Lessenserie over water

Lessenserie over water Voor de bovenbouw basisonderwijs en de basisvorming van het voortgezet onderwijs

Docentenhandleiding

Heel bijzonder hoor...

Milieu Educatie Centrum De Witte Schuur Wilhelminaplantsoen 2 1601 LS Enkhuizen T: 0228 - 320 310 E : [email protected] www.mec-dewitteschuur.nl "De wereld in een pak sinaasappelsap"

1

docentenhandleiding

Het pak sinaasappelsap staat symbool voor de verdeling van water wereldwijd Sinaasappelsap is voor ons in Nederland niets bijzonders; per persoon drinken we per jaar gemiddeld 20 liter sinaasappelsap. Maar sinaasappelbomen groeien niet in Nederland. Sinaasappels groeien in subtropische gebieden, warme gebieden aan de rand van een woestijnklimaat. Daar is weinig neerslag, plantages moeten worden geïrrigeerd. Zeven van de tien sinaasappels worden verwerkt tot sap en het grootste deel van het sap belandt in gedroogde vorm in Rotterdam. Dit gebeurt niet alleen met sinaasappels. Ook katoen, rietsuiker en veevoer bijvoorbeeld, komen uit verre gebieden naar Europa. Deze producten verslinden water. Dus … in gebieden met weinig regenval worden producten verbouwd die veel water nodig hebben, omdat wij die hier zo graag willen hebben. Mede omdat het voor ons zo goedkoop is, want de arbeidskosten zijn daar heel wat lager. Het water is daar schaars. Het is dan ook niet ondenkbaar dat er een situatie ontstaat waarin boeren onvoldoende water hebben voor hun eigen voedselproductie en levensonderhoud. In sommige derde wereldgebieden is dit al het geval. Dit verhaal maakt de problematiek van mondiaal watergebruik inzichtelijk. Ook kunnen we zien hoe ons consumptiegedrag “hier”, invloed heeft op “daar”. Een pak sinaasappelsap geeft aan dit gecompliceerde vraagstuk kleur, smaak, geur, maat (1 liter) en vooral geen antwoord. Het project “De wereld in een pak sinaasappelsap” zet kinderen aan om na te denken over een eerlijke verdeling van water en leert ze in een breder, mondiaal perspectief te denken. Het project creëert persoonlijke betrokkenheid en verantwoordelijkheidsgevoel voor jezelf “hier” en voor een ander “daar”.

Colofon Projectontwikkeling Stichting Natuur- en Milieu-educatief centrum Enkhuizen e.o. MEC De Witte Schuur Wilhelminaplantsoen 2 1601 LS Enkhuizen Dit lespakket is tot stand gekomen in samenwerking met: COS NHN : onderzoek en concept Stichting Natuur Buiten-Gewoon: uitwerking en ontwerp lesbrieven Studio Sander Bakker: vormgeving max havelaar strip Onderwijsbegeleidingsdienst Noordwest-Holland Simavi Mede mogelijk gemaakt door Provincie Noord-Holland, PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland De afbeeldingen in de docentenhandleiding en het leerlingenwerkboek komen uit diverse bronnen. De inhoud van de docentenhandleiding en het leerlingenwerkboek is in december 2009 herzien door MEC De Witte Schuur.

"De wereld in een pak sinaasappelsap"

2

docentenhandleiding

Inhoudsopgave

Voorwoord In het kort Suggesties en ideeën voor de introductie van het project LES 1 GEWOON WATER LES 2 WONEN WAAR WATER WOONT LES 3 KAMPIOEN LES 4 DE DOE-TENTOONSTELLING LES 5 AFSLUTIING EN VERWERKING ACHTERGRONDINFORMATIE


3

04 05 07 08 11 14 17 18 19

docentenhandleiding

Voorwoord Elk kind in Nederland heeft een band met water, zeker wanneer het dicht bij de kust woont. Wij zijn immers omringd door water. Water om te drinken komt gemakshalve uit de kraan. Het toilet wordt doorgespoeld met water. Vieze kleren worden gewassen met water. Het regent geregeld waardoor de gewassen kunnen groeien. De kinderen gaan naar het strand of spelen in het zwembad. Juist die vanzelfsprekendheid van het water in de belevingswereld van kinderen maakt het voor hen een aanspreekbaar onderwerp. Echter niet voor iedereen is die aanwezigheid van water zo vanzelfsprekend. In veel landen is water een schaars product geworden. Miljoenen mensen lijden onder het gebrek aan water. Wat hier in het westen zo gewoon is, is in bijvoorbeeld veel Afrikaanse landen zeker niet gewoon. Bewust omgaan met water is van levensbelang. Zoeken naar oplossingen die leiden tot een duurzaam gebruik van water is erg belangrijk, zodat alle mensen in alle landen, nu en in de toekomst, voldoende water en een gezonde leefomgeving hebben. Dit lespakket is speciaal gemaakt voor de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs en de basisvorming van het voortgezet onderwijs. Het is dé leeftijd dat kinderen zich goed bewust worden van hun omgeving en zich al regelmatig bewust zijn van de consequenties van hun eigen handelen. De lessen zijn zo gemaakt dat de leerkracht, buiten een korte klassikale introductie en afsluiting van de les, slechts een sturende rol heeft tijdens activiteiten van de leerlingen. In de leeractiviteiten komen naast natuur- en milieuaspecten ook aspecten als techniek (meten en wegen), natuurkunde, biologie, wereldoriëntatie, verzorging, rekenen en taal aan de orde, maar altijd in relatie tot het hoofdonderwerp. Dit project stelt het onderwijs voor nieuwe uitdagingen. Het onderwerp is complex en wordt aangeboden in een context van hier en daar, van oorzaak en gevolg. De vanzelfsprekendheid van schoon drinkwater wordt ontmanteld.


4

docentenhandleiding

In het kort Het project "De wereld in een pak sinaasappelsap" gaat over water. Het onderwerp water heeft veel kanten. Dit programma gaat over zoet drinkwater. Zoet water als levensvoorwaarde op aarde. Hoe we ervoor kunnen zorgen dat mensen overal op de wereld, nu en in de toekomst, voldoende zoet water voor een gezonde leefomgeving kunnen hebben. Hoe zit het met ons watergebruik? Is er werkelijk een tekort aan drinkwater in de wereld? Wat zijn de oorzaken? En wat zijn de mogelijke oplossingen? Doelstellingen van het project • • • • • • •

De leerlingen weten dat schoon drinkwater een schaars goed is. De leerlingen zijn bekend met de ingrijpende problemen van watertekort en watervervuiling in de wereld. De leerlingen zien in dat schoon drinkwater van levensbelang is. De leerlingen weten waarom ze water zorgvuldig moeten gebruiken. De leerlingen verwerven de kennis die nodig is om informatie over de waterproblematiek (media, reclame) te kunnen begrijpen. De leerlingen begrijpen dat waterproblemen het gevolg zijn van menselijk ingrijpen. De leerlingen beseffen dat mogelijke oplossingen niet eenvoudig zijn en dat wij hier ook verantwoordelijkheid voor dragen.

Kerndoelen primair onderwijs 2006 In het project ‘De wereld in een pak sinaasappelsap’ komen de volgende kerndoelen aan bod: Mondeling taalonderwijs Schriftelijk taalonderwijs Taalbeschouwing Wiskundig inzicht en handelen Mens en samenleving Natuur en techniek Ruimte

1 en 2 4,6, en 8 12 24 en 25 37 en 39 44 49 en 50

Een omschrijving van de kerndoelen kunt u downloaden op www.slo.nl Projectopzet Het project bestaat uit 5 lessen. De eerste 3 lessen zijn volledig uitgewerkt. Deze lessen nemen ongeveer 60 minuten in beslag en worden gewoon in de klas gegeven. Elke les begint met een film van ca. 10 minuten, deze correspondeert met de inhoud van de les. De doelen, opbouw en inhoud van de lessen staan beschreven in deze handleiding. Bij elke les horen een aantal opdrachten voor de leerlingen die zijn gebundeld in het leerlingenwerkboek. De vierde les is het bezoek aan de tentoonstelling "De wereld in een pak sinaasappelsap". De vijfde les is bedoeld om het project met de kinderen te evalueren.


5

docentenhandleiding

Lesopzet • De lessen 1 t/m 3 zijn opgebouwd rond een vast stramien. De les begint met de introductie van de inhoud van de les aan de hand van een korte klassikale opdracht en een documentaire film. Na de film gaan de leerlingen individueel of in tweetallen met de opdrachten in het leerlingenwerkboek aan de slag. Aan het einde van de les kunt u de opdrachten nabespreken en de les evalueren. Inhoud van de lessen: Les 1 “Gewoon water” Les 2 “Wonen waar water woont” Les 3 “Kampioen” •

Les 4 is het bezoeken van de tentoonstelling bij het NME Centrum. Op deze doetentoonstelling kan het geleerde in les 1 t/m 3 in de praktijk worden gebracht en toegepast. U bereidt de klas voor op deze les, volgens de afspraken die met het NMEC zijn gemaakt. De praktijkles duurt ca. 2 uur.

•

In les 5 wordt de tentoonstelling geëvalueerd. De kinderen krijgen de gelegenheid om hun werkboekje af te maken en de opgedane kennis te verwerken in de vorm van een werkstuk, presentatie of actie.

Materialen Docentenhandleiding In de docentenhandleiding vindt u bij elke les een opsomming van de leerdoelen, de noodzakelijke voorbereiding en de benodigde materialen. Daarna volgt de beschrijving van de les zelf: introductie, opdrachten en nabespreking. Leerlingenwerkboek Voor de lessenserie is er een werkboek voor de leerlingen samengesteld. Bij elke les staat vermeld welke opdrachten erbij horen. Voorbereiding • Download de documentaire films voor de introductie van de eerste 3 lessen van internet via de link www.mec-dewitteschuur.nl/439?itemID=341&navId=105. Mocht deze snelkoppeling niet werken, ga dan naar de website van De Witte Schuur, www.mec-dewitteschuur. Open in de menubalk het tabblad ‘Onderwijs’. Klik hierna in het menu links op ‘Bovenbouw’ en kies vervolgens in het menu links ‘De Wereld in een pak sinaasappelsap’. Voor het afspelen van de films kunt u gebruik maken van het digitale schoolbord of een beamer en scherm. De films zijn ook op dvd verkrijgbaar. U kunt een dvd telefonisch (0228-320310) of per email ([email protected]) aanvragen bij MEC De Witte Schuur. • Kopieer vóór de lessen voor elke leerling het leerlingenwerkboek. Het leerlingenwerkboek kunt u downloaden van de website van De Witte Schuur, via de link www.mec-dewitteschuur.nl/439?itemID=341&navId=105. Of ga naar de website van De Witte Schuur, www.mec-dewitteschuur, kies ‘Onderwijs’, kies ‘Bovenbouw’ en kies ‘De Wereld in een pak sinaasappelsap’. Op- en aanmerkingen Uw open aanmerkingen over dit project stellen we bijzonder op prijs en kunt u doorgeven aan MEC De Witte Schuur tel: 0228-320310 of per e-mail: [email protected].


6

docentenhandleiding

Suggesties en ideeën voor de introductie van het project •

Ter introductie van dit project kunt u een pak sinaasappelsap meenemen naar de klas en de kinderen trakteren op een glaasje sinaasappelsap. Niets bijzonders zullen ze denken, maar... Wat drinken ze eigenlijk? Waar komt het vandaan? Wat zit er in het sap? Het antwoord is: water veel water!

•

Voor de productie van 1 liter sinaasappelsap is ongeveer 1.000 liter water nodig. Laat de kinderen zich 1.000 liter water proberen voor te stellen. Bijv. 4x een ligbad helemaal vol met water, 7 regentonnen, 666 colaflessen (van 1,5 liter) etc. Zet eventueel enkele lege inhoudsmaten in de klas, zoals een emmer, een plastic opbergdoos of een lege fles, om de kinderen een beeld te geven van verschillende hoeveelheden.

•

U kunt het project starten met het voorlezen van een recentelijk nieuwsbericht over dit thema. Hiervoor kunt u één van de volgende websites raadplegen: www.water.nl, www.verswater.nl of www.vewin.nl. Of vul water in op www.google.nl en kijk dan bij nieuws.

•

Vraag een (over)grootouder in de klas om de eerste les bij te wonen. Hij/zij kan vertellen hoe het leven vroeger was (ca. 50 jaar geleden). Hadden ze vroeger thuis een badkamer en een toilet? Hoe werd de afwas en de was gedaan? Was er een zwembad in de buurt? Hoe werd de tuin bewaterd? Wat aten ze? Wat dronken ze? etc.


7

docentenhandleiding

LES 1

GEWOON WATER

In deze les komen enkele aspecten van water aan de orde. Er wordt ingegaan op de eigenschappen van water, de verhouding zout en zoet water op aarde, de kringloop van het water en het dagelijks gebruik van water. Leerdoelen • De leerlingen • De leerlingen de wereld. • De leerlingen • De leerlingen • De leerlingen

kennen de eigenschappen van water. hebben een beeld van de kleine hoeveelheid beschikbaar zoet water in begrijpen de kringloop van het water. zien hoeveel moeite het kost om schoon drinkwater te maken. onderzoeken hun eigen watergebruik.

Voorbereiding • Download en bekijk de eerste film, getiteld ‘Water, de levensader’. • Lees de inhoud van de les door. • Kopieer voor elke leerling het leerlingenwerkboek. Materialen • digitaal schoolbord, beamer met scherm of dvd-speler voor de introductiefilm • kleurpotloden • wereldbol of wereldkaart

Inhoud van de les 1) Introductie (±15 minuten) Hoe zit het met al het water op de wereld? Bekijk samen met de klas de wereldbol of een wereldkaart. Vraag de leerlingen voor hoeveel procent de wereld uit water bestaat. En hebben ze enig idee welk deel van dat water zout is en welk deel zoet is? Schrijf de getallen op bord en bekijk daarna samen de introductiefilm. Film ‘Water, de levensader’ In de film komen de volgende onderwerpen aan de orde: de verdeling van zout en zoet water, de waterkringloop, het gebruik van water en het maken van drinkwater van grondwater of van water uit de rivieren. Na de film gaan de leerlingen alleen of in tweetallen aan de slag met de opdrachten in het leerlingenwerkboek, blz. 2 t/m 5. 2) Opdrachten leerlingenwerkboek, blz. 2 t/m 5 (±25 minuten) Opdracht 1.1 Gewoon water De leerlingen bekijken hoe het zit met al het water op de wereld. Hoeveel is er en hoeveel kunnen we daarvan gebruiken om drinkwater van te maken. Opdracht 1.2 De waterkringloop De leerlingen gaan aan de slag met de waterkringloop. De rol van de zon en de verschillende locaties van het water worden nader bekeken.


8

docentenhandleiding

Opdracht 1.3 Watergebruik De leerlingen onderzoeken hun eigen watergebruik. We hebben eigenlijk per persoon maar 2 liter drinkwater per dag nodig. Waarvoor gebruiken we die andere 125 liter? En kan het niet anders of minder? Opdracht 1.4 Puzzelen met water EXTRA: Leerlingen die snel klaar zijn, kunt u de opdracht geven om spreekwoorden of gezegden te bedenken waarin water voor komt. Kennen ze ook de betekenis ervan? 3) Afsluiting (±20minuten) Nabespreking opdracht 1.1 Gewoon water Zoals de leerlingen kunnen zien is er maar een kleine hoeveelheid zoet water beschikbaar in de wereld. Dit beeld kunt u nog eens verduidelijken door de leerlingen zich te laten voorstellen dat al het water van de aarde in een aquarium zit en het aquarium 1000 liter water bevat. 970 liter is dan zout water en 30 liter zoet water. In de ijskappen en gletsjers zit 20 liter zoet water. In de grond zit 9 liter zoet water. In de lucht zweeft 0,9 liter. In moerassen, meren, beken en rivieren zit slechts 0,1 liter, dat is een klein kopje. Nabespreking opdracht 1.2 De waterkringloop Antwoorden: A. Hagelen B. Het verdampen van water door de zon is de basis voor de kringloop. Geen waterdamp betekent geen wolken en geen regen. Naar aanleiding van deze opdracht: De tekening is een weergave van de grote waterkringloop. Daarnaast bestaat er een kleine kringloop, waarbij het water een kleinere kring maakt. Bijvoorbeeld als water als regen in zee valt, door de zon verdampt, een regenwolk wordt en weer als regen in zee valt. Of als je water uit de kraan drinkt en uitplast op de wc. Het water komt in de riool en wordt na zuivering geloosd op het oppervlaktewater. Kunnen de leerlingen nog andere voorbeelden van een kleine kringloop bedenken? Nabespreking opdracht 1.3 Watergebruik Antwoord C: douche Naar aanleiding van deze opdracht: Bekijk samen met de leerlingen onderstaande tabel ‘huishoudelijk drinkwatergebruik naar toepassing’. U kunt de tabel op internet vinden via de link: http://www.vewin.nl/watersector/Feiten%20en%20cijfers/Watergebruik/Pages/default.aspx

Vraag de leerlingen wat hen opvalt aan het gebruik van water door de mensen thuis. Waarvoor wordt veel water gebruikt en waarvoor weinig? En wat valt op aan het watergebruik in 2007 in vergelijking met het watergebruik in 1995 en 1998? Het totaal watergebruik is minder, maar er wordt meer water gebruikt voor het douchen.


9

docentenhandleiding

Dit is het gevolg van een langere doucheduur, meer comfortdouches die grotere hoeveelheden water verbruiken en vaker douchen. Het watergebruik middels het toilet is afgenomen door het aanbrengen van spoelonderbrekers. En apparaten als wasmachines en vaatwassers zijn de afgelopen jaren ook een stuk zuiniger geworden in het gebruik van water. Huishoudelijk drinkwatergebruik naar toepassing (liters per persoon per dag) 1995

1998

2001

2004

2007

Bad

9,0

6,7

3,7

2,8

2,5

Douche

38,3

39,7

42,0

43,7

49,8

Wastafel

4,2

5,1

5,2

5,1

5,3

Toiletspoeling

42,0

40,2

39,3

35,8

37,1

Kleding wassen, hand

2,1

2,1

1,8

1,5

1,7

Kleding wassen, machine

25,5

23,2

22,8

18,0

15,5

Afwassen, hand

4,9

3,8

3,6

3,9

3,8

Afwassen, machine

0,9

1,9

2,4

3,0

3,0

Voedselbereiding

2,0

1,7

1,6

1,8

1,7

Koffie, thee

1,5

1,1

1,0

1,0

1,2

Water drinken

-- 1)

0,5

0,5

0,6

0,6

Overig keukenkraan

6,7

6,1

6,7

6,4

5,3

Totaal

137,1

131,9

130,7

123,8

127,5

1) Niet opgenomen. Bron: TNS Nipo Welke creatieve ideeën hebben de leerlingen opgeschreven en/of kunnen ze bedenken om het watergebruik te verminderen? Geef eventueel ter inspiratie het advies van een Braziliaanse milieuorganisatie om onder de douche een plas te doen. Op deze wijze zouden gezinnen per jaar bijna 4.500 liter water kunnen besparen. Nabespreking opdracht 1.4 Puzzelen met water Antwoorden Het 17de woord in de woordzoeker is ‘regenton’. In de overgebleven vakjes is te lezen ‘wees zuinig met water’. De oplossing van de rebus is: ‘Het water loopt altijd naar de zee’ Evaluatie Vraag de leerlingen wat nieuw voor ze was en wat ze hebben geleerd. Vinden de leerlingen dat zij zuinig zijn met water?


10

docentenhandleiding

LES 2

WONEN WAAR WATER WOONT

In deze les komen het belang van water voor mensen, dieren en planten en de aanpassingen van mensen, dieren en planten aan de hoeveelheid beschikbaar water aan de orde. Ook zien we wat er mis gaat als gevolg van onzorgvuldig gebruik van water. Oorzaken en gevolgen van waterproblemen elders op de wereld worden onder de aandacht gebracht. Doelen • De leerlingen begrijpen dat schoon, zoet water van levensbelang is. • De leerlingen zien dat mensen, dieren en planten zich aanpassen aan de beschikbare hoeveelheid water. • De leerlingen weten dat schoon water niet voor iedereen beschikbaar is op de wereld. • De leerlingen zien in dat als er niet zorgvuldig wordt omgegaan met water, er rampzalige gevolgen plaatsvinden. Voorbereiding • Download en bekijk de tweede film, getiteld ‘Wonen waar water woont’. • Lees de inhoud van de les door. Materialen • digitaal schoolbord, beamer met scherm of dvd-speler voor de introductiefilm • kleurpotloden • atlassen • computer met internettoegang

Inhoud van de les 1) Introductie (±15 minuten) Water is een levensvoorwaarde Begin de les met een gesprek over water en leven. Mensen, dieren en planten kunnen niet leven zonder water. Ze bestaan namelijk zelf ook voor een groot deel uit water. Bespreek onderstaande vragen met de leerlingen. • Voor hoeveel procent bestaat de mens ongeveer uit vocht? Dat is 65%. • Waarvoor hebben mensen en dieren water nodig? Dieren en mensen hebben water nodig voor de bloedsomloop, de spijsvertering, de afvoer van afvalstoffen en om het lichaam op temperatuur te houden. • Mensen verliezen elke dag ongeveer 3 liter vocht, hoe? Uitademen, zweten, urine en ontlasting. Film ‘Wonen waar water woont’ De film gaat over het Aralmeer en het Oruromeer. Het Aralmeer was vroeger een groot zoetwatermeer. Na het aanleggen van een irrigatiesysteem voor de katoenplantages, is het meer geslonken. De bewoners rond het Aralmeer, eens vissers, kampen met een groot watertekort en bijna iedereen is ziek. Het Oruromeer in Bolivia is ernstig vervuild, omdat er veel afvalwater uit de mijnen in dit meer is geloosd. Het water uit het meer is niet meer bruikbaar als drinkwater. In het hele dorp is één waterkraan, waar alle huishoudens hun drinkwater moeten halen.


11

docentenhandleiding

Na de film gaan de leerlingen alleen of in tweetallen aan de slag met de opdrachten in het leerlingenwerkboek, blz. 6 t/m 10. 2) Opdrachten leerlingenwerkboek, blz. 6 t/m 10 (± 35 minuten) Opdracht 2.1 Wonen waar water ‘woont’ De leerlingen bekijken hoe mensen, dieren en planten in de woestijn hun manier van leven hebben aangepast aan de beschikbare hoeveelheid water. Opdracht 2.2 Drinkwater is een mensenrecht De leerlingen staan stil bij het feit dat niet iedereen op de wereld toegang heeft tot schoon drinkwater. Schoon drinkwater is van levensbelang en moet daarom eigenlijk een van de rechten van de mens zijn. Opdracht 2.3 Wonen waar weinig water woont De leerlingen onderzoeken de problemen rond het Aralmeer. Waar ligt het en wat is er aan de hand? Opdracht 2.4 De watercrisis De leerlingen gaan op zoek naar de vraag van wie is het water en wie zorgt er voor het water. 3) Afsluiting (± 10 minuten) Nabespreking opdracht 2.1 Wonen waar water ‘woont’ Antwoorden: A. Woestijnbewoners wonen in tenten van dierenhuiden of wol. De tenten bieden een uitstekende bescherming tegen de woestijnwind en de hitte en kou. B. Cactussen hebben stekels gemaakt van hun blaadjes, waardoor ze het water erg goed vasthouden. Andere woestijnplanten hebben hele lange wortels, waarmee ze de wortels van andere planten leegzuigen. De kleine woestijndieren hebben weinig drinkwater nodig en halen het vocht uit zaden die ze eten. Insecten verliezen weinig vocht door hun pantserachtige buitenkant, die is namelijk waterdicht. C. Voordat er auto’s waren, werd in de woestijn alles door kamelen vervoerd. Een kameel kan wel 250 kg dragen en kan op een dag wel 160 km afleggen. Naar aanleiding van deze opdracht: Vraag uw leerlingen zich eens voor te stellen dat er een dag geen water uit de kraan komt. Wat zou dat voor gevolgen hebben (geen water om te drinken, te koken en te wassen). Hoe zouden ze hun dagelijkse leven aanpassen aan deze situatie? Nabespreking opdracht 2.2 Drinkwater is een mensenrecht Antwoorden: A. Mensen worden ziek en kunnen doodgaan. B. Een stille ramp is een ramp, waaraan niet zoveel aandacht wordt geschonken door het ‘westen’. C. tsunami, overstroming, aardbeving, oorlog D. schoon water, sanitaire voorzieningen, riolering E. eigen inbreng


12

docentenhandleiding

Naar aanleiding van deze opdracht: De toegang tot veilig drinkwater wordt nog niet erkend als een van de rechten van de mens. Vraag de leerlingen waarom het belangrijk is dat drinkwater wel een mensenrecht wordt? Wanneer drinkwater een mensenrecht is, hebben de mensen het recht om van de overheid (gemeente, regering of internationale organisaties) te eisen dat ze toegang tot schoon drinkwater hebben. Ze kunnen naar de rechter stappen als er geen drinkwater wordt geleverd of als het water vervuild is. Nabespreking opdracht 2.3 Wonen waar weinig water woont Antwoorden: C. Balchasjmeer (Balkasjmeer) D. Amoe Darja en Syr Darja F. visserij G. Door de uitdroging van het meer liggen de voormalige vissershavens niet meer aan het meer en liggen visserschepen te roesten op het droge. Door de uitdroging is het Aralmeer veranderd in een zoutwatermeer, wat nauwelijk nog leven bevat. H. Door verzilting (zouten in de grond) willen steeds minder landbouwgewassen groeien. I. 55 m3 water minder Naar aanleiding van deze opdracht: Het opdrogen van meren en rivieren komt overal ter wereld voor. Naast het gebruik van water voor landbouw, is klimaatverandering een belangrijke oorzaak. Kan iemand in de klas uitleggen hoe klimaatverandering voor het opdrogen van rivieren zorgt? Temperaturen stijgen, daardoor neemt de verdamping toe en veranderen regenpatronen. Nabespreking opdracht 2.4 De watercrisis Antwoorden: A. Met blauwe goud wordt (drink)water bedoeld. B. Drinkwater wordt schaars en dus duur. Net als goud. C. Eigen inbreng D. Eigen inbreng Naar aanleiding van deze opdracht: Betrek bij de bespreking van de antwoorden op C en D de situatie rond het Aralmeer. De opdracht over het Aralmeer toont namelijk aan dat de gevolgen van onzorgvuldig gebruik rampzalig zijn. Vraag de leerlingen van wie het water in het Aralmeer is. En wie moet er zorgen voor het meer, zodat het niet opdroogt en voldoende water van goede kwaliteit bevat? Het Aralmeer ligt in twee landen en verschillende groepen mensen maken gebruik van het water. Voor de toekomst van het meer is het belangrijk dat alle betrokken partijen samen zorgen voor het meer en naar oplossingen voor de problemen zoeken. Evaluatie Vraag de leerlingen wat zij geleerd hebben in deze les en wat volgens hen het grootste probleem is met betrekking tot de beschikbare hoeveelheid schoon drinkwater op de wereld.


13

docentenhandleiding

LES 3

KAMPIOEN

Inleiding In deze les staat het verhaal van het pak sinaasappelsap centraal. Via dit verhaal wordt duidelijk dat wij hier, voor ons dagelijkse voedsel, verbonden zijn met verre landen. Om voedsel te kunnen verbouwen is water nodig. En veel ook. Door het grote waterverbruik is er een ernstig gebrek aan schoon drinkwater op de wereld. In deze les worden verschillende oplossingen voor waterproblemen toegelicht. Er wordt aandacht besteed aan technische- en sociaal-maatschappelijke oplossingen in verband met water. Doelen • De leerlingen begrijpen dat we door onze consumptie (als voorbeeld sinaasappelsap) verbonden zijn met andere delen van de wereld. • De leerlingen weten dat er naar oplossingen voor het gebrek aan schoon drinkwater gezocht wordt en dat de oplossingen niet eenvoudig zijn. • De leerlingen leren oplossingsgericht te denken, niet alleen daar en zij (lokale technische oplossingen), maar ook hier en ik (keuze van producten). • De leerlingen verkennen organisaties die zich inzetten voor de toegang tot schoon drinkwater in probleemgebieden. Voorbereiding • Download en bekijk de derde film, getiteld ‘De Kampioen’. • Lees de inhoud van de les door. Materialen • digitaal schoolbord, beamer met scherm of dvd-speler voor het afspelen van de introductiefilm • kleurpotloden • atlassen • computer met internettoegang

Inhoud van de les 1) Introductie (±15 minuten) Een pak sinaasappelsap Neem een ‘gewoon’ pak sinaasappelsap en een pak sinaasappelsap met het Max Havelaar keurmerk naar school. Laat de leerlingen de pakken bestuderen en de twee sappen proeven. Welke verschillen komen ze tegen. Schrijf deze op het bord. Wie weet waar het sinaasappelsap vandaan komt? Meerdere antwoorden zijn mogelijk: sinaasappels, Brazilië, Cuba, Latijns Amerika, fabriek, de kraan Film ‘De Kampioen’ In deze film wordt gezocht naar oplossingen voor water in gebieden waar watertekort heerst. In Japan wordt een droge rijst ontwikkeld, die niet veel water nodig heeft. In Chili hebben wetenschappers ontdekt dat wolken gemolken kunnen worden. Grote schermen vangen regendruppels uit de mist op en die worden via leidingen naar het dorp vervoerd. In Nederland is een waterzuiveringsysteem bedacht, waarbij vervuild water door membranen (rietjes) wordt geperst. De schone druppels water komen door het membraan, maar vuil en bacteriën zijn te groot en blijven achter. "De wereld in een pak sinaasappelsap"

14

docentenhandleiding

Na de film gaan de leerlingen alleen of in tweetallen aan de slag met de opdrachten in het leerlingenwerkboek, blz. 11 t/m 18. 2) Opdrachten leerlingenwerkboek, blz. 11 t/m 18 (± 35 minuten) Opdracht 3.1 Van sinaasappel naar sap De leerlingen onderzoeken de voedselketen van sinaasappelsap in 12 stappen. Bij welke stappen is water nodig en om hoeveel water gaat het? Opdracht 3.2 In de supermarkt De leerlingen bekijken welke voedselproducten je bij ons in de supermarkt kunt kopen. Waar komen ze vandaan? En welke keuzes heb je als consument? Opdracht 3.3 Stripverhaal “Kampioen” Het stripverhaal gaat over waterverspilling en oplossingen. In de opdracht bij het stripverhaal onderzoeken de leerlingen wat het Max Havelaar keurmerk inhoudt. Opdracht 3.4 Schoon drinkwater voor iedereen De leerlingen bekijken hoe een ontwikkelingsorganisatie als Simavi zich inzet om het gebrek aan schoon drinkwater tegen te gaan. Opdracht 3.5 Wateroplossingen De leerlingen maken kennis met een Nederlandse oplossing voor het waterprobleem: de waterpiramide. 3) Afsluiting (±10 minuten) Nabespreking opdracht 3.1 Van sinaasappel naar sap Antwoorden: A. van boven naar beneden zijn de nummers van de stappen: 11, 2, 10, 8, 4, 1, 6, 5, 3, 7, 9, 12. B. Er is water nodig bij de stappen 1, 4, 9 en 11. C. Voor de teelt van 1 sinaasappel is ongeveer 64 liter water nodig. Naar aanleiding van deze opdracht: Er is erg veel water nodig om voedsel te produceren. Om een beter beeld te krijgen, kunt u de leerlingen vragen in te schatten hoeveel water er nodig is voor het verbouwen van de volgende producten: 1 portie Kip: ca. 1485 liter 1 kilo Rijst: 2000 – 5000 liter 1 kilo Aardappelen: 500 - 1500 liter 1 Tomaat: ca. 36 liter 1 kilo Tarwe: 900 – 2000 liter 1 glas Melk: ca. 216 liter 1 kilo Hamburgers: 20.500 liter Bereken hierna samen hoeveel water er nodig is om een favoriet hamburgermenu op je bord te krijgen, wat bestaat uit: 1 hamburger (100 gram), 1 broodje (100 gram), frites (250 gram), 1 portie tomaten en 1 glas melk of sinaasappelsap (100 cl) Nabespreking opdracht 3.2 In de supermarkt De antwoorden bij A en B zijn de bevindingen van de leerlingen zelf. Het antwoord op vraag C is altijd goed, omdat het de eigen mening van de leerlingen is. Het is belangrijk dat ze de keuze weloverwogen maken. Naar aanleiding van de antwoorden op vraag C kan er een discussie in de klas plaatsvinden.


15

docentenhandleiding

Nabespreking opdracht 3.3 Stripverhaal “Kampioen” Antwoorden: A. Een eerlijke prijs is een prijs die in ieder geval de productiekosten dekt en de boeren iets extra’s biedt om te investeren in betere werk- of levensomstandigheden. B. Een goede woning, toegang tot schoon drinkwater, een opleiding, het bouwen van een school voor de kinderen van de boeren, medische voorzieningen en het reserveren van geld voor een pensioen. C. Koffie, thee, bananen, ananas, avocado, mango, rietsuiker, rijst, pindakaas, chocolade, honing. D. De leerlingen kunnen hun ouders en familie vragen om producten met het Max Havelaar-keurmerk te kopen. Ze kunnen ook een spreekbeurt houden of een werkstuk maken over Max Havelaar-producten of een poster maken en ophangen in de school. Naar aanleiding van de antwoorden op vraag D kan klassikaal besproken worden wat de school zou kunnen doen om eerlijke handel te stimuleren. Nabespreking opdracht 3.4 Schoon drinkwater voor iedereen Antwoorden: A. Simavi werkt in de armste gebieden van ontwikkelingslanden aan de gezondheid van mensen. Ze richten zich speciaal op moeders. Samen met hen zorgen ze voor veilig drinkwater en goede hygiëne, een gezonde zwangerschap en de gezondheid van hun kinderen. B. Wandelen voor water is een landelijke actie, waarbij basisschoolleerlingen les krijgen over de waterproblematiek in ontwikkelingslanden. Daarna lopen de leerlingen zes kilometer met zes liter water op hun rug om zelf te ervaren wat hun leeftijdsgenootjes in veel ontwikkelingslanden dagelijks doen. Met hun wandeling halen de scholieren geld op voor projecten van Simavi. C. 1. Kenia: Het water is vervuild en bevat parasieten; de waterbronnen zijn ver weg waardoor het veel tijd kost om water te halen; de wc’s zijn niet hygiënisch Tanzania: het drinkwater is vervuild, waardoor mensen ziek worden en kinderen sterven; vrouwen en kinderen moeten 2 uur heen en 2 uur terug lopen om water te halen; er is te weinig water voor iedereen (waterbronnen drogen op) 2. Kenia: Simavi legt meer waterpunten aan in dorpen, zorgt voor veilig drinkwater en de aanleg van goede wc’s. Tanzania: Simavi installeert waterpompen en zorgt ervoor dat er schoon drinkwater dichter bij het dorp komt. Meer informatie voor scholen over het werk van Simavi vindt u op hun educatieve website www.simenavi.nl Nabespreking opdracht 3.5 wateroplossingen Antwoord: In een bassin zit vervuild water. De zon verdampt het water, vuil blijft achter. De waterdamp slaat tegen het doek van de piramide en condenseert. Kleine druppels water glijden langs het doek naar beneden en worden opgevangen in een ander bassin. Het water is gezuiverd. Evaluatie Vraag de leerlingen wat zij geleerd hebben in deze les en hoe volgens hen het gebrek aan schoon drinkwater op de wereld kan worden opgelost.


16

docentenhandleiding

LES 4

DE DOE-TENTOONSTELLING

In deze les bezoeken de leerlingen de tentoonstelling in het NME Centrum. Deze doe-tentoonstelling duurt ongeveer 2 uur. Uitgangspunt is dat de leerlingen een breder denkkader hebben verworven en daardoor anders tegen de waterproblematiek aan gaan kijken. Op de tentoonstelling is van alles te doen met betrekking tot water: proefjes, metingen en ervaringen. Leerdoel De leerlingen krijgen meer inzicht in verschillende facetten van de waterproblematiek en oplossingen voor waterproblemen. Voorbereiding • Stel u op de hoogte van de gang van zaken in het NME Centrum. • Houd rekening met vervoer. • Zorg voor voldoende begeleiding: de klas wordt gesplitst in 6 groepjes. • Bespreek met de leerlingen hoe zij zich behoren te gedragen.

Verloop van de les 1) Introductie De introductie vindt plaats in het NMEC en wordt gegeven door een van de medewerkers. 2) Aan het werk De leerlingen werken in groepjes in de verschillende hoeken van de tentoonstelling. Elke 15 minuten rouleren ze. 3) Evaluatie De laatste 10 minuten wordt de activiteit met de leerlingen geëvalueerd door een medewerker van het NMEC.


17

docentenhandleiding

LES 5

AFSLUITING EN VERWERKING

In deze les wordt de informatie uit de voorgaande lessen verwerkt. De leerlingen maken hun werkboekje af. U bepaalt, eventueel samen met de leerlingen, in welke vorm het project wordt afgesloten. Doelen • De leerlingen kunnen verwoorden wat waterproblemen voor de mensen betekenen en specifieke voorbeelden geven. • De leerlingen kunnen een aantal oplossingen voor waterproblemen noemen. • De leerlingen kunnen vertellen, presenteren wat ze in de voorafgaande lessen geleerd hebben. Voorbereiding Kies zelf een manier waarop u dit project wilt afsluiten. Enkele suggesties • De leerlingen schrijven een brief aan een ander, waarin ze uitleggen hoe het zit met het water in de wereld en waarom problemen met water levensbedreigend zijn. • De leerlingen bereiden een presentatie voor. • De leerlingen maken een waterkrant, een folder of voorlichtingsposters. • De klas organiseert een "watermarkt" of een voorlichtingsavond voor de ouders, waarin ze enkele 'Fair-trade'-producten presenteren en de achtergronden van deze markt toelichten.

Verloop van de les 1) Introductie (±5 minuten) U bespreekt de verschillende mogelijkheden om het project af te sluiten met de leerlingen. 2) Werkboekje (±15 minuten) Op blz. 19 en 20 staan foto’s van de werkhoeken waarin de leerlingen hebben gewerkt in de doe-tentoonstelling. Hier kunnen ze hun eigen ervaringen, weetjes of bijzonderheden noteren. De leerlingen maken hun eigen boekje af. 3) Slotopdracht (±30 minuten) De leerlingen werken in groepjes aan de gekozen slotopdracht. 4) Afsluiting (±10 minuten) Ter afsluiting van het project presenteren de leerlingen de slotopdracht.


18

docentenhandleiding

ACHTERGRONDINFORMATIE

Aanleiding voor het project ‘De wereld in een pak sinaasappelsap’ Zonder water kunnen we niet leven. Dat is een algemeen bekend gegeven. Dit wordt vaak gezegd in de combinatie met voedsel: een mens kan wel een tijd zonder eten, niet zonder drinken. Maar ook voor voedsel is water nodig. Misschien klinkt dat logisch voor melk, maar is het helemaal niet zo logisch voor bijvoorbeeld een hamburger. Je kunt dat ook niet direct zien wanneer je boodschappen gaat doen of als je het eten zo op je bord ziet liggen. Zelfs voor de kleren die je draagt, is een heleboel water nodig om ze te maken. Mensen die zelf geen boer zijn maken zich niet zo druk om de landbouw. Onze tafels zijn goed gevuld en het aanbod is gevariëerd. Het is aan de boer om er voor te zorgen dat het eten op tafel komt, nietwaar? Daar betalen we tenslotte voor! Maar wat, wanneer er van dat water niet meer genoeg is en de boeren niet meer kunnen produceren waar wij behoefte aan hebben? Al konden we er nu nog zo veel voor betalen! Zou zo'n situatie zich voor kunnen doen? Dat is natuurlijk mogelijk. Sterker nog, het is zelfs heel waarschijnlijk dat deze situatie zich in de toekomst voordoet. Want schoon en bruikbaar water is er niet in overvloed. Het wordt zelfs steeds schaarser en steeds minder bereikbaar voor iedereen. De problemen zijn vooral zichtbaar op het gebied van voedselvoorziening. En dus vooral goed merkbaar in de landbouw, die veel moeite moet doen om de totale voedselproduktie in de pas te laten lopen met de bevolkingsgroei. Maar honger blijkt niet alleen veroorzaakt te worden door een tekort aan voedsel en water maar vooral door een ongelijke verdeling daarvan. Dat raakt onze samenleving en zeker de toekomst van het kind. De nadruk van dit project ligt vooral op het feit dat oplossingen niet zo eenvoudig zijn. Dat wannneer je hier iets doet, het gevolgen heeft elders in de wereld. Zelfs als er hier niet direct iets van te merken is. Dat het merkbaar gaat worden staat als een paal boven water. En daarom willen we de kinderen leren wat bewuster met het kostbare water om te gaan. Zodat de toekomst niet alleen voor henzelf maar voor alle kinderen op deze planeet wordt verzekerd.


19

docentenhandleiding

1 liter sinaasappelsap 'kost' méér dan 1.000 liter water

Water voor de bomen

Water om de sinaasappels te wassen

Water om het sap te vervoeren Water voor de verpakking Water om het sap te verdunnen


20

docentenhandleiding

Lessenserie over water

Recommend Documents