Lessen van de ioverheid Tien jaar ervaringen uit de praktijk

Lessen van de iOverheid Tien jaar ervaringen uit de praktijk Als er nou één vakgebied is waar het publieke domein de komende jaren forse slagen in moet maken om maximaal in te kunnen spelen op de eisen die onze samenleving stelt dan is dat wel de informatievoorziening. Want die beperkt zich zoals we allemaal weten niet tot de grenzen van onze eigen organisatie: onder invloed van het uitwisselen van informatie in netwerken wordt de afbakening tussen overheidsorganisaties, beleidsvelden en publieke terreinen immers diffuus. Daarnaast stelt die informatieuitwisseling, heel terecht overigens, steeds hogere eisen aan enerzijds snelheid, toegankelijkheid en gebruikersvriendelijkheid, maar anderzijds ook aan betrouwbaarheid en veiligheid. En juist in dit weerbarstige krachtenveld met wisselende stakeholders heeft ICTU in het afgelopen decennium meer dan 80 projecten gerealiseerd. Voor opdrachtgevers in directe samenspraak met gebruikers. Gericht op een zichtbare performanceverbetering waarbij we ICT als een enabler hebben ingezet. Om zo vernieuwingen te kunnen realiseren. En die ervaring hebben we als ICTU in deze bundel toegankelijk gemaakt. Opdat we voor het komend decennium kunnen leren van die praktische knowhow. Waarbij we die kennis met onze ketenpartners willen inzetten opdat we zo kunnen sturen op complementariteit. Uiteraard gericht op het creëren van toegevoegde waarde in het publieke domein. Iedere dag weer opnieuw.

4

inhoud

Lessen van de iOverheid

voorwoord ten geleide over lessen van de iOverheid

6 11 13

1 | Terugkijken en vooruitblikken | Lessen van de iOverheid | Coverstory De e-overheid in 2022 | interview siep eilander | tien jaar in vogelvlucht | werkende oplossingen | Column Tijd voor een burgervisie 2.0 | interview Roger van Boxtel

14 14 18 22 24 26 32 34

2 | Zorgen dat het werkt | Case ICTU - Exit Willie Wortel | column De CIO-rol: staat de i voor ICT, informatie of innovatie? | Over koersen en kraaiennesten | interview jan willem weck

37 37 40

3 | Over eigen grenzen heen | case GovUnited - voorbeeld voor nieuwe gemeentelijke samenwerking | column Het geheim van succesvolle samenwerking | interview Tof thissen | Case Slim geregeld, goed verbonden - Asbestverwijdering veiliger en efficiënter | interview Steven Luitjens | Case Besluit Risico’s Zware Ongevallen (BRZO) en modern toezicht - Robuust systeem voor samenwerkende inspecties

49 49

42 46

52 54 57 60 63

4 | Registraties als basis | Column minder blauwdruk, meer stip op de horizon | Case Basisregistraties - Een samenhangend stelsel | Column Het stelsel van basisregistraties als fundament voor de i-Overheid 5 | Innoveren in methodiek | CASE KINDEROPVANG – KORTE LIJNEN WERKEN GOED | column Overheid kan vooruit met Agile-methodiek 6 | ICT op de agenda | interview Jacques Wallage | column Echt meer met minder

80 80 84

| Denken aan een open overheid 7 | case Open data - Open data is een middel, niet een doel | column Open data: voorbij de hype

87 87 90

8 | Toegankelijk en transparant | Case eOverheid voor Burgers - Democratische basisinformatie 4all | Column Gestructureerd op naar de Cloud

93 93

9 | Zorgen voor vertrouwen | Case eHerkenning - Vertrouwen is cruciaal | Case Toegang en informatiebeveiliging - Veilige e-overheidsvoorzieningen 10 | Slim monitoren | Case Duurzaam Monitoren Vragenlijsten zijn verleden tijd | Case InternetSpiegel - Een spiegel voor goed werkgeverschap colofon

66 66 69 72 75 75 78

96 99 99 103 107 107 111 113

Inhoud

5

6

voorwoord Neelie Kroes De Digitale Agenda voor Europa heeft ten doel om burgers


van ondersteuning te voorzien, het vertrouwen in informatie- en communicatietechnologie (ICT) te bevorderen en het Europese concurrentievermogen naar een hoger peil te tillen. In het huidige economische klimaat zijn deze doelstellingen belangrijker dan ooit, en ICT is van cruciaal belang voor de realisatie daarvan. ICT vormt daarnaast een katalysator voor verandering in tal van aspecten van ons leven. Het zorgt voor vooruitgang op het gebied van onderwijs, de gezondheidszorg, het milieu en andere maatschappelijke vraagstukken. Het draagt bij aan moderne overheidsdiensten waar Europese burgers baat bij hebben. Geen van deze doelstellingen kunnen los van elkaar worden gerealiseerd. Samen werken, innoveren en creëren is waar het om gaat. Tussen landen, organisaties, publieke instellingen en private partijen. Dit is evenzeer van belang om slimmere en effectievere overheidsdiensten aan te kunnen bieden die beter zijn afgestemd op de behoeften van gebruikers. Om mensen in staat te stellen te leren, creëren en innoveren, moeten ICT-producten en -diensten open en interoperabel zijn. En wat is een beter voorbeeld van interoperabiliteit dan internet, een medium waarvan de open architectuur een unieke, wereldwijde uitwisseling van kennis, diensten en toepassingen mogelijk heeft gemaakt? Toch moet er nog veel werk worden verzet om overheidsdiensten opener, intelligenter en meer interoperabel te maken. De Digitale Agenda streeft er naar onze inspanningen om de interoperabiliteit tussen apparaten, applicaties, diensten en netwerken te verbeteren, op te voeren. Een verbeterde

7 ICT-standaardisatie is belangrijk om de snelle ontwikkelingen binnen de interactie tussen overheden, burgers en bedrijven essentieel voor het bouwen van de digitale samenleving, het bereiken van ‘user empowerment’ via publieke dienstverlening en het verbeteren van efficiëncy en effectiviteit van overheidsinvesteringen. Daarnaast moeten we EU-brede infrastructuren bouwen en optimaliseren om de interne markt te kunnen realiseren. Met de financieringsfaciliteit voor Europese verbindingen wil de Europese Commissie €50 miljard investeren in de verbetering van digitale, energie- en vervoersnetwerken. Voorbeelden zijn snelle breedbandverbindingen en strategische infrastructuren voor digitale dienstverlening, op terreinen als e-overheid, publieke informatievoorziening en open data. Dit maakt het mogelijk om belangrijke ontwikkelingen in gang te zetten, zoals een verbetering van de transparantie van de besluitvorming bij de overheid en naadloze, grensoverschrijdende dienstverlening aan bedrijven en burgers. Ik ben er van overtuigd dat we dit kunnen bereiken. Daarvoor moeten we wel samenwerken. Het samenbrengen van ervaringen, mensen en organisaties is belangrijk om te kunnen werken aan onze samenleving en economie van de toekomst. Deze bundel met praktijkvoorbeelden, interviews en columns is een mooie bijdrage aan de uitwisseling van kennis en ervaringen die zijn opgedaan op het gebied van ICT-gerelateerde vraagstukken, gericht op het verminderen van de bureaucratie, het verbeteren van e-overheidsdiensten en het bevorderen van groei en innovatie.

Voorwoord

technologiemarkten bij te kunnen benen. Daarnaast is een effectieve

8


Ik hoop van harte dat deze inspanningen, en alle gerelateerde initiatieven in Nederland en andere Europese lidstaten, input zullen blijven leveren voor onze inspanningen om het Europa te bouwen dat we onszelf en onze toekomstige generaties toewensen. Neelie Kroes, vicevoorzitter van de Europese Commissie, verantwoordelijk voor de Digitale Agenda voor Europa

9

ICT is also a change catalyst in many aspects of our lives, ensuring progress in education, health, the environment, and other societal challenges and in contributing to modern public services for the benefit of European citizens. None of these goals can be achieved in isolation. Working, innovating and creating together is the name of the game: between countries, organisations, public and private parties. This is equally important for making public services smarter, more effective and closer to users’ needs. We also believe that to allow people to learn, to create and to innovate, ICT products and services need to be open and interoperable. What could be a better example of interoperability than the Internet, whose open architecture has enabled the current unprecedented dissemination of knowledge, services and value added applications across the globe? But a lot of work remains to be done, in order to make government services more open, smarter and interoperable. The Digital Agenda is trying to step up our efforts to improve interoperability between devices, applications, services and networks. For example, improving ICT standards setting is critical to catch up with fast-moving technology markets. Furthermore, effective interaction between public administrations, citizens and businesses is essential to build the digital society, to achieve user empowerment through public services and to improve efficiency and effectiveness in public spending. We also need to build and enhance EU-wide infrastructures to complete the Single Market. The Commission proposal “Connecting Europe Facility” is to invest €50 billion to improve Europe’s transport, energy and digital networks. These include high speed broadband connections, as well as key digital service infrastructures, such as in the areas of eGovernment, public sector information and open data. It will thus be possible to see important developments such as improvements of transparency in government decision-making and seamless cross-border services for businesses and citizens. I strongly believe we can get there. To do it, we need to work on this together. Connecting experiences, people and organizations is important for building the future of our society and economy. This volume of cases, interviews and columns is a good contribution to sharing knowledge and lessons learned on ICT related issues that are aimed at reducing red tape, improving e-government public services and stimulating growth and innovation. I sincerely hope that these efforts and all related initiatives in the Netherlands, as well as in other European Member States, will continue to provide input for our effort to build the Europe we seek for ourselves and our future generations.

Voorwoord

The Digital Agenda for Europe aims to support citizens, to boost confidence in information and communication technologies (ICT) and to lift Europe’s competitiveness. With the current economic climate, these objectives are more important than ever and ICT is essential today to help achieving them.


10

11

Ten geleide Elly Bogerman Tien jaar ICTU: een mooie gelegenheid om te kijken naar wat we in die tien van de e- en iOverheid. In het afgelopen decennium zijn door ICTU meer dan 80 projecten uitgevoerd, die hebben bijgedragen aan het realiseren van digitale services voor burgers en bedrijven. Het gaat hierbij onder meer om overheidsbrede (open) standaarden en architectuur, basisregistraties, digitaal publiceren van regelgeving en hergebruik van bouwstenen. Al deze producten en diensten zijn gericht op het verbeteren van bestaande processen en het implementeren van de digitale overheid. Hier werken overheden, maatschappelijke organisaties, bedrijven en u en ik soms dagelijks mee. Een overzicht vindt u in elders in deze bundel. We constateren dat er in de iOverheid de afgelopen 10 jaar door meerdere partijen veel tot stand is gebracht. Er zijn forse stappen vooruit gezet en daar mogen we trots op zijn. Tegelijkertijd is er nog veel te doen. Onze gezamenlijke opgave binnen de overheid is de komende jaren de dienstverlening verder te verbeteren en tegelijkertijd stevig te bezuinigen. Dat kan alleen als we de mogelijkheden, die slimme inzet van ICT biedt, maximaal benutten en als écht samenwerken het uitgangspunt is. Dat vraagt om verbinden van overheden, zowel ten aanzien van dienstverleningsconcepten als op het terrein van infrastructuur. Goede informatievoorziening is essentieel om in te kunnen spelen op de eisen die de veranderende samenleving aan ons stelt. Dat vergt van betrokken partijen flexibiliteit, kennis en kunde die veel breder is dan ICT-kennis alleen.

Ten geleide

jaar samen hebben bereikt en om vooruit te kijken naar de ontwikkelingen

12 Ik heb ICTU leren kennen als een vitale en wendbare organisatie die


daar voor staat en verbindt. Een organisatie die van en voor de overheid is en die weet hoe ICT-toepassingen werken binnen die overheid. Met enthousiaste en betrokken medewerkers. Die hun vak verstaan, beschikken over een breed netwerk binnen de overheid en die ook de expertise van marktpartijen goed kunnen inzetten. Daarmee creëren we toegevoegde waarde voor de iOverheid. Dat doen we en dat blijven we doen. Samen met opdrachtgevers, gebruikers, partnerorganisaties en marktpartijen. In ‘Lessen van de iOverheid’ vindt u verhalen, interviews en columns waarin wordt teruggeblikt en vooruitgekeken. Deze bundel is mede tot stand gekomen dankzij bijdragen van opdrachtgevers, partnerorganisaties en een zevental sponsoren. Een mooie cocreatie. Ik hoop dat de lessen die wij voor u hebben opgetekend zullen bijdragen aan het succes van nog te realiseren projecten en daarmee aan de iOverheid van de toekomst. Veel leesplezier! Elly Bogerman, directeur ICTU

Over lessen van de iOverheid Leeswijzer “Lessen van de iOverheid” biedt een kijkje in de keuken van ICTU. Met interviews, columns en cases. Centraal staan ervaringen rond thema’s zoals samenwerking, duurzaam monitoren, gegevens in ketens, open overheid, toegang en informatiebeveiliging en modern toezicht. Deze cases zijn opgetekend door journalisten en kwamen tot stand in samenwerking met sponsoren, partnerorganisaties en opdrachtgevers. In de eerste twee hoofdstukken kijken we terug èn vooruit. De overige hoofdstukken concentreren zich rond bovengenoemde thema’s. In ‘Lessen van de iOverheid’ hebben we ‘lessen’ uit opgedane ervaringen voor u genoteerd. Veel dank aan iedereen die een bijdrage heeft geleverd! Tim Berkelaar, Dirk-Jan de Bruijn, François Vis en Birgit van de Vijfeijken, redactie ICTU.

13



14

“Eenvoud, niet het kenmerk van de beginner, maar het duur bevochten stempel van de meester”.

de aanbodkant. Waarbij andere ketenpartners -en wellicht nog belangrijker: de gebruikers- niet altijd op de juiste wijze waren betrokken. We hebben geleerd

Als je meer dan tien jaar actief bent in het domein van de iOverheid en meer dan 80 projecten onder handen hebt waarvan er 55 inmiddels succesvol zijn afgerond dan ontstaat een beeld van een aantal trends en ontwikkelingen. Met die opgedane knowhow kun je een aantal ontwikkelingen schetsen zoals die zich in de komende jaren zullen gaan voltrekken. We hebben ze als ICTU voor u gerubriceerd in een 10-tal lessen waarin we op basis van de verandering in het afgelopen decennium u een blik in de toekomst gunnen.

dat de ‘business case’ voor de ketenpartners en gebruikers écht centraal moet staan. Dat het ook anders kan blijkt bijvoorbeeld uit het succes van het project Landelijk Register Kinderopvang en Peuterspeelzalen waarbij de uiteindelijke gebruiker (in dit geval de gemeente) letterlijk in de rij staat om gebruik te kunnen maken van dit systeem. Domweg omdat ze er direct baat bij heeft!

2. Van blauwdruk naar evolutie De infrastructuur voor de iOverheidontstaat geleidelijk; er wordt steeds een stukje toegevoegd aan het al bestaande. Het langzaam groeien van de GBA,

1. Van push naar pull

het Handelsregister, het Kadaster

Er is in de afgelopen jaren nog te

en andere registers tot een

vaak vooral ontwikkeld vanuit

Stelsel van Basisregistraties

illustreert dit. Alleen een aanpak

software opleveren. Die daarna

Ook om ervaring op te doen. Dat

die dit evolutionaire ontwikkel-

direct wordt getest door een

paste in de levenscyclus van ICT

pad respecteert kan succesvol

panel van deskundige gebrui-

projecten. Die fase is voorbij. Met

zijn. Implementeren van een

kers. Om zo te voorkomen dat er

die ervaring kijken we nu meer

mooi bedachte blauwdruk werkt

mooie dingen worden gebouwd

en meer naar hoe we de informa-

in de complexe bestuurlijke

die later werkloos in de hoek

tievoorziening in ketens kunnen

verhoudingen binnen Nederland

staan te schimmelen.

verbeteren. Waarbij we eerst

niet.

kijken hoe we dat georganiseerd

4. Van groots en meeslepend naar gefocust

kunnen krijgen, wie welke ver-

Informatiseren in ketens wordt al

ken in dat proces, om daarna

Lange tijd hebben we ICT-

gauw te complex. Onder andere

pas te kijken welke technische

projecten op een te traditio-

in het programma “Slim geregeld

hulpmiddelen we moeten inzet-

nele wijze uitgevoerd. Waarbij

goed verbonden” leerden we dat

ten om dat daadwerkelijk georga-

er uitgebreide studies werden

een aanpak waarin een scherp

niseerd te krijgen. En daarbij past

gedaan over hoe zo’n project

afgebakend probleem dat met

ook dat we meer gebruik maken

uitgevoerd zou moeten worden.

een klein aantal gemotiveerde

van bestaande bouwstenen of

Met veelal dikke omvangrijke

ketenpartners wordt opgepakt,

standaard software.

rapporten. Om daarna hetgeen

in korte tijd tot een aansprekend

was opgeschreven ook zo te gaan

resultaat leidt. En met dat bewe-

uitvoeren. Inmiddels hebben we

zen resultaat kan verder worden

6. Van ‘u vraagt-wij draaien’ naar écht partnership

daarvan geleerd. Door korter op

gegaan.

Informatievoorziening is in de

3. Van denken-analyserendoen naar see-feel-change

antwoordelijke rol moet oppak-

afgelopen jaren geupgrade naar

de bal te spelen. Met bijvoorbeeld

5. Van maatwerk naar bouwstenen

een écht managementvraagstuk.

waarbij we in multidisciplinaire teams werken die in korte sprints

Er is in de afgelopen jaren veel

gen. En dat alle facetten van een

- iteraties met een vaste lengte

ontwikkeld volgens het ‘laat

organisatie raakt. Niet alleen

van bijvoorbeeld drie weken -

1000 bloemen bloeien’ principe.

bedrijfsvoering, maar vooral ook

een agile methode als Scrum

Dat integraal wordt aangevlo-

1 | Terugkijken en vooruitblikken

15


16 bedrijfsprocessen. En dat is alleen

wezig zou zijn. Dat betekent stu-

beleden maar ook zichtbaar in

mogelijk als er sprake is van

ren op complementariteit zodat

de praktijk. Samen optrekken

een volwassen huwelijk tussen

je maximaal in staat bent om die

dus, en niet stoppen bij de eigen

opdrachtnemer en opdrachtgever.

knowhow te organiseren die een

organisatiegrenzen maar volop

Gericht op wederzijds partner-

opdrachtgever op enig moment

met publieke en private organisa-

ship. Met voldoende countervai-

nodig heeft gelet op de fase van

ties aangesloten op de i-netwerk-

ling power.

zijn ICT project. En dat betekent

samenleving. Die samenwerking

dat je zicht moet hebben op wie

moet je organiseren en veranke-

7. Van focus op techniek naar focus op domeinexpertise

binnen het publieke domein je

ren, want ad-hoc samenwerken

partners zijn. En dat wat niet

biedt onvoldoende basis voor een

Om de informatievoorziening in

aanwezig is in het publieke

doorgaande ontwikkeling.

een specifieke keten of proces

domein aan knowhow of exper-

te kunnen verbeteren, moet je

tise, toegankelijk wordt gemaakt

weten wat er speelt binnen dat

via private partijen.

10. Van een technisch naar een bestuurlijk vraagstuk Juist in deze tijd van economische

bedrijfsproces. Die knowhow is

9. Van adhoc naar structureel samenwerken

crisis kan ICT een incentive zijn

weten hoe het proces werkt, wat de ontwikkelingen zijn en welke

De uitdagingen voor de komende

Dat vraagt dus om goed kijken

bottlenecks er zijn. Alleen zo

jaren liegen er niet om. We zullen

naar welke inspanningen en kan-

kun je je rol als partner ook écht

forse slagen moeten maken om

sen benut kunnen worden en hoe

waarmaken.

op het terrein van informatie-

we dit onderwerp op de agenda

absoluut een vereiste. Je moet

voor economische ontwikkeling.

voorziening aan te kunnen blij-

houden. Niet alleen bezuinigen

8. Van splendid isolation naar multidisciplinair

ven sluiten bij de behoeften van

óp ICT, maar vooral dóór slimme

nu en vooral: van de toekomst.

inzet van ICT. Meer uitgaan van

ICT vraagstukken worden steeds

Daarbij is sturen op complemen-

de mogelijkheden dan het falen

ingewikkelder. Het is een illusie

tariteit belangrijk. Maar ook de

van ICT beleid en keuzen maken

om te veronderstellen dat dat

wil om echt samen te werken.

op politiek en bestuurlijk niveau

allemaal in één organisatie aan-

En dan niet alleen met de mond

wordt het adagium.


17

18

De e-overheid in 2022

‘In tien jaar tijd

coverstory

hele grote stappen zetten’ Hoewel alle ophef rond grote IT-projecten anders doet vermoeden, is met behulp van informatietechnologie een heuse transformatie van de overheid in gang gezet. Vooral door internet verandert ook de samenleving in hoog tempo. De rollen van burger en overheid evolueren. Hoe ziet de e-overheid er uit over pakweg tien jaar en hoe komen we daar?

gemakkelijke manier: bereikbaar, overzichtelijk, dichtbij, betrouwbaar en vertrouwd. Daarmee hebben we ook direct de uitdagingen getypeerd. We moeten er dus voor zorgen dat de voorzieningen degelijk, robuust en laagdrempelig zijn, en voor iedereen makkelijk te benaderen. Tegelijkertijd moeten we er voor zorgen dat burger en bedrijven vertrouwen behouden in de overheid.” De grootste opgave ligt niet in

Door Peter Lievense

de technologie, aldus Hillenaar,

Over tien jaar wordt er niet meer

maar in de onderlinge cohesie.

over de e-overheid gesproken,

“Organisaties gaan meer samen-

meent Maarten Hillenaar, CIO Rijk.

werken, kennis delen, elkaars beste

“Dan hebben we het weer gewoon

voorbeelden overnemen. Dat is

over de overheid. De nieuwe tech-

vooral een cultuuraspect. Op dat

nologie is geïncorporeerd in het

gebied is de afgelopen jaren veel

functioneren van de overheid. We

veranderd. Tien jaar geleden waren

doen zaken met de overheid op een

de departementen bastions; nu

delen ze dossiers en bouwen ze aan

moet worden geplaatst, wordt eerst

een alleenstaande borderline-

een gemeenschappelijke infrastruc-

gekeken of dat naar familie kan, of

moeder helpt met het openen van

tuur. Dat gaat door de bestuurlagen

naar buren. Als er een kind vermist

een bankrekening of het huren van

heen. Het maakt de burger immers

wordt, gaat de politie niet met man

een woning. Maar voor haar bor-

niet met uit welk onderdeel hij of zij

en macht zoeken, maar activeert

derline-problematiek gaat ze naar

de maken heeft. Het feit dat we zui-

zij de buurt via Amber Alert of

de psychiater. Deze derde cirkel van

niger met de beschikbare middelen

Burgernet.”

hoogwaardige professionals zitten

om moeten gaan, helpt daarbij. Het

niet meer in grote instituties maar in

klimaat is er naar om in tien jaar tijd

een netwerk van specialisten.”

hele grote stappen te zetten!”

Maarten Hillenaar:

Terugtredende overheid

“Burgers en bedrijven

De huidige overheid is als klassieke organisatie materiegericht ingericht.

Arre Zuurmond, directeur van de Kafkabrigade en voormalig hoog-

nisatie is er een afdeling Sociale

moeten het vertrou-

leraar ‘ICT en de toekomst van het openbaar bestuur’ ziet vooral een

Dienst en een afdeling WMO die diensten levert. Straks kan een

wen behouden in de

terugtredende overheid die zich minder met dienstverlening bezig

“In de huidige gemeentelijk orga-

breed opgeleide generalist met moderne technologie in een wijk

overheid.”

houdt omdat de burger veel meer

zowel WMO- als sociale diensten leveren.”

zaken zelf kan regelen. “De laatste

De overheid is in dit toekomst-sce-

twintig jaar zijn we doorgeschoten

De tweede zorgcirkel wordt

nario de helft kleiner dan tegen-

in door professionals overgenomen

gevormd door wat Zuurmond de

woordig. Ze neemt de regie over de

zorg voor het individu. Juist dankzij

generalistische professionals noemt.

ketens en zorgt dat die handelen

technologie kan de samenleving dat

‘Ontkokerde professionals met

conform de gemeenschappelijk

veel beter zelf. Als we zorg weerge-

een breed dienstenpakket’ of ‘first

afgesproken normen. “Voorwaarde

ven in cirkels, is de eerste cirkel de

responders’: van naschoolse opvang

is dat informatie bevrijd wordt uit

zorg die wordt geboden door de

tot ambtenaren die de wegen afzet-

dossiers en applicaties. Het is tijd

‘civil society’. Als een kind uit huis

ten na een ongeval. “Of degene die

voor een Informatie Bevrijdings


19

20 Front! Informatie moet kunnen

len er ook dan nog steeds burgers

laat de Belastingdienst de gemeen-

stromen. De overheid moet zorgen

zijn die niet mee kunnen komen,

tebelastingen innen.”

voor standaardisatie en interope-

hetzij sociaal, hetzij technologisch

rabiliteit. Tegelijkertijd moeten de

hetzij communicatief. De overheid

processen herontworpen worden

moet die burgers die niet zelfred-

over complete ketens.”

zaam zijn, ondersteunen. Dus ja: 95 procent van de mensen kan zelf via

Van binnen naar buiten

internet zijn WW-aanvraag regelen,

Professor Jan van Dijk van het

maar ga niet de aanvraag voor een

Center for eGovernment Studies

ingewikkeldere dienstverlening

aan de Universiteit Twente denkt

als de WIA digitaliseren, want dat

dat het antwoord op de vraag hoe

wordt een ramp!”

Jan van Dijk: “Laat de Belastingdienst de gemeentebelastingen innen.”

de e-overheid er over tien jaar uit moet zien, niet komt van de over-

Van Dijk pleit voor een overheid

Franchisers

heid zelf. “Die redeneert vooral

die dicht bij de burger staat via het

Almar Wimer Siebenga is directeur

van binnen naar buiten, vanuit de

gemeentelijk loket. Tegelijkertijd

van de ICT-samenwerking Zuidwest

huidige organisatie en de beschik-

denkt hij dat een landelijke

Friesland (ISZF), een ICT-shared

bare technologie. De vraag is: wat

afhandeling en administratieve

service centrum voor vijf gemeen-

willen burgers en bedrijven van

verwerking noodzakelijk is. “De

ten. Vanuit de praktijk van vandaag

de overheid en hoe gaan ze met

gemeenten kunnen dat niet aan:

komt hij tot vergelijkbare conclusies

de overheid om? Weliswaar gaat

ze hebben te weinig geld en het

als Van Dijk. “Over tien jaar lijken

de samenleving zich steeds beter

ontbreekt aan deskundigheid.

de gemeenten qua procesinrich-

organiseren en informeren, en

Achter dat gemeenteloket moeten

ting veel meer op elkaar dan nu.

wordt de burger steeds mondiger,

effectieve landelijke uitvoerings-

Alsof ze allemaal franchisers zijn.

maar de burger verwacht ook over

diensten zitten. Die kunnen daartoe

ICT-oplossingen worden landelijk

tien jaar nog steeds dat de overheid

fuseren en in ketens samengaan. Ik

aanbesteed, zoals nu al gebeurt bij

een aandeel heeft in de oplossing

zie niet in waarom een UWV en SVB

de modernisering GBA. En waarom

van zijn problemen. Bovendien zul-

niet samen zouden kunnen gaan. En

niet: gemeenten zijn niet in het

leven geroepen om transacties af

en het vertalen van maatschap-

te handelen, maar om de belangen

pelijke problemen naar oplossings-

van de mensen en bedrijven in hun

richtingen. De gemeenten hebben

regio te behartigen!

allemaal met dezelfde weten

De gemeente wordt de front-office

regelgeving te maken, met dezelfde

met daarachter gespecialiseerde backoffices; voor de jeugdzorg, WMO of bijvoorbeeld vergun-

Arre Zuurmond: “Het is

ningverlening. Die backoffices zullen herschikt worden, eerst

tijd voor een Informatie

regionaal in bijvoorbeeld Regionale Uitvoeringsdiensten en later mis-

Bevrijdings Front!”

schien wel op landelijk niveau. Voorwaarde is dat de ICT die de processen ondersteunt redelijk

decentralisatievraagstukken.”

robuust en flexibel is.”

De deelnemers van het ISZF verwachten dat zij door het delen

Vooralsnog wordt er mondjesmaat

van kennis en het overnemen van

opgeschaald, voornamelijk op

elkaars beste voorbeelden krach-

gebied van automatisering. Bij het

tiger worden, aldus Siebenga.

Friese shared service center van

“Samenwerken door met elkaar

Siebenga nemen de gemeenten

één cultuur te creëren in plaats van

echter ook al stappen om op pro-

afzonderlijk te zoeken naar eigen

cesontwikkeling samen te werken.

oplossingen voor problemen en

“Automatisering moet voorwaar-

ontwikkelingen. Dat laatste leidt

denscheppend zijn voor de samen-

alleen maar tot situaties waarin

werking bij het ontwikkelen van de

samenwerken juist deksels moeilijk

gemeentelijke bedrijfs-processen

wordt”.


21


22

interview Siep Eilander

Een bescheiden opdrachtnemer Door Peter Lievense “Ambtenaar word je omdat je hart hebt voor de publieke zaak. Een goed functionerende overheid is belangrijk voor het vertrouwen van de burger in die overheid, voor de democratie. Met ICT kun je een quantumsprong maken in de verbetering van die dienstverlening. Dat heeft mij altijd geïnspireerd. Nederland is een goed georganiseerd land. We zijn een goed functionerende democratie. De burger kan vertrouwen op de rechtstaat. De overheid is goed in het maken van beleid en in de uitvoering daarvan. Maar de stap van idee naar uitvoering gaat vaak moeizaam. Dat is nu precies waar ICTU goed in moet zijn: het implementeren van goede ideeën. De succesvolle projecten zijn dan ook die projecten waarbij ICTU een brug heeft kunnen slaan, denk aan Govcert of Rijksoverheid.nl.” “Het vormgeven van de informatie-infrastructuur van de overheid is langzamer gegaan dan we in de begintijd van ICTU verwachtten. Dan heb ik het met name over zaken als basisregistraties, eenmalige gegevensverstrekking. Maar we zijn nu wel over het dode punt heen. Er zijn de afgelopen jaren toch aanmerkelijke successen behaald en daar heeft ICTU een stevig steentje aan bijgedragen. ICT is nog geen volwassen industrie. Vergelijk dat eens met de bouw. Bij de nieuwbouw voor Binnenlandse Zaken en Justitie en Veiligheid is tot op de dag nauwkeurig bepaald wanneer wordt opgeleverd. Dat kan ik dagelijks volgen via een teller in de hal. Zover zijn we nog lang niet als het gaat om ICT-projecten. Als je in staat bent om te zeggen: ‘we hebben een planning en control-cyclus waarbij we uw project goed behartigen’, en het loopt niet uit de hand, dan heb je al een geweldige propositie.”

23 “De echte regie die hoort niet bij een uitvoeringsorganisatie te liggen,

Siep Eilander

maar bij het beleid. Als ICTU moet je als het ware een plek maken waar je op projectmatig niveau de opdrachtgever ontzorgt. Dat wil niet zeg1 | Terugkijken en vooruitblikken

gen dat je je slaafs moet opstellen. Je moet de opdrachtgever wel lastige vragen stellen: ‘Hoe past dit in het grote architectuurplaatje?’. Je bent als organisatie in de positie om dat te doen als je een gezonde hoeveelheid resultaten en prestaties hebt geleverd. Maar de regie: dat is het prerogatief van het beleid, van de opdrachtgever. ICTU is opdrachtnemer.” “Stel je een figuur voor met vier kwadranten. De ene as staat voor de opdrachtgever (goed/slecht) en de andere voor de opdrachtnemer (goed/ slecht). Een slechte opdrachtgever met een slechte opdrachtnemer, dat gaat nooit werken. Maar ook een goede opdrachtgever met een slechte

Siep Eilander was in de

opdrachtnemer werkt niet. Een goede opdrachtgever met een goede

beginjaren van ICTU directeur

opdrachtnemer; dat is natuurlijk fantastisch. Het meest interessant is het

van ICTU.

echter het vierde kwadrant: dat van de slechte opdrachtgever met de

Eilander is momenteel

goede opdrachtnemer. Daar kun je namelijk nog heel wat van maken. Dat

directeur Inkoopbeleid Rijk,

is de rol van ICTU: de opdrachtgever meevoeren en opvoeden in goed

ministerie van Binnenlandse

opdrachtgeverschap, met de brede blik die daarbij hoort. ICTU past name-

Zaken en Koninkrijksrelaties.

lijk de rol van een bescheiden opdrachtnemer, maar daar binnen kun je wel degelijk veel doen.”

Tien jaar in vogelvlucht

Aan het einde van de vorige eeuw zette de ‘vernetwerking’ van de samenleving in. De opkomst van internet was daarbij een belangrijke drijvende kracht. Burgers en het bedrijfsleven vroegen om een overheid die als één overheid opereerde. En waarmee elektronisch gecommuniceerd kon worden.

deze samenwerking kon worden georganiseerd. In april 2001 begint het verhaal van ICTU. Toenmalig minister Van Boxtel van Grote Steden- en Integratiebeleid richt met de VNG de stichting ICTU op. Deze moet de Nederlandse overheid helpen met het uitvoeren en implementeren van ICTprogramma’s en projecten. Bij de start van ICTU werkt een handje-

In die tijd was ICT nog iets dat zich

vol medewerkers aan het opzetten

in de kelders van overheidsorga-

van ICT-programma’s. Dat waren

nisaties afspeelde. Die ieder hun

er op dat moment zeven, waaron-

eigen gegevensbestanden opbouw-

der Overheidsloket 2000, Overheid.

den en bijhielden. En waarbij

nl, Stroomlijning Basisgegevens

de elektronische communicatie

en Taskforce PKI overheid. Een

tussen organisaties veelal begon en

paar jaar later, eind 2006, herbergt

eindigde bij de eigen postkamer. De

ICTU zo’n veertig programma’s.

vernetwerking van de samenleving

Velen met een ICT-vraagstuk bin-

vroeg om ontkokering en vernet-

nen de overheid weten inmiddels

werking van de overheid. Om een

de weg naar ICTU te vinden. Met

overheidsbrede infrastructuur voor

het aantal programma’s groeit

het verzamelen en uitwisselen

ook het aantal medewerkers. In

van informatie. Om ICT projecten

2008 werken er bijna 800 mensen.

waarin verschillende overheidsor-

Voor de helft zijn dit externen, de

ganisaties intensief samenwerkten.

andere helft bestaat uit ambte-

Er was behoefte aan een plek waar

naren: gedetacheerden, tijdelijke

medewerkers en vaste krach-

waarin de economische crisis

rijksoverheid, samenwerkende

ten. Dat flexibele karakter past

doorzet, ook met gevolgen voor

uitvoeringsorganisaties, ketensa-

bij ICTU. Programma’s zijn van

ICTU. Naast de afronding van

menwerking en shared services.

tijdelijke aard, ICTU wil wendbaar

projecten die gedurende soms

Juist in tijden van economische

zijn en effectief kunnen inspelen

tien jaar bij ICTU tot wasdom

tegenwind zien we dat de behoefte

op de vraag van opdrachtgevers.

zijn gekomen, èn overdracht naar

aan samenhang, samenwerking

Bovendien draagt deze werkwijze

beheer- of implementatiepartners,

en hergebruik groeit. ICT of liever

bij aan intensieve kennisuitwis-

leidt deze tijd van schaarste in de

gezegd, het goed organiseren

seling tussen overheden èn de

omgeving ertoe dat ICTU kleiner

van onze informatievoorziening,

markt. Na een tijd van explosieve

wordt. Dat is inherent aan een

blijft een belangrijk hulpmiddel

groei wordt het tijd voor consoli-

projectgefinancierde organisatie

om te werken aan een efficiën-

datie. De noodzaak om te sturen

die meebeweegt met haar werk-

tere overheid. ICTU heeft deze

op samenhang van de veelheid

voorraad. De e-overheid waarbij

wind benut, na tien jaar is ICTU

initiatieven wordt zichtbaar. Op

de ‘e’ staat voor elektronisch

daarmee van een verzameling

het delen van kennis en het leggen

maakt langzamerhand plaats voor

losse nerinkjes gegroeid naar één

van verbindingen. Extern en intern

de iOverheid, waarbij de ‘i’ staat

coöperatie. Die lean and mean

en in cocreatie met opdrachtge-

voor de vraag hoe je binnen de

kan inspelen in de omslag van

vers. ICTU richt zeven clusters in

overheid om kunt gaan met infor-

aanbod naar vraaggericht werken

en brengt het aantal programma’s

matievoorziening. Op een wijze

waarbij ketenpartners betrokken

binnen deze clusters terug naar

die past bij een moderne overheid.

zijn. Die schakelt met de markt èn

27. Het doel: samenwerking en

Veranderingen volgen elkaar in

overheden. Zonder op de stoel van

synergie. Het adagium uit de

hoog tempo op. Om doelstellingen

de opdrachtgever te gaan zitten.

begintijd: ‘wat beleid scheidt kan

te kunnen realiseren wordt verbin-

Maar wel door mee te denken, met

ICTU niet verbinden’ maakt plaats

den en afstemmen steeds belang-

voldoende countervailing power

voor ‘ook wat beleid scheidt, wil

rijker. We zien het aan herindeling

èn vanuit partnership. Van pionie-

ICTU verbinden’. Het 2e decen-

en samenwerkingsverbanden

rende bouwers naar i-experts met

nium van de 21e eeuw is er een

bij gemeenten, samenwerkende

een breed i-netwerk.

van veel reuring. 2010 is het jaar

inspectiediensten, de compacte


25

werkende oplossingen

Als we onze belastingaangifte

en implementatiepartners. Die

de Eerste Kamer zijn tot stand

doen maken we gebruik van

zorgen dat dergelijke voorzienin-

gebracht door dit programma.

DigiD en DigiD Machtigen. Bij

gen worden gebruikt, èn beheerd

Voor een goed werkende digitale

het zoeken naar kinderopvang

blijven. Een paar voorbeelden

overheid is een aantal basis-

voor onze kinderen, maken

door de jaren heen.

voorzieningen een absolute voorwaarde.

we gebruik van het Landelijk Register Kinderopvang. Een

2001

onderneming ondervindt min-

Een programma van het eerste

ICTU heeft vanaf de oprichting

der administratieve last omdat

uur is Advies Overheid.nl, onder-

een aantal van deze basisvoor-

gegevens via Inspectieview

deel van OPN (Overheid Punt Nl)

zieningen ondersteund. Van

Bedrijven voor meerdere toe-

Dit programma werkt vanaf het

het programma Stroomlijning

zichthouders toegankelijk zijn.

ICTU begin aan het (proactief)

Basisgegevens tot ondersteu-

Eenvoudig online in contact

ontsluiten en vindbaar maken

ning bij de implementatie van

komen met de overheid kun-

van overheidsinformatie via

het NUP en het Stelsel van

nen we via MijnOverheid. Als

webapplicaties, zodat overheden,

Basisregistraties nu. ICTU legt

inwoner van gemeenten maken

burgers, bedrijven en instellingen

actief de verbinding met bijvoor-

we gebruik van de 14+ nummers

toegang hebben tot deze informa-

beeld KING bij de ondersteuning

en het Antwoordconcept, zo is

tie. Producten die hiervoor onder

van de operatie NUP (Nationaal

eenduidige informatievoorziening

meer in de afgelopen jaren (door)

Uitvoeringsprogramma

beschikbaar voor alle inwoners

ontwikkeld zijn: MijnOverheid

Dienstverlening en e-overheid).

in een gemeente. En dankzij de

(persoonlijke ingang voor per-

Dit ondersteuningsprogramma

webrichtlijnen is de digitale over-

soonlijke informatie van de over-

helpt gemeenten de komende

heid toegankelijker voor ieder-

heid voor alle burgers), Overheid.

jaren om hun (elektronische)

een. Het gaat hier om producten

nl (de wegwijzer naar informatie

dienstverlening sterk te verbe-

en diensten die bij ICTU zijn

en diensten van alle overheden),

teren. Zo verbinden we verschil-

ontwikkeld. Allemaal werkende

het 14+netnummer Antwoord©,

lende overheidsinitiatieven op het

oplossingen die overheden onder-

de Overheidsbrede Zoekdienst,

terrein van betere dienstverlening

ling en overheden met burgers

Samenwerkende Catalogi. Maar

en minder lastendruk.

verbinden. En die nadat ze zich

ook www.wettenbestand.nl,

bewezen hebben in de praktijk,

de Staatscourant online of de

2002

worden overgedragen aan beheer-

ontwikkeling van de iPad voor

Govcert.nl staat voor het

‘Computer Emergency Response

2008 komen er de implementa-

heid. De overheid kan gegevens

Team’ van de Nederlandse over-

tieteams bij, ingegeven door het

betrouwbaar en efficiënter uit-

heid, die hiermee de strijd aan-

bestuursakkoord. EGEM wordt

wisselen. Betere dienstverlening,

gaat met virussen en hackers.

EGEM i-teams. En zorgt samen

verlichting van administratieve

Het programma adviseert over-

met e-adviseurs voor ruim 400

lasten en bestrijding van identi-

heden over bescherming tegen

realisatieplannen bij gemeenten

teitsfraude zijn winstpunten.

computervirussen en lekken in

en daarmee voor een fundament

software en helpt actief bij het

om de e-overheid in gemeenten

DigiD is een ander voorbeeld

oplossen van incidenten. 24 uur

te kunnen realiseren.

van een programma met veel opdrachtgevers met verschil-

per dag, 7 dagen per week. In een tijd van Lektober en DigiNotar

2004

lende belangen. Naast de minis-

anno 2011 weer zeer actueel.

Als in 2004 het Burgerservice-

teries van BZK en destijds EZ,

nummer (BSN) gerealiseerd

zijn er nog ruim tien organisaties

2003

moet worden, is het logisch dat

betrokken. Bijvoorbeeld Bureau

Het programma EGEM (eGe-

het programma wordt onder-

Keteninformatisering Werk en

meenten) start in 2003. Doel is

gebracht bij ICTU. De belangen

Inkomen, diverse gemeenten

het ondersteunen van gemeen-

en de groep opdrachtgevers

en manifestpartijen, zoals de

ten die hun dienstverlening aan

van dit programma zijn groot.

Belastingdienst, het College

burgers en bedrijven willen ver-

De toenmalige ministeries

voor zorgverzekeringen en de

beteren. Samen met gemeenten

van BZK, Financiën, Justitie,

Sociale Verzekeringsbank. Met

ontwikkelt EGEM standaarden

Volksgezondheid Welzijn en

dit systeem kunnen overheden

op het gebied van architectuur

Sport, Onderwijs Cultuur en

de digitale identiteit van burgers

en organisatieontwikkeling.

Wetenschappen en Sociale

verifiëren die gebruikmaken

EGEM deelt kennis en brengt

Zaken en Werkgelegenheid zijn

van elektronische diensten.

overzicht in alle ontwikkelingen

betrokken. In de stuurgroep zit-

Toentertijd een wezenlijke maat-

binnen de e-overheid die voor

ten ook de VNG en het College

schappelijke verandering.

gemeenten relevant zijn. Met de

Bescherming Persoonsgegevens.

Routeplanner, de Plateauaanpak,

Het BSN is een onmisbare bouw-

2005

met de het gemeentelijke archi-

steen voor het verbeteren van de

Het Actieprogramma Maatschap

tectuurmodel GEMMA, met uit-

kwaliteit van de (elektronische)

pelijkesectoren en ICT (M&ICT)

wisselingsformaten zoals StUF. In

dienstverlening van de over-

is in het leven geroepen om


27

28 belemmeringen weg te nemen

we al ontwikkelde voorzieningen

Nationale Infrastructuur.

bij het opschalen van goede

en worden overheden onder-

Cyber Crime (NICC). In dit

voorbeelden van ICT-oplossingen

ling verbonden met burgers en

Informatieknooppunt strijden

die helpen maatschappelijke

bedrijven.

private en publieke organisaties

vraagstukken op te lossen.

tegen Cybercrime. NICC is een

M&ICT organiseert twee keer

De Nederlandse Overheid

publiekprivate samenwerking

per jaar een prijsvraag waarin

Referentie Architectuur (NORA)

in opdracht van destijds EZ die

het veld wordt opgeroepen

bevat handvatten die overheden

zorgt voor preventie en opsporing

goede voorbeelden in te dienen.

kunnen toepassen bij de ontwik-

van cybercrime. Het programma

Een concreet voorbeeld: OTTO,

keling van een dienstbare over-

creëert de noodzakelijke elemen-

hierbij kunnen oncologen van 30

heid. De NORA biedt daarmee

ten voor de nationale infrastruc-

ziekenhuizen en drie integrale

alleoverheden een handvat voor

tuur en wisselt informatie uit

kankercentra via een breedband-

samenwerking in ketens en net-

op (inter)nationaal niveau. Het

verbinding op afstand samen-

werken. Door de principes van

programma is eind 2010 succes-

werken en expertise uitwisselen.

de NORA te hanteren ontstaat

vol afgerond en ondergebracht bij

Patiënten kunnen zo beter en

meer samenhang in de bouw

TNO.

sneller geholpen worden.

en inrichting van de overheid. Specialisten uit alle verschil-

Ook Verwijsindex Risicojongeren

MijnOverheid is hét digitale

lende overheidsorganisaties wis-

wordt in 2006 gestart. De

loket waarmee iedereen met een

selen kennis uit en werken met

Landelijke Verwijsindex

DigiD zijn overheidszaken kan

elkaar samen om een gemeen-

Risicojongeren (VIR) brengt risico-

regelen en persoonlijke gegevens

schappelijk referentiekader in

signalen van hulpverleners over

kan inzien. Op basis hiervan is

de praktijk handen en voeten

jongeren in een vroeg stadium bij

de Berichtenbox gerealiseerd

te geven. ICTU faciliteert deze

elkaar. Zo kunnen hulpverleners

waarmee burgers en bedrij-

beweging. Zo zijn overheden

vervolgens contact met elkaar

ven digitale berichten met de

onderling beter verbonden op

opnemen over de hulpverlening

overheid kunnen uitwisselen.

het terrein van de inrichting van

aan een jongere. Sinds oktober

Deze wordt inmiddels toegepast

hun digitale dienstverlening.

2010 zijn alle gemeenten aan-

binnen verschillende overheids-

gesloten op de Verwijsindex. En

organisaties, zoals de RDW en de

2006

mooi voorbeeld hoe we overheden

Belastingdienst. Zo integreren

In 2006 start het programma

met professionals verbinden.

Een van de projecten uit het pro-

houding (iRijk). Dat doet zij

ondersteunen. Enkele resulta-

gramma e-Inspecties (gestart in

door complexe zaken eenvoudig

ten zijn de ontwikkeling van

2006) is Inspectieview bedrijven.

uit te leggen, door mensen bij

open standaarden voor de

Dit is een voorziening waarmee

elkaar te brengen, en door online

afvalsector, de Roadmap Open

inspectiediensten onderling

en offline samen te werken

Werken (ROW) en het Beheer-

gegevens delen over inspecties

aan oplossingen. Een belang-

en OntwikkelModel voor Open

en handhaving bij bedrijven.

rijk product van KennisLAB is

Standaarden (BOMOS).

De informatie uit Inspectieview

de Baseline, een instrument om

bedrijven kan worden gebruikt

de informatiehuishouding van

Slim geregeld, goed verbonden

bij het maken van een selec-

de rijksoverheid te verbeteren,

(Sggv) wordt in opdracht door

tie van te bezoeken bedrijven.

in juli 2009 bekrachtigd door het

El&I bij ICTU uitgevoerd en faci-

Inspectiediensten worden door

kabinet.

liteert publiek-private ketens bij de vermindering van regeldruk.

Inspectieview bedrijven beter geïnformeerd wat hen helpt om

2008

Dat gebeurt samen met bedrijfs-

meer risicogericht en selectiever

Nederland Open in Verbinding

leven en overheid in een aantal

toezicht te houden. Goed preste-

(NOiV) kan als een opvolger wor-

projecten. Een voorbeeld. In de

rende bedrijven ervaren minder

den gezien van het programma

haven zijn veel partijen betrok-

last van het toezicht wanneer

OSOSS uit 2003. NOiV onder-

ken bij de import van veterinaire

de inspectiediensten zich meer

steunt overheden bij de uit-

goederen: verladers, rederijen,

richten op bedrijven die deze

voering van het kabinetsbeleid

importeurs, keuringsstations,

aandacht nodig hebben. Hiermee

voor open standaarden en open

de douane, het Havenbedrijf

bieden we een instrument dat

source software, zoals vastgelegd

Rotterdam en de nieuwe Voedsel

kan helpen bij het kabinetsbe-

in het actieplan ‘Nederland Open

en Waren Autoriteit. Door als

leid het aantal inspectiebezoe-

in Verbinding’. Het stimulerings-

keten te gaan samenwerken

ken te verminderen.

programma ontplooit activitei-

en de administratieve proces-

ten die de bewustwording en het

sen te stroomlijnen zijn con-

2007

gebruik rondom open standaar-

tainers sneller op hun plaats

KennisLAB helpt Rijks-CIO’s,

den en open source software

van bestemming. Een work-

adviseurs en projectleiders

vergroten door de ontwikkeling

flow management applicatie

informatisering bij het inrichten

van implementatiestrategieën

(Supd@x) zorgt voor meer trans-

van de digitale informatiehuis-

voor open source software te

parantie in de gehele keten. Dit


29

30 gebeurt door het koppelen van

(in drie jaar tijd maar liefst meer

bestaand berichtenverkeer tus-

dan €100 miljoen).

milieuwetgeving. De Eerste Kamer vergaderde op

sen de verschillende ketenpartners en het toegankelijk maken

2010

13 september 2011 voor het eerst

van deze berichten. Hierdoor is

Antwoord© is in een aantal jaar

met behulp van een tablet met

een besparing mogelijk van 6 tot

écht een beweging geworden,

daarop een door ICTU ontwor-

8 miljoen euro per jaar.

vooral onder gemeenten. Eind

pen applicatie (App). De toe-

2010 konden meer dan acht

passing maakt een aanzienlijk

2009

miljoen burgers hun gemeente

efficiëntere werkwijze mogelijk.

ICTU maakt in opdracht van

bereiken via het 14+netnummer.

Kamerleden kunnen op de tablet

het ministerie van Onderwijs,

Bijna honderd gemeenten zijn via

alle benodigde documenten in

Cultuur en Wetenschap het

het 14+netnummer bereikbaar

de juiste samenhang met elkaar

Landelijk Register Kinderopvang.

en werken via het Antwoord©

verbinden. De Eerste Kamer is

Het unieke aan dit project is

concept. Dat kan niet zonder

met deze app als eerste Senaat in

dat we gebruik maken van de

koepelorganisaties, gemeenten,

Europa over op digitale infor-

nieuwste ontwikkelmethodes

Rijk en marktpartijen met elkaar

matievoorziening. De digitale

(Scrum) door opdrachtgever én

te verbinden. ICTU heeft dit

distributie van de vergader-

gebruikers te laten meedenken

gezamenlijk met de Antwoord©

stukken leidt tot een aanzien-

bij de gewenste functionaliteiten

Community en de werkgroep

lijke besparing van papier en

middels concrete suggesties. Zo

Antwoord© gerealiseerd.

drukkosten. ICTU ontwikkelde

ontwikkelen we het dus écht

al eerder een ‘app’, namelijk wet-

in cocreatie waarmee iedereen

2011

zijn verantwoordelijkheid ook

Het Programma Informatie-

Nederlandse weten regelgeving

kan nemen. Kort op de bal dus.

uitwisseling Milieuhandhaving

op een e-reader worden getoond.

Hierdoor worden op andere

– in opdracht van het ministerie

niveaus prioriteiten bepaald en

van Infrastructuur en Milieu –

wordt vooruitgekeken naar wet-

gaat van start in 2011. Doel is

Open data zijn hot. Bij open data

geving, bedrijfsprocessen en wen-

het verbeteren van de uitwisse-

gaat het om het kunnen her-

sen van gebruikers. Daardoor zijn

ling van informatie tussen vele

gebruiken van openbare over-

we in staat om snel te acteren en

overheidsorganisaties die een rol

heidsinformatie. Marktpartijen

forse besparingen te verzilveren

spelen bij het handhaven van de

kunnen deze overheidsinfor-

ten.nl. Daarmee kan eenvoudig

31 matie bijvoorbeeld gebruiken te ontwikkelen. Zoals voor het vinden van weerinformatie, de dichtstbijzijnde school of een site met kentekeninformatie. ICTU

Samenwerken loont Eén van de kroonjuwelen van e-Overheid voor Burgers is Samenwerkende Catalogi. Via deze uitwisselstandaard vinden burgers en ondernemers eenvoudig producten en diensten van overheden op internet. 415 gemeenten, 12 pro-

is volop aangesloten op deze

vincies en 25 waterschappen deden in 2010 al mee. Sinds 2011 zijn ook diverse

ontwikkelingen. Onder andere

rijksoverheidsorganisaties en uitvoeringsinstanties aangesloten.

via het open data portaal http://

De productinformatie wordt door overheidsorganisaties gepubliceerd op hun

data.overheid.nl/ dat minis-

eigen website. Samenwerkende Catalogi koppelt al deze productinformatie

ter Donner op 15 september jl.

waardoor de producten ook vindbaar zijn op de landelijke portals overheid.nl

opende. En met de expertgroep

en antwoordvoorbedrijven.nl. Met dat laatste wordt voldaan aan een belang-

Open data waarover elders in

rijke voorwaarde uit de Dienstenwet. Naast de uitwisselstandaard is er vanaf de

deze bundel meer te lezen is.

start in 2005 ook een zoekdienst ter beschikking gesteld waardoor alle deelnemers de producten van andere overheidsorganisaties op hun eigen website kunnen tonen. Dat zorgt voor een veel betere vindbaarheid van producten voor burgers en ondernemers. De kracht van Samenwerkende Catalogi is dat de standaard tot stand is gebracht vanuit een intensieve samenwerking tussen (decentrale) overheden, hun webleveranciers en ICTU. Door deze gezamenlijke ontwikkeling is een standaard gerealiseerd die niet complex is maar praktisch toepasbaar. Een mooi voorbeeld van verbinden. De opdrachtgever voor deze standaard is het ministerie van BZK. Zowel BZK als ICTU zijn voorstander van hergebruik van overheidsinformatie door derden via open data. Hergebruik is daarom vanaf het begin door Samenwerkende Catalogi gepromoot, het is een virtuele collectie die leveranciers mogen leegtappen. De ontwikkeling en implementatie van het product was vanaf 2005 bij ICTU belegd. Inmiddels is het product volledig in beheer genomen. Op 1 oktober 2011 is Samenwerkende Catalogi overgedragen aan de beheerorganisatie Logius.


om allerlei iPhone-applicaties


32

Column Matt Poelmans

Tijd voor een Burgervisie 2.0 Het Nederlandse eOverheids-beleid heeft vanaf het begin veel nadruk gelegd op klantgerichtheid. Het programma waarmee het in 1996 allemaal begon heette Overheidsloket 2000 en had als motto: Denken en werken vanuit de Burger. Het heeft diverse instrumenten opgeleverd waarmee overheden de één-loketgedachte hebben kunnen invoeren. Samen met een aantal andere initiatieven die eOverheid-bouwstenen ontwierpen ging OL2000 in 2001 op in ICTU. In 2002 stelde de toenmalige minster van Binnenlandse Zaken het Forum Burger@Overheid in met de opdracht om de ontwikkeling van de eOverheid kritisch te volgen vanuit het burgerperspectief. Daartoe bedacht dat forum de BurgerServiceCode, een kwaliteitsstandaard bestaande uit 10 geboden voor de eOverheid geformuleerd als rechten van burgers en de daarmee samenhangende plichten van de overheid. Ze zijn als interoperabiliteitseisen voor de eOverheid opgenomen in de NORA, en bieden dus zowel ontwerpeisen vooraf als beoordelingscriteria achteraf. Van 2008 tot 2010 heeft het ICTU-programma Burgerlink overheden geholpen hun aanbod beter af te stemmen op de vraag van burgers, met de BSC als verbindende schakel. Dat resulteerde in kwaliteitshandvesten, tevredenheidsmeting en participatiediensten.

33

2.0 opgestaan, maar heeft ook Burger 2.0 zijn opwachting gemaakt. Die burger is niet alleen een passieve consument maar ook een actieve participant, en laat zich niet opdelen in een klant van dienstverlening, inwoner van een gemeenschap of kiezer van een bestuursorgaan. Hoewel de eOverheid nog niet af is, is daarom de tijd gekomen om de aandacht te verleggen van de bouw van de virtuele infrastructuur naar het gebruik ervan. Daarbij gaat het om sociale media, open data, cloud computing, crowd sourcing, etc. Publieke organisaties hebben een nieuw sturingsmodel nodig waarin de representatieve en de participatieve democratie samen gaan. Kortom, tijd voor omzetting van de BurgerServiceCode in een Burgervisie 2.0, waarin burgerparticipatie structureel is ingebed in de werkwijzen van Overheid 2.0. Matt Poelmans gaf bij ICTU leiding aan diverse e-overheidsprogramma’s en is thans senior adviseur bij het Het Expertise Centrum


Met de opkomst van Web 2.0 is niet alleen Ambtenaar


34

interview Roger van Boxtel

Mensen willen zelf aan de knoppen zitten Door Peter Lievense “ICTU moest een enabler zijn, tussen markt en overheid, die vernieuwingen probeert te ontwikkelen en te launchen binnen de kaders van weten regelgeving. We hadden ervaren dat iets dergelijks niet goed te doen was bínnen de overheid. We wilden een instantie die bovendien een brug kon slaan naar de gehele overheid; we vonden de participatie van de gemeenten belangrijk.” “Ik zag dat de samenleving de digitale mogelijkheden volop benutte. Het gebruik ervan nam met kwadratische snelheid toe. Internet versterkt de emancipatie van de burger, zijn keuzevrijheid, de mogelijkheid om zijn eigen leven vorm en inhoud te geven. Een overheid die daar niet heel dicht achteraan holt, verliest gezag en draagvlak. Dat was mijn drijfveer. Ik heb nooit de illusie gehad dat de overheid voorop zou lopen, maar de overheid moet wel heel dicht achter de maatschappelijke werkelijkheid aan komen.’ “Je hoort mij niet zeggen dat ik somber ben. Er is ongelooflijk veel gepresteerd. De hele overheid is digitaal bereikbaar. Vergelijk dat met de websites waarmee de eerste gemeenten online kwamen. Dat waren een soort digitale VVV’s: bezoek onze mooie musea! Die waren totaal niet opgezet vanuit de vraag wat de burger zou willen weten van de gemeente. Overheid.nl was daarom een belangrijke stap vooruit: één digitaal loket voor de hele overheid. Mensen hoefden zich niet meer af te vragen of ze nu bij hun gemeente, de provincie of een van de departementen moesten aankloppen met hun vraag.”

35 “De DigiNotar-affaire heeft een heel grote kwetsbaarheid getoond. Dat

Roger van Boxtel

gebeurt overigens niet alleen bij de overheid. Bij de banken liggen de websites er ook regelmatig uit. Iedere innovatie brengt zijn eigen problematiek 1 | Terugkijken en vooruitblikken

mee. Het zou heel dom zijn om dat weg te stoppen. Daarom hebben we in de begintijd Govcert opgericht. Er moest een early warning-system komen. In de aanloop naar de millenium-overgang heb ik een paar keer kabinetsoefeningen gehouden rond ICT-problematiek. Het gros van mijn collega’s had geen idee waar dat over ging.” “De digitale overheid moet de burger de komende jaren nog beter in staat stellen zijn weg te vinden. Er ontstaan nieuwe vormen van sociale samenhang: denk aan netwerken als Facebook. Nieuwe ontwikkelingen gaan razendsnel. Ik maak me soms niet alleen zorgen of de overheid dat wel bij kan benen, maar

Roger van Boxtel stond

ook of de positie van de burger goed geregeld blijft. Denk aan privacy. Vanuit

destijds als minister voor Grote

die gedachte heb ik indertijd ook een tegenmacht in het leven geroepen,

Steden- en Integratiebeleid

Burger@Overheid. Juist om revolutionaire ontwikkelingen goed te laten landen

aan de wieg van ICTU.

is het heel belangrijk om een natuurlijke tegenmacht te hebben!”

Van Boxtel is voorzitter Raad van Bestuur van Menzis en

“Voor een bedrijf is het essentieel dat je je met je klanten verstaat. Bij Menzis hebben we er voor gekozen om de organisatie open te leggen via sociale media. Bij Menzis hebben we twee fulltime twitteraars en we hebben permanent 8000 verzekerden online die meedenken en meepraten over productontwikkeling, over service en dienstverlening. De klanten willen op menzis. nl een eigen digitaal kluisje waar ze gegevens kwijt kunnen over rekeningen, behandelingen; zaken die ik als verzekeraar niet eens mag zien. Daar wordt volop gebruik van gemaakt. Natuurlijk wringt dat allemaal af en toe met de Weberiaanse bureaucratie van je organisatie. Maar de samenleving vraagt om dit soort dingen. De mensen willen steeds meer zelf aan de knoppen zitten. Een organisatie die zich goed wil positioneren naar de toekomst, gaat de interactie aan met de mensen. Dat geldt ook voor de overheid.”

lid Eerste Kamer voor D66.


36

Van links naar rechts (staand) Dirk-Jan de Bruijn, Ineke Schop, Sylvia Cammeraat en zittend van links naar rechts Hugo Butter en Tim Berkelaar, ICTU-collega’s.

37

Case ICTU

Het oude ICTU was een camping waar elk programma zijn eigen tentje opzette. Maar overheden worden efficiënt en Compact. ICT speelt nu een sleutelrol, ook in het primaire proces. Het nieuwe ICTU is een netwerkorganisatie die zich toelegt op het in cocreatie ontwikkelen van concrete producten, op advies en implementatie.

om de thema’s uit te diepen, een

lid directie en hoofd Shared

visie te ontwikkelen. We verbin-

Service Centrum. “Er was nauwe-

den ons daarin met enerzijds de

lijks sprake van één ICTU. Toen ik

potentiële opdrachtgevers, en

bij ICTU kwam stonden er alle-

anderzijds met de leveranciers

maal mokken bij het koffieap-

die met die thema’s bezig zijn”,

paraat met daarop de namen van

zegt Tim Berkelaar, teammanager

de afzonderlijke programma’s.

adviseurs Delivery Management.

Heel kenmerkend!”

Bovendien helpen de kraaiennes-

Relatiemanager Ineke Schop

ten bij de noodzakelijke samen-

zocht indertijd de gemeenten

hang tussen de verschillende

op voor wie ze in opdracht van

projecten.

Binnenlandse Zaken program-

Twee jaar geleden ging de orga-

ma’s ontwikkelde. “Hou toch eens

Door Peter Lievense

nisatie op de schop: kantelen

op met dat samenwerken, zei

ICTU heeft de camping dan wel

heet dat in vakjargon. Binnen de

de directeur dan. Ga gewoon je

gesloten, maar het blijven toch

nieuwe matrixorganisatie wordt

ding doen!” “In dat tijdsgewricht

een beetje buitenlui. Kennis en

structureel gewerkt aan samen-

was er natuurlijk ook sprake van

expertise uit hun netwerk rond

hang en standaardisatie, zegt

onderuitputting”, zegt De Bruijn.

thema’s als basisregistraties en

directielid Dirk-Jan de Bruijn. “We

“Je kon toen nog uitgebreid expe-

duurzaam monitoren bundelen

hebben nu veel meer één ICTU,

rimenteren. Ministeries werkten

ze in kraaiennesten!

één organisatie waar als het ware

nog nauwelijks samen.”

Die kraaiennesten staan voor het

gewoon processen doorheen

nieuwe karakter van ICTU: de

stromen.”

Veranderende vraag De nieuwe organisatie sluit aan

netwerkorganisatie. “We brengen adviseurs, architec-

Dat was in het verleden wel

op de veranderende vraag vanuit

ten en projectleiders bij elkaar

anders, zegt Sylvia Cammeraat,

de overheid, zegt De Bruijn. “In de

2 | Zorgen dat het werkt

Exit Willie Wortel


38 begintijd was het vooral ontzor-

vakmanschap staan centraal.

is een belangrijke toegevoegde

gen wat ICTU deed: de opdracht

Opdrachten omvatten advies-

waarde van het nieuwe ICTU.

werd van begin tot eind geregeld.

werk, projectmatig realiseren

We zijn voortdurend in gesprek

ICT heeft nu echter zo een grote

van concrete producten, imple-

met de opdrachtgever: probeer

invloed, ook op het primaire

mentatie en tijdelijk beheer van

het doel scherp te krijgen, gaat

proces, dat dat niet meer zomaar

projecten in ontwikkeling.

dit idee vliegen, wanneer is het

kan worden uitbesteed. ICT is

af. Anderzijds kunnen we ook de

een managementthema gewor-

ICTU kan ook een vertalende rol

leveranciers helpen. Hoe werkt

den. Opdrachtgevers hebben er

spelen tussen opdrachtgever en

het nu eigenlijk binnen de over-

bovendien nu belang bij om niet

gebruiker. Ontwikkeling gebeurt

heid, welke onzekerheden zitten

te veel nieuwe experimenten op

in nauwe relatie met de gebrui-

er in het beleidsproces? Maar

te zetten, maar aan de slag te

kers, zoals bij het project Register

ook: welke bouwstenen bestaan

gaan met wat er in de afgelopen

Landelijke Kinderopvang. “We

er al binnen de overheid?”

periode is ontwikkeld. Zorgen dat

werken daar met de scrum-

de dingen nu echt gaan werken!

methodiek. We zitten heel kort

“Door de verschillende partijen bij

Dat betekent niet dat we niet

op de bal. We maken iets en

elkaar te brengen, slaagt ICTU er

meer innovatief met nieuwe

binnen drie weken testen we die

ook steeds beter in om de werke-

technologie aan de slag gaan,

release met de gebruikers. In het

lijke problemen helder te krijgen”,

maar we gaan niet meer Wilie

verleden gingen we soms te lang

zegt Cammeraat. “Dat kunnen wij

Wortel-achtig steeds nieuwe

met de financiers mee en maak-

omdat we geen commerciële par-

dingen verzinnen!”

ten we te weinig de slag naar de

tij zijn. Wij kunnen gemakkelijker

gebruikers”, aldus De Bruijn. “De

tegen een opdrachtgever zeggen:

In de loop van dit jaar moet

komende periode wordt het cru-

lijkt je dit wel verstandig? Moeten

de transitie voltooid zijn. ICTU

ciaal die twee werelden bij elkaar

we niet naar een andere oplossing

is dan volgens een schets

te brengen.”

zoeken. Een marktpartij zit daar

van het managementteam

toch met een andere drive in.

een netwerkorganisatie die

ICTU vormt de schakel tussen de

Vaak wordt al naar een oplossing

inspeelt op de directe behoef-

beleidsambitie van de opdracht-

gekeken voordat het probleem

tes van de opdrachtgevers.

gever en de harde uitvoerings-

gedefinieerd is. Wij zijn voor en

Projectmanagement en ICT-

praktijk, zegt Berkelaar. “Dat

van de overheid.”

Kernorganisatie

relatie.” Maximaal inspelen op

derlijk met al die departmenten

De organisatie is flink ingekrom-

de behoefte van de opdrachtge-

zaken te doen, maar de klus

pen tijdens de kanteling (‘zonder

vers kan ook betekenen zelf het

samen te klaren.”

gedwongen ontslagen’, ‘ICTU-ers

voortouw nemen. Vanwege de

zijn gewild!’). ICTU is getransfor-

bezuinigingen is er bijvoorbeeld

De Bruijn: “De goede kant van

meerd naar een kernorganisatie

bij verschillende overheidsorga-

de huidige schaarste is dat

met een compacte eigen bezet-

nisaties behoefte aan inkomen-

opdrachtgevers veel kritischer

ting. De rest wordt ingehuurd,

stoetsen, weet Ineke Schop. “Bij

zijn op waar ze hun centen aan

zegt Cammeraat. “We willen

Binnenlandse Zaken is in het

uitgeven. Dat maakt andere

maximaal 30 procent van de

kader van een van die wetten een

financieringsmodellen moge-

mensen vast in dienst hebben.

toets ontwikkeld. Daarbij is niet

lijk, ook ketenfinanciering. We

Daarmee organiseren we het

nagedacht of die ook bij andere

moeten kijken afhankelijk van de

netwerk van verschillende exper-

wetgeving bruikbaar kan zijn. Wij

keten met welke partijen we dat

tises die we naar behoefte in huis

kijken nu of we iets generieks

samen zouden kunnen doen.”

halen.”

kunnen ontwikkelen waarmee we de boer op kunnen gaan.”

ICTU zal altijd met marktpar-

ICTU zou dus ook het initia tief kunnen nemen, aldus

tijen blijven werken, zegt De

Een dergelijke aanpak past bin-

Cammeraat. “Dat is wel een

Bruijn. “Maar we zullen daar wel

nen de netwerkfilosofie waarbij

verschil met het verleden. Toen

kritischer naar kijken. Er zijn

intensieve relaties worden onder-

hoefden we daar weinig voor te

tenslotte ook partijen bínnen

houden met tal van organisaties.

doen: het kwam naar ons toe. We

het Rijk die ons kunnen helpen:

Ketenvraagstukken zijn ook in

hoefden bijna geen initiatieven

I-Interim Rijk, KING, Logius,

beeld, zegt Schop. “Die gillen

te nemen; dat zat niet in onze

DICTU. Áls we een blijvend

om aandacht. Maar het lukt de

cultuur” Nu doen we dat gelukkig

beroep doen op de know-how

departmenten nauwelijks om

wel en dat werkt!

van een mantelpartij, zal die ook

governance te voeren over die

geabsorbeerd moeten worden. Zij

ketens. Voor ICTU zaak om te kij-

kunnen zich dan verder speciali-

ken of we daarin een vernieuwde

seren. Dan ontstaat er een part-

vorm van opdrachtgeverschap

nerschap uit de klant-leverancier

kunnen creëren. Door niet afzon-


39


40

Column Dirk-Jan de Bruijn

De CIO-rol, de i van ICT, informatie of innovatie? Recent was ik te gast op een conferentie over de rol van de CIO. De Chief Information Officer. Een relatief nieuwe functie binnen ons publieke krachtenveld. En gelet op wat er allemaal aan de hand is een buitengewoon cruciale rol. Want de CIO gaat niet over de techniek, de spullenboel – het is dus nadrukkelijk geen Chief ICT Officer -, nee hij gaat over de totale informatievoorziening (IV). En zoals we allemaal weten laat die IV zich niet beperken tot de landgrenzen van onze eigen hertogdommen. Die gaan daar in toenemende mate overheen. En onder invloed van uitwisselen van informatie in netwerken wordt de afbakening tussen overheidsorganisaties, beleidsvelden en publieke terreinen immers steeds diffuser. Voorbeelden te over: kijk maar naar de vreemdelingenketen, de arbeidsbemiddelingsketen, de rampenbestrijdingsketen of de strafrechtketen. Of zoals duidelijk werd tijdens die bijeenkomst, als burger ben ik helemaal niet geïnteresseerd in rijksoverheid.nl, maar in overheid.nl. Val mij als gebruiker en belanghebbende dus niet lastig met die traditionele grenzen die er vandaag de dag nog steeds zijn tussen de verschillende lagen van de overheid. En dat moet dus vooral prioriteit zijn van een CIO om dat vraagstuk dan ook te agenderen. Maar hier wringt te schoen behoorlijk.

Want ondanks alle stappen die zijn gezet in de

met veel vrijheid en goed gevulde portemonnee

afgelopen drie jaar (waarvoor overigens bijzonder

vrijwel alles kon – hebben we nu te maken met een

veel waardering!), is de vraag gerechtvaardigd

uitgebreide kleurrijke lappendeken. En zie daar

om het wel snel genoeg gaat. Gelet op datgene

maar eens in een handomdraai één geheel van

wat er allemaal op ons af gaat komen als publieke

te maken. Maar er doet zich nog een fundamen-

domein. Waarbij we niet alleen blijvend geconfron-

teler probleem voor. Uit de naamgeving van de

teerd gaan worden met aanzienlijk minder mid-

CIO blijkt dat het zou moeten gaan om een chief.

delen, straks hebben we domweg niet meer die

Iemand dus die met de CFO en de CEO de leiding

aantallen mensen beschikbaar. Kijk maar eens naar

heeft over de gehele tent. Die er over gaat. En die

de verwachtingen qua vergrijzing in de tweede

dus zitting heeft in het hoogste managementgre-

helft van dit decennium! En de pijnlijke gevolgen

mium. Maar de praktijk leert vandaag de dag

daarvan voor de arbeidsmarkt. Dat betekent dus

helaas nog anders. En dat maakt de uitdaging fors.

nu ICT inzetten als enabler om zaken fundamenteel

Want er wordt in menig managementkamer nog

anders georganiseerd te krijgen. Waarbij de rol van

iets té traditioneel gedacht. Waarbij men blijkbaar

de CIO meer en meer zal moeten opschuiven naar

nog niet in de gaten heeft dat informatie zich niet

die van een Chief Innovation Officer!

laat beperken tot de grenzen van het eigen konink-

Maar om die stappen te kunnen zetten moet wel

rijk. En laat dat nou net dat cruciaal zijn voor een

eerst het IV-huis op orde zijn. Waarin er sprake is

goed functionerende publieke sector!

van echte hygiëne. Waarbij de IV-functie van de

Dirk-Jan de Bruijn, directielid ICTU

organisatie ook écht geïntegreerd moet zijn. Met een systematische inrichting onder architectuur. En waarbij er dus geen sprake is van een gefragmenteerde I-functie met een verkokerd en versnipperd applicatielandschap. Of een CIO die als brandweerman vooral brandjes moet zien te blussen. En omdat we integraal management iets te letterlijk hebben opgevat in de jaren negentig – waarin


41

koersen en kraaiennesten

ICTU realiseert overheidsbrede

overheid waarbij de focus minder

voorzieningen en gemeenschap-

ligt op dienstverlening, maar

pelijke standaarden, regisseert

meer op hoe het slimmer kan met

samenwerking, samenhang en

minder middelen. We focussen

hergebruik en stimuleert imple-

vooral op de verbinding tussen

mentatie en gebruik. En dat

het Rijk en andere overheden

doen we in cocreatie met onze

en/of uitvoeringsorganisaties en

opdrachtgevers. Maar ook samen

ketenprojecten. Onze primaire

met onze ketenpartners zoals

inhoudelijke thema’s die we in

KING, Logius en i-Interim Rijk,

cocreatie met onze opdracht-

DICTU, DUO, BWKI, enzovoorts.

gevers en partners nader con-

En natuurlijk samen met onze

cretiseren zijn geconcentreerd

partners uit de markt. ICTU is

rondom:

onpartijdig. Een project bij ICTU

- Modern toezicht

onderbrengen is een vorm van

- Duurzaam monitoren

inbesteding.

- Gegevens in ketens - Open overheid

Onze visie op de toekomst

- Toegang en

ICTU focust op verbetering van de

informatiebeveiliging

bestaande processen binnen de digitale overheid. Ons werkveld is

Een ‘kraaiennest’ ofwel expert-

daarmee ook breder dan alleen de

groep bestaat uit een groep ICTU

techniek. Onze deskundigheid ligt

professionals die ontwikkelingen

op het terrein van domeinover-

volgen rond een bepaald thema

stijgende samenwerking, imple-

en waar zij samen met relaties in

mentatie en hergebruik van

het werkveld contact over heb-

iOverheid toepassingen. We

ben. De expertgroep ontwikkelt

sluiten aan bij trends binnen de

mede een visie op een bepaald

thema. En wisselt ervaringen en

ling milieuhandhaving (PIM) voor

handhavingsketen over een

kennis uit met hun netwerk in

respectievelijk de opdrachtgevers

instrument beschikken om

de omgeving. In ICTU-cafés staat

de Inspectieraad en het ministe-

elektronisch informatie te

iedere 2e dinsdag van de maand

rie van IenM.

verzamelen en uit te wisselen

steeds een van de thema’s uit

via een landelijke informatie-

één van onderstaande expert-

e-Inspecties stimuleert en

groepen centraal.

ondersteunt rijksinspecties bij

infrastructuur.

het realiseren van oplossingen

Duurzaam monitoren

Modern toezicht

voor hun informatievraag-

De expertgroep Monitoring

Hierbij gaat het om de slimme

stukken. e-Inspecties zorgt

bundelt de expertise over moni-

inzet van ICT bij toezicht en

voor verbindingen met andere

toren. Samen met opdracht

handhaving. Daardoor kan de

e-overheidsprogramma’s en

gevers en doelgroepen zoekt

handhavingscapaciteit effectie-

-projecten en stimuleert het

men naar nieuwe manieren om

ver en efficiënter worden ingezet,

gebruik van gedeelde standaar-

dit effectief te doen en verkent

met als doel het bereiken van

den voor ICT-voorzieningen. Het

de interesse in een overall beeld

een ‘level playing field’, minder

project geeft bredere bekendheid

van de ontwikkelingen van de

toezichtlast voor bedrijven en

aan gerealiseerde oplossingen

iOverheid.

meer veiligheid voor de burger.

als Inspectieview bedrijven

Belangrijke ontwikkelingen op dit

en de Gemeenschappelijke

Opdrachtgevers vragen ICTU

terrein zijn verdergaande samen-

Inspectieruimte en stimuleert

regelmatig om periodiek infor-

werking van (rijks)inspecties,

inspecties, gemeenten, provin-

matie aan te leveren: over de

informatiegestuurd toezicht, en

cies en waterschappen dergelijke

voortgang van de ontwikkel-

mobiele applicaties voor inspec-

oplossingen te gebruiken.

opdracht, en ook om vervolgens de implementatie ervan in de

teurs. De expertgroep Modern toezicht heeft relaties met de

Kerntaak van PIM is de ontwik-

praktijk te kunnen volgen en

activiteiten die ICTU ontplooit

keling en implementatie van

waar nodig bij te kunnen sturen.

in de projecten e-Inspecties en

standaarden en een systeem,

ICTU verzorgt voor het Ministerie

Programma informatieuitwisse-

waarmee de partners in de

van Binnenlandse Zaken en


43


44 Koninkrijksrelaties de monito-

Gegevens in ketens

standaarden en voorzieningen,

ring van i-NUP en voor KING

Overheden staan voor de uitda-

creëren en ontsluiten van kennis

de monitoring in het kader van

ging gegevens in de keten te (her)

en netwerken en het organi-

Operatie NUP. Tegelijkertijd (en

gebruiken en deze te transforme-

seren van issuemanagement.

in samenhang daarmee) moni-

ren naar bruikbare informatie.

ICTU brengt haar kennis in de

tort ICTU voor het Ministerie van

De kracht van goed hergebruik

praktijk bij de Registratie niet-

Economische Zaken, Landbouw

van gegevens ligt in het adequaat

ingezetenen, modernisering GBA,

en Innovatie de voortgang van

toepassen ervan door de profes-

implementatie BAG, de landelijke

de Elektronische Dienstverlening

sional in zijn dagelijkse werk. In

voorziening WOZ en de vele pro-

voor Bedrijven (EDvB) en tevens

de kern is hergebruik van gege-

jecten van het programma i-NUP

het open standaarden en open

vens het koppelen van benodigde

voor de Programmaraad van het

source software-beleid.

informatie binnen de werkpro-

Stelsel van Basisregistraties.

cessen. Om dit (her)gebruik goed Ook monitoring die publieke

in te richten speelt een aantal

Open overheid

organisaties op basis van mede-

concrete aspecten een rol: toe-

Een open overheid, die de vraag

werkersonderzoek laat zien

gang tot gegevens, semantische

centraal stelt, snel en zeker is,

hoe ze (kunnen) functioneren

en technische standaarden, data-

geen overbodige vragen stelt,

behoort tot de scope van deze

kwaliteit, financiering, aanbeste-

transparant en aanspreekbaar

expertgroep. Sinds 2004 heeft

ding van diensten of systemen,

is en efficiënt opereert, dat is

InternetSpiegel de tevredenheid

privacy, beveiliging en weten

waar we allemaal aan werken.

onderzocht van de mensen die

regelgeving. ICTU heeft een groep

Een open overheid stelt zich

inbrekers aanhouden, vergunnin-

experts in huis die overheden

kwetsbaar op en vraagt daarom

gen verstrekken of beleidsnotities

bijstaat bij alles wat komt kijken

solide randvoorwaarden. Zoals

schrijven. Later zijn daar onder-

bij juist hergebruik. De exper-

standaarden en instituties die

zoeken bijgekomen op het gebied

tise betreft onder andere het in

kwaliteit en rechtvaardigheid

van arbeidsomstandigheden,

beeld brengen van geregistreerde

bewaken. De expertgroep Open

werkstress, veiligheid en sinds

gegevens en bronhouders, ont-

Overheid houdt zich bezig met

kort ook Het Nieuwe Werken.

wikkelen en implementeren van

die randvoorwaarden. Rondom

open data, open standaarden,

met elkaar te verbinden. ICTU

open source software, open

heeft veel ervaring met projecten

beleidsprocessen en open uit-

op dit terrein. Denk bijvoorbeeld

voering. ICTU heeft jarenlange

aan authenticatievoorzieningen

ervaring op een aantal van deze

voor burgers (DigiD) en bedrijven

terreinen, vanuit de projec-

(eHerkenning) of de Rijkspas.

ten eOverheid voor Burgers, Antwoord voor Bedrijven en Burgerlink en past deze in de expertgroep toe op de nog jonge en zoekende thema’s.

Toegang en Informatiebeveiliging Een burger die een elektronische dienst afneemt van de overheid verwacht dat hij dat veilig kan doen. Dat is ook zo: diverse bouwstenen regelen veilige toegang en informatiebeveiliging binnen de digitale overheid. Maar informatiebeveiliging staat nooit stil. De ICTU-expertgroep Toegang en Informatiebeveiliging signaleert nieuwe ontwikkelingen en zorgt ervoor dat de bouwstenen voor de e-overheid optimaal worden gebruikt, door partijen


45


46

interview Jan Willem Weck

‘An offer they can’t refuse!’ Door Peter Lievense “Er zijn de afgelopen tien jaar flinke stappen gezet met de toepassing van ICT bij de overheid, en daar heeft ICTU een rol in kunnen spelen. Het lijkt er echter op dat die opgaande lijn bij de overheid vertraagt. Dat heeft te maken met ervaringen met minder geslaagde implementaties van ICTprojecten, maar ook met de bezuinigingen die bij álle overheidstrajecten spelen. Ik ben er van overtuigd dat dat in geval van ICT geen verstandige optie is. Het potentieel ervan is groot, ook uit bezuinigingsoogpunt en efficiencyoptiek. Het potentieel van wat ICT voor de overheid, en voor de relatie tussen de overheid en de burger, kan betekenen is volstrekt nog niet uitgenut. Een interessant voorbeeld vind ik de Eerste Kamer die de stap naar de iPad heeft gemaakt. Daar wordt ten onrechte een beetje lacherig over gedaan. Je ziet een ontwikkeling dat technologie die voor de consumenten beschikbaar is, ook zakelijk wordt opgepakt. En dat slaat aan. Als het gaat om het benutten van dergelijke kansrijke technologische ontwikkelingen, dan heeft de overheid nog een hele weg te gaan. Daarbij zou ICTU uitstekend een professionele expertise rol kunnen blijven vervullen.” “Het benutten van het potentieel van de inzet van ICT is niet alleen een zaak van geld. Het gaat ook over beleidsvorming, over het professioneel aansturen van opdrachten en projecten. Over opdrachtgeverschap. Onvoldoende vormgegeven opdrachtgeverschap blijkt één van de factoren bij falende grote IT-projecten binnen de overheid. Het vertalen van beleid

47 naar een goede opdracht, het begrijpen van de commitment die daar uit

Jan Willem Weck

voort vloeit en dat alles contractueel vastleggen. Een effectieve organisatie als ICTU moet daarin een sterke factor zijn. Dat 2 | Zorgen dat het werkt

betekent dat ICTU een kritische dialoog moet aangaan met zijn opdrachtgevers binnen de overheid: ‘heeft u aan die en die componenten gedacht, wat gebeurt er als de spullen zijn ontwikkeld, zijn er voorzieningen getroffen?’ Met die klantgerichte, maar kritische rol moet ICTU de opdrachtgever behoeden voor wat al te enthousiaste en ruimhartige projecten. ICTU moet ook weten wat er op de markt te koop is, hoe de aanbieders moeten worden aangestuurd en wat er nodig is voor projectmanagement. Dat is nodig want de prestaties van de markt richting de overheid laten soms sterk te wensen over.”

Jan Willem Weck is voorzitter van het bestuur van ICTU.

“Op die punten hebben we ICTU de afgelopen twee jaar sterker geprofi-

Weck was directeur-

leerd. Bij die transformatie is ICTU veranderd naar een matrix-organisatie

generaal voor de Algemene

waardoor bijvoorbeeld kennis die in afzonderlijke projecten was opgedaan,

Bestuursdienst (ABD) en is

voor de hele organisatie beschikbaar komt. Tegelijkertijd hebben we de

nu verbonden aan ABD TOP

kosten naar beneden kunnen brengen. Dat is nodig want er zijn minder bud-

Consultants.

getten voor IT-ontwikkeling. De overheid wil meer waar voor haar geld. De organisatie moet dus zo kosten-efficiënt mogelijk opereren en zich richten op de kern van de expertise: het ontwikkelen van ICT-voorzieningen en -toepassingen. En ICTU moet de expertrol vervullen tussen markt en overheid. Door de transformatie is ICTU flexibeler geworden, klantgerichter. ICTU moet de klanten een offer they can’t refuse bieden. Over tien jaar zal de behoefte aan een op een dergelijke manier gebundelde expertise nog groter zijn. Of dat dan nog ICTU heet, of dat dat een andere vorm kent waarbij gekoppeld is aan andere spelers in het veld, dat zal de toekomst uitwijzen.”


48

Van links naar rechts Cees Hamers (KING), Peter van der Terp (voorzitter van het dagelijks bestuur GovUnited), Rob Dubbeldeman (Deloitte Consulting).

49

Case GovUnited

Samen een gemeenschappelijke

Inmiddels is Zutphen in febru-

gunning alsnog voor koos, had

mid- en frontoffice realiseren was

ari als vijftiende gemeente ‘live’

een impact die Van der Terp

voor de GovUnited-gemeenten

met de door Logica ontwikkelde

destijds niet had voorzien.

geen sinecure. Maar als samen-

software (TRIPLE C) en hebben

Leverancier Logica bleek met

werkingsvorm bewijst GovUnited

in totaal achttien gemeenten

die koerswijziging moeilijk uit

inmiddels haar waarde.

daadwerkelijk gekozen voor

de voeten te kunnen. Maar sinds

deze oplossing. Daarmee heeft

begin 2010 stappen er gestaag

Door Freek Blankena

GovUnited het momentum

steeds meer gemeenten over op

Als het om verschijnselen als

bereikt waarmee deze gemeen-

de software. “Er is na de laatste

digitalisering, ‘mid- en frontof-

schap buiten ICTU als zelf-

releases van de software bijna

fice’ en de bijbehorende syste-

standige stichting verder kan.

geen wanklank meer”, consta-

men gaat, kunnen gemeenten

“Het was een heftige periode,

teert Van der Terp. Het zaak-

eigenlijk niet meer om samen-

die bestuurlijk zeer interes-

gericht werken maakt het ook

werking heen. Ze verschillen wel

sant was”, zegt Peter van der

mogelijk zonder tussenkomst

van elkaar, maar in hun proces-

Terp, wethouder in de gemeente

van de leverancier e-diensten

sen en dienstverlening zijn ze

Steenwijkerland en voorzitter

te ontwikkelen. Er zijn er nu

niet zo uniek. Een flinke groep

van het dagelijks bestuur van

dertig beschikbaar, die gemeen-

gemeenten had al in 2006 het

GovUnited.

telijke processen van aanvraag

inzicht dat je de software die je

tot afhandeling ondersteunen.

voor een goede dienstverlening

Koers

Inmiddels heeft GovUnited

nodig hebt het best gezamenlijk

Zaakgericht werken – nu vrijwel

besloten tot 2016 met het huidige

vorm kunt geven. Onder de naam

onmisbaar geacht in gemeente-

product door te gaan, waardoor

GovUnited besteedden ze samen

lijke processen – was in de oor-

de gebruikers meer tijd krijgen

een mid- en frontofficesysteem

spronkelijke aanbesteding geen

hun investeringen in de software

aan en er volgde een lastige reis

uitgangspunt. Dat GovUnited

terug te verdienen.

naar een werkende omgeving.

daar een paar maanden na de

3 | Over eigen grenzen heen

GovUnited voorbeeld voor nieuwe gemeentelijke samenwerking


50 Met tientallen gemeenten iets

onder spanning. Dat hebben we

organisatie anders inrichten en

nieuws bedenken dat iedereen

wel gezien.”

daar kom je keihard achter op

wil gebruiken, is geen sinecure.

het moment van implementatie.”

GovUnited organiseerde de zaken

Autonomie

eerst pragmatisch, waarna ze ook

De afgelopen jaren bleek steeds

Eigenlijk is dat gedrag een beetje

nog eens procedureel geregeld

weer dat de gemeenten ach-

eigen aan de gemeenten, denkt

moesten worden, constateert

teraf moeite hadden met het

Cees Hamers, nu afdelingshoofd

Van der Terp. “Je móet het ook

inleveren van een klein deel van

e-diensten van KING en al jaren

ordentelijk doen, zo is geble-

hun autonomie – iets wat bij

betrokken bij de e-dienstverle-

ken bij samenwerking tussen

zo’n gezamenlijke inspanning

ning in gemeenten. “Gemeenten

gemeenten, maar ja dat past

onvermijdelijk is. Van der Terp

zijn niet anders, niet uniek in

niet bij zo’n innovatief proces.”

komt met het voorbeeld van het

hun processen. Ze onderschei-

Als hij het over mocht doen zou

uitgifteproces van de invaliden-

den zich in de kwaliteit van de

er toch in een eerder stadium

parkeerkaart. “Het is logisch dat

dienstverlening. Dus ga meer

een structuur van bevoegdheden

dat proces in Steenwijkerland

samen doen. Dan zouden we

en besluitvorming zijn geweest.

hetzelfde is als in bijvoorbeeld

kunnen leren van de ervarin-

“Dan waren we eerder in rustig

Maastricht. Maar op het moment

gen van GovUnited. Als er één

vaarwater gekomen.”

dat het dan ook echt gebeurt

moment het juiste is waarop

Rob Dubbeldeman, partner bij

en zo’n gemeente de organisa-

gemeenten beter dingen samen

Deloitte Consulting en al enkele

tie moet aanpassen – want het

kunnen doen dan is het nu wel.

jaren adviseur van GovUnited,

proces moet nét even iets anders

Gemeenten klagen over tekort

denkt dat een in hoge mate

dan de afgelopen 20 jaar – dan

aan middelen maar doen nog

innovatief traject als dit sowieso

komen de problemen. En de

steeds ieder hun eigen ding.” En

niet makkelijk gaat. “Het is een

invalidenparkeerkaart zal niet

dat vindt Hamers verspilling. Hij

samenwerking geweest om tot

eens het grootste obstakel zijn.”

vergelijkt de gemeenten het liefst

een oplossing te komen die heel

Anders werken wordt dus te

met de Rabobank. “Het produc-

dicht tegen het primaire proces

gemakkelijk als een verslechte-

tenbeleid en de informatisering

van de gemeenten aanzit. Die

ring gezien. “En de tweede hobbel

zijn daar overal gelijk.” Van der

combinatie van innoveren en

is: het is geen ICT-project maar

Terp beaamt: “Richt je als over-

samenwerken zet heel veel lijnen

een organisatietraject. Je moet je

heid nu op het faciliteren van die

unieke lokale samenleving. Die

een informatiemanager of een

in juridische en andere zaken,

backbone is niet uniek.”

controller, die het namens de

was wel een veilige omgeving

gemeente deed zonder dat de

om deze innovatie te doen.”

Affiniteit

business wist waar het over ging.

Maar die niet zo unieke back-

“Die neiging is in de overheid wel

bone – in de vorm van de

sterker dan in de private sector.

GovUnited-oplossing – vereist

Bestuurders willen niet graag

wel aandacht van de gemeen-

‘van de bedrijfsvoering’ zijn.”

telijke bestuurders en die zakt nog wel eens weg, merkt

Het ‘project’ GovUnited is niet

Van der Terp. “Ik zou echt een

zonder slag of stoot verlopen,

beroep willen doen op mijn

maar kan wellicht juist daar-

collega-bestuurders om meer

door tot voorbeeld strekken van

affiniteit te krijgen voor dit

nieuwe gemeentelijke samen-

soort onderwerpen. Het blijft nu

werking, meent Cees Hamers.

vaak in handen van de infor-

“Op dit moment wil tachtig

matiemanager, in plaats van bij

procent van de gemeenten de

de verantwoordelijke voor de

toekomstige burgerzakenmodu-

dienstverlening. Ik merk ook hoe

les gemeenschappelijk verwer-

moeilijk het is om de collega-

ven. Dan ga je dus door het

bestuurders van GovUnited-

GovUnited-traject heen.”

gemeenten aan één tafel te krijgen, alleen al om bijgepraat

Van der Terp denkt wel dat een

te worden.”

‘beschermde start’ voor zo’n traject belangrijk is. “We hadden

Rob Dubbeldeman zag ook dat in

dit niet kunnen doen als we

de GovUnited-samenwerking de

niet in een veilig huis als ICTU

verantwoordelijkheid steeds iets

hadden gezeten. ICTU, die als

te snel werd gedecentraliseerd

opdrachtgever heeft gefunctio-

naar de bedrijfsvoeringshoek:

neerd en ons heeft ondersteund


51


52

Column Laudy Konings

Het geheim van succesvolle samenwerking Samenwerking lijkt wel een buzz word bij lokale overheden. De economische crisis zorgt voor een impuls voor samenwerkingsinitiatieven in de hoop kosten te reduceren. Tijdens de sessie ‘Voorbij de watergewenning’ op het Lustrumcongres van ICTU, werd nadrukkelijk stilgestaan bij drijfveren voor samenwerking. De meeste daarvan komen voort uit de ‘gouden driehoek’: kosten, kwaliteit, kwetsbaarheid. Worden deze doelstellingen ook behaald? Mede getriggerd door de titel van bovenstaande sessie van Arjen Hof en ondergetekende, moest ik bij het schrijven van dit stukje denken aan mijn recente bezoek aan een waterschap. Vanuit Deloitte was ik uitgenodigd om vrijblijvend van gedachten te wisselen over onze dienstverlening en specifiek onze ervaringen met samenwerking tussen organisaties. Het was een interessant gesprek, waaruit bleek dat, evenals vele gemeenten in Nederland, ook waterschappen stoeien met externe en interne ontwikkelingen die van invloed zijn op hun organisatie. Samenwerking met (keten)partners wordt ook daar gezien als een mogelijkheid om meer toekomstbestendig te worden. En niet alleen uit kostenbesparingsmotieven. Voor veel organisaties die niet in de Randstad gevestigd zijn speelt nadrukkelijk ook de krimp van de beroepsbevolking een rol bij de zoektocht om met minder mensen hetzelfde werk te kunnen (blijven) doen. Immers, wie gaat straks zorgen voor continuïteit van bedrijfsvoering en dienstverlening? Dit geeft een impuls aan innovaties hoe via samenwerking om te gaan met beperkt beschikbare mensen en middelen. En ook op welke wijze gezamenlijk strategisch personeelsmanagement vormgegeven kan worden.

De in de krimpregio’s steeds kleiner wordende vijver met

met de principes ‘volhouden’, ‘gedrevenheid’ en ‘passie’. Je

hoog opgeleide professionals vormt voor veel organisaties

kan stellen dat alle in de afgelopen jaren bereikte mijlpalen

een belangrijke prikkel voor samenwerking. De meeste

namelijk het resultaat zijn van een kleine groep believers die

samenwerkingsinitiatieven worden echter toch geboren uit

vasthielden aan gestelde einddoelen en gewenste uitkom-

de wens tot meer efficiëntie. Hoeveel kan ik besparen op de

sten, zoals initieel vastgelegd in de ‘business case GovUnited’.

uitvoering van sommige werkprocessen als ik die gezamenlijk oppak met de buren? Op papier lijkt de business case voor

Bestaat er dan één succesformule voor samenwerking?

een samenwerkingsconstruct als bijvoorbeeld een shared

Hierover kan ik kort zijn: nee. Wel zijn er duidelijke factoren

service center eenvoudig: meer van hetzelfde bij elkaar bren-

aan te wijzen voor succes. Deze treden in onderlinge samen-

gen en processen uniformeren leiden tot minder kosten. Wat

hang met elkaar op. Daarbij kan onderscheid worden gemaakt

vaak tot een kater leidt, zijn onder anderen de achterblijvende

tussen enerzijds inhoudelijke factoren zoals vasthouden aan

kosten bij de individuele organisaties. Deze komen pas na

de initiële (positieve) business cases, gebruik maken van

verloop van tijd aan het licht, als processen die in gezamenlijk-

bewezen blauwdrukbenaderingen en uniformeren (en veelvul-

heid worden opgepakt uniform worden gemaakt. Wat doen

dig automatiseren) van gezamenlijk op te pakken processen.

wij met de overgebleven processen en daarbij behorende

Anderzijds bestaan factoren met een procescomponent zoals

formatie? Wij zien vervolgens dat de terugverdientijden van

initieel geloof in de samenwerking, openheid en transpa-

diverse business cases in werkelijkheid langer zijn dan initieel

rantie (communicatie), elkaar dingen gunnen als partners en

berekend. Hoe kan je dan wel kostenreductie realiseren vol-

natuurlijk vertrouwen in elkaar en in een goede afloop. Alleen

gens je business case?

op die manier worden (en blijven) samenwerkingsverbanden succesvol en worden doelstellingen uit positieve business

Bij de oprichting van het samenwerkingsconstruct GovUnited

cases voor samenwerking behaald.

lag de focus niet alleen bij kwaliteit, maar ook bij kostenreduc-

Laudy Konings, Deloitte Consulting

tie. Vervolgens heb ik samen met enkele collega’s en collega dienstverleners GovUnited en haar kernleden de afgelopen jaren nadrukkelijk leren kennen als één van de pioniers op het gebied van vergaande samenwerking. Dat dit niet altijd zonder slag of stoot ging, laat zich raden. Vergaande samenwerking vergt immers moed. Door GovUnited, en specifiek directeur Arjen Hof, heb ik uitgebreid kennis mogen maken

3 | 4Over | Zorgen eigen dat grenzen het werkt heen

53


54

interview Tof Thissen

Slimmer organiseren Door Peter Lievense “ICTU en het Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten staan allebei voor de realisering van de e-overheid. ICTU ontwikkelt voorzieningen en begeleidt overheidsorganisaties binnen de e-overheid onder andere om zaken slimmer te organiseren. KING is breder van opzet. KING adviseert over krachtig bestuur, we steunen gemeenten in hun organisatie-ontwikkeling en bij de uitvoering van hun taken. ICTU doet dat al tien jaar. KING is pas twee jaar bezig. Maar ik ken ICTU ook uit een eerdere functie. ICTU heeft ook een rol gespeeld bij de realisering van het Digitaal Klant Dossier, het DKD. Toen ik tien jaar geleden voorzitter werd van Divosa, de vereniging van directeuren van sociale diensten, verbaasde ik me er over dat sociale diensten de polstok van hun kunnen lieten bepalen door de markt. Toen hebben we het Coördinatiepunt ICT opgericht voor de sector werk en inkomen. Dat heeft met ICTU het DKD, met de wind van de Wet eenmalige gegevensuitvraag in de rug, tot een grandioos succes gemaakt. Daardoor kunnen de medewerkers van de sociale dienst veel meer tijd en aandacht besteden aan de cliënten: wat zijn hun competenties, hoe kunnen we die mensen op basis van die competenties op weg helpen op de arbeidsmarkt?” “De burger is gewend geraakt aan het onvoorstelbare gemak van de digitale wereld. Je bankzaken regelen achter de pc, reizen boeken op internet, de wereld ontdekken op het web. Zij verwachten dat de overheid hetzelfde niveau van dienstverlening biedt, ook voor de ingewikkeldere zaken. De

55 overheid moet 24 uur per dagen, zeven dagen per week toegankelijk zijn.

Tof Thissen

De gemeenten wíllen hun dienstverlening verbeteren. Tel daarbij de gedecentraliseerde taken die de gemeenten erbij krijgen en je begrijpt 3 | Over eigen grenzen heen

dat de gemeenten de komende jaren nog meer moeten gaan doen met de e-overheid. Ze realiseren zich dat ze niet meer allemaal afzonderlijk alle bordjes hoog kunnen houden. Er zullen dus meer samenwerkingsverbanden komen. Als het gaat om zaken als standaarden. Er wordt bijvoorbeeld gewerkt aan één ‘mens-volg systeem’. Maar ook ‘aan de achterkant’ op gebied van shared services, voor de verwerking van gegevens. Dat gaat de komende vijf jaar een vlucht nemen. Ik zie voor ICTU een belangrijke rol om die overheden, die steeds meer naar elkaar toekruipen, te helpen alles slimmer te organiseren.” Tof Thissen is directeur van

KING heeft van het ministerie van Binnenlandse Zaken en van de VNG de

KING, het Kwaliteitsinstituut

opdracht gekregen gemeenten te ondersteunen bij de implementatie van

Nederlandse Gemeenten.

het Nationaal Uitvoeringsprogramma Dienstverlening en e-overheid. In eerste instantie ervaren gemeenten i-NUP toch als iets van de rijksoverheid. Dat begint nu te kenteren. Ook al omdat in i-NUP natuurlijk bouwstenen zitten als Antwoord© en het 14+netnummer. Anderzijds hebben veel gemeenten geen vrolijk verhaal gekend met de BAG. Maar als je samen met de gemeenten analyseert welke kant de e-overheid opgaat en wat de bouwstenen uit het i-NUP daarbij kunnen betekenen, dan worden ze enthousiast. Dan blijkt dat aan te sluiten bij hun ambities. Bij de implementatie van het i-NUP werken we nauw samen met ICTU om de ontwikkelingen van de bouwstenen en het gebruik door de gemeenten af te stemmen. ICTU helpt ons ook om strikt te monitoren of we succesvol zijn met Operatie NUP en of alle 415 gemeenten daar ook aan mee doen.”


56

Mark Brugman (ICTU).

57

Case Slim geregeld, goed verbonden

Ondernemingen, betrokken bij de verwijdering van asbest, ervaren een forse regeldruk. Het door publieke en private partijen met Sggv gerealiseerde Asbestvolgsysteem helpt die druk te verlagen en maakt de verwijderingspraktijk tegelijkertijd veiliger.

inventariseerders, laboratoria,

Die uitwisseling van rapportages,

verwijderaars, instellingen die de

aanvragen, meldingen en goed-

voorgaande drie certificeren, de

keuringen – vaak per fax – levert

gemeenten, de Arbeidsinspectie

een forse administratieve lasten-

en de VROM-inspectie.

druk op. Met name de opdrachtgevers, zoals woningcorporaties,

Een woningbouwvereniging die

ervaren het verwijderen van

bij sloop, verbouwing of regulier

asbest al jaren als een omslach-

onderhoud asbest tegenkomt,

tig en bureaucratisch proces.

moet al jaren een omslachtig Door Freek Blankena

traject door. Eerst wordt een

Regeldruk

Een sluipmoordenaar, zo wordt

inventariseerder ingeschakeld,

In 2006 zijn de woningcorpora-

asbest ook wel genoemd. Het

die op basis van laboratoriumon-

tiekoepel Aedes, de branchever-

materiaal dat na 1945 op grote

derzoek een rapport produceert.

eniging van asbestverwijderaars

schaal in woningen, kantoren,

Dat gaat naar de gemeente voor

VVTB, de Stichting Certificatie

fabrieken en zelfs schepen is

een vergunningaanvraag, waarna

Asbest (SCA), het Landelijk

verwerkt, bleek zeer schadelijk

de gecertificeerde verwijderaar

Overleg Milieuhandhaving (LOM)

voor de gezondheid en is sinds

aan de slag kan. Er geldt een

en het voormalig ministerie van

1993 geheel verboden. Maar

voortdurende publicatieplicht, er

EZ dan ook een ‘casus asbestver-

verdwenen is het nog lang niet

is de mogelijkheid van bezwaar

wijdering’ gestart. Zij deden dit

en 700 asbestdoden per jaar

en beroep, en er wordt door-

samen met het programma ‘Slim

maken dat pijnlijk duidelijk.

lopend gecommuniceerd met

geregeld, goed verbonden’ (Sggv)

Steeds opnieuw duikt asbest op

partijen die op de hoogte moeten

dat ICTU in opdracht van het

in gebouwen. Rond het verwijde-

zijn, waaronder Arbeidsinspectie,

ministerie van EL&I uitvoert.

ren en afvoeren van asbest is dan

certificerende instellingen en de

Doel was vooral de vermindering

ook een hele keten ontstaan van

beheerder van de stortlocatie.

van regeldruk en verbetering


Asbestverwijdering veiliger en efficiënter


58 van de uitwisseling van informa-

delijke oplossing moest dus ook

deren van asbest is eenduidiger

tie, tegelijkertijd werd zo meer

voor de afzonderlijke partijen

en betrouwbaarder en wordt

regie gerealiseerd op de keten

duidelijk voordeel hebben, wat

efficiënter uitgewisseld. En voor

als geheel. Juist de opdrachtge-

hier ook het geval is. De woning-

alle partijen neemt de regeldruk

vers, de huizenbezitters, ston-

corporaties ervaren een verho-

af. Daarbij komt nog een maat-

den centraal in het aanpakken

ging van de huuropbrengsten

schappelijk belang: sjoemelen

van de ketensamenwerking.

door minder leegstand. Dat komt

wordt moeilijker. Een asbest-

Na enkele jaren overleg is het

doordat de behandeltijd van de

verwijderaar die niet gecertifi-

Asbestvolgsysteem als resultaat

gemeente is verkort van 6 weken

ceerd is kan in het systeem niet

uit de bus gekomen en in ‘pilot’-

naar 1 week. Bovendien komen

geselecteerd worden. Het proces

vorm getest door een beperkt

gemeenten en corporaties nu

wordt veiliger en de concurrentie

aantal partijen.

gemakkelijker tot werkafspaken,

eerlijker. Eind 2009 is het concept

Het Asbestvolgsysteem is een

bijvoorbeeld als er een paraplu-

van het Astbestvolgsysteem door

centraal informatiesysteem dat

sloopvergunning wordt verstrekt.

Sggv overgedragen aan de keten-

de gebruikers door het proces

Met een parapluvergunning kan

partners, die het waarschijnlijk

heen leidt en waarin alle partijen

een vergunninghouder asbest

in 2012 landelijk operationeel

in de keten kunnen achterha-

uit meerdere gebouwen verwij-

zullen hebben. Verplicht wordt

len wat ze moeten weten over

deren zonder dat hij voor ieder

het gebruik vooralsnog niet,

een bepaald asbestproject. Alle

bouwwerk een afzonderlijke

ondanks het aandringen daarop

betrokken bedrijven en instan-

sloopvergunningsprocedure moet

van een deel van de sector.

ties maken gebruik van dezelfde

doorlopen.

gegevens. De verwijderingsbedrijven

Voordeel

besparen met het systeem op de

Voor al die partijen in de asbest-

administratieve lasten omdat

keten geldt: ‘what’s in it for me?’

de gegevens erin hergebruikt

Een gemeenschappelijke doel-

kunnen worden. Voor de toe-

stelling – het terugdringen van de

zichthoudende instellingen en de

regeldruk – is niet voor alle par-

gemeenten is er efficiëntiewinst:

tijen even belangrijk. De uitein-

de informatie over het verwij-

Sggv en het gemeenschappelijk belang

te maken heeft met toezicht en

beeld een portal of een ‘eLogboek’

handhaving: meldingen, aanvragen,

(zoals voor de visserij is opgezet).

goedkeuringen, vergunningen, certi-

Nadat het concept zich bewezen

Toezicht en regels zijn nodig in de

ficaten, coderingen. Elke ketenpartij

heeft in een pilotproject moeten de

logistiek, het milieudomein, de

werkt op zijn eigen manier met een

ketenpartijen het zelf overnemen en

voedselsector. Diverse ketens van

stukje van die informatie dat ook

implementeren.

publieke en private partijen in die

andere partijen nodig hebben.

domeinen ervaren de regeldruk als

Het ontwarren van de kluwen van

Met de ketenpartners heeft Sggv

een last. Bedrijven en instellingen

belangen vergt rust en heldere

inmiddels een achttal casussen

kunnen samen de administratieve

communicatie tussen (soms concur-

gerealiseerd. Op het gebied van

rompslomp te lijf. Sggv helpt ze het

rerende) partijen die – zeker in het

onder meer de import van veteri-

gemeenschappelijk belang te zien.

begin – verschillende opvattingen

naire goederen, het aanleveren van

kunnen hebben over wat nu werkelijk

gegevens bij gevaarlijke ladingen

het probleem is.

in de binnenvaart, de informatieuit-

Slim geregeld, goed verbonden (Sggv) is een ICTU-programma dat in

wisseling tussen toezichthouders

opdracht van EL&I wordt uitgevoerd

Sggv is een neutrale partij die helpt

in de asbestsector, naleving in de

en dat vooral achter de schermen

bij het formuleren van een oplossing

rubber- en kunststofindustrie, het

opereert. Want het gaat vaak om het

die voor alle partijen werkbaar en

toezicht in de vleesketen en in de

verenigen van vele actoren – private

rendabel is. Er moet een business

visserij zijn al resultaten geboekt.

partijen en overheidsinstanties – met

case tot stand komen waarin kosten

Per keten variëren de voordelen.

afzonderlijke belangen die in één

en opbrengsten voor iedereen

Financiële besparingen bedragen

keten moeten samenwerken.

duidelijk zijn. Doorgaans leidt de

soms 1 miljoen euro per jaar, soms

De rompslomp waar die partijen

samenwerking binnen Sggv tot een

6 miljoen. Snellere afhandeling en

last van hebben draait steeds om

nieuwe vorm van informatieuitwisse-

beter toezicht zijn bijna altijd het

de uitwisseling van informatie die

ling door ketenpartners via bijvoor-

resultaat.


59


60

interview Steven Luitjens

Leergeld om de e-overheid aan de praat te krijgen. Door Peter Lievense “Voor mij is ICTU in de eerste plaats het ontwikkelbedrijf van de e-overheid. Daar hoort nadrukkelijk ook experimenteren bij: uitproberen of iets mogelijk is. En dan moet er ook ruimte zijn om te concluderen dat iets uiteindelijk níet blijkt te kunnen. Ik constateer met enige zorg dat steeds vaker geëist wordt dat alles in de e-overheid in één keer goed moet zijn. Dat kan niet. Ook in het bedrijfsleven wordt geëxperimenteerd en ook daar is soms de conclusie: ‘we krijgen het niet aan de praat’. Dat is niet per definitie weggegooid geld. ICTU is, meer nog dan Logius, een organisatie waar we met zijn allen leergeld betalen om de e-overheid aan de praat te krijgen. Het programma Architectuur Elektronische Overheid was een goed voorbeeld van een dergelijk leertraject. Daarbij hebben we de aanpak van ‘al zingend vinden we de wijs’ gehanteerd. Uiteindelijk is daar de NORA uit ontstaan. We hadden niet vanaf de eerste dag een kant en klare visie over wat die architectuur in zou houden, wat die zou moeten regelen.” “Ik ben er van overtuigd dat we zonder grootschalige inzet van ICT deze samenleving niet aan de praat houden. Met name de publieke dienstverlening moet op die leest worden geschoeid. Daarbij gaat het niet alleen om economische motieven. Ik denk ook aan de demografische ontwikkelingen. Over een paar jaar hebben we

61 simpelweg de arbeidskrachten niet meer om onze manier van werken overeind

Steven Luitjens

te houden. Bovendien stellen moderne burgers en bedrijven ook andere eisen aan publieke dienstverlening. Een samenspel van redenen waarom slimme inzet 3 | Over eigen grenzen heen

van ICT in het hart van de modernisering van de overheid zit.” “Het meest aansprekende project tot nu toe is voor mij DigiD. Dat is niet alleen een samenwerking tussen Logius en ICTU. De initiële impuls kwam vanuit de Manifestgroep. DigiD is hét voorbeeld van wat je met samenwerking kunt bereiken. DigiD is een speerpunt in de dienstverlening aan de burgers. In het burgerdomein verwacht ik dat we de komende jaren de dienstverlening opnieuw naar een hoger peil tillen met de implementatie van de verschillende functionaliteiten rondom MijnOverheid, zoals de Berichtenbox. In het bedrijvendomein zie je nu bijvoorbeeld heel interessante cases binnen het project

Steven Luitjens is directeur

Slim geregeld, goed verbonden. Neem de stuurgroep Haven die hun pilot

van Logius, de dienst digitale

uit de Rotterdamse haven, waarbij ze informatievoorzieningen koppelen over

overheid.

goederenstromen, naar andere havens en Schiphol uitrollen. We maken meters in de wereld van de logistiek en transport. Dan heb je het over vitale ontwikkelingen voor de Nederlandse economie.” “Als een dergelijk Sggv-programma de pilotfase verlaat, en we het echt op grote schaal gaan doen, dan heb je het over ketensamenwerking in het publiekprivate domein. Hoe die keten partijen een dergelijke samenwerking gaan inrichten, is nog onduidelijk. Maar ik stel me voor dat de combinatie ICTU/ Logius een prachtige verkeerstoren zou kunnen zijn vanwaar uit de coördinatie plaatsvindt. Voorzover de regie aan de publieke kant dient te liggen, hoop ik dat die aan ons gegund wordt. Wij hebben tot nu toe succesvol samengewerkt, en hoe we dat ook naar de toekomst toe zien hebben we recent nogmaals

beklonken in een samenwerkingsovereenkomst. Vanuit het perspectief van Logius is het essentieel om een vaste, sterke ontwikkelpartner te hebben zodat Logius de focus kan houden op de kerntaak instandhouding. Hoe meer je op elkaar bent ingespeeld, hoe beter de personele contacten, hoe meer meters je kunt maken.”


62

Links Paul van Lieshout (Mayor Hazard Control Arbeidsinspectie), rechts Tim Berkelaar (ICTU).

Case Besluit Risico’s Zware Ongevallen (BRZO), over modern toezicht

63

‘Eerst afspreken hoe de samenwerking en het primaire proces eruit zien, dan de ICTondersteuning inrichten’ bleek de juiste volgorde èn een belangrijke succesfactor in de ontwikkeling van de inspectieruimte BRZO. BRZO-bedrijven werken met gevaarlijke stoffen. ICTU ontwikkelde de applicatie die de samenwerkende inspecties bij het toezicht ondersteunt.

worden verplicht om samen te

ICTU bouwt

werken bij de inspectie. BRZO-

“We wisten dat we een applica-

bedrijven worden gecontroleerd

tie nodig zouden hebben om de

door de Arbeidsinspectie, de

nieuwe, uniforme inspectieme-

Veiligheidsregio’s (brandweer)

thode te ondersteunen”, vertelt

en het bevoegd gezag volgens

Paul van Lieshout van de directie

de Wabo (gemeenten en provin-

Mayor Hazard Control van de

cies). Alle provincies en zo’n 120

Arbeidsinspectie. Daarvoor werd

gemeenten hebben te maken met

contact gezocht met ICTU. ICTU

BRZO-bedrijven.

werkte toen nog met veertig

In 2004 concludeerden twee

medewerkers vanuit een locatie

onderzoekscommissies dat de

aan de Nieuwe Duinweg, onder

verplichte samenwerking tus-

directie van Siep Eilander. “Hij

sen de inspecties over de hele

zag er wel iets in om deze appli-

Door Marieke Vos

breedte tekortschoot: de kwaliteit

catie te bouwen, omdat het paste

Bedrijven die werken met grote

was onvoldoende en de betrok-

binnen de scope van ICTU: ont-

hoeveelheden gevaarlijke stoffen

ken overheden werkten langs

wikkelen voor samenwerkende

vallen onder het Besluit Risico’s

elkaar heen. Er werd een lande-

overheden”, vertelt Van Lieshout.

Zware Ongevallen (BRZO). Dit

lijk verbeterprogramma gestart

De betrokken overheden spraken

besluit verplicht deze bedrijven

(Beterzo). De Arbeidsinspectie

af dat het ministerie van Sociale

om een veiligheidsbeheerssy-

had een jaar eerder al besloten

Zaken en Werkgelegenheid,

steem in te richten waarmee ze

om de kwaliteit van de BRZO-

waaronder de Arbeidsinspectie

de risico’s op explosie, brand of

inspecties te verbeteren door één

valt, de rol van opdrachtgever

het vrijkomen van giftige stof-

uniforme inspectiemethodiek te

zou vervullen. ICTU bouwde de

fen beoordelen en beheersen,

ontwikkelen. Men haakte aan bij

applicatie, toen onder de naam

terwijl de betrokken overheden

Beterzo.

GIR BRZO (gemeenschappelijke


Robuust systeem voor samenwerkende inspecties


64 inspectieruimte BRZO). In sep-

waarnemingen in het systeem

opgeslagen. Van Lieshout legt uit:

tember 2007 was deze gereed, in

gezet, vervolgens vertalen de

“Toen we hiermee begonnen was

januari 2008 werd de inspectie-

inspecteurs die waarnemingen

het belangrijk dat alle betrokken

ruimte landelijk uitgerold.

naar bevindingen, die leiden tot

partijen met de uniforme inspec-

conclusies. Een voorbeeld: de

tiemethodiek gingen werken. Dat

Eén inspectieteam

waarneming dat de documen-

is gelukt. Als je ook de handha-

De wijze van inspecteren vraagt

ten van het onderhoudssysteem

ving wilt meenemen, dan kom

een gestructureerde aanpak,

slecht zijn bijgehouden, kan

je aan bevoegdheden en was het

die in zijn geheel door de

leiden tot de bevinding dat de

hoogstwaarschijnlijk niet gelukt.”

inspectieruimte BRZO wordt

betrokken functionaris in het

Overigens wordt er nu wel een

ondersteund. Zo is per bedrijf

bedrijf niet weet wanneer het

handhavingsmodule gebouwd,

een meerjarenplan gemaakt

onderhoud moet plaatsvinden.

omdat er vraag naar is.

en in de inspectieruimte opge-

De conclusie is dan dat het

Het illustreert het organische

nomen. Dit is de basis voor het

onderhoudsmanagement (op

groeimodel dat de samen-

toezicht. Voor iedere inspectie

dit aspect) niet in orde is. Het

werkende inspecties en ICTU

op een BRZO-bedrijf stellen de

inspectieteam gebruikt deze

hanteren bij de ontwikkeling van

verschillende toezichthoudende

informatie bij de evaluatie van

de inspectieruimte BRZO. Sinds

organisaties één inspectieteam

de inspectie en het systeem

2008 is de applicatie verbeterd

samen, één van de partijen levert

genereert uit alle ingebrachte

en uitgebreid, met twee releases

de inspectieleider. Dit team stelt

gegevens een rapport dat naar

per jaar. Daarin wordt nieuwe

een inspectie-agenda op en de

het bedrijf wordt gestuurd.

functionaliteit toegevoegd. In

daaruit voortvloeiende acties. De

de laatste release zijn bijvoorbeeld veel gebruikerswensen

steunt dit proces. Aan het betrok-

Wel toezicht, nog geen handhaving

ken bedrijf wordt doorgegeven

De inspectieruimte bevat alle

tieruimte de informatie van alle

wanneer het inspectieteam

informatie die nodig is voor

in heel Nederland uitgevoerde

langskomt, welke documenten

het toezicht, maar niet voor

BRZO-inspecties bevat, kan het

men wil zien en welke functiona-

de handhaving. Als een bedrijf

ook prima voor management-

rissen men dan wil spreken.

een sanctie krijgt opgelegd, dan

informatie worden gebruikt.

Na de inspectie worden alle

wordt dat dus niet in het systeem

Daarvoor worden nu de dash-

inspectieruimte BRZO onder-

gerealiseerd. Doordat de inspec-

boards gebouwd.

zicht ingezet worden, vertelt

sing van het proces door ICTU.”

ICTU speelde en speelt een

Tim Berkelaar, adviseur Delivery

Een belangrijke succesfactor was

belangrijke rol in dit proces,

Management bij ICTU. Zo dacht

de leidende rol van het primaire

zegt Van Lieshout: “We hebben

men aanvankelijk dat de inspec-

proces, zegt Berkelaar: “Eerst

gemerkt dat automatiseren een

ties van de kinderopvang ook

werd de uniforme inspectieme-

duidelijke focus aanbrengt. Als

met deze applicatie uit de voeten

thodiek ontwikkeld, toen pas de

wij zeggen ‘we willen dit of dat’,

konden. “Op een abstract niveau

geautomatiseerde ondersteuning.

dan vragen zij wàt we precies

lijken inspectieprocessen mis-

We zien dat ook wel andersom

willen, ‘dit òf dat’. Dat helpt ons

schien hetzelfde, maar als je die-

en dat gaat vaak mis.”

om onze vraag scherp te krijgen.”

per kijkt dan blijken de processen

Tekenend voor het succes van

vaak zo verschillend dat je ze

de inspectieruimte is dat ‘het

Niet voor alle inspecties

niet op dezelfde manier kunt

door alle BRZO-inspecties wordt

De applicatie is ook geschikt

ondersteunen”, zegt Berkelaar.

gebruikt’, zegt Berkelaar. “Het

gemaakt om andere soorten

Uiteindelijk ontwikkelde ICTU

werkt goed en is stabiel, met een

inspecties te ondersteunen.

een nieuwe applicatie, het

betrouwbaarheid van meer dan

Zo werd er voor de inspectie

Landelijk Register Kinderopvang

99 procent”, zegt Van Lieshout.

van chemische bedrijven (door

en Peuterspeelzalen. “Daarbij

De inspecties hebben met de

het Wabo bevoegd gezag) een

hebben we wel veel van onze

inspectieruimte BRZO een

vereenvoudigde methodiek

kennis hergebruikt”, zegt

robuust systeem om de gewenste

ontwikkeld, met een applicatie.

Berkelaar.

samenwerking te ondersteunen

“Die is dit jaar in de inspectie-

en daarmee de risico’s van het

ruimte opgenomen. Het scheelt

De juiste volgorde

werken met gevaarlijke stoffen

in beheerskosten en bovendien

Van Lieshout noemt de inspec-

binnen de perken te houden.

is het prettiger werken voor onze

tieruimte een goed voorbeeld van

inspecteurs, want vaak zijn het

hoe een systeem binnen tijd en

dezelfde mensen die chemische

budget succesvol is (en wordt)

en BRZO-bedrijven controleren”,

gerealiseerd: “Dankzij een duide-

zegt Van Lieshout.

lijke sturing en afbakening van

De inspectieruimte kan echter

het proces, betrokkenheid vanuit

niet voor elke vorm van toe-

de inhoud en een goede beheer-


65


66

Column Herriët Heersink

Minder blauwdruk, meer stip op de horizon Op 17 april 1887 werd het eerste denken over een landelijke dekkende registratie vastgelegd bij wet (Wet Bevolkings- en verblijfsregister). Anno 2012 zijn we bezig met de grootschalige invoering van het Stelsel van Basisregistraties, een veelvoud van landelijke registraties. Vooral de laatste jaren gingen de ontwikkelingen in een dermate hoog tempo. Tijd voor een tussenbalans. Wat mij betreft valt die positief uit. Het staat buiten kijf dat het ontstaan en bestaan van ICTU heeft geholpen om de complexiteit van grootschalige systeemontwikkeling binnen de overheid beter in beeld te krijgen en al doende verbindingen tussen de vele ontwikkelingen te leggen. Soms op proces- of organisatieniveau, soms op systeemniveau, vaak op beide niveaus. Spannend is de vraag waar de overheid, en dus ook ICTU, de komende 10 jaar mee te maken krijgt. Hieronder belicht ik enkele ontwikkelingen die naar mijn beeld de komende jaren meer aandacht zullen krijgen en verdienen. Allereerst zien we hoe technologische ontwikkelingen als clouds, SAASen en andere wolken in hoog tempo het applicatielandschap van overheden binnendrijven. Dit zal ongetwijfeld effect hebben op bijvoorbeeld de implementaties van de basisregistraties van de toekomst. Deze “nieuwe ICT” biedt ongekend nieuwe mogelijkheden. Op het niveau van de techniek, maar

ook op het niveau van samenwerkingen tussen orga-

Een andere ontwikkeling is dat er een zekere terug-

nisaties. Niet in de laatste plaats lijkt het soms alsof

houdendheid ontstaat bij het verdergaand ‘verkno-

bijvoorbeeld ook de grenzen tussen overheid en markt

pen’ van systemen op gegevensniveau. Dit vanwege

vervagen, bijvoorbeeld in de vorm van populair wor-

privacyrisico’s en, niet in de laatste plaats, als gevolg

dende concepten als cocreatie.

van de beveiligingsincidenten waar we de afgelopen

Tegelijkertijd vraagt deze vernieuwing ook om nieuwe

tijd al mee te maken hebben gehad. Ook hier zien

vormen van besturing en systeemontwikkeling. We zien

we een noodzakelijke accentverschuiving. Van het op

dat dit bijvoorbeeld nieuwe eisen stelt aan het werken

voorhand ‘indekken’ van alle risico’s naar leren omgaan

onder architectuur. Er is dan veeleer meer sprake van

met incidenten en daarvoor veerkracht ontwikkelen.

ontwikkelen van systemen dan de klassieke aanpak die

Deze ‘veerkracht’ ontstaat wanneer we met elkaar in

gericht is op ontwerpen. Het blijkt niet langer mogelijk

staat zijn om op basis van slimme afspraken en goede

om een totaalontwerp van dergelijke complexe ketens

inrichting van systemen meer, en vooral ook eerder,

te vatten in één architectuur.

alert te zijn op incidenten in de productieomgeving. Dit is niet eenvoudig… want dit vraagt ook om een omslag

In het verlengde hiervan zien wij dat het belang steeds

in denken waarbij meer en nadrukkelijker wordt geïn-

groter wordt de verantwoordelijkheid voor systeem-

vesteerd in risicomanagement ná de implementatie van

ontwikkeling en –gebruik samen op te pakken. Immers,

een systeem, of een stelsel…

met de complexiteit van bijvoorbeeld het Stelsel van Basisregistraties is de facto een organisme ontstaan

Kortom, met deze beelden op het netvlies... alle

waarbij de scheidslijn tussen d’ één en d’ander niet

reden voor de overheid (en dus ook ICTU) om ook

meer zo digitaal is als we soms misschien zouden wen-

de komende 10 jaar volop in beweging te blijven en

sen. Ten opzichte van de huidige stand van zaken bete-

zichzelf iedere keer weer opnieuw uit te vinden, met

kent dit dat accenten bij regievoering verschuiven en

veerkracht, en met open oor en oog voor haar omge-

er meer aandacht nodig zal zijn voor de gezamenlijke

ving. We zijn al een eind gekomen!

doelen en voor het tussentijds reageren op veranderin-

Herriët Heersink, M&I/Partners

gen. Met andere woorden: minder blauwdruk en meer stip op de horizon.

4 | Registraties als basis

67


68

Van links naar rechts Dirk Schravendeel (Het Expertise Centrum), Paul Zeef (ICTU), Patty Heemskerk (Het Expertise Centrum).

69

Case Basisregistraties

Tien jaar geleden werd een ontwerp gemaakt voor het Stelsel van Basisregistraties. Het fundament ligt er nu, de basisregistraties zijn zo goed als af en het stelsel begint te werken. Een terug- en vooruitblik.

verbeteren. Eind jaren ‘90 van

heen) van de Programmaraad

de vorige eeuw drong het idee

en medewerker bij RNI (registra-

door tot het officiële beleid voor

tie niet-ingezetenen). “In 2003

de overheidsinformatievoorzie-

stuurden we een brief naar de

ning. Diverse programma’s, zoals

Tweede Kamer, met onder meer

het programma Stroomlijning

de definitie van een basisregi-

Basisgegevens 1 en 2, hebben

stratie en twaalf eisen waaraan

sinds die tijd dit idee uitgewerkt.

basisregistraties moeten voldoen.

Daarvoor moest een heel scala

Die gelden nog steeds”, zegt

Door Marieke Vos

aan maatregelen genomen

Schravendeel. Zoals eenmalige

Napoleon wist het al: een over-

worden: bestaande registraties

verstrekking en hergebruik van

heid die efficiënt en effectief wil

moesten worden aangepast en

gegevens. Ook het ontwerp dat in

opereren, heeft goede informatie

nieuwe registraties worden ont-

het programma SBG 1 tot stand

nodig. De burgerlijke stand, door

wikkeld, om daadwerkelijk een

is gebracht staat nog steeds, zeg-

hem ingesteld, was de eerste

samenhangend stelsel te kunnen

gen Heemskerk en Schravendeel.

basisregistratie. Later volgden

vormen.

De belangrijkste uitdagingen bij

onder meer het Kadaster en het

de ontwikkeling van het stelsel

Handelsregister. De notie dat

Patty Heemskerk en Dirk

waren volgens Heemskerk “of

basisregistraties een samenhan-

Schravendeel, beiden werkzaam

de registraties echt in gebruik

gend stelsel zijn, ontstond in de

bij Het Expertise Centrum (HEC),

werden genomen en of het echt

jaren zestig en zeventig van de

werkten tien jaar geleden de

een samenhangend stelsel werd”.

vorige eeuw. De toen in opkomst

opzet voor het stelsel uit en

Veel partijen zijn nodig voor

zijnde automatisering maakte

deden daarna verschillende pro-

de ontwikkeling en het gebruik

het mogelijk om gegevens uit

jecten om dit stelsel te realise-

van dit stelsel en niemand

deze registraties te hergebrui-

ren. Dirk Schravendeel doet dat

kan daartoe gedwongen wor-

ken en daarmee processen te

nog steeds: als secretaris (voor-

den, naar goed gebruik in onze


Een samenhangend stelsel


70 Nederlandse staatsinrichting.

de ontwikkeling van het stelsel

gen in het stelsel leggen, zoals

“Het was bijvoorbeeld best span-

borgt.

Digilevering en Digimelding. “We

nend of het ministerie van VROM daadwerkelijk de basisregistratie

verlagen de drempels om de

Dirk Schravendeel:

adressen en gebouwen (BAG) zou ontwikkelen. BAG is van cruciaal

zegt Zeef. Want met deze voor-

“De opzet van het stelsel

belang in het stelsel, omdat je deze gegevens voor praktisch

zegt Heemskerk: gemeenten bijvoorbeeld hoeven dan niet meer

geleden maakten,

Schravendeel. Ook de coördinatie van de vele parallel lopende ont-

zieningen gaat het stelsel zich echt gedragen als een stelsel,

die we tien jaar

elk proces nodig hebt. Gelukkig pakte VROM het goed op”, zegt

basisregistraties te gebruiken”,

in elke registratie afzonderlijk in te loggen, maar krijgen alle gege-

staat nog steeds.”

wikkelingen van registraties was

vens die ze nodig hebben in één overzicht gepresenteerd. En ze

een uitdaging, zegt Heemskerk:

De afzonderlijke basisregistraties

kunnen zich abonneren op wijzi-

“Zo heeft GBA BAG nodig. Als dat

zijn zo goed als klaar en er wordt

gingen in registraties, waarna ze

qua planning en releasemanage-

gewerkt aan de verbindingen

die automatisch gemeld krijgen.

ment niet op elkaar aansluit, dan

in het stelsel, vertelt Paul Zeef,

gaat het niet werken.” Tijdens

strategisch adviseur bij ICTU.

“In de fase waarin het stelsel

de Gateway review in 2010 bleek

Veel projecten die nodig zijn voor

nu is, is het cruciaal dat over-

dit het geval: de ontwikkeling

de vorming van het stelsel, wer-

heden het gaan gebruiken”, zegt

van menige basisregistratie

den en worden uitgevoerd door

Zeef. Het probleem is dat dit

stond op rood. Het ministerie

ICTU. In het verleden werden

echter onvoldoende gebeurt.

van Binnenlandse Zaken, als

de programma’s Stroomlijning

“De geautomatiseerde voorzie-

opdrachtgever verantwoordelijk

Basisgegevens ook in ICTU-

ningen die werden opgeleverd,

voor de ontwikkeling van veel

verband uitgevoerd. Zeef was

zoals Digimelding, werden niet

registraties, bleek onvoldoende

betrokken bij diverse aan het

gebruikt”, stelt Heemskerk. Om

slagkracht en instrumenten te

stelsel gerelateerde projecten.

hier verandering in te bren-

hebben om de ontwikkeling te

ICTU ontwikkelt in opdracht

gen, is er eind 2011 door de

coördineren. Daarop werd de

van de Programmaraad diverse

Programmaraad een implemen-

Programmaraad ingesteld, die nu

toepassingen die de verbindin-

tatievisie vastgesteld. Hierin

worden onder meer knelpunten

dat het mijnoverheid.nl verder

bewoners ze rekening moeten

in het gebruik onderkend en

wil ontwikkelen, zodat burgers

houden bij een ontruiming

wordt actie ondernomen om

daarop kunnen zien welke gege-

van een instelling, of op welke

deze op te lossen, bijvoorbeeld

vens de overheid over ze heeft.

instelling ze een beroep kun-

door bepaalde voorzieningen te

Ze moeten daar dan ook kun-

nen doen bij een incident met

ontwikkelen. “Belangrijk nu is

nen aangeven dat gegevens niet

gewonden. Deze gegevens zijn

de continuïteit en governance

kloppen.

allemaal beschikbaar in diverse

op het stelsel. Dat er bijvoor-

registraties; door ze automa-

beeld één aanspreekpunt komt

Nu het fundament van het

tisch op de Witte Kaart te zetten,

voor afnemers met vragen over

stelsel er ligt, is het aan ketens

blijven ze actueel en besparen

hergebruik van gegevens”, zegt

zelf om de mogelijkheden ervan

alle veiligheidsregio’s gemiddeld

Zeef. Een andere belangrijke

te benutten. Deels gebeurt dit

de ene FTE die nu deze gegevens

uitdaging is het kunnen con-

al, bijvoorbeeld in de sociale

verzamelt. “Dit kun je voor veel

troleren van de juistheid van

zekerheid. “Vroeger moest je

meer toepassingen doen. Als men

gegevens. De Wetenschappelijke

gemiddeld tachtig bewijsstuk-

eenmaal weet hoe het werkt,

Raad voor het Regeringsbeleid

ken meebrengen en duurde

moet dat sneller gaan”, zegt

(WRR) wees onlangs nog op het

het drie maanden voor je een

Schravendeel. Vanaf het bouwen

gevaar van foutieve gegevens,

uitkering kreeg. Nu zijn dat vijf

en werkend krijgen van het stel-

iets dat burgers ernstig kan

stukken en geven de voorlopende

sel tot aan het stimuleren van

gemeenten de uitkering binnen

het gebruik nu: de ontwikkeling

een dag”, zegt Schravendeel. De

van het stelsel heeft de laatste

Programmaraad startte onlangs

tien jaar een vlucht genomen.

drie projecten, waaruit moet

Heemskerk concludeert: “Als je

blijken hoe ketens het stel-

midden in de ontwikkeling zit,

sel kunnen gebruiken. Een van

dan lijkt het soms alsof het niet

die projecten is de Witte Kaart.

opschiet. Maar als je nu terug-

Veiligheidsregio’s inventariseren

kijkt, dan hebben we eigenlijk

Paul Zeef: “De uitdaging ligt nu in het gebruik en de organisatie van het stelsel.”

nu zelf alle gegevens over zorgin-

best veel bereikt. Dat mag ook

duperen. Het kabinet heeft in

stellingen in hun regio, zodat zij

wel eens gezegd worden.”

een reactie hierop aangegeven

bijvoorbeeld weten met hoeveel


71


72

Column Dirk Schravendeel

Het Stelsel van Basisregistraties als fundament voor de iOverheid Op lange termijn is er weinig twijfel over de toekomst van de e-overheid: dat is de moderne overheid die zonder digitale informatievoorziening niet kan functioneren. Informatietechnologie is nu al in sterke mate structurerend en bepalend voor het functioneren van de overheid en dat neemt alleen maar toe. In de zich ontwikkelende informatiesamenleving wordt de overheid al snel obsoleet en belachelijk wanneer ze haar informatievoorziening niet op een nieuwe leest schoeit. Deze bijdrage richt zich op een kortere termijn. De WRR leert ons dat de e-overheid inmiddels een i-overheid is geworden en waarschuwt voor risico’s en ongewenste effecten bij een ongeleide doorontwikkeling. Het Stelsel van Basisregistraties vormt het fundament onder de iOverheid. Wij zijn van mening dat het Stelsel van Basisregistraties zowel onderdeel vormt van het probleem dat de WRR signaleert als onderdeel kan zijn van de oplossing. De WRR stelt dat de overheid “vernetwerkt”: “De facto en bijna ongemerkt heeft zich een praktijk ontwikkeld waarin samenhangende informatiestromen het karakter van de overheid domineren” . Daar heeft de WRR gelijk in en dat is het gevolg van bewust beleid. In de afsluitende brief over het programma Stroomlijning Basisgegevens wordt geconstateerd dat bij nagenoeg alle vraagstukken waarvoor de overheid zich gesteld ziet een intensieve samenwerking tussen een groot aantal betrokken

organisaties nodig is om ze op te lossen. Het stelsel van

en procesmatige beginselen tegen elkaar af te wegen.

basisregistraties faciliteert de gegevensuitwisseling die in

Wat de vernieuwingen die met ICT tot stand gebracht

dat kader nodig is . Nieuwe kabinetten hebben in nieuwe

worden zullen inhouden, is principieel onvoorspelbaar. De

programma’s (Andere overheid, NUP, i-NUP) dat beleid

regels en criteria van vandaag kunnen zomaar achterhaald

voortgezet. Vernetwerking is nodig omdat samenwerking

en onbruikbaar blijken om vernieuwingen te beoorde-

van overheidsorganisaties in ketens en netwerken nodig

len. Een evenwichtige afweging van waarden geeft dan

is.

richting.

De inzet van informatietechnologie leidt tot wezenlijke

Het stelsel van basisgegevens heeft effect in het domein

veranderingen in het functioneren van de overheid en

van de procesmatige beginselen. Het maakt routine-

heeft gevolgen voor de relatie van de overheid met

matige uitwisseling van grote hoeveelheden informatie

burgers en bedrijven, zo stelt de WRR. Ook daar heeft

mogelijk. Het is echter ook een instrument waarmee

ze gelijk in. We staan wat dat betreft nog maar aan het

inzichtelijk gemaakt kan worden hoe de informatiestro-

begin. Na een periode waarin technologie-gedreven

men lopen en wie welke gegevens verzamelt, verstrekt en

projecten het beeld bepaalden, komen er steeds meer

gebruikt. De transparantie en accountability waar de WRR

projecten die bij de gebruiker en het uitvoeringspro-

op aandringt, zijn zo te realiseren. Het stelsel kan de basis

ces beginnen. Herontwerp van de processen, niet

zijn voor een “blauwdruk van verantwoordelijkheden”

meer naar de bekende weg vragen maar gegevens

die duidelijk maakt wie waarvoor verantwoordelijk is en

gebruiken die elders al bekend zijn, is dan aan de orde.

wanneer welke randvoorwaarden gelden. Transparantie

Procesvernieuwing blijkt met vallen en opstaan te gaan,

voor burgers en bedrijven kan dan sterk worden vergroot.

grote veranderingen komen tot stand via veel kleine

Aanzetten daartoe (MijnOverheid.nl) zijn er overigens

stapjes. Dat kan blijkbaar niet anders.

al. Door de uitwisseling van informatie op een transparante en “accountable” manier, kan het Stelsel van

Wezenlijke veranderingen moeten de overheid en de

Basisregistraties het fundament vormen voor een zorgvul-

samenleving niet onbedoeld overkomen. De WRR waar-

dige uitbouw van de iOverheid.

schuwt voor risico’s en nieuwe kwetsbaarheden en doet

Dirk Schravendeel, Het Expertise Centrum

aanbevelingen om die te vermijden. Heel belangrijk zijn in dit verband de aanbevelingen om bij nieuwe toepassingen van informatietechnologie stuwende, verankerende


73


74

Van links naar rechts John Oldenhuizing (ICTU), Dirk Jan van der Linden (projectmanagement SZW LRKP-GIR).

75

Case Landelijk Register Kinderopvang

Grip krijgen op de kwaliteit van de keten en de overheidsuitgaven van kinderopvang: dat is het doel van de Wet Kinderopvang en het Landelijk Register Kinderopvang en Peuterspeelzalen (LRKP). ICTU bouwde het register in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Een uitermate strak gepland project, dat succesvol binnen tijd èn budget werd afgerond.

‘normaliter niet haalbaar’ zou

LRKP staan alle adressen voor

zijn en alleen zou slagen met

kinderopvang die voldoen aan

‘onorthodoxe maatregelen’. De

de kwaliteitseisen van de over-

projectgroep die ermee aan de

heid, zoals opleidingseisen en

slag ging, nam die maatregelen.

een Verklaring Omtrent het

“Juist omdat iedereen wist dat

Gedrag. Alleen voor opvang bij

het een kwetsbaar project was,

een geregistreerde instelling

konden we het robuust en een-

geeft de Belastingdienst kinder-

voudig neerzetten. Met een heel

opvangtoeslag. Ouders kunnen

beperkte scope, want de deadline

in het register een opvangadres

was duidelijk. Dat is een belang-

opzoeken, overheden gebruiken

rijke succesfactor geweest. Het

het voor diverse processen.

ministerie is heel tevreden met

De GIR bestaat uit twee delen:

het resultaat”, zegt Dirk Jan van

handhaving en inspectie. GGD’en

der Linden, bij het project betrok-

voeren de inspectie op de kin-

Door Marieke Vos

ken namens de opdrachtgever,

deropvang uit en publiceren hun

De opdracht was duidelijk: op 1

het ministerie van Sociale Zaken

rapporten in het register. Dit zijn

januari 2010 moest er een lande-

en Werkgelegenheid (SZW).

openbare documenten, dus ook

lijk register voor kinderopvangin-

ouders kunnen ze raadplegen.

stellingen zijn, volgens de Wet

Twee delen

Gemeenten gebruiken de rappor-

kinderopvang die in 2010 van

Het systeemcomplex bestaat

ten om te handhaven, dat werk-

kracht werd. Dit landelijk register

uit twee delen: het Landelijk

proces wordt ondersteund door

verving de afzonderlijke gemeen-

Register Kinderopvang en

GIR handhaving. Het LRKP werd

telijke registraties. Het Expertise

Peuterspeelzalen (LRKP)

als eerste ontwikkeld en was

Centrum (HEC) concludeerde

en de Gemeenschappelijke

klaar in februari 2010. Daarmee

in een review dat de deadline

Inspectieruimte (GIR). In het

was aan de verplichting van de

5 | Innoveren in methodiek

Korte lijnen werken goed


76 wet voldaan. De GIR werd op ver-

zet. “Deze groep komt niet terug

houden, weet waar ze het over

zoek van gemeenten en GGD’en

bij een geregistreerd adres, zo

heeft, haar zaken op orde heeft

ontwikkeld, het gebruik hiervan

blijkt.” De Belastingdienst kan nu

en niet meer uitgeeft dan nodig.

is vrijwillig. In mei 2011 werd het

Omdat alle gegevens bij elkaar

inspectiedeel uitgerold, vanaf

staan, kan ook beter beleid

september 2011 draaien pilots

Dirk Jan van der Linden:

met een twintigtal gemeenten

ontwikkeld worden. KING heeft een impactanalyse voor het LRKP

voor het handhavingsdeel.

“We hebben een goede

Basisregistratie

relatie met ICTU, we

uitgevoerd en daaruit blijkt dat het nog vele miljoenen extra aan

Aanleiding voor de Wet kinderopvang en het register waren de

efficiencywinst kan besparen, als de registratie breder gebruikt

weten elkaar makkelijk

gaat worden.

te vinden. Anders was

Onorthodox

stijgende kosten voor kinderopvang en het gebrek aan overzicht

ICTU bouwde het LRKP en de GIR,

op de kwaliteit. Gemeenten registreerden adressen wel,

het nooit gelukt om

manier. “Dankzij het register

het project op tijd af te

dat we daar snel aan de slag konden. De korte lijnen werken erg

hebben we nu veel betere en betrouwbaarder informatie.

in opdracht van het ministerie van SZW. “Ik kende ICTU en wist

maar deden dat elk op hun eigen

ronden.”

goed”, zegt Van der Linden. Ook letterlijk: de gebouwen van beide

Daarmee hebben we in het eerste

instanties liggen naast elkaar.

jaar al tientallen miljoenen euro’s bespaard. En dat is een

veel efficiënter controleren, met

John Oldenhuizing is projectlei-

bedrag dat elk jaar terugkomt”,

één register in plaats van 415

der LRKP bij ICTU en vertelt dat

zegt Van der Linden.

gemeentelijke registraties. Het

voor de ontwikkeling van LRKP in

In duizenden gevallen konden

LRKP voldoet aan de uitgangs-

eerste instantie een traditioneel

ouders niet aantonen dat hun

punten van basisregistraties:

softwareontwikkelmodel werd

kinderen bij geregistreerde

een overheid die niet naar de

gekozen (DSDM). Voor GIR, dat

instellingen werden opgevangen,

bekende weg vraagt en klantge-

later werd ontwikkeld, gebruikte

waarop de toeslag werd stopge-

richt is, zich niet voor de gek laat

men Scrum. In dit model worden

gebruikers (gemeenten, GGD,

werd KING ingeschakeld. Van

opzet eenvoudig gehouden, om

inspectie) nauw betrokken bij de

der Linden: “Het is een relatief

het snel en goed te ontwikkelen.

ontwikkeling en worden in een

eenvoudige applicatie, maar met

Nu komen extra gebruikerswen-

periode van drie weken steeds

grote impact op de werkproces-

sen naar boven”, zegt Van der

werkende delen van de applicatie

sen. Het raakt het gemeente-

Linden. SZW bepaalt in overleg

opgeleverd. Oldenhuizing: “Dat

lijke informatiebeleid en daar

met andere stakeholders welke

kost gebruikers relatief veel tijd,

moet je wel goed mee omgaan.”

functionaliteit wordt toegevoegd.

maar die win je bij de implemen-

Ook bleek het belangrijk dat de

Gerealiseerd is inmiddels onder

tatie terug omdat je iets maakt

beheerorganisatie al direct vanaf

andere het automatisch uploa-

dat helemaal ‘van hen’ is.”

het begin aan tafel zat, zodat

den van de inspectierapporten

Van der Linden is enthousiast:

hun wensen in het ontwikkel-

van GGD’en naar het LRKP, wat

“Als ik Scrum al had gekend

een concrete procesverbetering

toen we begonnen met LRKP,

voor ambtenaren betekent.

had ik het daar ook voor willen

John Oldenhuizing: “Dit

gebruiken.” Er werd snelheid in het project gebracht met onor-

kijken tevreden terug op een

ICT-project is goed uit te

thodoxe maatregelen, waaraan HEC in zijn review refereerde. Zo

Van der Linden en Oldenhuizing geslaagde ontwikkeling en implementatie. “Het is leuk om met

leggen op een feestje.”

werd de Algemene Maatregel van

ICT de kwaliteit van de kinderopvang te verbeteren, ook omdat dit

Bestuur waarin het model voor

onderwerp zo in de maatschap-

het register is opgenomen samen

traject meegenomen konden

pelijke belangstelling staat”, zegt

met de IT-architect en ICTU

worden. Dit lukte onvoldoende,

Van der Linden. Oldenhuizing

geschreven. “We hadden dus

omdat pas later duidelijk werd

concludeert: “Het komt niet vaak

meteen een datamodel waarop

dat DUO het beheer voor zijn

voor in de ICT, maar dit is een

we konden gaan bouwen”, zegt

rekening zou nemen.

project dat je op een feestje heel

Van der Linden.

Het register is in gebruik, nu

goed kunt uitleggen.”

breekt de fase aan van de over-

Grote impact

dracht naar de beheerorganisatie

Voor de ondersteuning van

en het aanvullen van de func-

een succesvolle implementatie

tionaliteit. “We hebben het met


77


78

Column Dennis Struyk Niels Wildenberg Leo Stelloo

Overheid kan vooruit met Agile-methodiek Als je de media er op naslaat, lijkt zo ongeveer elk ICT-project bij de overheid uit te draaien op een mislukking. Wie even googlet kan binnen de kortste keren een boekwerk samenstellen met artikelen over ICT-projecten bij de overheid die zijn uitgelopen qua planning, waarbij het budget fors is overschreden of waarbij het uiteindelijke systeem uiteindelijk niet blijkt te voldoen aan de verwachtingen van de opdrachtgever. Wij denken dat het in de praktijk een stuk minder erg is gesteld dan het beeld in de media doet vermoeden. Het is nu eenmaal zo dat ‘slecht’ nieuws beter verkoopt dan ‘goed’ nieuws. Het is nog steeds zo dat er tegenover elk mislukt ICT-project bij de overheid meerdere succesvolle projecten staan. Maar dit doet niets af aan het feit dat er ook bij de overheid nog voldoende ruimte is voor verbetering. In onze ogen is een van de manieren waarop de overheid verbeteringen kan bewerkstelligen met ICT-projecten het volgen van de Agile-methodiek. De methode Agile richt zich op een flexibele manier van softwareontwikkeling en is een alternatief voor de traditionele wijze van softwareontwikkeling waarbij de specificaties tot in detail van te voren worden vastgelegd. Bij de Agile-methode is Scrum de voorgeschreven software development aanpak. Scrum heeft als doel het doorlopen van snelle iteraties waarin telkens ‘stukken’ functionaliteit werkend worden opgeleverd,

waarbij de functionaliteit met de hoogste ROI als

stadium feedback geven. In overleg kan vervolgens

eerste wordt opgeleverd. Het grote voordeel is dat er

worden besloten de scope aan te passen. Dit kan na

zodoende optimaal gebruik kan worden gemaakt van

iedere iteratie gebeuren, waardoor de klant minder

voortschrijdend inzicht en fouten in een eerder stadium

geneigd zal zijn te overvragen. Hij blijft tenslotte gedu-

aan het licht komen. Niet alleen kunnen zo systemen in

rende de gehele looptijd van het project in control en

een korter tijdsbestek worden opgeleverd, ook wordt

kan op elk moment inspelen op ontwikkelingen in de

de kans groter dat je aan het einde van de rit niet een

markt, en tegen lagere kosten voortschrijdend inzicht

systeem hebt zoals van te voren beschreven, maar een

in het project inbrengen. Het feit dat de opdrachtgever

systeem dat aansluit bij de daadwerkelijke wensen en

continu kan sturen op resultaat, zorgt voor een maxi-

eisen van de eindgebruiker.

male ROI. Bovendien weet de opdrachtgever op elk

Aanbestedingen gebeuren vaak fixed price, fixed time,

moment in het project waar hij aan toe is qua resultaat,

en fixed scope. Dit leidt in de praktijk eerder tot een te

tijd en kosten. De kans op tijds- en budgetoverschrij-

grote dan een te kleine scope, omdat de opdrachtge-

ding zal hierdoor logischerwijs afnemen.

ver weet dat de requirements niet zomaar meer zullen

Zo bezien zou de overheid nog liever gisteren dan

worden aangepast nadat ze eenmaal zijn vastgesteld.

vandaag al zijn projecten volgens de Agile-methode

Ze vragen daarom liever teveel dan te weinig functi-

moeten uitvoeren. Zo is het natuurlijk niet. Agile is

onaliteit, met als gevolg dat projecten langer duren.

niet een of ander wondermiddel dat succes garan-

Onder meer uit het jaarlijkse CHAOS rapport van de

deert, zonder dat er sprake zal zijn van bijwerkingen.

Standish Group blijkt dat hoe langer een project duurt,

Blijft overeind dat de overheid met Agile enkele van

hoe meer er sprake zal zijn van nieuwe inzichten en hoe

de terugkerende problemen het hoofd zou kunnen

groter de kans dat tijdens het project veranderingen in

bieden. Het zou dan ook goed zijn om aanbestedingen

technologie, wensen en weten regelgeving het pro-

in de toekomst anders in te richten zodat Agile als een

ject optreden die het project parten kunnen spelen.

serieus alternatief kan worden meegenomen om zo tot

Het werken in korte iteraties zou dit kunnen voorko-

succesvolle ICT-projecten te komen.

men. Door telkens een werkend product op te leveren,

Dennis Struyk (HintTech), Niels Wildenberg (Tricode),

waarbij de functionaliteit met de meeste waarde als

Leo Stelloo (OVSoftware)

eerste wordt opgeleverd, kan de klant in een vroeg


79


80

interview Jacques Wallage

Goud delven met een nieuw Urgentieprogramma ICT bij de overheid is tot nu toe vooral een door technologie gedreven ontwikkeling die onmiskenbaar tot een betere dienstverlening heeft geleid. Als het gaat om de bedrijfsvoering kunnen er nog flinke slagen worden gemaakt. En ten aanzien van de versterking van de democratie en de economische concurrentiepostie zijn er nog nauwelijks stappen gezet. Volgens Jacques Wallage moet daartoe eerst een brug geslagen worden tussen ICT-ers en bestuurders, bijvoorbeeld op een Nationale Conferentie. Door Peter Lievense Jacques Wallage, voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur laat er geen twijfel over bestaan dat het volgens hem tussen politiek en bestuur enerzijds, en ICT anderzijds nog niet erg wil vlotten. De basishouding van ‘s lands bestuur is er een van wantrouwen in ICT, met een fixatie op problemen en onverwachte crisissituaties. Dat er met name op gebied van dienstverlening, ook door ICTU, grote stappen zijn gezet is dan ook niet zozeer dankzij maar eerder ondanks de manier waarop de politiek leiding geeft.

81 Die mening heeft Wallage al langer. Hij stond -samen met oud-burgemees-

Jacques Wallage

ter Jan Postma- met het rapport ‘Het uur van de waarheid’ aan de wieg van

6 | ICT op de agenda

het NUP, waarbij de U stond voor Urgent en niet voor Uitvoering. “Die urgentie is er nog steeds. ICT biedt ongelooflijke kansen, maar de volksvertegenwoordiging heeft vooral interesse in zaken die mis gaan: het is een liefdeloze relatie. Het kabinet moet keuzes maken zoals het dat wél doet bij bijvoorbeeld de fysieke infrastructuur. Voordat er een nieuwe snelweg wordt aangelegd, heeft er een bestuurlijk debat plaatsgevonden of de middelen gaan naar wegen of bijvoorbeeld naar openbaar vervoer. Een dergelijk autonoom debat wordt over de elektronische snelweg niet gevoerd. Willen we dat alle sociale diensten met elkaar kunnen communiceren, als straks de Wajong gedecentraliseerd wordt, of kiezen we voor een

Jacques Wallage is voorzitter

nieuw IT-systeem bij de politie? De politiek komt aan die afweging niet toe.

van de Raad voor het

Er is dringend behoefte aan een rangorde.

Openbaar Bestuur, bijzonder hoogleraar Integratie en

Als de keuze valt op een nieuwe snelweg, wegen bestuurders en verkeers-

Openbaar Bestuur aan de

deskundigen af hoe die weg er uit moet zien, en welk tracé de voorkeur

Rijksuniversiteit Groningen en

verdient. Die afweging tussen techniek en politiek ontbreekt bij ICT-

bestuursvoorzitter HEC/ROI.

projecten.” IT-planning en bestuurlijke planning kennen hun eigen dynamiek. De decentralisatie van taken naar de gemeenten in het kader van de Wet Werken naar Vermogen en bijvoorbeeld de jeugdzorg, en de i-NUP hebben ogenschijnlijk weinig met elkaar van doen, aldus Wallage. “Bij de ICT-inspanningen die de gemeenten de komende tijd gaan maken, moet de prioriteit liggen op een goede aansluiting op wat er straks decentraal gaat gebeuren. Anders ontstaat daar grote frictie. In het advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur hebben we er op gewezen dat de schaal van veel gemeenten voor die grote decentralisaties te klein is. Daar moet

82

interview Jacques Wallage


je bestuurlijk iets aan doen: gemeenten moeten fuseren of ze moeten zó samenwerken dat er aan kwaliteitseisen voldaan kan worden. Dat is een proces dat je ook als proces moet organiseren. Daaraan wordt in het uitvoeringsplan nauwelijks aandacht gegeven. Daarom vind ik dat plan te technocratisch. Het wordt te weinig vanuit de bestuurlijke praktijk gevoed.” Op het moment dat dergelijke grootschalige plannen als de decentralisatie van de verantwoordelijkheid voor de zorg op tafel liggen, moet er op bestuurlijk niveau worden gekeken welke stappen nodig zijn om de ICT-huishouding tijdig op orde te krijgen, meent Wallage. “Bijvoorbeeld de secretarissen-generaal zouden het tot hun verantwoordelijkheid moeten rekenen om hun vinger op te steken en te vragen: ‘wat betekent dat voor ons ICT-beleid?’ Nog belangrijker is het de verantwoordelijkheid voor de totale ICT-ontwikkeling wat meer te politiseren. Wanneer je het niet neerlegt bij een zichtbare bestuurder, blijft het een technisch gedomineerd proces. Ik pleit er dan ook voor om een minister verantwoordelijk te maken voor het IT-beleid. En deze minister moet de Kamer inzicht bieden in de echte prioriteiten, niet alleen binnen sectoren, maar ook tussen sectoren”

Democratie Nederland loopt voorop als het gaat om breedbandig internetgebruik. De Nederlandse jongeren zijn prominent actief op sociale media. De online interactie met de overheid echter zit al jaren in een impasse. De kloof tussen bestuur en technologie maakt dat wel de dienstverlening maar niet de democratie profiteert van ICT. De Raad voor het Openbaar Bestuur concludeerde dat we worden bestuurd door verticale instituties terwijl de wereld horizontaal is geworden. “De democratie is in het geding. Internet heeft de autonomie van de burger versterkt; hij kiest volksvertegenwoordigers, maar wil ook zichzelf

vertegenwoordigen. Hij kijkt steeds meer naar de over-

onderzoek naar falende ICT-projecten, maar ook op

heid als een obsoleet instituut. Internet is een gou-

een agenda om de toepassing van ICT bij de overheid

den instrument om de verbinding tussen verticaal en

structureel te verbeteren.”

horizontaal te verbeteren. De aard van de democratie, de manier waarop het land bestuurd wordt, moet zich

Wallage wil de discussie aan drie tafels voeren: “Er

aanpassen aan het feit dat de burgers handelingsbe-

vindt op dit moment een enorme efficiencyslag plaats

kwaam zijn geworden. Dat heeft wat mij betreft het

binnen de overheid: reorganisaties, shared services,

komend decennium een uitzonderlijk grote prioriteit.

afslanking. De eerste tafel moet daarom gaan over de

De politiek is daarin echter vooralsnog maar beperkt

vraag welke rol ICT moet spelen in de interne doelma-

geïnteresseerd.”

tigheid van de overheid. De tweede tafel behandelt de speerpunten in het technologiebeleid. Hebben we

Juist in deze tijd van economische crisis kan ICT

de rol van ICT daarin scherp, welke kennis en kunde

de aanjager zijn van economische ontwikkeling.

is daar nodig en investeren we daar genoeg in. Aan

Eurocommissaris Kroes heeft dat begrepen volgens

de derde tafel komen de verticale bestuurswereld en

Wallage. Zij schetst in haar Digitale Agenda zeven

de horizontale wereld waarin de burger leeft aan de

randvoorwaarden voor slimme en duurzame groei.

orde. Hoe kan daar een interactieve verbinding worden

Daaruit spreekt vertrouwen dat juist informatietech-

gemaakt; waar moet je dan in investeren? Het gaat er

nologie Europa concurrerend kan maken. Wallage wil

vooral om dat we een vorm vinden voor een dialoog

de overheid en publieke en private ICT-partijen om de

tussen de mensen die de technische deskundigheid

tafel in een Nationale Conferentie om kansen en beno-

hebben en zij die de bestuurlijke verantwoordelijkheid

digde inspanningen vast te stellen. “We zijn praktisch

dragen. Die brug moet geslagen worden. Dat mag

door onze grondstoffen heen; het gas is straks echt op.

dan wat mij betreft tot een nieuw Urgentieprogramma

Als het gaat om arbeidsvoorwaarden zullen we nooit

leiden.”

met de goedkope landen kunnen concurreren. We moeten het hebben van toegevoegde waarde; toegevoegde waarde die voor een belangrijk deel informatietechnologie gerelateerd is. Dat is het enige goud dat we nog kunnen delven! Daarom moeten we ons niet alleen concentreren op een parlementair


83


84

Column Nanko Boerma

Echt meer met minder Laten we er niet om heen draaien. Onze kinderen krijgen te weinig les, want de leerkrachten op school hebben het druk met de papierwinkel. In Oma’s verzorgingshuis is het al niet anders: goed opgeleid personeel zit achter de computer en laat de echte zorg over aan alfahulpen en vrijwilligers. En de politieagent die een eenvoudige aangifte opneemt, typt met twee vingers een “roman” van 2 ½ pagina bij elkaar. Dat is een ergernis. Voor Henk en Ingrid, maar ook voor Aisha en Mohammed, voor Douglas en voor Nynke. Zeker op een moment dat het kabinet € 18 miljard bij elkaar sprokkelt en daarom snijdt in onderwijs, de PGB’s afschaft en het toegezegde extra blauw op straat, invult door vrijwilligers met pet en wapenstok uit te rusten. Ik geef het toe. Dit is geen echt nieuw onderwerp. Al meer dan twintig jaar kondigen regeerakkoorden het einde aan van de “de bureaucratie” en de “regeldruk”, waarna als standaard-gevolg taskforces aan de slag zijn gegaan met concrete “targets” op gebieden als deregulering, heroverweging en privatisering. In de “Haagse” werkelijkheid zat het – volgens de eindverslagen van die taskforces - met het bereiken van die “targets” wel goed. Maar of Henk en Aisha, Douglas en Mohammed, Ingrid en Nynke nou zoveel verbetering zien? De oorzaak? We kijken verkeerd!

Politici willen graag programma’s die ze in zo’n vier

dat veel lastiger, want het lijkt erop of die kosten “van

jaar kunnen afronden en waarop ze kunnen worden

niemand zijn”, of niemand erover gaat. Dat mag zo

“afgerekend”. En inderdaad: dor hout in regelgeving

zijn, maar dat betekent niet dat die kosten er niet zijn

moet weg, de markt kan sommige dingen beter en met

en niet zichtbaar zijn. Integendeel: als er iets is dat

de stofkam door de kosten gaan is altijd goed. Maar de

Mohammed, Henk, Nynke, Aisha, Ingrid en Douglas

“targets” in deze operaties zijn symptomen. Het zicht

ergert dan is het wel dat er in het kader van de bezui-

op de diepere oorzaak verdwijnt. Precies zoals een

nigingen minder mensen voor de klas, in het tehuis

Philips-tv al lang niet meer komt uit een Philips-fabriek,

en op surveillance zijn, maar dat er wel steeds meer

maar ergens in de wereld wordt geassembleerd met

managers hun tijd besteden aan allerlei gerapporteer.

behulp van vele componenten van “all over the world”,

Daarom: wie “écht meer met minder” wil, moet afzien

zo ook is het beleid van de overheid dat bij burger

van de sexy slogans en de flashy targets en moet in

en bedrijf “over de vloer komt” het resultaat van een

plaats daarvan bereid zijn de lange weg te volgen om

lange keten, waarin veel organisaties, publiek én pri-

bij alle overgangen tussen de schakeltjes alle overbo-

vaat, moeten samenwerken. Wetenschappers schatten

dige kosten er uit te halen. Een “lange mars door de

dat de kosten van een product of dienst voor ongeveer

instituties” dus. Wat mij betreft de agenda bij uitstek

45% bestaan uit de echte kosten binnen elk van de

voor de ICTU voor de komende tien jaar…

schakeltjes in zo’n keten en voor 55% uit de kosten van

Nanko Boerma, Management Centrum

de afstemming tussen al die schakels (transactiekosten). In de verschillende operaties tot dusver is steeds vooral gekeken naar de kosten die binnen elk van de schakels worden gemaakt (de 45% dus). Dat is logisch: die kosten kunnen we “aanwijzen” binnen organisaties. Maar Rutte zal zijn € 18-plus miljard niet binnenhalen als hij alleen maar hiernaar kijkt en aan de kosten van de afstemming niets doet (die 55% dus). Natuurlijk is


85


86

Links Ineke Schop (ICTU) en rechts Joost Beukers (Verdonck, Klooster & Associates).

87

Case Open data

De overheid beschikt over veel gegevens waar anderen zinvolle dingen mee kunnen doen. Dan gaat het niet alleen om leuke ‘apps’ voor de burger. De publieke sector zelf zal erdoor veranderen. Dat vraagt in ieder geval om een centrale kennis- en makelaarsfunctie.

met open data doen. Intussen

school te vinden.

grijpen de voorvechters voor de praktijkvoorbeelden al snel terug

Smartphone

op de Buienradar (gebaseerd op

Dat open data de laatste paar

open data van het KNMI) of op de

jaar in een stroomversnelling is

commerciële verkeersinformatie-

gekomen, heeft volgens Beukers

diensten die gebruik maken van

alles te maken met de komst

actuele wegverkeersdata.

van de smartphone met GPS, die

Maar er gebeurt veel meer, stelt

allerlei nieuwe locatiegerichte

Joost Beukers, directeur bij VKA

toepassingen mogelijk maakt.

Door Freek Blankena

en actief betrokken bij het onder-

Ook de hernieuwde roep om

“Elke reis begint met een eerste

werp open data. Hij noemt de

overheidstransparantie en de

stap”, stelde minister Donner

Nederlandse wetten die allemaal

wat ongemakkelijke verhouding

toen hij in september 2011

zijn gepubliceerd, terwijl die

die de overheid heeft met de Wet

het open dataportaal van de

informatie vroeger werd ver-

Openbaarheid Bestuur maken

Nederlandse overheid offici-

kocht, en de woordenlijst uit het

het onderwerp actueel. De roep

eel lanceerde. Dat met open

Groene Boekje, die via het project

om open data groeit dus. “Dat

data veel nieuwe mogelijkhe-

OpenTaal ook in het populaire

heeft als gevaar dat het een

den ontstaan is inmiddels een

spel Wordfeud is beland. “Dat is

single issue wordt. Open data is

gegeven, maar we zitten nog

ook een vorm van hergebruik.”

een middel, niet een doel en ik

volop in de experimenteerfase.

Zelf was VKA betrokken bij onder

denk dat nog weinig mensen dat

Er zijn verschillende wedstrij-

andere OCW Informatiebeleid

snappen.”

den uitgeschreven om ontwik-

Publiek, waarmee informatie

kelaars en enthousiastelingen

over scholen is vrijgegeven die

Wat Beukers betreft zou het

te verleiden tot het maken van

vervolgens is gebruikt voor web-

onderwerp open data zich moe-

‘apps’ die nieuwe zinvolle dingen

sites die ouders helpen de juiste

ten doorontwikkelen naar een

7 | Denken aan een open overheid

Open data is een middel, niet een doel


88 organisatievraagstuk. “Wat doe

stellen, denkt Beukers. “Maar ik

nadenken over hoe het middel

je als overheid zelf en wat laat

denk wel dat we in een stroom-

open data in hun totale informa-

je over aan anderen en hoe ga

versnelling komen. Steeds meer

tievoorzieningsstrategie past. Dat

je samenwerken als overheid en

overheidspartijen zullen inzien

moet een SVB, UWV of gemeente

organisaties binnen die overheid?

dat het een logische ontwikkeling

zelf doen.”

Je kunt de grenzen van organi-

is om data vrij te geven aan de

Wel moet er volgens hem een

saties opnieuw gaan trekken.”

buitenwereld.”

centrale makelaarsfunctie zijn.

Een voorbeeld. Het CBS levert

“Je moet niet dertig open-data-

waardevolle informatie, maar de

Coördinatie

makelaars hebben.” Een organi-

onderliggende ruwe data kunnen

Over hoe we vervolgens de golf

satie als ICTU zou daar een rol in

relevanter zijn voor andere par-

van open data moeten coördine-

kunnen spelen, als verzamelpunt

tijen die er zelf mee aan de slag

ren wordt verschillend gedacht.

van best practices en kennis over

gaan en er nieuwe toepassingen

Open data is een belangrijk

juridische aansprakelijkheid,

voor ontwikkelen. “Dat soort

onderdeel van de Digitale Agenda

standaardisatie, ontsluiting en

dingen gaat zorgen voor een

van het ministerie van EL&I. Het

bijvoorbeeld distributie.

verandering van de organisatie

ministerie van BZK heeft het ini-

van de publieke sector. En dan is

tiatief genomen tot het opzetten

Ineke Schop, relatiemanager van

open data slechts een middel.”

van data.overheid.nl, dat is ont-

ICTU, merkt dat een dergelijke

wikkeld door ICTU en inmiddels

krachtenbundeling op het gebied

Die dataverrijking buiten de

is ondergebracht bij het Kennis-

van open data geen vanzelfspre-

traditionele overheid komt

en exploitatiecentrum Officiële

kendheid is. “Niet alleen BZK

niet zomaar van de grond.

Overheidspublicaties (KOOP).

houdt zich met open data bezig,

Onbekendheid, onwennigheid

ICTU besteedt zelf al enige tijd

maar ook EL&I en IenM zien het

en de huidige financieringsmo-

aandacht aan open data, bijvoor-

als hun onderwerp. Maar ook de

dellen (zoals bij Kadaster en

beeld in het kader van het Stelsel

grote uitvoeringsorganisaties en

Kamer van Koophandel) zorgen

van Basisregistraties. “Maar een

agentschappen spelen met open

voor enige koudwatervrees bij

‘grand vision’ voor open data

data. Provincies en gemeenten

overheidsorganisaties die data

past niet in onze bestuurs-

houden ‘apps for …’- wedstrijden

in een verwerkbaar formaat ter

cultuur”, vindt Beukers. “Het

om ook zelf een beter idee te

beschikking zouden kunnen

beste recept is dat partijen zelf

krijgen van de mogelijkheden die

open data biedt. Het lijkt soms

komstbeeld als Beukers. “Open

en daar kun je van alles mee

op een grote speeltuin.”

data zal opnieuw druk gaan leg-

doen. Ook door bestandsforma-

Waar het open data betreft zou

gen op de organisatieindelingen

ten en veelgebruikte begrippen

de rol van ICTU soms coördine-

van nu. Die gaan er minder toe

als ‘inkomen’ verder te stan-

rend, maar vooral faciliterend

doen. Het kunnen samenwer-

daardiseren, kan dit een succes

moeten zijn, meent Schop. “ICTU

ken in netwerken die niet vast

worden.”

heeft verstand van hoe je beleid

hoeven te zijn, zal steeds meer

naar uitvoering uitwerkt en

Realisme blijft erg belangrijk,

vice versa. Hoe je grote datasets

vindt Joost Beukers. Technische

opzet, voor allerlei toepassingen beschikbaar stelt, de kwa-

en juridische bezwaren zullen

Joost Beukers: “Het

liteit beheert en over meerdere ketens distribueert hebben we

mogendheid bijvoorbeeld in onze

is een logische ont-

geleerd met het Stelsel van Basisregistraties. De uitdagingen

kaarten kijken? “Ik denk dat in de komende twee jaar steeds meer

vrij te geven aan de

hoe het geformuleerde beleid er in de praktijk uitziet. De uitda-

Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) of onze risico-

wikkeling om data

voor open data zijn niet veel anders. Nu is er vaak geen idee

opduiken. Mag een buitenlandse

partijen data beschikbaar stellen en dat er dan wat schrikeffecten

buitenwereld.”

volgen en bijbehorende regelge-

ging voor ICTU is het vervullen

ving, en dat het zich daarna pas

van die schakelkastfunctie. En op

een beetje stabiliseert. Het zijn

die manier de moderne overheid

bepalen of de overheid een over-

vaak inzichten die je vooraf niet

mee helpen operationaliseren.”

heid is waar wij als burgers blij

kunt vermoeden. Dat is tegelij-

van worden.”

kertijd het mooie van innovatie.”

Netwerken

De overheid moet zich nu con-

Schop ziet het met de benodigde

centreren op het ontsluiten van

krachtenbundeling in het ont-

data waarvan duidelijk is dat

sluiten van gestandaardiseerde

de vraag ernaar groot is, vindt

data wel de goede kant opgaan,

Schop. “Veel overheidsinformatie

maar schetst een zelfde toe-

heeft een ruimtelijke component


89


90

Column Piet Hein Minnecré Roy Tomeij

Open data; voorbij de hype Open data is met stip het meest sexy ICT-topic van het moment. Overheden (van gemeenten tot Europa) zetten sterk in op het beschikbaar maken van overheidsdata en het ontwikkelen van praktische toepassingen (Apps op basis van die data). Dat zijn noodzakelijke stappen om open data als thema van de grond te krijgen, maar het is onvoldoende om het onderwerp ook na de hype duurzaam te laten beklijven. Zet je open data in als instrument ter versterking van de informatieverstrekking en –vergaring voor en door de overheid, dan pluk je daar de vruchten van. Open data is geen doel, wel een middel. De verwachtingen zijn hooggespannen als het om open data gaat. Het openstellen van overheidsdata brengt volgens voorstanders meer transparantie in het handelen van de overheid. Open data maakt kostenbesparing mogelijk, en het zou het democratisch proces bevorderen. Stuk voor stuk prachtige doelen, waar niemand op tegen zal zijn. En het is waar: het openstellen van overheidsdata kan aan deze doelen bijdragen en biedt een goede basis voor vervolg. Verwacht niet dat de hogere doelen daarmee automatisch worden bereikt. Daarvoor is meer nodig. Géén op zichzelf staande ‘strategie om data open te maken’, maar een visie op doel en functie van open data binnen het geheel van de eigen dienstverlening en informatievoorziening. Er wordt vaak makkelijk gesproken over de invoering van open data. Alsof het alleen een kwestie is van het openstellen van de databases van een overheid. De praktijk is weerbarstiger. Het openstellen van data staat niet hoog op het prioriteitenlijstje bij de meeste bestuurders. Zij hebben wel iets anders aan hun hoofd dan het volgende gepercipieerde “ICT-onderwerp uit Den Haag’. Daarbij komt dat

de kosten en baten slecht voorspelbaar zijn en het is afwachten waar ze landen. Open data is wellicht goed voor de BV Nederland, maar voor individuele gemeentes (positieve uitzonderingen zoals Rotterdam nagelaten) is de winst van het openstellen van gegevens niet direct duidelijk. En dan zijn er ook nog die overheden, die gewoon niet willen. Open data moet worden ingebakken in de genen van de overheid, dan beklijft het. Het moet deel uit gaan maken van het standaard instrumentarium van overheden voor het versterken van de processen waarvoor zij nu verantwoordelijk zijn. Open data als instrument om bestaande, reeds forse doelstellingen beter behapbaar te maken, niet als extra doelstelling voor overheden, De kansen die open data bieden zijn enerzijds het versterken van de eigen informatievoorziening richting burgers, bedrijven en andere overheden. En anderzijds het ondersteunen van de eigen informatie inwinning. Het verspreiden van informatie is relatief eenvoudig, en wordt al op meerdere plekken toegepast. Een aantal overhedenOEen Eeee denkt actief na over hoe ze eigen ruwe data open ter beschikking stellen zodat ze zelf minder werk hebben aan de disseminatie van informatie. Een voorbeeld. In de onderwijssector maakt DUO handig gebruik van open data met de Catalogus Onderwijsinformatie: een keurig overzicht van alle informatie – inclusief de ruwe data - die bij DUO te vinden is. Belanghebbenden kunnen makkelijk en gericht op zoek naar informatie die anders op meer traditionele manier (boekjes, websites) verspreid wordt. Dit bespaart geld en maakt het mogelijk om derden beter

van informatie te voorzien. Tevens creëert het mogelijkheden om combinaties te maken met elders (privaat) vergaarde gegevens. Het tweede element, het ondersteunen van de eigen informatievergaring van de overheid is lastiger, maar potentieel veel krachtiger. Het gaat hier om het gebruik van open data van anderen, voor het verrichten van de eigen taken. Overheden, zoals toezichthouders en departementen, gebruiken veel informatie van elkaar. Nu verzamelt iedereen zelf alle benodigde gegevens. Goed gebruik van open data maakt het mogelijk dit proces efficiënter en goedkoper in te richten. Dit vergt aanpassing van de huidige werkwijze. Het kan zelfs nodig zijn om weten regelgeving aan te passen aan deze nieuwe manier van informatieverzamelen. De huidige focus op open data is een noodzakelijke stap in het leertraject om het onderwerp en alle mogelijkheden onder de knie te krijgen. Pas echt interessant wordt het als open data bestaande doelen van overheden kan ondersteunen. Dan is open data een krachtig instrument voor het efficiënter maken van bestaande processen en de inrichting van nieuwe. Op zo’n moment wordt het onderwerp ook voor de gemiddelde bestuurder interessant. Als hij duidelijk ziet hoe en waar hij winst kan behalen, dan pas wordt open data een duurzaam instrument. Een instrument dat ook echt in de genen van de overheid zit. Piet Hein Minnecré en Roy Tomeij, Verdonck, Klooster & Associates


91


92

Van links naar rechts Hans Flier (ministerie van BZK), Kees Keuzenkamp (ministerie van BZK), Lucien de Moor (tot eind 2011 ICTU, nu Werkmaatschappij), Wiepke Maljers (ICTU).

93

Case eOverheid voor Burgers

Het programma eOverheid voor Burgers heeft fundamentele overheidsinformatie in tien jaar tijd voor de burger veel toegankelijker gemaakt. ICTU was daarbij als ‘neutrale uitvalsbasis’ cruciaal, aldus betrokkenen.

eind 2011 overgedragen aan

beschikbaar. Wetten.nl (sinds

De Werkmaatschappij van het

2003 online) kent inmiddels

ministerie van BZK, maar dat

500.000 bezoeken per maand en

betekent niet dat het werk nu

de site officiëlebekendmakingen.

af is. “Het is niet zo dat je weer

nl (sinds 2009 de vervanging van

terug kunt naar de rust van het

de papieren Staatscourant) is

papieren tijdperk”, zegt Hans

ongeveer even populair. Maar ook

Flier, vanuit BZK verantwoorde-

het raadplegen van de gemeen-

lijk voor de publicatie van wet-

telijke bekendmakingen is al

Door Freek Blankena

en regelgeving. “Er blijven in het

deels verhuisd van de huis-aan-

Democratische basisinfor-

digitale tijdperk steeds nieuwe

huisbladen naar internet en op

matie moet voor iedereen via

ontwikkelingen.” Maar dat ICTU

het gebied van vergunningen en

internet beschikbaar zijn. Dat

erin is geslaagd Kohnstamms

geografische data zijn of worden

was de strekking van de nota

visie te realiseren, met de recente

nieuwe stappen gezet.

‘Naar toegankelijkheid van

verplichting van gemeenten

Voor Kees Keuzenkamp, tot eind

overheidsinformatie’ die staats-

om hun regelgeving in gecon-

2011 plaatsvervangend direc-

secretaris Kohnstamm in 1997

solideerde vorm op internet te

teur Dienstverlening, Regeldruk

presenteerde. Die toegankelijk-

publiceren, vervult Flier met

en Informatiebeleid (DRI) van

heid is binnen het programma

enige trots. “Ik ken geen ander

BZK, is bijvoorbeeld GEOZET

eOverheid voor Burgers en

land waar alle bestuurslagen hun

een belangrijk nieuw wapenfeit.

zijn voorlopers aardig gelukt;

regelgeving zo in samenhang

Dat project maakt het zoeken

onder andere wetgeving, beslui-

publiceren.”

en presenteren van geografisch

ten en lokale regelgeving zijn

gerelateerde overheidsinformatie

eenduidig en integraal online

Wetten.nl

op een kaart mogelijk. “Dat klinkt

beschikbaar. Een groot deel van

De belangrijkste basisinformatie

simpel, maar we hebben de lat

de ontwikkelde ‘producten’ is

is al enige tijd gedigitaliseerd

hoog gelegd, omdat het kaartma-

8 | Toegankelijk en transparant

Democratische basisinformatie 4all


94 teriaal dat eronder ligt ontleend

of standaardisatie gaat. Je doet

de belanghebbenden zijn. Als je

moet zijn aan de Basisregistratie

iets verkeerd als je aan het eind

dat vergeet gaat het nog steeds

Topografie en het adressenre-

van de informatieketen nog

mis.” Lucien de Moor, die cluster-

gister en niet aan bijvoorbeeld

moet standaardiseren.” Toch zegt

manager officiële overheidspu-

Google. Dat is uiteindelijk gelukt.”

Keuzenkamp wel blij te zijn aan

blicaties bij ICTU was, bevestigt

Met alleen informatie online

die publicatiekant te zijn begon-

dat. “We zijn in die pilots gewoon

zetten ben je er dus niet, wil

nen. “Hadden we het andersom

simpel begonnen met basisfunc-

Keuzenkamp maar zeggen.

gedaan en gewacht met die digi-

tionaliteit. Als er behoefte is

Standaardisatie en vindbaar-

talisering, dan hadden we veel

aan meer, komt dat vanzelf als

heid moeten goed geregeld

minder meters gemaakt.”

respons vanuit de gebruikers.

zijn, evenals de toegankelijkheid voor iederéén. “En door de

Daardoor kun je ook veel meer

Hans Flier: “Ik ken geen

Webrichtlijnen zijn de ontwikkelde producten ook meteen zo

nl een mooi voorbeeld. “Dat is

ander land waar alle

geregeld dat ze voorbereid zijn op andere platforms.” Zo kon

doen.” Keuzenkamp vindt wetten. gemaakt als publieksvoorziening. Maar langzamerhand werden het

bestuurslagen hun

van wetten.nl vrij eenvoudig een

steeds meer de wetgevingsjuristen die het ook gingen gebruiken

iPad-applicatie worden gemaakt.

regelgeving zo in samen-

Succes

hang publiceren.”

en dat heeft geleid tot allerlei verbeteringen, zoals de verwer-

“Hoe meer structuur en conse-

king met terugwerkende kracht. Als we die verfijningen er vanaf

quentheid in het eerste proces”,

Een grondige aanpak is dus

het begin hadden ingestopt was

zegt Wiepke Maljers, tot eind

belangrijk, maar anderzijds is

die service lang niet zo soepel tot

2011 programmamanager van

het beginnen met pilotprojecten

stand gekomen.”

eOverheid voor Burgers, “hoe

steeds essentieel gebleken voor

meer flexibiliteit, gebruiksgemak

het succes, stelt Maljers. “Begin

Efficiëntie

en samenhang je aan de voor-

gewoon klein; volgens mij geldt

Voor De Moor is het ontsluiten

kant krijgt. Je moet zorgen dat

dat nog steeds. Je moet heel goed

van informatie een tweesnijdend

het aan het begin goed gebeurt,

kijken naar het toeleverproces en

zwaard. “Waar overheden infor-

bijvoorbeeld als het om privacy

het gebruiksproces, en naar wie

matie ter beschikking moesten

stellen, heeft dat ook intern een

kant foutloos tot een technische

betekent dat vanuit ons als

enorm standaardiserende en

oplossing komen.” Keuzenkamp:

opdrachtgever de rechtstreekse

opschonende werking gehad.

“De rol van ICTU is niet die van

relatie met ICTU minder wordt.

De decentrale regelgeving was

aannemer, maar van de deskun-

Maar het kan zijn dat als er echt

bijvoorbeeld binnen de gemeente

dige regievoerder.” En dat laatste

weer iets nieuws nodig is we

vaak moeilijk terug te vinden,

gaat nog steeds het best door

weer naar ICTU stappen.”

maar nu is de informatievoor-

‘tussen de bestuurslagen door’ te

De ontwikkelingen gaan onder-

ziening ook daar intern juist op

manoeuvreren.

tussen gewoon door. “Volgend

orde omdat die informatie naar

jaar gaan we beginnen voor

buiten gebracht moest worden.”

Toekomst

het ministerie van IenM met

Het beschikbaar maken van open

De ontsluiting van overheids-

het publiceren van verkeers-

data, waarvoor ICTU een portal

informatie is met de over-

besluiten”, zegt De Moor. “De

heeft opgezet, heeft volgens hem

dracht van veel onderdelen

infrastructuur ligt gewoon klaar,

het zelfde effect.

van eOverheid voor Burgers

dus de drempel om steeds meer

Keuzenkamp en Flier (in de

naar BZK-onderdelen De

zaken elektronisch te publiceren

rol van opdrachtgevers/BZK)

Werkmaatschappij en Logius

en publiek te maken is inmid-

en Maljers en De Moor (als

meer een structurele voorzie-

dels erg laag geworden. Je hebt

opdrachtnemers/ICTU) zijn het

ning geworden. Maljers: “Er ligt

de kanalen al om de burger te

er na die tien jaar over eens dat

veel accent op implementatie en

bereiken.” Als die verkeersbeslui-

een helder gemeenschappelijk

gebruik van wat er al ontwikkeld

ten dan zodanig worden voorzien

doel een belangrijke succesfac-

is. Er zijn minder grote ontwikke-

van metadata dat ze te koppe-

tor is. De opdrachtgever is van

lopgaven dan vijf jaar geleden.”

len zijn aan de Basisregistratie

het ‘wat’; de opdrachtnemer van

Dat maakt de samenwerking

Topografie, openen zich nieuwe

het ‘hoe’, stelt De Moor. “Je hebt

minder intensief. “Maar”, zegt

mogelijkheden. “Die informatie

een scheiding tussen beleid en

Keuzenkamp, “er is afgespro-

gaat dan niet alleen naar officiële

uitvoering. Maar je moet wel

ken dat op het moment dat

bekendmakingen.nl maar wordt

samen snappen waar je naartoe

er majeure doorontwikkelin-

ook geleverd aan leveranciers

gaat en waarom. Je kunt niet

gen plaatsvinden, Logius weer

van navigatieapparatuur, zodat

iets beleidsmatig over de schut-

gebruik maakt van ICTU als

het meteen een plek kan krijgen

ting gooien en aan de andere

preferente ontwikkelaar. Dat

in dynamische route-informatie.”


95


96

Column Zsolt Szabo

Gestructureerd op naar de cloud Inleiding Cloudcomputing, oftewel het op een slimme manier gebruikmaken van de mogelijkheden die het internet Tekst biedt, heeft de afgelopen jaren een hoge vlucht genomen. Het is niet meer de vraag of overheden naar cloudoplossingen migreren, maar hoe en in welk tempo. Zo heeft bijvoorbeeld de Britse overheid al besloten dat in 2015 al 50% van de investeringen in IT cloud gebaseerd dienen te zijn en wereldwijd starten overheden cloud initiatieven op basis van een cloudstrategie. Tegelijkertijd bepalen burgers en bedrijven meer en meer zelf wanneer en op welke wijze zij die diensten van overheden willen afnemen vanuit de cloud. Nieuwe ontwikkelingen rond big data, mobility en social media versterken deze trend. Overheden zullen hun organisaties en bedrijfsvoering hierop de komende jaren moeten aanpassen. Anno 2012 wordt er ook door steeds meer overheden in Nederland gezocht naar een wijze om op basis van een gestructureerde en veilige aanpak naar cloudoplossingen te migreren. De vraag is waar te beginnen? De voordelen van cloudcomputing gelden niet alleen voor de Rijksoverheid maar ook voor lagere overheden als provincies, gemeenten en waterschappen en de zelfstandige bestuursorganen (ZBO’s). Cloud speelt een belangrijke rol in het streven naar een betere, slimmere, efficiëntere en bovenal compacte overheid. De winsten vallen onder meer te behalen bij de interne bedrijfsvoering - via consolida-

tie van datacentra en werkplekvirtualisatie - alsook in

den ingezet. Vanzelfsprekend zal dit alles dienen te

de dienstverleningsketens aan burgers en bedrijven

geschieden binnen een architectuur waar onderwerpen

- zoals subsidieverstrekking, vergunningenaanvraag,

als beveiliging, governance en orkestratie voldoende

mobiliteit, en werk & inkomen.

zijn geadresseerd. Zsolt Szabo, Capgemini en oud-Kamerlid

De introductie van cloudcomputing binnen de publieke sector is meer dan alleen maar een technologisch transitieproces. Onder invloed van technologische innovaties verandert de rol van de overheid als dienstverlener, de wijze van dienstverlening en de organisatie van de bedrijfsvoering. De rol van de overheid wijzigt van normerend naar participerend en faciliterend in ketens van dienstverlening. Waar te beginnen dus is de vraag. Allereerst zullen overheden ieder voor hun zelf een cloudstrategie moeten bepalen zodat met de reis naar de wolken kan worden begonnen. Echter, door de introductie van iPads en smartphones en het gebruik van apps uit de cloud zijn meerdere overheden reeds soms onbewust naar de cloud aan het migreren. Om problemen rond privacy en security te voorkomen is het ook voor deze organisaties raadzaam om alsnog een strategie te ontwikkelen waarbij zaken als security en privacy in worden meegenomen. Gekoppeld aan de strategie zal moeten worden beschreven voor welke processen in welke ketens cloudoplossingen kunnen wor-


97


98

Links: Indra Henneman (ICTU), rechts Zsolt Szabo (Capgemini).

99

Case eHerkenning

eHerkenning, de authenticatievoorziening voor bedrijven, is en wordt ontwikkeld in een publiek-private samenwerking. Vertrouwen en open communicatie blijken cruciaal.

meerdere authenticatiemiddelen,

voor hun digitale dienstverle-

bijvoorbeeld voor internetban-

ning en 30.000 mensen hebben

kieren. Er werd een structuur

het middel namens een bedrijf

ingericht om overheid en markt

gekregen (cijfers oktober 2011).

met elkaar te verbinden en er

De voorziening kent vier niveaus:

werd een ‘afsprakenstelsel’

van eenvoudige (een combinatie

gemaakt waar marktpartijen

van naam en wachtwoord) tot

Door Marieke Vos

mee aan de slag konden. ICTU

zware beveiliging (een smart-

Voor veilige elektronische dienst-

voert het beheer van dit stelsel.

card). De ontwikkeling van deze

verlening aan bedrijven is het

Indra Henneman, projectmana-

voorziening wordt zoals gezegd

nodig dat bedrijven zich digitaal

ger eHerkenning bij ICTU, legt

overgelaten aan de markt.

kunnen identificeren. Er bestond

uit: “Afspraken zijn specificaties

Marktpartijen kunnen in totaal

al een DigiD voor bedrijven, maar

waaraan de voorziening moet

vier rollen vervullen: sommige

die bleek onvoldoende robuust:

voldoen, op allerlei vlakken:

doen één rol, andere meerdere.

alle medewerkers in een bedrijf

technisch, juridisch, contrac-

Ten eerste is er de rol van midde-

konden dit aanvragen en het

tueel... Marktpartijen kunnen

lenuitgever: dit bedrijf verstrekt

was niet inzichtelijk wie namens

hiermee eHerkenning ontwik-

eHerkenning op één of meerdere

een bedrijf welke transactie had

kelen. Die voorzieningen hoeven

van de vier beveiligingsniveaus.

gedaan.

niet hetzelfde te zijn, als ze maar

De tweede rol is die van authen-

voldoen aan de afspraken die we

ticatiedienst: deze controleert

hebben gemaakt.”

of de ondernemer die inlogt met

Het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie

eHerkenning echt is wie hij voor-

(EL&I) besloot om zelf geen

Vier rollen voor de markt

geeft te zijn. Marktpartijen vul-

nieuwe voorziening te ontwik-

Het werkt inmiddels: diverse

len ook de derde rol in, die van

kelen, maar liet het over aan

overheden gebruiken eHerken-

het machtigingenregister. Met

de markt. Daar bestonden al

ning als authenticatiemiddel

eHerkenning is een natuurlijk

9 | Zorgen voor vertrouwen

Vertrouwen is cruciaal


100 persoon gemachtigd om namens

Het kernteam neemt de strate-

Hij stelt dat dit een geslaagd

een bedrijf bepaalde aanvragen

gische beslissingen, de tijdelijke

voorbeeld is van publiek-private

of transacties te doen. Dit staat

beheerorganisatie houdt zich

samenwerking, ‘en dat zie ik niet

in het machtigingenregister.

op tactisch niveau bezig met

veel’. Vertrouwen blijkt cruciaal

Hiermee is ook te herleiden wie

eHerkenning. De uitvoering ligt

en dat is bereikt door een heldere

namens het bedrijf een transac-

bij ICTU (afsprakenstelsel, sti-

structuur en goede afspraken,

tie deed. De vierde rol is die van

mulering van implementatie bij

waar iedereen zich aan houdt.

eHerkenningsmakelaar: dit is het

overheden) en marktpartijen.

aanspreekpunt voor overheden

Door de betrokkenheid van

Lektober helpt

die eHerkenning willen gebrui-

zoveel partijen is de besturing

Steeds meer overheden gebrui-

ken voor hun dienstverlening. De

‘buitengewoon ingewikkeld’, zegt

ken eHerkenning voor hun

eHerkenningsmakelaar verzorgt

Szabo. Kernwoord is communica-

elektronische dienstverlening.

de afspraken en verbindingen

tie: “Er zijn veel werkgroepen en

Het is de bedoeling dat eind 2014

met andere deelnemers bin-

overleggen en dan kun je zomaar

80 procent van alle overheden

nen het eHerkenningsnetwerk:

langs elkaar heen werken. We

eHerkenning gebruiken. Na dat

de machtigingenregisters,

stoppen daarom veel tijd in com-

jaar moet het gebruik oplopen

authenticatiediensten en

municatie. We werken samen in

tot 100 procent, zo staat in de

middelenuitgevers.

een open omgeving, waarin de lij-

Digitale Agenda van minister

nen heel kort zijn. Uitgangspunt

Maxime Verhagen (EL&I). Naar

Ingewikkelde besturing

is actieve participatie van zowel

verwachting zullen ook steeds

Het ministerie van EL&I is de

overheid als bedrijven. De ambi-

meer gemeenten het gaan

opdrachtgever van eHerkenning.

tieniveaus zijn heel duidelijk, als

gebruiken, omdat de leveranciers

Zsolt Szabo is namens het minis-

er iets verandert dan weten alle

van software voor gemeente-

terie voorzitter van het kernteam

betrokkenen dat meteen.”

lijke dienstverlening eHerken-

en de tijdelijke beheerorgani-

Deze structuur is in overleg met

ning als standaard koppeling

satie van eHerkenning. In het

alle betrokken partijen tot stand

gaan aanbieden. KING neemt de

kernteam zijn de opdrachtgever

gekomen, zegt Szabo. “Hoe doen

voorziening mee in zijn onder-

(EL&I), de deelnemende markt-

we het, wie trekt wat? Iedereen

steuning van de iNUP-imple-

partijen, overheidsdienstverle-

weet nu wie wat doet, we zijn

mentatie bij gemeenten. En grote

ners en ICTU vertegenwoordigd.

in alle openheid aan de slag.”

uitvoeringsorganisaties, zoals

de Belastingdienst, overleggen

wikkelen door meerdere partijen,

Niet zelf gaan timmeren

momenteel met ICTU hoe zij hun

bleek onvoorzien positief uit te

Het afsprakenstelsel is neergezet.

systemen gereed kunnen maken

vallen bij het beveiligingsschan-

ICTU houdt zich nu bezig met

voor eHerkenning. Szabo denkt

daal rond DigiNotar.

het stimuleren van de implemen-

dat met de huidige belangstel-

DigiNotar werkte als eHerken-

tatie bij overheden en met de

ling voor cyberveiligheid en door

ningsmakelaar en gaf middelen

overdracht naar Logius, die het

initiatieven als Lektober, over-

uit voor het laagste beveiligings-

beheer van het afsprakenstelsel

heden sneller geneigd zijn om

niveau. “We werden er niet direct

op zich zal nemen. De ontwik-

eHerkenning te gebruiken. “Men

door geraakt, maar we konden

keling van eHerkenning is snel

kijkt nu kritisch naar de eigen

ook niet uitsluiten dat we geen

gegaan, zegt Szabo. Volgens hem

systemen. Het is duur om een

risico liepen. In onze contracten

kon eHerkenning deze snel-

eigen authenticatievoorziening

is een bepaling opgenomen dat

heid maken door de bijzondere

met deze beveiligingsniveaus

bij het aanrichten van reputa-

samenwerking tussen overheid

te onderhouden, laat staan te

tieschade en het schaden van

en markt. “Als overheid moet je

ontwikkelen. Dus ik verwacht dat

vertrouwen de beheerorganisatie

niet zelf gaan timmeren als de

veel overheden overstappen naar

maatregelen kan nemen. We

markt het beter kan. Dat principe

eHerkenning.”

hebben DigiNotar de wacht aan-

heeft hier heel goed gewerkt.” Hij

gezegd”, zegt Henneman.

benadrukt het belang van korte

Controle

Omdat zo’n zes andere partijen

lijnen en openheid, waardoor het

Alleen gecertificeerde markt-

ook voor eHerkenning ontwik-

noodzakelijke vertrouwen ont-

partijen mogen voor eHerken-

kelen, konden bedrijven snel een

stond voor succesvolle samen-

ning ontwikkelen. Controle

ander identificatiemiddel krijgen

werking. “Openheid, vertrouwen,

vindt onder andere plaats door

en aangesloten overheden een

de juiste structuur en de juiste

audits op een set basisbeveili-

andere makelaar inzetten.

mensen op de juiste plek: dat

gingsnormen, aangevuld met

“Sommige overheden werk-

alles samen heeft het succes

specifieke normen voor eHer-

ten al met twee verschillende

bepaald”, concludeert hij.

kenning. Marktpartijen kregen

makelaars en hoefden alleen de

tot 1 december 2011 de tijd om

voorziening van DigiNotar uit te

aan deze normen te voldoen. De

schakelen”, zegt Henneman.

gekozen werkwijze, het laten ont-


101


102

Van links naar rechts Bart Kerver, Rein During en Eric Brouwer (ICTU).

103

Case Toegang en informatiebeveiliging

Een burger die een elektronische dienst afneemt van de overheid verwacht dat hij dat veilig kan doen. Dat is ook zo: diverse bouwstenen regelen veilige toegang en informatiebeveiliging binnen de digitale overheid. Maar informatiebeveiliging staat nooit stil. De ICTU-expertgroep Toegang en Informatiebeveiliging signaleert nieuwe ontwikkelingen en zorgt ervoor dat de bouwstenen voor de e-overheid optimaal worden gebruikt, door partijen met elkaar te verbinden.

‘nest’, het belang van informatie-

de e-overheid meer met elkaar

beveiliging onder de aandacht te

te verbinden. Als het gaat om

brengen en obstakels te helpen

toegang en informatiebeveiliging

opruimen. De leden zijn advi-

blijkt er één structureel obsta-

seurs en IT-architecten en ook

kel te zijn dat deze verbinding

werkzaam op andere (ICTU)-

lastig maakt: de schotten die

projecten. Veilige toegang en

de wetgever aanbrengt tussen

goede informatiebeveiliging zijn

burgers, bedrijven en ambtena-

een voorwaarde voor het goed

ren. Daardoor zijn er bijvoorbeeld

functioneren van de digitale

aparte authenticatievoorzienin-

overheid, benadrukt de expert-

gen nodig voor burgers (DigiD)

groep. Informatiebeveiliging is

en bedrijven (eHerkenning). En

nooit af, dus continue aandacht

kunnen ambtenaren het Burger

is vereist. Tegelijkertijd is het

Service Nummer niet gebruiken

een onderwerp dat lastig op de

voor hun werk, terwijl ambte-

politiek-bestuurlijke agenda te

naren toch ook burgers zijn.

plaatsen is, omdat het weinig

Omwille van efficiency zou het

zichtbaar is. Totdat het misgaat.

goed zijn als dit wel zou kun-

Door Marieke Vos

De expertgroep zet zich ervoor in

nen, want dan zou er maar één

De expertgroep is één van de

dat de put wordt gedempt voor-

voorziening ontwikkeld hoeven

‘kraaiennesten’ binnen ICTU,

dat het spreekwoordelijke kalf is

worden. De expertgroep zoekt

kenniscentra rond een thema.

verdronken.

daarvoor ruimte binnen de

Vanuit zo’n ‘nest’ zijn trends en

wetgeving. Eric Brouwer van de

ontwikkelingen goed te signale-

Gebruiken wat er al is

expertgroep geeft een voorbeeld:

ren. De ‘kraaien’ vliegen regel-

De expertgroep is mede opge-

“De samenwerkende inspecties in

matig uit om, in het geval van dit

richt om de bouwstenen voor

e-Inspecties hadden nieuwe soft-


Veilige e-overheidsvoorzieningen


104 ware nodig voor de authenticatie

goed is ingebed in de architec-

de digitale infrastructuur van de

van medewerkers. Tegelijkertijd

tuur (NORA), maar dat het in

e-overheid. In de notarisfunctie

deed de projectgroep eHerken-

de uitvoering wel eens hapert.

van e-Topia worden de diverse

ning een pilot om ambtenaren

“Dan ontbreekt het aan budget,

bouwstenen voor informatiebe-

door middel van eHerkenning

organisatie of inzet en wordt het

veiliging en toegang begrijpelijk

te authenticeren. Wij hebben

niet goed ingericht. Voorschriften

uitgelegd. Een andere belangrijke

beide met elkaar verbonden,

voor informatiebeveiliging als Vir

verbinding die de expertgroep

e-Inspecties sluit nu bij ze aan.

en Bir bieden vaak onvoldoende

wil leggen, is die tussen logische

Dat scheelt een paar ton, want

houvast, merken we. Wij kun-

(digitale) en fysieke toegang.

die aparte software hoeven ze nu

Zodat ambtenaren niet alleen

niet meer te kopen.” De expertgroep verbindt op deze manier

met die ene Rijkspas bij alle

Eric Brouwer, ICTU:

lopende ICTU-projecten en deelt haar kennis met nieuwe projec-

overheidsgebouwen naar binnen kunnen, maar daar ook veilige

“Risicomanagement

ten, binnen en buiten ICTU.

toegang krijgen tot de computersystemen waarmee ze hun werk

moet veel belangrije-Topia

doen. Wederom met als doel om de voorzieningen breder en dus

ker worden in digitale

efficiënter te gebruiken.

dienstverlening.”

Meer risico door digitale verknoping

rijk doel van de expertgroep,

nen de uitvoerende organisaties

De ontwikkelingen in informatie-

zegt Bart Kerver: “We denken

helpen om toegangsverlening en

beveiliging staan nooit stil, weten

samen met beleidsmakers na

informatiebeveiliging te verbe-

Kerver en Brouwer. Ze noemen

over een gezamenlijke infra-

teren, door onze ervaringen te

het zelfs een soort wapenwed-

structuur, over de schotten heen.

delen en best practices te laten

loop waarin de aandacht niet

Dat werkt, we zien een tendens

zien”, zegt Kerver.

mag verslappen. Er is boven-

ontstaan dat men dat doet.” De

Mede daarvoor is er e-Topia, een

dien steeds vraag naar nieuwe

expertgroep signaleert ook dat

met behulp van herkenbare sym-

voorzieningen, zoals voor de

informatiebeveiliging weliswaar

bolen gemaakte verbeelding van

validatie van elektronische hand-

Bewustwording en draagvlak creëren om gemeenschappelijke voorzieningen meer op elkaar te laten aansluiten is een belang-

tekeningen binnen de Europese

taken van de expertgroep om de

gemaakt hoe informatiebevei-

Unie, waarmee bedrijven uit de

betrokken organisaties binnen èn

liging binnen de keten hoort

hele EU bijvoorbeeld digitaal op

buiten ICTU hiervan te doordrin-

te werken. Basale vragen zoals

aanbestedingen kunnen inschrij-

gen. Wat hen betreft is het een

welke gegevens hoe lang wor-

ven. Dat steeds meer systemen

goede zaak dat het meldpunt

den bewaard en welke rechten

met elkaar worden verknoopt, is

Cybercrime in het leven is geroe-

burgers hebben voor bijvoor-

een ontwikkeling die belangrijke

pen, maar daar mag het niet bij

beeld inzage van deze gegevens,

uitdagingen op het gebied van

blijven. Brouwer: “Als organisatie

moeten worden beantwoord. Dat

toegang en informatiebeveili-

heb je tools en methoden nodig

is een omvangrijk en complex

ging met zich meebrengt, stelt

maar noodzakelijk proces, stellen

Brouwer. “We gaan steeds meer digitaal werken. Het risico dat

Brouwer en Kerver. Het hoort bij

Bart Kerver, ICTU: “Met

dingen niet goed gaan, neemt daarmee toe.” Bij het opzet-

geregeld heeft.

e-Topia leggen we de

ten van nieuwe voorzieningen wordt het nog belangrijker om

digitale infrastructuur

de risico’s in kaart te brengen en maatregelen te formuleren.

in ‘gewone mensentaal’

Brouwer: “Risicomanagement moet een belangrijkere rol gaan

een overheid die haar zaken goed

uit.”

spelen. Het wordt nu nog aangevlogen vanuit het oude denken

om snel misbruik te kunnen

van afgeschermde data binnen

signaleren. Als het misgaat, dan

één organisatie. Maar dat is niet

kun je een team specialisten

meer zo, we zijn bezig om alles

inschakelen om het probleem op

met elkaar te verknopen.”

te lossen. Maar daarvoor moet je

Dat signaleerde de

wel zelf weten waar het misging.”

Wetenschappelijke Raad voor het

Omdat de overheid steeds vaker

Regeringsbeleid ook in het rap-

in ketens werkt, moeten van

port iOverheid. Het is een van de

tevoren goede afspraken worden


105


106

Links Jeroen Pastoor en rechts Jaap Korpel (ICTU).

107

Case Duurzaam Monitoren

Bij programma’s als i-NUP en Operatie NUP moet de vinger aan de pols om de afgesproken voortgang te bewaken. ICTU verricht die monitoring tegenwoordig een stuk slimmer en efficiënter dan voorheen.

streven handen en voeten bij de

subjectief en zijn daarnaast heel

gemeenten, zoals Elektronische

belastend voor gemeenten. Maar

Dienstverlening voor Bedrijven

nu stellen we die vragen niet

(EDvB, ministerie van EL&I)

aan gemeenten maar zoeken we

dat doet voor de dienstverle-

naar andere partijen die dezelfde

ning van overheden aan het

gegevens kunnen leveren, zoals

bedrijfsleven. Het monitoren

het Kadaster. We gaan nu bij-

van de mate waarin overheids-

voorbeeld naar de aanbieders

organisaties zijn aangesloten op

van de NUP-bouwstenen zelf, en

Door Freek Blankena

de NUP-bouwstenen is daarbij

vragen die om de gegevens.” Die

Het verbeteren van de elektro-

onontbeerlijk.

weten immers welke gemeenten

nische dienstverlening door de

aangesloten zijn en welke niet.

overheid is geen vrijblijvende

Nog niet zo lang geleden bestond

En waar het om binnengemeen-

beleidsdoelstelling. Veel van de

die monitoring – ook vóór

telijk gebruik van GBA, BAG of

NUP-bouwstenen waarmee over-

Operatie NUP en i-NUP – uit het

NHR gaat, helpt ICTU de gemeen-

heden hun dienstverlening voor

rondsturen van lange vragen-

ten op een slimme manier (via

burgers en bedrijven kunnen

lijsten aan contactpersonen van

bestandsvergelijkingssoftware)

verbeteren, moeten in 2015 zijn

bijvoorbeeld gemeenten. Maar

aan te tonen waar de gegevens

geïmplementeerd. De huidige

dat is vrijwel verleden tijd. Het

nog niet met elkaar kloppen en

‘implementatieagenda’ i-NUP

kan ook veel slimmer, verduide-

wat de potentiële baten zijn van

stimuleert de implementatie én

lijkt Jeroen Pastoor, projectleider

een betere inzet van die bouw-

het gebruik van die bouwstenen,

monitoring bij ICTU. “We bena-

stenen.

om de overheidsbrede visie op

derden organisaties voorheen

dienstverlening daadwerkelijk

vanuit verschillende program-

Het niet meer werken met vra-

te realiseren. Het programma

ma’s voor meerdere departemen-

genlijsten heeft verschillende

Operatie NUP van KING geeft dat

ten met vragenlijsten. Die zijn

voordelen. “De subjectiviteit

10 | Slim monitoren

Vragenlijsten zijn verleden tijd


108 wordt een stuk minder”, aldus

uitvraag, één kanaal richting die

zijn en ook zo veel activiteiten

Pastoor. Ambtenaren kunnen

gemeenten, zodat we niet meer

monitoren, hebben we een schat

immers op zo’n vragenlijst de

allemaal apart onze vragenlijsten

aan informatie en daar zouden

antwoorden geven die zij of hun

bij gemeenten, waterschappen

onze opdrachtgevers hun voor-

gemeente wenselijk achten. “Dan

etcetera hoeven neer te leggen.”

deel mee kunnen doen.” Zolang

krijg je een verkeerd beeld over

Maar daarin kunnen nog forse

monitoring op ad hoc-basis per

hoe het staat met de implemen-

stappen gemaakt worden, geeft

project plaatsvindt, levert dit

tatie van de e-overheid.”

Pastoor toe. “We zien bijvoorbeeld

volgens hem stuurinformatie met

Daarnaast is de efficiëntie toege-

dat het ministerie van SZW nog

een beperkte waarde op – alleen

nomen. Er hoeven bij de gemeen-

een uitvraag doet bij gemeenten,

gericht op het betreffende project.

ten niet meer steeds mensen de

waarvan ik denk ‘die gegevens

Het combineren van dergelijke

organisatie in om al die vragen,

hadden wij ook’.”

informatie biedt echter een syste-

waarvan ze de antwoorden ook

matisch inzicht in de ontwikke-

niet meteen paraat hebben, af

Voor ICTU-adviseur Jaap Korpel

ling van de iOverheid, over de

te vinken. Ze kunnen hun tijd

staat voorop dat ICTU als spin

volle breedte en over een periode

ook wel beter besteden. In plaats

in het web van de e-overheid

van vele jaren.

daarvan komt de informatie

een belangrijke rol kan spelen in

van een grote groep aanbieders

monitoring. “Wij zijn erop gericht

Voor wat betreft de bouwstenen

van bouwstenen, maar ook van

zonder mensen lastig te vallen

in het i-NUP is de benodigde

pakketleveranciers en adviseurs;

nuttige beleidsinformatie boven

kennis nu compleet. Pastoor:

partijen die de benodigde kennis

water te halen. En er is veel meer

“Het realiseren van de e-overheid

veel sneller paraat hebben en

te halen. De eerste zorg van onze

heeft inmiddels een hele ontwik-

weten waar de knelpunten zitten.

opdrachtgevers is vaak ‘hoever is

keling doorgemaakt. Eerst was

iedereen gevorderd en hoe kun-

het ‘hoe staat het met de ont-

Een belangrijke ontwikkeling

nen we de Kamer daarover netjes

wikkeling van een bouwsteen’,

is ook dat departementen veel

informeren’. Maar je kunt veel

vervolgens ‘hoe staat het met de

meer samenwerken en meer

meer dan alleen de voortgang

aansluiting op een bouwsteen’

gebruik maken van de eenmaal

van één project of bouwsteen

en nu is het ’hoe wordt zo’n

verzamelde gegevens. Pastoor:

monitoren. Omdat we als ICTU zo

bouwsteen eigenlijk gebruikt

“Er is heel hard gewerkt aan één

breed binnen de e-overheid actief

en door welke partijen kan die

nog meer gebruikt worden’. We

het moment dat je in kaart kunt

cijfers. Je moet wel afstemmen

komen nu in een andere fase van

brengen in hoeverre bestanden

met elkaar welke informatie

de e-overheid en dus stellen we

die met elkaar zouden moeten

je dan nodig hebt en kunnen

andere vragen.”

matchen, dankzij die bouwstenen

toelichten hoe die gegevens in

ook inderdaad volledig met elkaar

elkaar zitten.” Strakke regie voe-

kloppen, heb je niet alleen iets

ren op de semantiek – wat is een

gezegd over de implementatie van

‘implementatie’, een ‘bouwsteen’

die bouwstenen, maar ook over

of een ‘aanbieder’? – is daarbij

jeroen pastoor, project-

leider monitoring bij ictu: het realiseren van de achterliggende beleidsdoelstellingen.”

“Andere fase e-overheid

erg belangrijk, hebben Korpel en Pastoor in de praktijk geleerd. Het Nictiz (Nederlands Instituut voor

Gemeenten hebben uiteraard zelf

ICT in de Zorg) bijvoorbeeld heeft

ook de behoefte om te zien hoe

dat voor de zorgsector al vroeg

goed ze het beleidsmatig doen.

onderkend en er veel energie in

ICTU ziet daarin voor zichzelf een

gestoken. “Eenheid van taal is erg

De marktpartijen die bij de

beperkte taak weggelegd. Pastoor:

belangrijk.”

gemeenten over de vloer komen

“Voor de monitoring verzamelen

(zoals de i-Coaches van KING)

wij informatie, brengen die bij

zijn een belangrijke informatie-

elkaar en maken daar voor de

bron geworden. “Die adviseurs

opdrachtgever rapporten van.

doen iets heel anders dan een

Maar we interpreteren niks.

vragenlijstje afwerken”, zegt

Dat doet een departement of

Korpel. “Ze komen al langer bij

KING zelf. Bij KING kunnen ze

zo’n gemeente over de vloer en

op waarstaatjegemeente.nl de

leveren veel kwalitatief interes-

vertaalslag doen naar wat de

sante informatie omdat zij die

cijfers betekenen voor de dienst-

in een context kunnen zetten.”

verlening.” Korpel zegt ook te

Zo kun je ook meer zeggen over

waken voor spraakverwarring.

de beleidsresultaten waar het

“Het moet helder zijn wie degene

allemaal om begonnen is. “Op

is die betekenis geeft aan de

leidt tot andere vragen”

10 | Slim monitoren

109


110

Links Lucien Vermeer en rechts Daniël van Geest (ICTU).

111

Case InternetSpiegel

InternetSpiegel begon als instrument voor het meten van de tevredenheid van overheidsmedewerkers, maar ontwikkelt zich nu tot kennisbron en bedrijfsvoeringshulp voor de opdrachtgevers.

staat het bieden van handvatten

moeten laten zien hoe ze dat

waarmee organisaties zichzelf

moeten aanpakken. We weten

kunnen verbeteren”, zegt Daniël

immers steeds beter hoe een

van Geest, onderzoeker bij

goed presterende organisatie

InternetSpiegel. “We monitoren

eruitziet. Die kennis willen we

ook de resultaten van een nieuwe

delen met de deelnemers. We

strategie of een reorganisatie.”

verschuiven dus een beetje van

Door Freek Blankena

Alle departementen (met uitzon-

kennisclub.”

Het bevorderen van goed werk-

dering van Defensie) gebruiken

Het geautomatiseerde ‘onder-

geverschap, daar draait het

de InternetSpiegel, evenals alle

zoeksplatform’ dat in de loop der

om bij het ICTU-programma

provincies, meer dan de helft

jaren is vervolmaakt, helpt daar-

InternetSpiegel, dat publieke

van de waterschappen en meer

bij. InternetSpiegel initieert er nu

organisaties op basis van mede-

dan de helft van de uitvoerders

onderzoeken mee en rapporteert

werkersonderzoek laat zien hoe

met enige omvang. Dat doen ze

erover, maar tegelijkertijd vult

ze (kunnen) functioneren. Sinds

tegenwoordig niet meer alleen

het systeem een database met

2004 heeft InternetSpiegel de

om te achterhalen hoe hun

informatie die voor analyse is te

tevredenheid onderzocht van de

medewerkers over hun werk

gebruiken. TNS-NIPO werft en

mensen die inbrekers aanhou-

en de organisatie denken. “We

ondersteunt de ‘klanten’.

den, vergunningen verstrekken

hopen dat de organisatie door

of beleidsnotities schrijven. Later

te kijken naar de beleving van

De verschuiving naar kennis-

zijn daar onderzoeken bijgeko-

medewerkers, aan de slag gaat

verzameling heeft ook als effect

men op het gebied van arbeids-

om beter te presteren”, zegt

gehad dat opdrachtgever BZK

omstandigheden, werkstress,

projectleider Lucien Vermeer. “De

veel van zijn eigen instrumen-

veiligheid en sinds kort ook

laatste jaren vinden we ook dat

ten voor informatieverzameling

Het Nieuwe Werken. “Centraal

we die organisaties vervolgens

naar InternetSpiegel aan het

een onderzoeksclub naar een

10 | Slim monitoren

Een spiegel voor goed werkgeverschap


112 overdragen is. Vermeer: “Zo is

overeenkomst. Onder de naam

er bijvoorbeeld een instrument

Vensters voor Bedrijfsvoering

dat de omvang van de overheid

(VvB) is nu een nieuw instrumen-

in aantallen medewerkers en de

tarium in ontwikkeling.

totale loonsom in kaart brengt; een politiek belangrijk dossier.

Terwijl de meeste programma’s

Dat lijkt misschien eenvoudig,

van ICTU gaan over het verbete-

maar is in de praktijk best

ren van de relatie tussen over-

ingewikkeld.”

heid en burgers of bedrijven,

Een nieuwe invalshoek is de

richt InternetSpiegel zich op de

bedrijfsvoering van overheden.

relatie van publieke organisa-

“De overheden zitten in een

ties met hun eigen werknemers.

spagaat tussen de eisen vanuit

Toch is het een typische ICTU-

burgers, bedrijfsleven en lan-

taak, vindt Vermeer, omdat de

delijke overheid enerzijds en de

elektronische overheid vaak een

slinkende financiën anderzijds”,

element heeft van het bestrijden

zegt Van Geest. Om de managers

van bureaucratie. “En medewer-

die bezig zijn met bedrijfsvoering

kers bij de overheid ondervinden

te helpen, heeft InternetSpiegel

ook veel last van bureaucratie.

een instrument ontwikkeld

Dat is eigenlijk onze kant van het

waarmee ze meer zicht krijgen

ICTU-werk.”

op verbetering van de bedrijfsvoering. De Vereniging van Gemeentesecretarissen vindt het (als ‘probleemeigenaar’) belangrijk dat deze kwestie wordt opgepakt en ICTU/InternetSpiegel (als onderzoeksplatform) en KING (als adviseur) hebben daarom hun krachten gebundeld in een

113

Colofon Achter de schermen Deze bundel kwam tot stand ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van ICTU. ICTU bestond in april 2011 precies tien jaar. Reden om stil te staan bij wat we als ICTU aan projecten hebben mogen uitvoeren. Om terug- en vooruit te kijken. In deze bundel een verzameling van verhalen, columns, cases en interviews met bijdragen van ICTU-collega’s en onze partners. De cases zijn geschreven door Freek Blankena en Marieke Vos onder eindredactie van Peter Lievense. Peter Lievense stond tevens garant voor de interviews en de coverstory in deze bundel. De redactie bestond uit ICTU-collega’s Tim Berkelaar, Dirk-Jan de Bruijn, François Vis en Birgit van de Vijfeijken. Vormgeving: 2D3D Fotografie: Hans Oostrum Fotografie Drukwerk: Drukkerij De Swart Productie: H&N communicatie

April 2012 ISBN 978-90-818954-0-8 © ICTU Uit dit werk mag niets worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch, hetzij schriftelijk, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ICTU.

Deze bundel is mede mogelijk gemaakt door:

Lessen van de ioverheid Tien jaar ervaringen uit de praktijk

Recommend Documents