleerd. De groenen en okers zijn typische aardkleuren, mogelijk beïnvloed door Corneilles reizen naar natuurgebieden in Noord-Afrika en Latijns-Amerika. De blauwen en de grijzen zijn waterkleuren en het rood verwijst naar vuur of de vuurbal van de zon. Zou je denken. Corneille zelf denkt er anders over. Tegenover de beweging suggererende lijnen en banen staat volgens hem de cirkel. ‘Rood of blauw of groen. Ze hebben geschreven: dat is een zon, een bal. Ik vind dat best. Maar voor mij is zo’n cirkel een plek van rust. Zoals een plein is in de stad. Daar gaat ook de beweging omheen. De rust tegenover de beweging. Dat is een vorm van harmonie’.

Herkomst: Vixseboxse Gallery, Cleveland, Ohio, Verenigde Staten; Howard Wise Gallery, New York, Verenigde Staten.

Annotatie verso 90

91

Gerrit Jacobus ‘Ger’ Gerrits | 1893 - 1965

Compositie Gekleurd krijt op papier 40.5 x 28 cm, gesigneerd linksonder en gedateerd ‘46

George Lampe | 1921 - 1982

Compositie Olie op doek op paneel 98.5 x 147 cm, gesigneerd rechtsboven en gedateerd dec. 1957 Tentoonstelling: Den Haag, Gemeentemuseum, In Den Haag woont een Barbaar, 10 nov. 2001-2 feb. 2002; Den Haag, Gemeentemuseum, Nieuwe Haagse School, 5 apr.-28 sep. 2003. Literatuur: J. Sillevis, Twee Eeuwen Haagse Kunst 1801-2001, Haags Palet deel 1, Den Haag 2001, pag. 33; T. Knoester en R. Knoester-Penninkhof, Nieuwe Haagse School, Den Haag 2002, afbeelding pag. 88.

Eugène Antonius Maria Brands | 1913 - 2002

Compositie Gouache 34.6 x 39.7 cm, gesigneerd verso Annotatie verso: ‘Brands Cosmical Painting gouache 30.I.1968-8’. 92

93

Reinier Lucassen | geb. 1939

Kim Kroes | geb. 1960

Hommage à Léger

Equilibria

Acryl op doek 110 x 150 cm, gesigneerd en gedateerd ’68 verso Annotatie middenonder: ‘F. Leger’.

Carrara marmer 53 x 72 cm, gesigneerd met initialen en gedateerd ‘09

Literatuur: A. de Rache, Pop Art – Nouveau Realisme/Nieuwe Figuratie, Knokke 1970, afbeelding pag. 62, cat. nr. 76. Tentoonstelling: Knokke, Gemeentelijke Casino, XXIIIe Belgisch Zomerfestival, Pop Art – Nouveau Realisme/Nieuwe Figuratie, 27 jun.-9 sep. 1970.

Hommage à Léger is een heel geslaagd schilderij uit Lucassens beginperiode (ca. 1964-ca. 1980). De Franse schilder Fernand Léger (1881-1955) is bekend geworden door de buisachtige vormen van zijn figuren, voorwerpen en machines. Daarvan is op deze Lucassen niets te zien. Maar Léger hield ook van ongebonden en opgewekte kleureilanden en kleurbanen en dat idee vinden we in deze Lucassen wel terug, evenals Légers optimistische sfeer. Hommage à Léger bestaat uit hoogstpersoonlijke associatieve fragmenten in een samenhang die een feest is van de verbeelding, en de raadselachtigheid behoudt die onze associaties zo vaak kenmerken. In die eerste periode was Lucassens kleurgebruik uitbundig en vrolijk. De voorstellingen werden gekenmerkt door een combinatie van het 94

banale en het verhevene. Enerzijds verwees Lucassen naar ikonen uit de populaire cultuur zoals Kuifje en Donald Duck, James Bond en Mike Hammer, pinups en vampiers; anderzijds zinspeelde hij op hoofdfiguren uit de kunstgeschiedenis zoals Van Gogh, Rembrandt, Picasso en Max Beckmann en dus ook Léger. Of hij speelde met kunsthistorische motieven als De sfinx, De schreeuw, De lente, De baadster of De kus. Af en toe veroorloofde hij zich simpele seksuele toespelingen. Na ca. 1980 wordt zijn kleurgebruik sober en beperkt hij zich tot grijzen, okers, zwart en wit, met soms een kleuraccentje. Zijn, dan kleinere, schilderijen bevatten vaak simpele, abstracte tekens. Vanaf ca. 2000 kwamen kleur en voorstelling weer terug in zijn werk.

Kim Kroes is tot schilder opgeleid op de Haagse Academie, maar werd in 2005 gegrepen door de mogelijkheden van het zuiver witte marmer uit Carrara (Toscane). Hij ging het vak van beeldhouwer leren bij één van de wereldberoemde steenhouwersstudio’s uit het niet ver van Carrara en Lucca gelegen Pietrasanta. Kroes is gefascineerd door de torso, in het bijzonder de vrouwelijke torso, ‘het mooiste onderdeel van het lijf’. Hij gaat als volgt te werk: ‘Ik begin allereerst in was een opzet te maken van wat ik voor ogen heb, welke delen ik van een torso wil laten zien, met welke richting en vanuit welke hoek. Daarnaast bedenk ik hoe groot de torso moet worden. Hierbij maak ik wisselend gebruik van echte modellen en foto’s, maar ik doe ook veel uit mijn hoofd of van tekeningen die ik al had liggen’. Voor het maken van een sculptuur is een andere invalshoek

nodig dan voor de schepping van een schilderij: ‘Er is een wereld van verschil tussen de techniek van beeldhouwen en van schilderen. Als je schildert blijf je eindeloos toevoegen, wegvegen, laag op laag aanbrengen; terwijl bij beeldhouwen juist de nadruk ligt op het weghalen. Je moet je een goede voorstelling maken hoe een beeld in de steen zit. Je moet steeds meer weghalen, wegnemen, weghakken, totdat daar het beeld uit tevoorschijn komt.’ De torso Equilibria (vrij vertaald ‘evenwicht’) suggereert beweging, het mooi gepolijste witte marmer beweegt natuurlijk niet, maar rust stabiel op een contrasterende zwarte sokkel. En dat is de kunst van de beeldhouwer: beweging suggereren door een torso schuin te laten overhellen, niet te ver maar zó dat hij in evenwicht op de sokkel blijft staan. 95

Colofon:

Index van afgebeelde schilderijen Akkeringa, J.E.H. | 31 Altink, J. | 76 Ansingh, M.E.G. | 44, 45 Apol, L.F.H. | 23, 33 Arntzenius, P.F.N.J. | 30, 42 Artz, C.D.L. | 20 Berg, E. | 74 Berg, W.H. van den | 71 Blommers, B.J. | 24 Bogaerts, J.J.M. | 47, 56 Borselen, J.W. van | 16 Bosboom, J. | 26 Brands, E.A.M. | 93 Breitner, G.H. | 38 Broedelet, A.V.L. | 49 Corneille | 90 Dupray, H.L | 59 Dijkstra, J. | 77, 79 Eerelman, O. | 18 Eversen, A. | 10 Filarski, D.H.W. | 75 Gabriël, P.J.C. | 22, 27 Gerrits, G. | 93 Gestel, L. | 67, 68, 69 Gorter, H.P. | 85 Grips, C.J. | 12 Haas, J.H.L. de | 21 Helmantel, H.F.N. | 57 Heyligers, H. | 48 Hilverdink, E.A. | 11 Hoving, W. | 78 Hulk, A. | 16 Hussem, W.F.K. | 89 Israels, I. | 39, 41, 43 Israels, J. | 25 Kate, J.M.H. ten | 19 Kimpe, R.J.P. | 88 Kleijn, L.J. | 14 Knarren, P.R.H. | 13 Koster, E. | 17 Kroes, K. | 95 Kuiper, J. | 87 Kuyten, H.J. | 72

96

Lampe, G. | 92 Leickert, C.H.J. | 9, 15 Lucassen, R. | 94 Lüdecke-Cleve, A. | 51 Mauve, A. | 22 Meegeren, H.A. van | 73 Mesdag, H.W. | 28 Meijer, J. | 51 Moerkerk, H.A.J.M. | 58, 59 Morgenstjerne Munthe, G.A.L. | 29 Nieweg, J. | 65 Overdam, A.J. van | 86 Peters, P. | 47 Pieters, E. | 50 Rink, P.P. | 36 Roelofs, W. | 20 Roelofs-Bleckmann, E.F. | 52 Rijlaarsdam, J. | 84 Schelfhout, A. | 8, 15 Schiavon, V. | 54 Schuhmacher, W.G.C. | 82 Schulman, D. | 61 Schutte, L.H.H. | 40 Slebe, F.J. | 87 Sluijters, J.C.B. | 62, 66, 67 Smorenberg, D. | 83 Soonius, L. | 36 Springer, C. | 11 Toussaint, F. | 46 Vaarzon Morel, W.F.A.I. | 64 Ven, W. van der | 71 Verschuur, W. | 7, 12 Viegers, B.P. | 61 Vlist, L. van der | 55 Voorden, A.W. van | 52 Vreedenburgh, C. | 53 Vries, J. de | 79, 80 Weissenbruch, H.J. | 34, 35 Wiegers, J. | 81 Wittenberg, J.H.W. | 70 Wolter, H.J. | 60 Wijsmuller, J.H. | 29 Zoetelief Tromp, J. | 25, 37

Eindredactie | Anna Smit-Loor en Mr. Mark Smit Kunsthistorisch onderzoek | Arie Bakker Bewerking | Drs. Mariken Keunen Tekst | Plinius / Drs. Murk Salverda, Den Haag Fotografie | Hans Westerink, Zwolle Vormgeving & dtp | FIZZ, Meppel Lithografie en druk | Waanders, Zwolle

97

Mark Smit Kunsthandel B.V. | M a r k t 5 7 7 3 1 D B O m m e n | T 0529 469 280 F 0529 469 282