List of Abbreviations ABR form
• General assessment and registration form
AD
• Alzheimer’s disease
ADAS-COG
• Alzheimer Disease Assessment Scale-cognition
aMREC
• Accredited Medical Review Ethics Committee
ApoE
• Apolipoprotein E
BDNF
• Brain derived neurotrophic factor
CaRe
• Dutch School of Primary Care Research
CBO
• ”Centrum voor Beweging en Onderzoek” (Dutch): Centre for Movement and Research
CESD
• Center for Epidemiologic Studies Depression scale
CNS
• Central nervous system
DAD
• Disability Assessment for Dementia
DLB
• Lewy body dementia
DQOL
• Dementia-Quality of Life
DSM-IV-TR
• Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-IV-text revision
EEG
• Electroencephalogram
EF
• Executive functioning
EMGO
• Extramural Medicine Institute
EOD
• Early-onset dementia
EOAD
• Early-onset Alzheimer’s disease
EXERCISE-ON
• EXERcise and Cognition In Sedentary adults with Early-ONset dementia.
FTD
• Frontotemporal dementia
GES
• General Self-efficacy Scale
GIT
• Groningen Intelligence Test
(i)ADL
• (instrumental) activities of daily living
IGF
• Insuline-like growth factor
IS
• Interdaily Stability
IV
• Intradaily Variability
LMM
• Linear Mixed Models
170
LOD
• Late-onset dementia
LOAD
• Late-onset Alzheimer’s disease
MCI
• Mild cognitive impairment
MMSE
• Mini Mental State Examination
(f)MRI
• (functional) magnetic resonance imaging
NGF
• Nerve growth factor
NINCDS-ADRDA
• National Institute of Neurological and Communicative Disorders and Stroke and the Alzheimer’s Disease and Related Disorders Association
NINDS-AIREN
• National Institute of Neurological Disorders and Stroke and the Association Internationale pour la Recherche et l’Enseignement en Neurosciences
NT-3/4
• Neurotrophin-3/4
NTR
• The Netherlands National Trial Register
PASE
• Physical Activity Scale for the Elderly
PET
• Positron emission tomography
PS1/2
• Presenilin 1/2
QOL
• Quality of life
RA
• Relative Amplitude
RBMT
• Rivermead Behavioural Memory Test
RCT
• randomized controlled trial
SCWT
• Stroop Color Word Test
SPECT
• Single-photon emission computed tomography
SPSS
• Statistical Package for the Social Sciences
TMT
• Trail Making Test
VaD
• Vascular dementia
VO2max
• maximal oxygen uptake
VUmc
• VU University medical centre
WAIS-R
• Wechsler Adult Intelligence Scale-Revised
WASO
• Wake after sleep onset
171
List of publications Hooghiemstra AM, Eggermont LHP, Scheltens P, van der Flier WM, Scherder EJA. The rest-activity rhythm and physical activity in early-onset dementia. Alzheimer Disease & Associated Disorders. 2014. In press. Hooghiemstra AM, Eggermont LHP, Scheltens P, van der Flier WM, Bakker J, de Greef MHG, Koppe PA, Scherder EJA. Study protocol: EXERcise and Cognition In Sedentary adults with Early-ONset dementia (EXERCISE-ON). BioMed Central Neurology. 2012; 12:75. Hooghiemstra AM, Eggermont LHP, Scheltens P, van der Flier WM, Scherder EJA. Exercise and Early-Onset Alzheimer’s Disease: Theoretical Considerations. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders Extra. 2012; 2:132145. Scherder EJA, Eggermont LHP, Achterberg WP, Plooij B, Volkers KM, Weijenberg RAF, Hooghiemstra AM, Prick AE Pieper M, Blankevoort CG, Zwakhalen SMG, van Heuvelen MJ, Harmers J, Lobbezoo F, Swaab DF, Pot AM. Pain and physical (in)activity in relation to cognition and behaviour in dementia. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie. 2009; 40:270-278.
172
Hall of fame: list of theses VU UNIVERSITY, DEPARTMENT CLINICAL NEUROPSYCHOLOGY M van der Schoot: Dyslexia and Inhibition: A Behavioral and Electrophysiological Exam ination (6 -11-20 01) SCJ Huijbregts: Attention and Information Processing in Early and Continuously Treated Phenylketonuria (30 - 5 -20 02) APJ Scheres: Inhibitory control and cognitive energetic factors in AD/HD (10 -9-20 02) SWD Smit- Glaudé: An investigation into the precursors of P- and L- dyslexia and the ef fects of neuropsychological, preventive intervention (12- 6 -20 03) HM Geurts: Executive functioning profiles in ADHD and HFA (11-11-20 03) L Gootjes: Hemispheric connectivity and laterality of language processing (14-9-20 04) MB de Ruiter: Neural correlates of nonclinical dissociation (28 - 6 -20 05) KRA van Dijk: Peripheral electrical nerve stimulation in Alzheimer’s Disease (6 -9-20 05) CS van Meel: Adaptive control in attention deficit / hyperactivity disorder (25 -10 -20 05) AE Goudriaan: Self regulation in pathological gambling and related disorders (18 -11-20 05) TM Horsley: Not all dyslexics are created equal: neurocognitive evidence (24-11-20 05) MW Luijpen: Transcutaneous electrical nerve stimulation in mild cognitive impairment (8 12-20 05) AM Boonstra: Aspects of ADHD in adults: neurocognitive functioning, actigraphy, ef fects of methylphenidate, and association with genetic polymorphisms (3 - 4-20 06) JM Oosterman: Aging matters (25 - 5 -20 07) LHP Eggermont: Neurorehabilitation in dementia on the move: Influences of physical ac tivity on cognition, mood, and the rest- activity rhy thm (21-12-20 07) M Luman: ADHD: can reinforcement resolve the problem? (15 -2-20 08) NNJ Lambregts- Rommelse: Do endophenotypes bring us closer to understanding ADHD? : Neuropsychological endophenotypes and their molecular genetic underpinnings in ADHD (30 - 5 -20 08) (Cum Laude) R van Mourik: A novel perspective on interference control and distraction in ADHD (16 -22010) B Plooij: (Under)treatment of pain in dementia (8 -11-2012) KM Volkers: Physical (in)activity and cognition in cognitively impaired older people (17-122012) CGW Alderlieste - de Jong: Attention Deficit/Hyperactivity Disorder and reading disorder more alike than dif ferent: The neurocognitive underpinnings of their comorbidity (20 -3 2012) JF de Kieviet: Growing into a dif ferent brain: The outcome of very preterm birth at school age (18 - 6 -2013) (Cum Laude) RAF Weijenberg: Mastification and oral health in elderly persons with dementia (18 -122013) AM Hooghiemstra: Early- onset dementia: With exercise in mind (03 -12-2014)
173
VUMC ALZHEIMER CENTER L Gootjes: Dichotic Listening, hemispheral connectivity and dementia (20 04) K van Dijk: Peripheral Nerve Stimulation in Alzheimer’s Disease (20 05) R Goekoop: functional MRI of cholinergic transmission (16 - 01-20 06) R Lazeron: Cognitive aspects in Multiple Sclerosis (03 - 07- 20 06) NSM Schoonenboom: CSF markers in Dementia (10 -11-20 06) ESC Korf: Medial Temporal Lobe atrophy on MRI: risk factors and predictive value (22-1120 06) B van Harten: Aspects of subcortical vascular ischemic disease (22-12-20 06) B Jones: Cingular cortex networks: role in learning and memory and Alzheimer’s disease related changes (23 - 03 -20 07) L van de Pol: Hippocampal atrophy from aging to dementia: a clinical and radiological perspective (11- 05 -20 07) YAL Pijnenburg: Frontotemporal dementia: towards an earlier diagnosis (5 -7-20 07) A Bastos Leite: Pathological ageing of the Brain (16 -11-20 07) ECW van Straaten: Vascular dementia (11-1-20 08) RLC Vogels: Cognitive impairment in heart failure (11- 4-20 08) J Damoiseaux: The brain at rest (20 - 5 -20 08) GB Karas: computational neuro - anatomy (19- 6 -20 08) FH Bouwman: Biomarkers in dementia: longitudinal aspects (20 - 6 -20 08) AA Gouw: Cerebral small vessel disease on MRI: clinical impact and underlying pathology (20 - 03 -20 09) H van der Roest: Care needs in dementia and interactive digital information provisioning (12-10 -20 09) C Mulder: CSF Biomarkers in Alzheimer’s disease (11-11-20 09) W Henneman. Advances in hippocampal atrophy measurement in dementia: beyond diagnostics (27-11-20 09) SS Staekenborg: From normal aging to dementia: risk factors and clinical findings in relation to vascular changes on brain MRI (23 -12-20 09) N Tolboom: Imaging Alzheimer’s disease pathology in vivo: towards an early diagnosis (12- 02-2010) E Altena: Mapping insomnia: brain structure, function and sleep intervention (17- 03 -10). NA Verwey: Biochemical markers in dementia: from mice to men. A translational ap proach (15 - 04-2010) MI Kester: Biomarkers for Alzheimer’s pathology; Monitoring, predicting and understanding the disease (14- 01-2011) JD Sluimer: longitudinal changes in the brain (28 - 04-11) SD Mulder: Amyloid associated proteins in Alzheimer’s Disease (07-10 -11) SAM Sikkes: measuring IADL in dementia (14-10 -11) A Schuitemaker: Inflamation in Alzheimer’s Disease: in vivo quantification (27- 01-2012) K Joling: Depression and anxiety in family caregivers of persons with dementia (02- 042012) W de Haan: In a network state of mind (02-11-2012) (Cum Laude)
174
D van Assema: Blood-brain barrier P- glycoprotein function in ageing and Alzheimer’s disease (07-12-2012) JDC Goos: Cerebral microbleeds: connecting the dots (06 - 02-2013) R Ossenkoppele: Alzheimer PEThology (08 - 05 -2013) HM Jochemsen: Brain under pressure: influences of blood pressure and angiotensin- converting enzyme on the brain (04-10 -2013) AE van der Vlies: Cognitive profiles in Alzheimer’s disease: Recognizing its many faces (2711-2013) I van Rossum: Diagnosis and prognosis of Alzheimer’s disease in subjects with mild cognitive impairment (28 -11-2013) EIS Møst: Circadian rhy thm deterioration in early Alzheimer’s disease and the preventative ef fect of light (03 -12-2013) MAA Binnewijzend: Functional and perfusion MRI in dementia (21- 03 -2014) H de Waal: Understanding heterogeneity in Alzheimer’s disease: A neurophysiological perspective (25 - 04-2014) W Jongbloed: Neurodegeneration: Biochemical signals from the brain (08 - 05 -2014) ELGE Poortvliet-Koedam: Early- onset dementia: Unravelling the clinical phenotypes (28 05 -2014) AC van Harten: The road less traveled: CSF biomarkers for Alzheimer’s Disease, predicting earliest cognitive decline and exploring microRNA as a novel biomarker source (07-112014) AM Hooghiemstra: Early- onset dementia: With exercise in mind (03 -12-2014)
175
Aquarel geschilderd door een deelnemer aan dit onderzoek.
176
Dankwoord Onderzoek doe je nooit alleen, dat is waarom het dankwoord doorgaans het best gelezen stuk is in een proefschrift. Ik heb er erg naar uitgekeken om iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van dit proefschrift (én iedereen die ik vergeet!) nu te kunnen bedanken. Allereerst, wil ik de deelnemers aan dit onderzoek bedanken voor hun deelname. Een voordeel van de lastige werving was dat ik de relatief kleine groep deelnemers goed heb leren kennen, wat het onderzoek voor mij persoonlijk en bijzonder heeft gemaakt. De prachtige aquarel, die u op de linkerpagina ziet, is geschilderd door een deelnemer aan dit onderzoek. Het schilderij geeft weer wat dementie op jonge leeftijd voor deze persoon inhoudt. Als ik dat zou mogen proberen te vangen in woorden zou ik het omschrijven als een kleurrijk geheel met een lach en een traan. Het schilderij staat voor mij symbool voor waar het in patiëntgebonden onderzoek om draait: de patiënt van vandaag draagt bij aan betere zorg voor de patiënt van morgen. Zonder goede begeleiding ben je nergens. Prof. dr. Scherder, beste lieve Erik, wat is het bijzonder om een promotor te hebben die zo hartelijk, positief en enthousiast is als jij. Elke promotie kent zijn dippen, dit project was zeker geen uitzondering, maar daar was jij dan weer met een inspirerende speech over wat de waarde was van het project, van mij en over wat er allemaal wél goed ging. Je kan altijd nog een carrière als lifecoach beginnen. Ik bewonder de manier waarop jij een groep onderzoekers tot een familie weet te kneden. Bedankt dat je het mogelijk hebt gemaakt dat ik binnen deze familie als postdoc kan blijven. Dr. Eggermont, lieve Laura, wat heb ik geboft met een copromotor die zo intensief betrokken was bij mijn project als jij. Bedankt voor je heldere visie en je antwoorden op al mijn vragen. Dat dit project is afgerond is voor een groot deel aan jou te danken. Jij hebt van mij een onderzoeker gemaakt. 177
Nu de professionele relatie is weggevallen blijft er een vriendschap over. Wie kan zeggen dat zijn copromotor z’n favoriete stapmaat is? Dat had ik nooit durven dromen. Nu hoeven we niet meer ons best te doen om werk en privé te scheiden (lukte toch al niet), alleen nog maar lachen, gieren, brullen. Prof. dr. Scheltens, beste Philip, bedankt dat je me vanaf het begin van mijn project in het team van het VUmc Alzheimercentrum hebt opgenomen. Het klinische werk tijdens mijn promotietraject was een fijne afwisseling en heeft van mij een meer allround onderzoeker gemaakt. Daarnaast was (en is) het heel waardevol om in aanraking te komen met de rijke variëteit aan onderzoek(ers) van hoog niveau. Ik heb veel geleerd onder de vleugels van jouw Alzheimercentrum en ik ben er trots op dat ik de komende jaren als onderzoeker bij het VUmc Alzheimercentrum mag blijven. Dr. van der Flier, beste Wiesje, ook al geen officieel copromotor meer, zo ben je wel begonnen en zo voelt het ook voor mij. Bedankt voor de kritische noot; jouw feedback en medische insteek heeft mijn papers beter gemaakt, dank daarvoor. Ik vind het ongelofelijk hoe jij die vele promovendi weet te begeleiden en nooit de focus verliest. Ook wil ik je heel erg bedanken voor de gouden kans om als postdoc bij het VUmc Alzheimercentrum te komen werken. Ik kijk uit naar onze samenwerking de komende jaren. De leden van de leescommissie: prof. dr. J. Bouma, prof. dr. P. Cuijpers, prof. dr. A. Maier, prof. dr. E. van Someren, prof.dr. H. Weinstein en prof. dr. L. van der Woude, bedankt voor de tijd die jullie in mijn proefschrift hebben gestoken. Heel veel dank gaat uit naar Manon Cornet, Herman Jan Kessler, Mathieu de Greef, Rob van Marum, Frank van Eijkeren en Jos van Campen, voor de hulp bij de uitvoering van het onderzoek. Bedankt voor de immer prettige samenwerking en jullie input. In het bijzonder wil ik hier graag Jet Bakker noemen. Jouw persoonlijke benadering en warme hart heeft zowel de deelnemers als mij veel goed gedaan. 178
Alzheimer Nederland wil ik bedanken voor de hulp bij de werving en hun financiële bijdragen aan internationaal congresbezoek. Leuke collega’s zijn goud waard. Ik heb er nogal wat bij verschillende afdelingen: Van de Vrije Universiteit, afdeling Klinische Neuropsychologie: Annabeth, Anne Fleur, Ans, Artur, Bart, Betty, Carlijn, Evelien, Frank, Gerdine, Gwenda, Hanneke, Hester A, Hester F, Jaap, Jan Berend, Jesse, Karin, Madeleine, Marjolein, Marleen, Marsh, Martin, Maud, Nanda, Roxane, Pieter Jelle, Siri, Suzan, Wouter, Tarik en Tieme. Jorrit bedankt voor het kritisch lezen van mijn inleiding en discussie! Marloes, Rosa, Christiaan, Lot en Kathleen, de ‘schrijfkamer’, two down, four to go! Mijn collega’s van het VUmc Alzheimercentrum, zo leuk om nu ook ‘echt’ deel uit te maken van het team. Inmiddels met bijna teveel om op te noemen: Aafke, Alida, Anita, Anne Catrien, Annefloor, Annelies, Argonde, Bart, Christiane, Daniela, Eddy, Elisa, Elizabeth, Ellen, Elles, Els, Eva, Evan, Evelien, Femke, Floor, Flora, Freek, Hanneke, Henne, Ilona, Ilse, Lotte, Karin, Maartje, Maja, Marije, Marissa, Marjolein, Naomi, Nicole, Nicolle, Niels, Nienke, Pieter Jelle, Rik, Rosalinde, Salka, Samantha, Sander, Sandra, Saskia, Sofie, Tanja, Ted, Welmoed, Wesley, en Yolande bedankt! Lieke, wat was het fijn om de afgelopen maanden naast een lotgenoot te zitten. Annebet, ik heb heel veel zin om nog jaren met jou samen te werken aan het hart-brein project. Betty, Sietske, Lieke en Femke, mijn nieuwe kamergenoten, wat een gezelligheid, uuuh productiviteit ;-). Tijdens dit project heeft een klein leger studenten mij geholpen bij de dataverzameling en -invoer. Aura, Bente, Betty, Britt, Claartje, Dorien, Eveline, Froukje, Jamila, Jocelyn, Jonne, Hellen, Karlijn, Leonie, Linda, Marcella, Marjam, Marloes, Mechteld, Muriël, Nikki, Sannie, Sarah, Stephanie en Wendy bedankt voor het monnikenwerk dat jullie hebben verricht!
179
Zonder vrienden zou mijn leven de afgelopen jaren ontzettend saai zijn geweest. Roeli, Silvia en Iris, 12 jaar geleden kunstmatig ontstaan als jaarclub (Iduna ****!) en nog steeds dikke vriendinnen. Bedankt voor jullie vriendschap, steun en afleiding de afgelopen jaren. Saskia en Sofie is het alweer tijd voor wijntjes en slap ouwehoeren op het terras/balkon/park? Vriendjes komen en gaan, maar echte vriendschap blijft altijd bestaan (haha, hè lekker cheesy)! Mijn paranimf en dierbare vriendin, Karlijn. Wat een geluk dat wij op een blauwe maandag naast elkaar kwamen te zitten op de VU. In voor- en tegenspoed, dat klinkt als een getrouwd stel, maar zo is het wel. Wat kan je een hoop meemaken in 5 jaar! Ik wil je voor van alles bedanken, maar vooral voor: de slappe lach, je nuchterheid, je steun in moeilijke tijden en dat ik af en toe met Kippie en mr. Sniffles mag knuffelen. Ik bewonder je keuze om je eigen weg te gaan. Je bent een topper, vergeet dat nooit. Mark, Lorna, and Midge, thank you for welcoming me in your Scottish home during the writing period of my thesis. It made the writing that much more fun. Hereby, I want to give Mark full credit for inventing the title of this thesis. Mark, thank you for sending me updates about dementia related news in the UK, keep them coming! Midge, you are the best cousin in the whole wide world. Papa en mama, wat kan ik me nog meer wensen dan dat jullie mijn ouders zijn. Ik voel me geliefd en gesteund door jullie in alles wat ik doe. Ik grijp deze kans dan ook aan om jullie in het bijzonder te bedanken. Mama, bedankt dat ik altijd thuis terecht kan voor een ‘relax weekend’ en sorry dat papa en ik het altijd over dementie hebben tijdens het eten. Papa, wat fijn dat wij in hetzelfde vakgebied zitten. Helaas was de plek van copromotor al vergeven, maar gelukkig wilde je mijn papanimf zijn. En Bas, we zien elkaar weinig (druk, druk, druk), maar bier drinken met jou is een van mijn favoriete bezigheden. Ik ben trots op wat jij allemaal bereikt hebt!
180
About the author Astrid Hooghiemstra was born on June 5th 1983 in Leiderdorp, the Netherlands. Already at a young age she came into contact with persons with early-onset dementia, because her father worked as a physician in a nursing home with a specialized unit for patients with early-onset dementia. At Christmas time, Astrid and her father went round the nursing home to wish the patients a merry Christmas. After graduating high school at the Da Vinci College in Leiden, she started her study Psychology at the University of Leiden. During her studies her interest in neuropsychological disorders, in particular neurodegenerative disorders, grew. She finished her clinical and scientific internship at the department of Neuropsychology at Leiden University Medical Center. After her graduation in 2008, she worked one year as a teaching and research assistant at the University of Leiden. In March 2009, she started her PhD trajectory at the department of Clinical Neuropsychology at VU University and the VUmc Alzheimer Center, which has led to this thesis. After finishing her thesis she was excited to perform some more research. She started her postdoctoral research in the VUmc Alzheimer Center in January 2014, where she is participating in the Heart-Brain Study. Also, she remains as a postdoctoral researcher at the VU University where she coordinates courses in the Master Clinical Neuropsychology.
Photograph: © Tess Evenboer
181
