m u s e u m k r a n t v o o r j a a r

m u s e u m k r a n t v o o r j a a r 2010 Essent is hoofdsponsor van het MMKA

de geheime schilderijen van

HILMA AF KLINT een z weedse pionier p. 6 - 7

f i o n a t a n p. 4

i n e k e h a n s p. 9

b o e r e n , b u r g e r s & r i j k e l u i p. 1 2

1

VVGA schenkt nieuw beeld van Maria Roosen mirjam westen

Schets van Maria Roosen voor het beeld Borstentros, dat uitgevoerd wordt in glas, roestvrij staal en koper. Het nieuwe beeld wordt in april 2010 in de beeldentuin geplaatst.

V

anaf eind jaren tachtig creëert Maria Roosen (Oisterwijk, 1957) installaties die hun wonderbaarlijke karakter ontlenen aan tegenstellingen als zacht en hard, kwetsbaar en sterk, verkleining en schaalvergroting. Belangrijkste inspiratiebron voor de ronde, vloeiende organische vormen is het menselijke lichaam. Terugkerend ingrediënt is geblazen glas, dat Roosen ‘gestolde energie’ noemt. Het Museum voor Moderne Kunst Arnhem (MMKA) heeft vanaf deze periode werk van haar verzameld, waaronder haar eerste glasobject, Jan van Eyck was hier 14341989. In de jaren negentig krijgen de glazen objecten meer amorfe contouren die herinneren aan

de vloeibare staat die het glas ooit had. Roosen gebruikt schoenen, pantoffels en korte broeken als gietmal. In combinatie met een gebruikte gymnastiekbok leverde één zo’n broek een dermate humoristisch beeld op dat het MMKA niet lang hoefde na te denken over de aankoop. Dezelfde humor spreekt uit de tastzin prikkelende voluptueuze borsten en penissen die Roosen sindsdien maakt. Het zijn, ondanks het ‘koude’ glas, sensuele objecten die parmantig op een chesterfield stoel uitgestald worden, uit bomen lijken te groeien of, zoals in het werk Bed dat het MMKA in 1994 verwierf, op een matras liggen te rusten. Al haar organische vormen zijn verbonden met

Van zinnenstrelende zuurstokroze of oranje glazen kannen gevuld met lobbige chocolademelk, een spiegelende oogbal aan de muur, reuzinnenarmbanden met bedels in de vorm van een penis of hart, een matras waarop twee knaloranje rondborstige vormen rusten, een boom met fallussen van glas, metershoge gebreide zonnebloemen, een paar pantoffels bestemd voor een reus, en het onvergetelijke, negen meter hoge ‘Mirakel’, een miniatuur van de Arnhemse Eusebiuskerk dat in 2001 als een kindje hoog aan de zijkant van de toren hing tijdens de Sonsbeek 9 tentoonstelling… Het is slechts een kleine greep uit het veelzijdige oeuvre van de Arnhemse kunstenares Maria Roosen. Speciaal voor de beeldentuin van het Museum voor Moderne Kunst Arnhem maakte zij het beeld Borstentros, dat aangekocht kon worden dankzij de financiële bijdrage van onze Vereniging Vrienden Gemeentemusea Arnhem. groei, leven en metamorfose. Toen er in fysieke én financiële zin ruimte ontstond voor een nieuw tuinbeeld dacht het museum meteen aan Maria Roosen. Bij de herinrichting van de museumtuin in 2008 was rekening gehouden met een nieuw beeld aan de voorkant van de tuin. De Vereniging van Vrienden (VVGA) koesterde al langer de wens om een hedendaags kunstwerk te schenken. Het bestuur kon zich unaniem vinden in de keuze voor een werk van haar hand. Dankzij een legaat aan de VVGA kon de Vereniging op genereuze wijze bijdragen aan deze nieuwe aanwinst voor de beeldentuin. Vanaf april is de beeldentuin een weelderige en

kleurrijke Borstentros rijker. De vorm en de grote hoeveelheid bollen roepen een sfeer op van overvloed en vruchtbaarheid. Maria Roosen: “Mijn werk gaat eigenlijk steeds over een figuurlijk zaaien en oogsten. De dingen moeten groeien en als vanzelfsprekend verschijnen”. Met de ongebruikelijke materialen en de sensuele ‘overdaad’ vormt haar monumentale installatie een geweldige aanvulling op de sculpturencollectie van het MMKA. Het museum is de Vereniging van Vrienden bijzonder dankbaar. Het beeld is vanaf 11 april te zien in de beeldentuin van het MMKA.

Schenking schilderij Charley Toorop door AAA ype koopmans

In februari is het schilderij Portret van An Harrenstein (1929), vervaardigd door Charley Toorop, aan onze kerncollectie neorealisten toegevoegd. Het schilderij is een waardevolle aanvulling op de schilderijen en tekeningen van Toorop in de collectie van het MMKA. Daarbij betreft het niet zomaar een portret: de als socioloog opgeleide An Harrenstein-Schräder (1888-1951) was een van de meest interessante vrouwen uit de periode van het interbellum. Bekend werd zij door haar vroege betrokkenheid bij de Nederlandse vrouwenbeweging en door haar relatie met de kunstenaar Jacob Bendien. Als medeauteur van de publicatie Richtingen in de hedendaagsche schilderkunst dat in 1935 verscheen, is zij van blijvende invloed geweest op de Nederlandse kunstgeschiedschrijving van de vorige eeuw. Onze bijzondere dank gaat uit naar de Arnhem Arts Ambassadors, onze groep sponsoren, die de aankoop mogelijk maakte.

D

e kunstenares Charley Toorop en An Harrenstein-Schräder woonden eind jaren twintig bij elkaar in de buurt; ze verkeerden in dezelfde kringen en waren bevriend. Op het moment dat An voor Toorop model zat was zij net 40 geworden. Het portret toont haar met een voor die tijd uitzonderlijk attribuut: een stropdas. Opvallend is haar haardracht, functioneel weggekamd in een zijscheiding in plaats van het destijds voor vrouwen in haar milieu gebruikelijke opgestoken kapsel. Foto’s uit diezelfde tijd tonen haar in stoere leren jassen en zwarte truien met ritssluitingen. schakels Tegenwoordig staat Harrenstein vooral bekend als de echtgenote van een rijke Amsterdamse kinderchirurg. Deze Rein Harrenstein was in tegenstelling tot zijn vrouw een traditionele man, al zou je dat op grond van zijn tegenwoordig beroemde praktijkwoning op de Weteringschans 141 misschien niet zeggen. In 1926 werden delen daarvan verbouwd door de architect Gerrit Rietveld. Dit gebeurde volgens de principes van De Stijl, des-

2

tijds op architectuurgebied nog hoofdzakelijk bekend van het Rietveld-Schröder-huis in Utrecht uit 1924, een opdracht van Truus Schröder-Schräder, een oudere zuster van An die zelf als architecte was opgeleid. De verbouwing van het huis van de Harrensteins staat op naam van het gezamenlijke bureau Schröder & Rietveld. De manier waarop het meubilair deel uitmaakte van de totale herinrichting was verwant aan het huis van Truus, evenals de aan het werk van Mondriaan ontleende kleurstelling: wit, zwart, geel, blauw en rood. Vooral de slaapkamer en zijn inrichting waren spectacu-

Overhandiging door voorzitter Alberda van Ekensteijn aan wethouder Kreeft en Hedwig Saam, directeur

lair. Op oude foto’s is te zien dat boven een van de bedden een klein realistisch schilderijtje hing van de schilder Jakob Bendien. Het refereerde aan de situatie voor de verbouwing. Bendien heeft het interieur en het exterieur van Weteringschans 141 vaker als uitgangspunt genomen. De Harrensteins waren zijn belangrijkste afnemers en hadden een unieke verzameling van zijn tekeningen en schilderijen. Andere kunstenaars van wie zij werk kochten waren bijvoorbeeld Kurt Schwitters, El Lissitzky en Mondriaan. Rein wordt vanwege het huis en zijn collectie vaak genoemd als mecenas, maar feitelijk waren An en Bendien de schakels. Vanaf omstreeks 1924 waren zij minnaars en leefden zij met Rein in een ménage à trois. Bendien heeft beiden geportretteerd, maar An was zijn vaste model, ook voor gestileerde ogenschijnlijke fantasiekoppen. richtingen Mede door het interieur en zijn interessante bewoners werd het huis na verloop van tijd een ontmoetingsplaats van de Amsterdamse intelligentsia en culturele wereld. An was opgeleid als

sociologe en veel van haar vriendinnen waren net als zijzelf hoogopgeleid. Een aantal was actief in de vrouwenbeweging en schreef voor het tijdschrift De Werkende Vrouw, waarvan An hoofdredacteur was. Samen met Bendien verzorgde zij bijdragen over kunst, waaronder een interview met Charley Toorop in 1929. Paul Citroen, die met Bendiens zuster Lientje getrouwd was, schreef over fotografie. Rietveld was verantwoordelijk voor de layout, terwijl Truus Schröder de architectuurrubriek voor haar rekening nam. An manifesteerde zich op allerlei andere gebieden. Samen met Bendien heeft ze jarenlang gewerkt aan Richtingen in de hedendaagsche schilderkunst, een boek dat in 1935 zou verschijnen. Vanaf 1928 was zij betrokken bij Nederland - Nieuw Rusland, een genootschap dat door de goegemeente beschouwd werd als een communistische mantelorganisatie. Als secretaris van de Amsterdamse afdeling was zij een van de spilfiguren en er werd ook meestal bij haar thuis vergaderd. Het genootschap werkte vaak samen met de Nederlandse Filmliga en de daarmee gelieerde Nederlandse Toneelliga, waarvan An ook alweer secretaris was. Binnen een jaar na haar portret door Toorop raakte An overspannen, waardoor zij na verloop van tijd al haar werkzaamheden neer moest leggen. Begin 1933 werd zij opgenomen in een verpleegtehuis, waarna er in steeds mindere mate contact met haar mogelijk was. Bendien overleed later dat jaar aan een slepende ziekte. Een vriend des huizes kreeg de taak toebedeeld om hun gezamenlijke boek persklaar te maken. Als honorarium kreeg hij het portret van An door Charley, een kunsthistorisch sleutelstuk dat als schenking van de Arnhem Arts Ambassadors sinds februari in het MMKA hangt. Het portret van An Harrenstein is t/m september te zien in de tentoonstelling Neo-realisten in het MMKA.

Utrechtseweg 87 6812 AA Arnhem • 026 377 53 00 • www.mmk arnhem.nl Open: di-vrij 10-17 uur, za-zo 11-17 uur • Toegang tot 18 jaar gratis

Tentoonstellingen MMKA 2010 Neo-Realisten

Standpunten

t/m 26 september

Gelders Balkon 5: Jan Vos

23 januari t/m 28 maart

Schenking van Maria Roosens beeld Borstentros Vanaf 11 april – permanent

De geheime schilderijen van Hilma af Klint

7 maart t/m 30 mei

Pagina 10

Pagina 2

Pagina 6 & 7

Fiona Tan. Disorient and other works

28 maart t/m 20 juni Pagina 4

Sideways

28 maart t/m 20 juni Pagina 5

Gelders Balkon 6: Kees Goudzwaard

3 april t/m 6 juni

Gelders Balkon 7: Willem Weismann

12 juni t/m 15 augustus

Pagina 10

Pagina 10

What’s new? Eigen collectie hedendaagse kunst

Voor de tentoonstelling over de Zweedse Hilma af Klint, reisde gastconservator Roel Arkesteijn naar het platteland van Zweden waar het werk van deze kunstenares door haar nazaten wordt beheerd. Aangestuurd door hogere machten, ontwikkelde Af Klint al aan het begin van de 20ste eeuw een semi-abstract handschrift dat –op haar eigen verzoek– lang voor de buitenwereld verborgen bleef omdat zij vermoedde dat de wereld hier nog niet klaar voor was. De tentoonstelling in het MMKA zou er wel eens toe kunnen leiden dat wij ons beeld van de ontwikkeling van de moderne kunst met terugwerkende kracht moeten bijstellen. Nog voor Kandinsky en Mondriaan ontwikkelde Hilma af Klint abstracte kunst, maar haar teruggetrokken levenswijze en waarschijnlijk ook het feit dat zij vrouw was, leidden er toe dat wij nu pas toekomen aan het erkennen van de werkelijke bijdrage die zij aan de beeldende kunst leverde.

12 juni t/m 5 september

Mind-Set. Ineke Hans

27 juni t/m 5 september

Elger Esser

11 juli t/m 26 september

Gelders Balkon 8. Catalogtree

21 augustus t/m 10 oktober.

Pagina 9

Pagina 8

Pagina 10

L.A. Raeven

26 september t/m 28 november

Gelders Balkon 9: Strip, animatie en illustratie 16 oktober t/m 12 december

PaginA10

Otto Dix & Co (werktitel) 17 oktober t/m 9 januari

Thijs Rinsema (onder voorbehoud) Vanaf 19 december

Gelders Balkon 10: Keiko Sato

Vanaf 18 december

Pagina 10

Bovenbeekstraat 21 6811 CV Arnhem • 026 377 53 00 • www.hmarnhem.nl Open: di-vrij 10-17 uur, za-zo 11-17 uur • Toegang tot 18 jaar gratis

Tentoonstellingen HMA 2010 Ik heb een steen verlegd… De IJssel van Arnhem tot Zutphen t/m 4 april 2010

Boeren, burgers en rijkelui Tien thema’s uit de Arnhemse geschiedenis

T/m 11 maart 2013

Ontmoet je wijk

25 april t/m 24 oktober

Op de Biënnale van Venetië van afgelopen zomer en najaar, vertegenwoordigde Fiona Tan Nederland met het werk Disorient. Het is een groot voorrecht dat het MMKA nu de locatie is waar dit werk in Nederland door een breed publiek bezocht kan worden. Disorient was een absoluut hoogtepunt van de Biënnale. Fiona Tan nam de reizen van Marco Polo als uitgangspunt voor haar videotweeluik. Het werk maakt op een onnadrukkelijke, maar tegelijk heel indringende manier duidelijk wat de gevolgen zijn van Marco Polo’s ontdekkingen voor ons, maar vooral ook voor de inwoners van de ‘ontdekte’ gebieden.

Pagina 12

Reizen en ontdekken liggen vaak in elkaars verlengde. Af Klints werk reist voor het eerst naar Nederland voor een overzichtstentoonstelling waar de bezoekers met terugwerkende kracht het belang van haar werk zullen ontdekken. Fiona Tans werk brengt een nieuw perspectief op een ontdekkingsreis die eeuwen geleden plaatsvond en toen leidde tot de ontsluiting van nieuwe werelddelen. Reizen en ontdekken zijn ook de motieven van de Duitse fotograaf Elger Esser. In het werk van Esser wordt echter nog een derde element toegevoegd; tijd. Esser zoekt in zijn werk naar de ‘verloren tijd’ zoals die ook door Marcel Proust al werd beschreven. Esser sluit aan bij de lange traditie van kunstenaars die met het vastleggen van het landschap de strijd aangaan met henzelf en de plek die wij als mens in het universum innemen. Als het lukt u met ons programma mee te nemen op ontdekkingsreis langs deze verschillende standpunten ten opzichte van tijd en plaats, zijn wij in onze opdracht geslaagd. Hedwig Saam, directeur MMKA/HMA

Pagina 11

Dieren in de Kunst (onder voorbehoud) Vanaf 7 november

33

te zien:

27 maart 20 juni

Fiona Tan

Disorient and other works mirjam westen

Fiona Tan (1966) vertegenwoordigde Nederland op de Biënnale van Venetië vorig jaar. Deze solo presentatie was genoemd naar haar nieuwste werk: de tweedelige HD installatie Disorient. In dit werk dienen de dertiende-eeuwse reisverslagen van Marco Polo als vertrekpunt voor een indrukwekkende dubbelprojectie waar in heden en verleden, fictie en werkelijkheid met elkaar contrasteren. Het Museum voor Moderne Kunst Arnhem exposeert dit bijzondere project voor het eerst in Nederland.

D

e rol die Venetië heeft gespeeld als schakel tussen verschillende werelddelen vormde de aanleiding voor Disorient. Als uitgangspunt dienden de reisverslagen van de koopman Marco Polo (1254 -1324). Hij verliet in 1271 Venetië om naar het Verre Oosten te reizen en keerde in 1295 terug. Zijn observaties over rooflustige of goedgemanierde volkeren, landen met goud en specerijen in overvloed, kristalheldere rivieren en papavervelden werden opgetekend tijdens zijn gevangenschap eind dertiende eeuw in Venetië. Tan gebruikt zijn verhalen voor de gesproken tekst bij hedendaagse filmbeelden van dezelfde gebieden. Terwijl een duizelingwekkende hoeveelheid impressies van landen uit het Verre Oosten voorbij glijdt, hoor je Polo’s oordeel over de ‘vreemde’ gewoonten van de ‘volkeren’ die een ‘onverstaanbare taal spreken’, en welke handelswaar er te koop is. Zonder zich echt

4

te verdiepen in die ‘vreemde’ culturen, droeg de publicatie van zijn verhalen bij aan de stereotype beeldvorming van en (voor-)oordelen over het Oosten en uiteindelijk aan de kolonisatie ervan. Met haar beelden van onder meer vuilnisbelten en modderbruine rivieren lijkt Tan de economische en politieke uitbuiting van het Verre Oosten aan te willen duiden, die sinds de dertiende eeuw vanuit handelsstad Venetië op gang kwam. In het tweede deel verbeeldt Tan een Wunderkammer, die als een reconstructie van het privémuseum van Polo zou kunnen worden opgevat. Minder glorierijke aspecten Daarnaast richt Tan opnieuw een soort van ‘Wunderkammer’ in, ditmaal met objecten uit de collecties van het MMKA en HMA, waaruit blijkt welke sporen de Nederlandse ‘interesse’ voor de Oost heeft nagelaten. Als stille getuigen van

de eens levendige handel in kostbaar gebruiksgoed, uit China en Japan naar de Nederlanden vervoerd door verscheidene Oost-Indische Compagnieën vanaf de zeventiende eeuw, pronken nu in Tans tentoonstelling honderden Chinese miniatuurvaasjes, beschilderde Chinese dekselpotten, roodstenen Yixing- theepotten, Perzische tapijten, Japanse lakkisten afkomstig van de Gelderse adel en compagniekisten ooit gebruikt op de grote vaart. Ook viel Tans oog op objecten die verhalen over de minder glorierijke aspecten van de reizen naar andere continenten. Zoals Marco Polo verslag deed van zijn verwondering over de verre landen die hij had bezocht, zo legde marineofficier Quirijn Maurits Ver Huell (1787-1860) ruim vijfhonderd jaar later zijn herinneringen aan zijn reizen naar De Oost en West vast in verslagen, honderden tekeningen en aquarellen. Het doel ervan was niet alleen om het nageslacht kennis te laten nemen van de bijzonderheden van de inlandse bevolking en van de weelderige natuur van de ‘vruchtbare en kostbare’ eilanden van de Indische Archipel, maar ook om het gezagsherstel van Nederland in Indië (en de lucratieve opbrengsten van onder andere

specerijen) te benadrukken. Veelzeggend in dit verband zijn Ver Huells tekeningen over een van de gruwelijkste gevechten tussen de Nederlandse militairen en de bewoners van de Zuid-Molukken die zich verzetten tegen de buitenlandse overheersing in 1817. De tekeningen, die Ver Huell maakte na zijn terugkeer, kunnen worden opgevat als een rechtvaardiging van het Nederlandse optreden om het staatsgezag te herstellen, en als een poging om zijn besmette blazoen als marineman te zuiveren. De constructie van identiteit, herinneringen en het bijna melancholieke besef van het verloop van tijd, de relatie tussen fictie en werkelijkheid vormen een rode draad in het oeuvre van Tan, die zichzelf als kind van een Australische moeder en een Chinese vader, eens gekscherend een professionele buitenlander noemde. “De onwil van mensen om zich te verdiepen in andere gebruiken en andere religies is vandaag de dag nog net zo relevant als zevenhonderd jaar geleden”, aldus de kunstenares. alle afbeeldingen op deze pagina: Fiona Tan - Disorient, 2009

Atousa bandeh ghiasabadi

E

r wordt in Nederland sinds de jaren ’90 veel gediscussieerd over culturele diversiteit. Ook het MMKA vindt het belangrijk om door middel van tentoonstellingen en aankopen van niet-westerse kunstenaars aan deze discussie bij te dragen. Toen Atousa Bandeh Ghiasabadi ons benaderde met de vraag om haar project in Arnhem te presenteren, hebben we niettemin even getwijfeld. Niet vanwege de kwaliteit van de deelnemende kunstenaars, want die stond buiten kijf. Maar, zo vroegen we ons af, kun je deze ‘grote’, bijna abstracte vraagstukken wel vertalen naar het publiek? Toen ik me meer verdiepte in het project, realiseerde ik me dat haar vragen relevant zijn voor elke tentoonstelling die musea of andere cultuurinstellingen organiseren. Wij laten niet alleen maar kunst zien, wij kennen er betekenissen aan toe en dragen deze over, op basis van de kennis over (de achtergronden en context van) het werk. Het bijzondere van Bandehs project was dat zij deze discussie aanging vanuit haar praktijk als kunstenaar. Haar persoonlijke geschiedenis vormde een belangrijk motief. “Wie was ik voordat ik naar Nederland kwam en wie ben ik daarna geworden? Alle voor mij herkenbare visuele en culturele referenties zoals landschap, architectuur, licht, gezichten, gedragscodes, namen

nickel van duijvenboden

katrin korfmann

Sideways mirjam westen

Welke invloed heeft de context waarbinnen kunst wordt geëxposeerd op de beoordeling daarvan? Wat gebeurt er als een kunstenaar in een omgeving terechtkomt waarin zijn/haar referenties aan cultuur, geschiedenis en taal niet bekend zijn? Bestaat er zoiets als universele kwaliteit? en taal, leken hun betekenis te hebben verloren. En de context waarop ik tot die tijd mijn uitingen baseerde, bleef onherkenbaar voor de buitenwereld”, aldus Bandeh. Tijdens haar academietijd in Nederland bemerkte zij dat haar werk uitsluitend werd beoordeeld in het verlengde van haar positie als exotische buitenlander. “Ik was een vreemde voor mijzelf geworden, een Iranese die een ‘andere’ cultuur representeerde. Ik werd gezien als een symbool met een bepaalde identiteit, en mijn kunst als het uithangbord van die veronderstelde identiteit.” Zij benaderde in 2006 de filosofe Tina Rahimy en de kunstenaars Sara Blokland, Katrin Korfmann, Bassam Chekhes en Nickel van Duijvenboden, om gezamenlijk te reflecteren over de rol van ieders individuele achtergrond in het maken en het interpreteren van kunst. Twee jaar lang kwamen zij regelmatig bij elkaar. Ook maakten alle kunstenaars nieuwe werken binnen het kader

van de vraagstelling. In 2008 vond de eerste presentatie van Sideways plaats in de Azad Gallery in Teheran. Vanaf eind maart 2010 is de tweede editie te zien in Arnhem. Sara Blokland maakt voor Sideways de wandvullende installatie Reproduction of family (part three) waarin zij persoonlijke geschiedenissen construeert aan de hand van foto’s en filmbeelden van haar familieleden. Bassam Chekhes exposeert fotowerken en zijn film Het Amsterdamse Lieverdje (2009) waarin hij zijn leven in Nederland vergelijkt met zijn jeugd in Syrië. Fotograaf en schrijver Nickel van Duijvenboden maakt een installatie waarin foto’s en teksten worden opgevat als signalen van het onbenoembare. Bandeh exposeert metershoge tekeningen, waaronder groepsportretten, en haar nieuwste video werken. Katrin Korfmann ten slotte toont stilstaande beelden waarin het voortschrijden van de tijd verwerkt is, door meerdere opnamen van dezelfde plek tot een nieuw beeld te sme-

sara blokland

te zien:

27 maart 20 juni den. Haar serie Count for Nothing (2008) bestaat uit foto’s met van bovenaf gefotografeerde mensen op verschillende plekken op de wereld. Deze ‘birdviews’ verschillen op het eerste gezicht nauwelijks van elkaar. Pas als er ingezoomd is, worden de verschillen zichtbaar. Sideways behoort tot de zes projecten die in het kader van de Intendantenregeling Culturele Diversiteit van het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst in de afgelopen drie jaar werden gerealiseerd. Met de tentoonstelling en de boekpresentatie in het MMKA wordt Sideways afgerond. De discussie over de beoordeling van kunst in relatie tot culturele diversiteit zal echter nog lang voortduren. “Cultuur is betekenisvol”, zo schrijft Tina Rahimy in de publicatie Sideways, “niet om er een collectieve identiteit mee te benoemen maar om diversiteit te kunnen onderkennen.” Sideways in Arnhem vormt het sluitstuk van het project. Op de opening van de tentoonstelling op zaterdag 27 maart 2010 wordt de publicatie Sideways. Reflections on Changing Contexts of Art gepresenteerd, alsook het boek 6(0) Ways waarin het Fonds BVKB reflecteert op het overkoepelende project over culturele diversiteit.

bassam chekhes

5

roel arkesteijn

Het werk van de Zweedse kunstenaar Hilma af Klint (1862-1944) vormde tot voor kort een van de best bewaarde geheimen uit de kunstgeschiedenis. Die onbekendheid heeft niet alleen met haar teruggetrokken levenstijl te maken, maar ook met haar bepaling dat het werk pas twintig jaar na haar dood openbaar mocht worden. Nog weer twintig jaar later werd haar werk voor het eerst buiten Zweden getoond, in de grote reizende tentoonstelling The Spiritual in Art. Abstract Painting 1890-1985 in Los Angeles, Chicago en Den Haag (1986). Sindsdien ontbreekt haar werk in geen enkel overzicht over kunst en spiritualiteit. De waardering voor haar werk neemt alleen maar toe. Gastconservator Roel Arkesteijn stelde het eerste overzicht van haar werk in Nederland samen. Hilma af Klint was tijdgenoot van Kandinsky, Kupka en Mondriaan, maar ontwikkelde in isolement vanuit haar interesse in het bovennatuurlijke –al eerder dan haar bekendere mannelijke collega’s– abstracte schilderijen en tekeningen. De kwaliteit hiervan is dermate groot dat het museum meent dat de kunstgeschiedenis zou moeten worden herschreven. De overzichtstentoonstelling in het MMKA belicht in ruim negentig schilderijen en werken op papier Af Klints artistieke ontwikkeling. Het MMKA is er trots op dat Af Klints belangrijkste reeks De tien grootste uit 1907, bedoeld als tempelstukken, daar deel van uitmaakt. De tien grootste meten 3,5 bij 2,4 meter en zijn zowel in letterlijke als figuurlijke zin, de grootste abstracte werken uit die tijd. Biografie Na haar studie aan de kunstacademie in Stockholm vestigde Hilma af Klint zich aanvankelijk als portret- en landschapsschilder. Vanaf 1887 vormde zij samen met vier andere kunstenaressen een ‘Vrijdagsgroep’, die tekeningen en notities maakte tijdens wekelijkse seances. Vanwege haar helderziende talenten groeide Af Klint uit tot het enige medium binnen de groep. Lange tijd vond haar interesse voor het occulte nauwelijks weerslag in haar werk. Pas in 1904 veranderde haar werk ingrijpend, nadat zij een van haar geestelijke leiders had beloofd zich een jaar geheel te wijden aan het scheppen van altaarstukken die een spirituele boodschap voor de mensheid moesten vormen. Vanaf serie suw / groep 9. de zwaan nr. 1, 1914-1915

1906 ontstonden verschillende reeksen schilderijen die zijn geschilderd in een tranceachtige gemoedstoestand. Het zijn goeddeels abstracte werken in hallucinerende kleuren en met ongekend monumentale afmetingen. Tot 1915 bleef Af Klint, intussen vertrouwd met theosofie en antroposofie, op deze automatische manier werken in een schilderstijl die naast abstracte ook figuratieve elementen bevat. De vijf jaar die daarop volgden werkte zij op een bewustere manier. Vanwege haar helderziendheid beweerde zij voorbij de zichtbare wereld te kunnen kijken. Zo maakte zij in deze periode plantstudies, die behalve de uiterlijke verschijningsvorm ook de astrale lichamen van de planten toonden. Vanaf 1920, toen haar moeder stierf en zij voor het eerst in haar leven kon reizen, bezocht zij bijna jaarlijks Rudolf Steiner in het Zwitserse Dornach. Het werk uit de laatste twintig jaar van Af Klints leven toont de invloed van Steiners kleurtheorie. Niet eerder was een overzichtstentoonstelling van Af Klint in Nederland te zien. Gezien de kwetsbaarheid van Af Klints werk zal deze tentoonstelling tevens een van de laatste gelegenheden zijn om haar belangrijkste werk buiten Zweden bijeen te zien. Bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie.

de geheime schilderijen van

HILMA AF KLINT een z weedse pionier van de moderne kunst

lezing

hilma af klint

Op 13 maart lezing van Gertrud Sanqvist, professor in de theorie en geschiedenis van ideeën over visuele kunst, Lund universiteit, Zweden. Vraag de prijs op bij de receptie. Reserveren via info@mmkarnhem. nl of 026 377 53 01, i.v.m. beperkt aantal plaatsen.

te zien:

7 maart 30 mei

Met dank aan: The Hilma af Klint Foundation en de Ambassade van Zweden. serie suw / groep 9. de zwaan nr. 17, 1914-1915

6 rechterpagina: de tien grootste nr. 6. volwassenheid, 1907

7

elger esser, 240 biaRritz, 2004

te zien:

11 juli 26 sept

D

hedwig saam

e Duitse fotograaf Elger Esser (1967) groeide op in Rome. Een stad die bij een ieder die er niet woont, het verlangen oproept direct af te reizen om de kunstschatten uit de renaissance en barok, het Forum Romanum, de fonteinen op prachtige pleinen en de met cipressen omzoomde villa’s met eigen ogen te aanschouwen. Wie nooit deze stad zelf heeft bezocht, kan zich er toch een beeld van vormen dankzij de reizigers die ons voorgingen en die hun herinneringen eraan vastlegden. Iedere voetstap die de jonge Esser in deze stad zette was al eens gezet door anderen voor hem. Ieder object al eens vastgelegd, geschilderd, gefotografeerd, beschreven. Niet in de laatste plaats door Esser’s ouders zelf. Zijn vader, de schrijver Manfred Esser, kreeg een werkbeurs voor een verblijf in Villa Massimo in Rome. Zijn moeder Regine, legde de stad vast als fotocorrespondent voor het tijdschrift Der Spiegel. Temidden van de door zijn moeder gemaakte foto’s van de stad en de hordes toeristen moet Esser het gevoel zijn bekropen dat men moeilijk observator in de eigen woonplaats kan zijn. Daarvoor moet men immers vreemdeling zijn, een zekere distantie hebben. Of wellicht was er juist wel sprake van een zekere ontheemdheid, een Duitser in Rome, een gevoel van niet geheel passen in de algemeen aanvaarde oriëntatie van de hem omringende cultuur, waardoor het verlangen naar een in filosofische zin nieuwe horizon opwelde. Het is in elk geval op zijn minst opmerkelijk te noemen dat het ‘landschap’ van de stad Rome een opvallende afwezige is in het werk van Esser. In plaats daarvan kenmerkt zijn werk zich door een verlangen om zich te oriënteren in de grote ruimte van het landschap en de eindeloze tijd van de wereld. Net als Petrarca in de 14e eeuw, moest Esser zijn eigen Mont Ventoux beklimmen om zijn eigen begrip voor de grote ruimte te vinden en zijn esthetische relatie tot het landschap en vergezicht te bepalen. Om de eigen ware ruimte te kunnen bepalen is een vergezicht nodig en moest Rome dus worden verlaten. Aldus werd deze stad de plek van de bewaarde jeugdherin-

elger esser, Saint andre de cubzac, frankreich, 1996

8

‘Zolang één oog ons nog ziet ...’ Fotografie van Elger Esser

neringen, van het begin en niet zoals voor velen in de geschiedenis voor hem, het eindpunt. Elger Esser studeerde aan de kunstacademie van Düsseldorf waar hij les kreeg van de bijzonder invloedrijke Duitse fotografen Bernd en Hilla Becher. Het is echter de vraag of zij hun stempel drukten op de jonge Esser. De foto’s van het echtpaar Becher worden gekenmerkt door een zakelijke attitude ten opzichte van het gefotografeerde onderwerp waarbij een voorkeur aan de dag werd gelegd voor het fotograferen van industriële gebouwen. Bekende adepten zijn fotografen als Andreas Gursky, Thomas Ruff, Thomas Struth en Candida Höfer. Door deze oud-studenten werd de “BecherSchule” in de kunstwereld vlug een begrip. Esser heeft als hij kennismaakt met het echtpaar echter al gekozen voor landschapsfotografie waarin persoonlijke waarneming en subjectiviteit juist een grote rol zullen gaan spelen. Wel bezit Esser een zelfde systematische ‘grundlichkeit’ als de Bechers. Al tijdens zijn periode aan de kunstacademie presenteert hij zijn collectie ansichtkaar-

ten en anonieme foto’s uit het begin van de 20ste eeuw. Alle foto’s hebben de Franse Atlantische kust en het bijbehorende zee vergezicht als onderwerp. Inmiddels is de verzameling gegroeid tot ruim 25.000 exemplaren en is nagenoeg de hele Franse Atlantische kust in beeld gebracht. De uitvinding van de fotografie, aldus filosoof Ton Lemaire, en met name het vastleggen van het landschap door middel van fotografie is het voorlopige eindpunt van de publicatie van de wereld zoals die zich vanaf de late middeleeuwen heeft voltrokken. In de tijd voor Petrarca diende het beklimmen van een berg altijd een doel, zuiver praktisch of religieus van aard. Het opzoeken van een horizon of vergezicht louter om het ondergaan van een esthetisch genoegen of vanuit de behoefte zichzelf als mens te ‘meten’ met het oneindige, bestond voor het einde van de middeleeuwen niet. Hetzelfde kon gezegd worden over het afbeelden van het landschap. Pas vanaf de renaissance ontstaan met de introductie van het perspectief, afbeeldingen van landschappen als

weergave van de werkelijkheid en als zelfstandig onderwerp van een schilderij. Volgens Lemaire is er een parallel te trekken tussen de introductie en ontwikkeling van landschapsschilderkunst als zelfstandig genre en de ontwikkeling van de westerse geest die zich steeds meer vrij maakte van God om zijn eigen plek en richting in de wereld te bepalen. De gefotografeerde landschappen en vergezichten van Esser passen in de traditie waarin de moderne mens het landschap vergoddelijkt. In dit overweldigende landschap gaat de mens als individu het gevecht met zichzelf aan. Maar fotografie heeft ook het vermogen om het verleden te bewaren en de ‘continuïteit te herstellen tussen daar en hier, tussen toen en nu, tussen hen en ons’. Dit is precies wat Esser ook doet in zijn werk. Zijn verzameling ansichten zijn illustraties van ons diepste verlangen onszelf aan het verval te onttrekken. De fotografie met zijn eindeloze mogelijkheid tot reproductie is hierbij ons hulpmiddel. ‘Zolang nog één oog ons ziet, zich ons af en toe herinnert, zó lang zijn we gered en deel van de mensheid.’

elger esser, 73 dunkerque, 2006

te zien:

27 juNi 5 sept

Mind-Set Ineke Hans

Boerenverstand, folklore, kleur, intelligent materiaalgebruik en decoratie eveline holsappel fracture seat

five armed candle holder

happy horse

garlic crusher royal

forest for the trees

e tentoonstelling Mind-Set concentreert zich rond de gedachten, fascinaties en beweegredenen van ontwerper Ineke Hans (1966). Zij behoort tot de top van de Nederlandse vormgevers en geniet (inter)nationaal grote bekendheid. Na haar studie 3D design aan de Hogeschool voor de Kunsten Arnhem haalde zij haar Master in Furniture Design aan het Royal College of Art in Londen. In Engeland werkte zij enkele jaren voor Habitat UK maar verhuisde in 1998 terug naar Arnhem om haar eigen studio INEKEHANS/ARNHEM op te zetten. Ineke Hans ont-

werpt meubelen en producten voor haar eigen merk maar ook voor andere fabrikanten, waaronder de Nederlandse merken Lensvelt en Arco, en het Italiaanse Cappellini. De uitgangspunten in haar ontwerpen zijn altijd functionaliteit en gebruik. De eigenzinnige Ineke Hans heeft een uitgesproken mening over de rol van de vormgever in deze tijd. Nieuwe producten moeten alleen ontworpen worden als zij ook echt iets bijdragen. Dit sluit aan bij haar belangstelling voor duurzaamheid. Hoewel haar interesse en invloeden vaak heel lokaal zijn, hebben haar producten een uni-

versele uitstraling. “In mijn werk houd ik me bezig met archetypes en herkenning van producten. Ik probeer meestal heldere beelden te maken die niet alledaags zijn, maar een gebruiker niet in het ongewisse laten over het doel ervan. Ontwerpen moeten helder zijn, eenduidig als een pictogram. Ik maak eigenlijk meubels als pictogrammen. Dat keert telkens weer terug. Mijn interesses liggen op het vlak van zowel nieuwe als traditionele materialen en technieken, boerenverstand, folklore, kleur, intelligent materiaalgebruik en decoratie.” De tentoonstelling Mind-Set in het Museum voor

Moderne Kunst Arnhem laat niet alleen de eindproducten zien maar biedt de bezoeker een uniek inzicht in het ontwerpproces. Er wordt niet gestreefd naar conclusies, maar naar het tonen van keuzes en meerdere gedachtes vanuit een ontwerpershart, ‘a set of thoughts in a designers mind’. De tentoonstelling is associatief en verhalend van aard. Naast het eigen werk van Ineke Hans, waaronder haar nieuwste ontwerpen, heeft zij ook een verrassende keuze gemaakt uit de collecties van het Nederlands Openluchtmuseum, het MMKA en het HMA.

D

De Vereniging Vrienden Gemeentemusea Arnhem bestaat sinds 1946 en heeft ruim achthonderd leden. De afgelopen jaren organiseerde de Vereniging een groot aantal lezingen, rondleidingen en excursies ten behoeve van haar achterban. Vrienden verrichten vrijwilligerswerk ten behoeve van de musea en de vereniging. Ze stimuleren de interesse voor beeldende kunst en de beoefenaren daarvan. Jaarlijks doet de VVGA een schenking aan de Arnhemse gemeentemusea MMKA en HMA. Legaten en extra giften van vrienden ondersteunen het werk van de vereniging.

V riendschap bestaat uit geven én nemen. Wat staat er tegenover het lidmaatschap? • gratis toegang tot beide musea (kleine toeslag bij bijzondere tentoonstellingen). • uitnodigingen voor lezingen, excursies en rondleidingen • toegang bij de opening van tentoonstellingen • toezending van de Museumkrant • 20% korting op eigen uitgaven van de gemeentemusea Arnhem • welkomstgeschenk i.c. boekje 100X (collectiekeuze van Max Meijer) of Cahier 60-jaar Vriendschap.

Het lidmaatschap kost € 25.-; partner-lidmaatschap (twee personen op één adres) €35.- per kalenderjaar.

actuele informatie Excursies voerden vorig jaar naar o.a. het Rijksmuseum en de Hermitage in Amsterdam, het Bonnefantenmuseum in Maastricht en Huis Bergh in ’s Heerenberg. De belangstelling voor de excursies

is altijd groot. Nieuwe zijn in voorbereiding. Leden worden op de hoogte gehouden van activiteiten die op de rol staan. WEBSITE op de website van het MMKA is een greep uit de activiteiten van de Vrienden te zien onder de knop organisatie>vrienden voor meer informatie en aanmelden als lid: Aanmelden kan na betaling van het lidmaatschapsgeld, met uw volledige naam en adres bij: [email protected] Geeft u daarbij ook op of u het boek 100x of het cahier Uit 60 jaar vriendschap wilt ontvangen. Het bedrag kunt u overmaken op girorekening 421700 t.n.v. Penningmeester van de Vereniging Vrienden Gemeentemusea Arnhem onder vermelding van ‘nieuw lid’. Meer informatie? Mail: [email protected]

9

jan vos

5

Het Gelders Balkon 2010

In de koepelzaal van het MMKA worden regelmatig kleinere tentoonstellingen georganiseerd. Sinds 2009 bepaalt een speciale commissie op uitnodiging van het museum welke kunstenaars met Gelders binding op dit podium komen exposeren.

Gelders Balkon 5 Jan Vos – It’s not always bright and healthy homes 23 januari – 28 maart De Nijmeegse kunstenaar Jan Vos (1955) is de meester van het gevonden voorwerp en werkt nagenoeg uitsluitend met afgedankt materiaal: verflensde kiekjes, pur-spuitbussen, een pot augurken, kinderspeelgoed, schoenzolen. Hij assembleert, besmeurt en creëert verzamelingen en toevallige ontmoetingen.

kees goudzwaard

6

willem weisman

7

Gelders Balkon 6 Kees Goudzwaard - Provisional space 3 april– 6 juni Op het eerste gezicht lijken Kees Goudzwaards werken eenvoudige kleurstudies of modellen die zijn opgebouwd uit stukken papier, transparante bladen en plakband, gerangschikt in wisselde patronen of rasters. Van dichterbij bekeken blijkt echter dat het gaat om zeer zorgvuldig gemaakte schilderijen. Hij weet met verf de perfecte illusie van papier op te wekken. Goudzwaard (1958) woont en werkt in Arnhem en exposeerde ondermeer in Nederland, Duitsland, België en Portugal.

Gelders Balkon 7 Willem Weismann 12 juni–15 augustus Willem Weismann (1977) is een trefzeker colorist en zijn schilderijen laten veel zien. Tegelijkertijd blijven ze op een bepaalde manier gesloten. Omgevingen, huizen, dingen en mensen worden aangeduid, maar hebben niet de pretentie de werkelijkheid te weerspiegelen. Verf blijft verf waar zij van de schilder verf moet blijven, bijvoorbeeld op vloeren of op een doek. Het proces zelf wordt van steeds meer invloed op het beeld, door het canvas als palet te gebruiken, maar ook om de kwasten schoon te maken. Willem Weismann (1977) woont en werkt in Londen. Hij volgde de Hogeschool voor de Kunsten Arnhem en het Goldsmith College in Londen.

Gelders Balkon 8 Catalogtree 21 augustus – 10 oktober Joris Maltha (1974) en Daniël Gross (1973) ontmoetten elkaar tijdens hun studie aan de Werkplaats Typografie in Arnhem. Samen richtten zij in 2001 het ontwerpbureau Catalogtree op. Ze hebben een grote interesse in het verwerken en visualiseren van kwantitatieve data. Zij ontwikkelen hiervoor hun eigen soft‑ en hardware. Recente projecten zijn onder andere de visualisatie van het parkeergedrag van diplomaten in New York en homebrew 3D scans. Beiden geven les aan de afdeling Information & Interactive Media Design van ArtEZ.

Gelders Balkon 9 Strip, animatie en illustratie 16 oktober – 12 december

catalogtree

8

In dit Gelders Balkon een verrassende presentatie van vijf in Gelderland werkende toegepaste kunstenaars. Wilma de Bock en Karel van der Eijk tekenen al sinds 2000 aan A never ending story, een verhaal waarbij de een reageert op de laatste tekening van de ander. Van tevoren is geen onderwerp afgesproken. Esther Aarts is illustrator en haar typografie is met de hand gemaakt, speels en nauw verbonden met taal. Aarts steekt mild de draak met de wereld om ons heen en de manier waarop mensen hun levens vormgeven. Roel Venderbosch werkt als illustrator voor NRC.next, en als striptekenaar en grafisch vormgever. Helderheid, humor en een grote ideeënrijkdom zijn de verbindende elementen in zijn tekeningen. Mascha Halberstad maakt animaties. In haar serie 45 toeren, geïnspireerd op een verzameling van rare lp’s en obscure singeltjes, heeft ze een reeks verhalen in steeds een andere stijl geanimeerd.

9 van links naar rechts: esther aarts macha halberstad roel venderbosch Wilma de Bock & Karel van der Eijk

Gelders Balkon 10 Keiko Sato 18 december – 13 februari 2011

10

keiko sato

10

Keiko Sato (Japan, 1957) woont en werkt in Nijmegen. Zij maakte vanaf 1995 naam met installaties waarbij zij de vloeren van expositiezalen volledig met zand, pigment en scherven bedekt. In haar installaties gaan destructie en creatie van nieuw leven hand in hand. Tijdens de aanslagen in Amerika op 11 september 2001 verbleef Sato in New York. Zij realiseerde zich dat zij haar vader, die kamikaze piloot was geweest, nauwelijks kende. Het onderzoek naar de relatie tussen kamikazepiloten en terroristen neemt sindsdien een belangrijke plaats in.

Bekijk het! Kunstbelevenissen in het museum

Op verschillende zondagen in het jaar worden er activiteiten voor kinderen van 8 t/m 12 jaar georganiseerd. De ene keer staat er een bijzondere workshop op het programma en de andere keer een rondleiding. De activiteiten sluiten aan bij de steeds wissellende tentoonstellingen en starten altijd om 14.00 uur. Voor de verschillende thema’s kijk op de website: www. mmkarnhem.nl. Overzicht activiteiten Zondag 21 maart 13.00 uur juniorrondleiding door leerlingen van het Montessori college Arnhem. Gratis, wel entree museum € 7,- , tot 18 jaar gratis. Zondag 11 april 13.00 uur juniorrondleiding door leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Arnhem. Gratis, wel entree museum € 7,- , tot 18 jaar gratis. Zondag 25 mei 14.00 uur Bekijk het! Rondleiding € 2,50 per kind, ouders betalen entree. Zondag 27 juni 14.00 uur Bekijk het! Workshop € 7,50 per kind, ouders betalen entree. Aanmelden voor deelname aan de activiteiten, graag via 026-3775301.

Ontmoet je wijk mieke gresnigt

De tentoonstelling Ontmoet je wijk is gebaseerd op verhalen van Arnhemmers. Via oproepen in o.a. wijkkranten zijn bewoners uit vier Arnhemse wijken (Hoogkamp, Geitenkamp, Malburgen en Schuytgraaf) gevraagd om verhalen, foto’s en films over ontmoetingen en ontmoetingsplekken, van toen en nu, in te zenden. Het kan gaan om persoonlijke ontmoetingen, zoals een dagelijkse wandeling met de buurman, een onderling praatje tijdens het uitlaten van de hond of het jaarlijkse straatfeest. Maar ook over ontmoetingen in bijvoorbeeld het buurthuis, de supermarkt, de kerk of op de sportclub. Daarnaast is de samensteller van de tentoonstelling, fotograaf Mieke Gresnigt, de vier wijken ingetrokken om bewoners te ontmoeten, te interviewen en te fotograferen.

Vier je verjaardag in het museum!

Een museum saai? Helemaal niet! In het MMKA kun je voortaan zelfs je verjaardag vieren. Niks geen saaie rondleiding, maar een tocht door het museum waarin jij kan zeggen wat je van de kunstwerken vindt. We eindigen in het auditorium waar je zelf aan de slag gaat. Je kan kiezen uit drie verschillende workshops waarin je gaat tekenen, sieraden gaat maken of mode ontwerpen. De prijs van het kinderfeestje is € 125,- dit is inclusief korte rondleiding met workshop, lekkers & limonade en natuurlijk een verrassing voor de jarige. Er kunnen 10 kinderen meedoen. Het arrangement duurt 1,5 uur. Ouders/begeleiders betalen entree van het museum. Lijkt het je wat om je verjaardag in het Museum voor Moderne Kunst Arnhem te vieren? Stuur dan een mailtje naar [email protected] of bel 026-3775301.

Kunsttas MMKA / HMA

Voor kinderen van 8 tot en met 12 jaar ligt er bij de entree een Bekijk het kunsttas klaar. Gewapend met de tas ga je op ontdekkingstocht langs de tentoonstellingen (en door de museumtuin in het MMKA). In de papieren tas zitten verschillende teken, dicht- en kijkopdrachten die aansluiten bij de tentoonstellingen. Zo leer je op een speelse manier het museum kennen.

Rondleiding door juniorgidsen MMKA

Speciaal voor het voortgezet onderwijs is er een lessenserie ontwikkeld waarin leerlingen in twaalf lessen opgeleid worden tot junior rondleider. Natuurlijk weet iedereen dat het museum vol kunst hangt, maar wie zoekt deze kunst uit, hoe komt het in het museum en wie hangt de kunstwerken op? Leerlingen krijgen een kijkje achter de schermen en zien met welke ideeën de tentoonstellingen zijn ingericht. In de lessen wordt besproken hoe ze zelf graag rondgeleid worden en wat je juist wel en niet moet doen om de aandacht van je publiek vast te houden. Alle opgedane kennis wordt verwerkt in een rondleiding die door de leerlingen gegeven wordt aan familie, vrienden, docenten/klasgenoten en overige museumbezoekers. Zie het overzicht activiteiten ovenaan deze pagina voor de data.

Audiotour HMA

In mei dit jaar komt er een audiotour voor volwassenen in het HMA beschikbaar. Deze tour wordt gemaakt bij de nieuwe vaste opstelling, Boeren burgers & rijkelui. Tien thema’s uit de Arnhemse geschiedenis. Op verschillende punten in de tentoonstelling wordt op verhalende wijze meer informatie gegeven bij de objecten. Diverse personen uit de geschiedenis komen tot leven en zullen een tijdsbeeld schetsen. Zo zal bijvoorbeeld oud bewoonster van het pand, de dochter van Cornelis van der Hart vertellen over vroegere tafelgewoontes en fopglazen.

John Robben en zijn klasgenoten, 4e klas van school nr. 11 in Malburgen, 1957-1958.

Ontmoetingen Alles tezamen is Ontmoet je wijk, hoe kan het ook anders, vol mooie, bijzondere, gewone en vergeten ontmoetingen. Zo maken we kennis met Wim Smit en zijn inzending over de grote vijver in Sonsbeek, die in een dorpsplein van ijs verandert omdat bewoners van de Hoogkamp er massaal naar toetrekken zodra er geschaatst kan worden. Dit gebeurde afgelopen winter maar ook al vlak na de oorlog, zoals te zien is op zijn film. John Robben vertelt over hoe hij in 1953 als vijfjarig jongetje in de Ereprijslaan in Malburgen kwam wonen. Hij en zijn schoolvriendjes hadden alle ruimte en speelden in de vele bunkers die toen nog makkelijk toegankelijk waren. Ook maken we kennis met Ibo Ahmed Yonis en Lawan Hamdazas; samen met hun vrienden waren ze het rondhangen op straat zat en gingen daarom opzoek naar een eigen ontmoetingspek. Inmiddels zijn ze vrijwilliger voor het, mede door hen opgezette, jongerencentrum Remixx en coördineren ze vele activiteiten voor jongeren en kinderen uit de buurt. Boerderij de Buitenplaats is een belangrijke ontmoetingsplek in de nieuwe wijk Schuytgraaf. Vroeger was de boerderij van de Centrale Suiker Maatschappij en op de omliggende landerijen werden suikerbieten geteeld. Brigitte, de dochter van een arbeider die daar met zijn gezin woonde en werkte, heeft als jong meisje met een eigen fotocamera het leven op de boerderij vastgelegd. Op de Geitenkamp is in januari het huis Fier geopend waar mensen uit de wijk zelf hun activiteiten organise-

ren. Zo verzorgen Riet en Rob daar iedere dinsdag een maaltijd voor bewoners uit de wijk. Ze willen de gasten echt het gevoel geven dat ze uit eten zijn, hopen op goede contacten en dat er vriendschappen ontstaan. Arnhemmers bouwen dus mee aan het geheugen van hun wijk en stad. Bij de tentoonstelling verschijnt een boekje met ontmoetingsverhalen uit het heden en verleden van de vier wijken. Daarnaast wordt er in elke wijk een tentoonstelling voor en met wijkbewoners georganiseerd. Ook maakt Radio & TV Arnhem radio-items over ontmoetingen in de vier wijken. Deze zijn zowel via de radio als in de tentoonstelling te beluisteren. Op de website www.ontmoetjewijk.nl worden alle verzamelde en ingezonden verhalen geplaatst. (Inzenden kan t/m 3 april, kijk op de website!) Deze website biedt ook de mogelijkheid om op de verhalen te reageren. Info over de tentoonstelling in het HMA is te vinden op www.hmarnhem.nl. Ontmoet je wijk is een samenwerkingsproject van: Historisch Museum Arnhem, de Gelderland Bibliotheek, Volksuniversiteit Arnhem en Het Gelders Archief. Met dank aan: RTVArnhem & Carien Poissonnier

te zien:

25 APRIL 24 OKT

Stil uit film van Arie de Groot over optocht gymnastiekvereniging Actief (AGVO) met fanfarekorps bij de Orchislaan. Malburgen

Colofon

Eindredactie Linda Schregardus Vormgeving Alfred Boland Tekst correctie Florence Aalbers Tekstbijdragen Mirjam Westen, Ype Koopmans, Eveline Holsappel, Hedwig Saam, Kristin Duysters, Femke Hogenbosch, Mieke Gresnigt, Roel Arkesteijn.

Fotoalbum van Brigitte, opgegroeid op de Boerderij, die inmiddels de Buitenplaats heet. De boerderij bood plaats aan drie gezinnen, van de baas en van twee arbeiders.

11

Boeren, burgers en Rijkelui Vooral de ‘rijkelui’ hadden het eeuwenlang voor het zeggen te zien t/m:

2013

nicolaas van der waay, portret van a.j.a.a. baron van heemstra en zijn broer, h.p.j. baron van heemstra, 1891

oor trouwe bezoekers is het een weerzien van oude bekenden, maar ook een ontdekkingstocht vol verrassingen en nieuwe vondsten. Want kent u het immense portret van de Arnhemse burgemeester A.J.A.A. baron Heemstra met zijn broer en Deense Dog? Of wist u dat olifanten in een reclamefilm van de AKU (nu AKZO/ Nobel) de onverwoestbaarheid en onkreukbaarheid van Terlenka-stoffen demonstreren? Bij een bezoek aan het Historisch Museum wacht u een ontvangst in een prachtig achttiende-eeuws patriciërspand met beschilderde behangsels, schitterend stucwerk en vele andere originele interieurfragmenten. In deze toepasselijke ambiance ontvouwt de geschiedenis van Arnhem zich in tien thema’s met onderwerpen als Recht en orde, Rijkdom en Weelde, Arnhem en de Oosterbeekse School, Arnhemse verzamelaars, Aan tafel!, Boeren, jagers en Romeinen, en de Evacuatie 19441945. In de titel ‘Boeren, burgers en rijkelui’ zijn het vooral de ‘rijkelui’ die het eeuwenlang in Arnhem voor het zeggen hebben gehad en de ontwikkeling van de stad in sterke mate hebben bepaald. Ook de museumcollectie is voor een groot deel voortgekomen uit schenkingen en legaten van de bezittingen en verzamelingen van rijkelui.

trok, was dit niet de voornaamste reden waarom veel schilders zich rond Arnhem vestigden. Dat kwam door de natuur van de Veluwezoom, die rond 1840 werd ‘ontdekt’ door de Arnhemse kunstenaar Frederik Hendriks en de uit Utrecht afkomstige Johannes Bilders. Zij vestigden zich in Oosterbeek (en Wolfheze) en omringden zich met leerlingen, vaak schilders uit het westen van het land. Tussen 1840 en 1860 was er een ware ‘kunstenaarskolonie’ in Oosterbeek. Bilders wijdde de jongelingen in door ze te dopen in de beek bij de oude eiken in Wolfheze. De Arnhemse schilder Jacob Cremer legde deze zogenaamde Wodanseiken vast op een prachtig doek die samen met schilderijen van Matthijs Maris, Anton Mauve, Johannes en Gerard Bilders, Frederik Hendriks, Théophile de Bock en Charles Dankmeijer te zien zijn. Maar ook na de tijd van de Oosterbeekse School bleef het landschap veel schilders trekken, evenals daarvoor. Jan van Goyen schilderde meer dan twintig schilderijen van Arnhem, waarvan er twee in het Historisch Museum hangen. De grote aantrekkingskracht voor de schilders lag in de hoog gelegen stuwwal en de lager gelegen Rijn die in een bocht langs de stad lag. Bij de Arnhemse stadsgezichten kunt u zien hoe schilders door de eeuwen heen de panorama’s rondom Arnhem op doek hebben vastgelegd.

V

Rijkdom en weelde Al in de zestiende eeuw woonden in Arnhem veel grootgrondbezitters. Het waren veelal conservatieve, rentenierende families afkomstig uit adellijke geslachten en de rijke burgerij. Door de hoge graanprijs in de zeventiende eeuw, en de toename van de boerenbevolking en daarmee de vraag naar pachtgrond, zagen de grootgrondbezitters hun inkomsten fors stijgen. Aangezien er in Arnhem geen gefortuneerde koopliedenklasse bestond waarvan de leden machtige functies ambieerden, namen vooral de grootgrondbezitters de bestuurlijke functies voor hun rekening. Het zijn dan ook steeds dezelfde familienamen die opduiken bij belangrijke benoemingen, zoals Van Arnhem, Everwijn, Kelffken, Van Eck en Brantsen. In de portrettengalerij is te zien hoe zij zich in volle glorie voor het nageslacht hebben laten vereeuwigen. Soms deden ze een beroep op een lokale schilder, maar vaak genoeg schroomden zij niet een beroep te doen op een schilder van naam zoals Wallerant Vaillant of Gerard ter Borch. De regenten staken hun geld in de aankoop van nieuwe gronden, de verbouw van hun stadshuizen, de opvoeding van hun kinderen en strategische huwelijken. Ook werd het geld vastgelegd in pronkzilver dat bij geboorte, huwelijk of andere gelegenheden cadeau werd gedaan. Voorbeelden hiervan staan in twee grote vitrines in de pronkkamer opgesteld met als blikvangers het imposante rococo toiletstel, de befaamde muntenbokaal van de familie Brantsen en het Haagse theeservies van burgermeestersdochter Sibilla Lucretia Umbgrove. Pronkkamer met behangsels In de achttiende en negentiende eeuw gaven de regenten hun geld uit aan de bouw van nieuwe, luxueuze huizen en buitenplaatsen met rijk gedecoreerde interieurs en fraai aangelegde tuinen. Het Historisch Museum Arnhem is daar zelf een mooi voorbeeld van, met de pronkkamer als

12

kristin duysters

In februari van dit jaar is de vernieuwde vaste presentatie van het Historisch Museum Arnhem geopend onder de titel ‘Boeren, burgers en rijkelui’. Het is een feest dat eindelijk de stadsgezichten van Arnhem weer permanent te zien zijn en de portretten na meer dan dertig jaar depotverblijf weer mogen stralen in een heuse portrettengalerij. hoogtepunt. De zeepzieder Cornelis van der Hart liet dit huis omstreeks 1758 bouwen. Behalve een rijk koopman was hij schepen en burgemeester van Arnhem. Het stucwerk aan het plafond weerspiegelt als het ware Van der Harts levenscredo: door wijsheid, kennis en koopmanschap wordt welvaart en rijkdom verkregen. Hij, of later zijn schoonzoon Jan Hendrik, liet in deze kamer bovendien schitterende beschilderde behangsels aanbrengen met scènes uit het leven van Alexander de Grote. Haagje van het Oosten Behalve de Arnhemse elite lieten ook veel rijken uit het Westen rondom Arnhem en de Veluwezoom buitenplaatsen aanleggen. De fraaie landschappelijke ligging had een grote aantrekkingskracht op gefortuneerden en toeristen. Het Arnhemse gemeentebestuur zette zich in de negentiende eeuw sterk in om deze twee groepen aan te trekken en Arnhem als vestigingsstad voor rijken te promoten. Arnhem mocht als eerste stad van Nederland de vestingwerken afbreken, waarna met de aanleg van een brede ring van wandelgebieden, singels, plantsoenen en spoorverbindingen kon worden begonnen. De stad wilde een concurrent zijn voor de lommerrijke plaatsen in

het westen van het land, zoals Den Haag en Hilversum. Arnhem werd niet voor niets aangeprezen als ‘Haagje van het Oosten’. Langs de singels verrezen grote villa’s. Bekend zijn de nog steeds bestaande Fromberghuizen aan het Willemsplein. Hier huisde een van de verzamelaars die in de negentiende eeuw in Arnhem woonde: W.F.K. baron van Verschuer. Hij legateerde zijn 3.000 stuks tellende Delfts aardewerk en oosters porseleincollectie aan de Staat tot plaatsing in het museum in Arnhem. Als u de museumzaal met het thema Arnhemse verzamelaars in loopt, wordt u ongetwijfeld overdonderd door de hoeveelheid en variatie van zijn verzameling: niet alleen blauwwit Chinees porselein maar ook koddige beeldjes van kakkende lieden, dieren, bont gekleurde muiltjes en een unieke collectie roodstenen theepotten. De Oosterbeekse School In de negentiende eeuw ontstonden er ook allerlei culturele voorzieningen. Zo werd in 1847 concertzaal Musis Sacrum gebouwd waar grote internationale zangfestijnen plaatsvonden. Musis werd in 1852 uitgebreid om plaats te kunnen bieden aan grote nationale tentoonstelling van nijverheid en industrie en toneelvoorstellingen. Hoewel het culturele aanbod ook kunstenaars

Een kentering Het beleid van de gemeente om vooral rijken te trekken, hield de grote industrialisatie tegen. Pas in 1911 kwam de sprong voorwaarts. In dat jaar werd in Arnhem de ENKA (vanaf 1929 AKU)-fabriek voor kunstzijde gebouwd. Met de tinfabriek Billiton(1928) en later de Ciago-rubberfabriek (1959) op het industrieterrein De Kleefse Waard kwam ook de zware, vervuilende industrie naar Arnhem. In de zaal Arnhemse productie worden de belangrijkste industrieën van Arnhem in beeld gebracht. De prachtige keramische producten van Colebrander, de Ram en de Arnhemsche Fayencefabriek ontbreken daarbij niet. Veel van deze in Arnhem gevestigde industrieën hebben inmiddels hun poorten gesloten of zijn naar elders verhuisd. Arnhem is van een woonstad meer een werkstad geworden met veel dienstverlenende instellingen. Ook het beeld van Arnhem als deftige stad is inmiddels verdwenen. De verwoesting van een deel van de stad in de Tweede Wereldoorlog heeft daartoe bijgedragen. In de film De Terugkeer (1946) is te zien hoe de stad in troosteloze puinhopen is veranderd. De beelden blijven nog lang op je netvlies branden. Ook uit de persoonlijke verhalen over de evacuatie en bewaard gebleven voorwerpen blijkt hoe vreselijk er is huisgehouden in de stad, maar ook hoe snel de evacués terug wilden keren naar HUN stad. De Arnhemmers waren net als de olifant van Terlenka: onverwoestbaar. Met man en macht werd aan de wederopbouw gewerkt. Arnhem herrees als een feniks uit haar as. De vernieuwde presentatie en restauratie van de schilderijen is tot stand gekomen met steun van: Gelders Archief, Arnhem Stichting Martens van Sevenhoven Fonds Ridderschap van Gelderland M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting