Licht op depressie bij Parkinson dr. Odile A. van den Heuvel, psychiater / universitair hoofddocent Sonja Rutten, AIOS psychiatrie / promovendus Afd. Psychiatrie (Centrum Neuropsychiatrie Parkinson) Afd. Anatomie & Neurowetenschappen (sectie Neuropsychiatrie) VU medisch centrum, Amsterdam
Stelling 1 De ziekte van Parkinson is een neuropsychiatrische aandoening
Neuropsychiatrie Parkinson Depressie Apathie Slaapstoornissen Angst Impulscontrolestoornissen Hallucinaties / Psychose / Delier Cognitieve veranderingen Dementie
1817 paralysis agitans (‘shaking palsy’)
• James Parkinson (1755-1824)
‘....the senses and intellects being uninjured.’
Jean-Martin Charcot (1825-1893)
• ‘Maladie de Parkinson’ • Kernsymptoom: rigiditeit • Invloed van genen en omgeving (+ invloed psychologische triggers)
Neurochemische Lesie verlies van dopaminerge cellen (zichtbaar als verminderde update op de DaT SPECT scan) controle
Parkinson
vorming van Lewy lichaampjes
DaT (dopamine transporter) SPECT scan Caudate nucleus • DAT-SPECT radiotracer • Tracer bindt aan presynaptische dopamine transporters, m.n. in het striatum
Putamen
Cortico-striato-thalamo-cortical (CSTC) circuits Degeneratie dopaminerge systeem Posterior putamen > Motorische symptomen Dorsaal striatum (Caudatus) > Cognitieve systeem: cognitieve rigiditeit Ventraal striatum (o.a. Accumbens) > Motivationele systeem: apathie, initiatiefverlies, depressie
Cortico-striato-thalamo-cortical (CSTC) circuits
Alexander et al., 1986
Rol van dopamine: DaT SPECT onderzoek in ‘de novo’ Parkinson patiënten Vriend et al. 2014, JNNP
ROI
Step
Variable
β
P
Right Caudate nucleus
1
Age
-.289
.003
2
Age
-.258
.010
UPDRS III
-.112
.270
BDI
-.220
.024
1
Age
-.236
.016
2
Age
-.160
.108
UPDRS III
-.249
.017
BDI
-.104
.286
1
Age
-.297
.002
2
Age
-.281
0.006
UPDRS III
-.059
.570
BDI
-.136
0.170
1
Age
-.196
0.047
2
Age
-.151
.146
UPDRS III
-.143
.182
BDI
-.007
.943
Right Putamen
N=103 patiënten met Parkinson DAT SPECT
Left Caudate nucleus
Depressie score: BDI > neg. corr. met DAT uptake R caudatus Left Putamen
Ernst motoriek: UPDRS > neg. corr. met DAT uptake R putamen
Rol van dopamine: DaT SPECT onderzoek in ‘de novo’ Parkinson patiënten
Vriend et al. 2014, JNNP
Stelling 2 De ziekte van Parkinson is een ‘multi-systeem’-aandoening
Braak & Braak
Dopaminerg -
substantia nigra > psychose/ICDs
Serotonerg -
raphe nucleus
Noradrenerg - locus coeruleus > angst/depressie/ICDs Cholinerg -
nucleus basalis van Meynert > cogn.dysf/dementie
Rol van het limbische systeem kleiner volume hippocampus / amygdala van Mierlo et al., Movement Disorders, in press
Neuropsychiatrie Parkinson •
Depressie: 40-80%
•
Apathie
•
Angststoornissen
•
Impulscontrolestoornissen (ICD’s): 10-15%
•
Hallucinaties / Psychose: 50%
•
Slaapstoornissen: 60-95%
•
Cognitieve stoornissen / dementie: 30-40% cross-sectioneel tot 80% cumulatieve prevalentie longitudinaal
Neuropsychiatrie Parkinson
psychi(atri)sche problematiek bepaalt in grote mate (meer dan de motorische beperkingen) de kwaliteit van leven van zowel patient als partner/mantelzorger
Depressie diagnostiek •
40-50% van de patiënten krijgt depressie gedurende het ziektebeloop (Cumming 1992; Aarsland et al. 2009)
•
Symptomen vaak niet herkend Diagnostiek lastig door overlappende symptomatologie (‘klinische blik’ onbetrouwbaar) D.D. apathie
NB. Tijdstip van PO t.o.v. medicatie-innamemoment is bepalend! •
Depressie vaak onbehandeld of onvoldoende/onjuist behandeld, ondanks grote negatieve invloed op motorisch functioneren, cognitie, therapietrouw, ADL en kwaliteit van leven
Depressie diagnostiek M.b.v. de gebruikelijke klinische blik is de diagnose depressie bij patiënten met de ziekte van Parkinson niet eenvoudig te stellen (met een screenend vragenlijstje ook niet). -
Somberheid Initiatiefverlies Verlies van plezier Vermindering eetlust (of juist toename) Twijfelzucht, onzekerheid Slaapproblemen Piekeren Negatief zelfbeeld, nihilisme Agitatie, prikkelbaarheid, boosheid Tegen dingen opzien
Pathofysiologie Depressie • Inherent aan de ziekte!! t.g.v. verstoorde biologische klok t.g.v. veranderingen hersenen (chemisch en structureel) t.g.v. medicatie i.h.k.v. psychologische reactie op chronische ziekte i.h.k.v. psychiatrische voorgeschiedenis
Behandeling Depressie bij Parkinson • • • • •
Aanpassing dopaminerge medicatie Beweging Dagbesteding (zingeving) Cognitieve GedragsTherapie (CGT) Medicatie (antidepressiva) – Serotonerg (‘angstige depressie’) – Noradrenerg – Dopaminerg (‘verlies van drive’)
• Lichttherapie • Electro-Convulsieve Therapie (ECT)
Lichttherapie bij de ziekte van Parkinson Sonja Rutten, AIOS psychiatrie / promovendus Afd. Psychiatrie (Centrum Neuropsychiatrie Parkinson) Afd. Anatomie & Neurowetenschappen (sectie Neuropsychiatrie) VU medisch centrum, Amsterdam
Inhoud • Inleiding – Achtergrond – Verstoring van het circadiane ritme bij ZvP – Werking en effectiviteit lichttherapie • Onderzoek – Design – Proefpersonen – Interventie – Metingen – Verwachtingen • Vragen
Inleiding - achtergrond
Ervaring van een onderzoeksdeelnemer
Achtergrond • • • •
Prevalentie depressie bij ZvP: 50% Prevalentie slaapproblemen bij ZvP: 90% Grote impact op kwaliteit van leven en functioneren Behandeling heeft beperkingen
• Alternatief gewenst!
Inleiding – het circadiane systeem Input
Pacemaker
Output
Verstoring van het circadiane systeem
Verstoring van het circadiane systeem
Inleiding – lichttherapie • Lichttherapie herstelt het circadiane ritme • Effectief bij het behandelen van depressie en slaapstoornissen • Weinig bijwerkingen
Werking lichttherapie BLT
Melatonine spiegel
BLT
Antidepressief effect
Verbetering slaap
Effectiviteit lichttherapie • Twee pilotstudies + één naturalistische studie: – ZvP (+ insomnia / depressie) – Behandeling met lichttherapie
• Resultaten: – Verbetering slaap – Verbetering stemming – Verbetering motoriek
Willis & Turner 2007 Paus et al 2007 Willis & Turner (2012)
Effectiviteit lichttherapie • Resultaten
zijn
veelbelovend
maar: – Kleine sample size – Niet dubbelblind
-> Grootschaliger onderzoek gewenst
Onderzoek En toen was er licht… Het effect van lichttherapie op depressie bij de ziekte van Parkinson: een RCT
Onderzoeksvraag Leidt drie maanden behandeling met lichttherapie tot een verbetering van de stemming bij patiënten met de ZvP en een depressieve stoornis? Welk type licht geeft de meeste verbetering?
Onderzoeksvraag Leidt drie maanden behandeling met lichttherapie tot een verbetering van de slaap, de motoriek, het circadiane ritme, de kwaliteit van leven van de patiënt en de zorglast van de mantelzorger?
Onderzoeksdesign • • • • • •
RCT 80 patiënten ZvP + depressie Lichttherapie 3 mnd behandeling 6 mnd follow-up
Interventie • Vergelijking twee soorten licht • Behandeling in thuissituatie • 30 minuten 2dd gedurende 3 maanden • Tijdstip afhankelijk van chronotype (MEQ)
Metingen • Primaire uitkomstmaat: – Depressie (HDRS)
• Secundaire uitkomstmaten: – – – – –
Slaap Motorische symptomen Kwaliteit van leven Zorglast Circadiane ritme (cortisol- en melatoninespiegels)
Verwachtingen
• • • •
Verbetering van stemming, slaap en motoriek Herstel van circadiane systeem Toename van kwaliteit van leven Hoge patiënttevredenheid
Patiënt aanmelden? • Neem contact op via: – Telefoon: 020 444 9683 – E-mail:
[email protected]
Impulscontrolestoornissen & depressie een kwetsbare balans tussen teveel en te weinig drive
Centrum Neuropsychiatrie Parkinson •
Patientenzorg: – gespecialiseerde polikliniek – 2nd opinions
•
Onderwijs & Opleiding: – – – –
•
BSc/MSc arts-assistenten Verpleegkundigen medisch specialisten
Wetenschappelijk onderzoek: – klinisch toegepast – fundamentele neurowetenschappen
www.vumc.nl/cnp
Stelling 3 De ziekte van Parkinson vraagt om een multidisciplinaire aanpak
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
met dank
De patiënten De patiëntonderzoekers Prof.dr. H.W. Berendse, neuroloog Dr. E.M. Foncke, neuroloog Dr. Y.D. van der Werf, neurowetenschapper / psycholoog Drs. N. Gerrits, psycholoog / promovendus MRI-MEG project Drs. C. Vriend, neurowetenschapper / promovendus MRI-SPECT project Drs. S. Rutten, AIOS psychiatrie / promovendus Lichtproject Drs. I. Ghielen, res.ass Beware Drs. A. van Loenhoud, res.ass CNP Dr. E. van Wegen, bewegingswetenschapper Dr. C. De Goede, fysiotherapeut Dr. I. Burgers, fysiotherapeut Dr. E.H. Collette, klinisch psycholoog Drs. M. Houniet, klinisch psycholoog Drs. T. Van Mierlo, AIOS neurologie Dr. M. Klein, neuropsycholoog Drs. T. Koene, neuropsycholoog Dr. P. Raijmakers, nucleair geneeskundige Prof.dr. J. Booij, nucleair geneeskundige Dr. T. Pattij, neurowetenschapper Dr. P. Voorn, neurowetenschapper Dr. W. van de Berg, neurowetenschapper
