ledmagazine AANTAL BEDRIJVEN GAAT LED-MARKT RUG TOEKEUREN ALTIJD OVERAL MEEST ACTUELE INFORMATIE WEINIG AANDACHT VOOR VERTICALE STERKTE LICHT

ledmagazine editie 11 - juni 2016

‘AANTAL BEDRIJVEN GAAT LED-MARKT RUG TOEKEUREN’

LED IS MEER DAN LICHT

ROADMAP LIGHTINGEUROPE

MARTIN SPRINGER (ARNHEM)

‘ALTIJD OVERAL MEEST ACTUELE INFORMATIE’

‘LICHTINDUSTRIE MOET WEG VAN DE COMMODITIES’

‘WEINIG AANDACHT VOOR VERTICALE STERKTE LICHT’

ledmagazine editie 10 - juni 2016

05 14 18 20 22 24 25 27

• LED PANELS

• HIGH BAYS

• DOWNLIGHTS

• INTERIOR LIGHTING

PRIMAlighting levert alleen aan resellers en installateurs. Levering uit eigen voorraad, verzending met GLS, afhalen is mogelijk na bestelling vooraf. Stuur voor toegang tot de online Business-shop uw kvk inschrijving naar [email protected] prijzen excl. BTW, per stuk af magazijn en onder voorbehoud. Afbeeldingen kunnen afwijken. Alle genoemde merknamen zijn eigendom van hun respectievelijk eigenaren. Primalighting is een handelsnaam van Primacom b.v. kvk 31044270

www.primalighting.nl

033 - 299 61 31

[email protected]

Dieselweg 1, 3752 LB Bunschoten-Spakenburg

VOORWOORD

Het beste onder de led-lamp COVERSTORY

Roger Chu (LEDinside): ‘Diverse bedrijven zullen led-markt in 2016-2017 verlaten’ LEDYEARS

‘Iedereen wil altijd en overal de meest actuele informatie’ Strategic Roadmap LightingEurope

‘Lichtindustrie moet weg van de commodities om te overleven’ Light+Building breekt alle records

Meer bezoekers, exposanten en beursoppervlak Column OliNo

Grote verschillen in kwaliteit van led-lampen voor consumenten Nieuwe praktijkrichtlijn OVL

‘De juiste handigheidjes voor gemeenten om te komen tot een keuze’ City Farming rukt op

Nederland in de ban van kweken met led in gebouwen

28 30 32 33 36 38 40 41

analyse

Aantal supermarkten met led-verlichting in 2015 ruimschoots verdubbeld UITGELICHT

Koppelpoort over op led-licht Led voor ‘beste’ modewinkel Schiphol: parkeren onder led Heijmans start BikeScout

Systeem moet met led-lampen het verkeer veiliger maken Led in Arnhem

‘Te weinig aandacht voor sterkte verticale verlichting’ PRODUCT REVIEW

De nieuwste led-producten in woord en beeld Siegrid Siderius (Arup)

‘Kwaliteitsstandaard voor led-licht nodig’ LED-JARGON

Lichtexperts praten geen abracadabra... INTERNATIONAAL

Wereldberoemde Niagara Falls krijgen overal led-verlichting

LED Neon Flex professional 24V

Hoge kwaliteitslichtslang voor uitlijning van gebouwen en objecten

VOORWOORD

HET BESTE ONDER DE LED-LAMP

Flexibele neon lichtslangen in 10m en 20m met hoge lichtopbrengst en lange levensduur.

Tientallen bedrijven die hun gebouwen ‘ledificeren’.

Tronix, partner van groothandel en installateur met een ruim assortiment kwaliteits LED verlichting. Uit voorraad leverbaar.

Groenten zonder daglicht gekweekt onder ledIn 6 kleuren en RGB

verlichting. Led-verlichting de standaard in vrijwel Cuttable

iedere Nederlandse gemeente. Onderweg de meest actuele informatie via led-displays. Het is een kleine

Bekijk ons volledige assortiment LED verlichting op www.tronixlighting.nl

greep uit de waslijst aan actuele onderwerpen die u

Diverse accessoires beschikbaar

in deze editie van LED Magazine aantreft.

Wij adviseren u graag | E [email protected] | T +31 (0)413 33 03 80

U en ik kunnen er niet omheen. In de bijna 3 jaar dat u LED Magazine leest, is de Nederlandse interesse in led-verlichting gigantisch toegenomen. Natuurlijk, de Nederlandse lichtindustrie wist het al lang, led-verlichting heeft de toekomst, maar net als ik zult u in dagelijkse gesprekken met niet in led-verlichting actieve mensen merken dat ook zij – al dan niet met bepaalde vooroordelen –interesse tonen in het onderwerp. Dat is natuurlijk een fantastische prestatie, maar let op: wij zijn er nog niet! Op het pad dat wij momenteel bewandelen naar een situatie waarbij in Nederland meer led- dan tl-lampen verkocht worden (noot: in 2014 werden al voor het eerst meer led- dan spaarlampen verkocht), komen wij ook nog diverse verbeterpunten tegen. Zo zijn de prestaties van led-lampen nog altijd niet onomstreden. Zo schrijft OliNo over zijn test met 112 led-lampen voor consumenten waarbij wisselende prestaties te zien zijn en duidt lichtontwerpster Siegrid Siderius nog maar eens waarom het zo belangrijk is dat lichtontwerpers onafhankelijk opereren. Martin Springer van de gemeente Arnhem wijst zijn vakbroeders en fabrikanten op het belang van de verticale verlich-

tingssterkte van led-armaturen. Dat onderwerp is volgens Springer nog te vaak een ondergeschoven kindje. Voor deze editie sprak de redactie van LED Magazine ook met Roger Chu, research director bij LEDinside; een divisie van marktonderzoeksbedrijf TrendForce. In het rapport ‘2016 Global LED Lighting Market Trends Report’ van LEDinside voorspelt het bedrijf dat de led-verlichtingsmarkt van 2015 naar 2016 groeit van 25,7 naar 30,5 miljard dollar. De marktpenetratie van led-verlichting zal daarbij dit kalenderjaar fors groeien, te weten naar 36 procent. Toch heeft Chu niet alleen positief nieuws. Het onderzoek laat namelijk ook zien dat de led-industrie een periode is ingegaan van teruglopende marges die sterk onder druk staan. Bedrijven die niet concurrerend in prijs kunnen zijn en een gebrek hebben aan betere opties, zullen volgens Chu de markt in de periode 2016-2017 zelfs verlaten. Maar u toch niet?!

Edwin van Gastel Hoofdredacteur LED Magazine

AGENDA NSVV #Lichtcongres INDOOR 2016 15 juni 2016 | www.nsvv.nl

Shanghai International Lighting Fair 31 augustus-2 september 2016

Vakbeurs Energie | 4-6 oktober 2016 www.energievakbeurs.nl

Licht 2016 | 26-28 september 2016 www.licht2016.org

LED Expo Korea | 22-25 juni 2016 www.ledexpo.com

LED Evenement | 1 december 2016 www.ledapplicatie.nl

LED Lighting Taiwan | 14-16 juni 2016 www.optotaiwan.com/ledlighting

6

ledmagazine

ledmagazine

Geen verbod voor toleranties op lampenverpakkingen De Europese Commissie heeft tegen een verbod op toleranties voor lampenverpakkingen gestemd. De werkelijke prestaties van lampen mogen daarmee maximaal 10 procent blijven verschillen met het etiket. Coolproducts had de EU opgeroepen voor het verbod op dergelijke afwijkingen te stemmen. Industrieassociatie LightingEurope riep op haar beurt de EU afgelopen week op om tegen het verbod voor toleranties te stemmen. Volgens Coolproducts heeft de lichtindustrie met de keuze van de Europese Commissie een ‘vrijbrief’ gekregen. De EU heeft naar verluid tegen het verbod gestemd uit angst dat het de lichtindustrie grote schade zou kunnen berokkenen. De EU heeft overigens wel besloten dat alle andere fabrikanten van huishoudelijke

Yoghurtketen Yoghurt Barn wil 30 Nederlandse winkels met led-verlichting Yoghurtwinkelketen Yoghurt Barn wil in Nederland over 4 jaar 30 filialen herbergen, alle uitgerust met led-verlichting. Momenteel telt Yoghurt Barn 6 winkels. RetailTrends meldt dat Yoghurt Barn-directeur Wouter Staal ernaar streeft om in Nederland in 2020 dertig Yoghurt Barns te hebben. De yoghurtwinkelketen heeft nu vestigingen in Den

Haag, Haarlem, Utrecht, ‘s-Hertogenbosch en 2 filialen in Amsterdam, waaronder op Amsterdam Centraal Station. Naast de yoghurt en barn specials staan er bij de winkels gebak, koffie en thee op de menukaart. Yoghurt Barn past in haar gehele bedrijfsvoering zo veel mogelijk duurzaamheid toe. Van de recyclebare weckpotten voor yoghurt

en smoothies tot de biologisch degradeerbare zakken voor de consumenten die hun product niet in de vestigingen opeten maar meenemen. Verder zijn de koffie- en theebekers aan de binnenzijde voorzien van biobased plastic en is de buitenkant van karton. Led-verlichting is zoals gemeld de standaard.

apparatuur – zoals koelkasten en televisies – geen misleidende teksten over energie-efficiëntie meer op hun verpakking mogen zetten. Daarmee komt er een einde aan de 10 procent foutmarge die de fabrikanten tot op heden hadden. LightingEurope verklaarde voorafgaand aan de stemming – en naar nu blijkt met succes – dat het beter is om te wachten op de ‘Single Lighting Regulation’ die momenteel door de Europese Commissie wordt voorbereid. Deze moet per september 2018 van kracht worden en alle bestaande reguleringen vervangen. ‘Veranderingen aan bestaande reguleringen zullen dan ook een minimaal of zelfs geen effect hebben en lijken een onnodige verspilling van tijd en moeite te zijn’, aldus Diederik de Stoppelaar (LightingEurope).

RTL Nederland installeert led in studio’s Het Media Park stapt over op groene stroom. Dit besluit volgt uit een nieuw opgezette samenwerking: Media Groen. Tegelijkertijd is aangekondigd dat RTL Nederland in studio’s al overgestapt is op led-verlichting. De projectpartners van Media Groen, RTL Nederland, United, NEP, NPO, Ericsson, Beeld&Geluid, iM-

Movator en Media Park Beheer, vinden het van belang samen te zoeken naar duurzame oplossingen en hierover gezamenlijke duurzaamheidsafspraken te maken. Eneco gaat met HollandseWind de betrokken mediabedrijven van groene stroom voorzien. Media Groen sluit aan bij het programma ‘Duurzaam Hilversum’.

Op de cover: Europese Centrale Bank in led gehuld

Decentrale-centrale noodverlichting grootste bioscoop Nederland Nabij het Jaarbeursterrein in Utrecht verrijst het grootste bioscoopcomplex van Nederland: Megabioscoop Kinepolis Jaarbeurs. Het complex wordt door INOTEC voorzien van decentrale-centrale noodverlichting. De Belgische bioscoopuitbater Kinepolis bouwt de megabioscoop ‘met de nieuwste technieken, meer comfort en betere beeldkwaliteit’. Er is plek voor kaskrakers, maar ook voor artistieke films.

De bioscoop biedt 14 zalen, variërend van 90 tot ruim 750 personen en in totaal geschikt voor circa 3.300 zitplaatsen. Exploitant Kinepolis mikt op ruim 1 miljoen bezoekers per jaar en daarbij is een goed beheersbare noodverlichtingsinstallatie met een hoge beschikbaarheid van groot belang. De noodverlichtingsinstallatie is in zijn geheel gebaseerd op een 24 Volt centrale noodverlichting CLS24 oplossing.

De Luminale, ook wel bekend als de biënnale van de lichtcultuur, trok dit jaar in Frankfurt tijdens de vakbeurs Light+Building bijna 200.000 bezoekers. Dit jaar waren er meer dan 200 kunstwerken en ook de Europese Centrale Bank participeerde en liet op haar gebouw het teken van de Europese munt visualiseren middels aanlichting met led-lampen.

MEEST GEKLIKT in de LEDFLITS

01

ProRail start onderhavige aanbesteding led-armaturen In het kader van zijn ‘Landelijk Programma Verlichting’ is ProRail een zogenaamde onderhavige aanbesteding gestart voor de levering van led-armaturen en dimmers. Het verduurzamen van de verlichting is recent in een stroomversnelling gekomen omdat de landelijke voorschriften hiervoor in 2016 ook in ProRail-regelgeving is opgenomen.

02

App PeerView scant gloeilamp dwars door muren heen om potentie led te laten zien Milieu Centraal lanceert ‘PeerView’: een app om dwars door muren heen brandende gloeilampen te signaleren. In Nederlandse huizen wachten nog 65 miljoen gloeilampen op vervanging door led. De gloeilampenscanner maakt gebruik van infraroodtechniek in recente toestellen en is gratis beschikbaar. Het gebruik van infraroodtechniek wordt al langer door instanties toegepast. De politie gebruikt het bijvoorbeeld bij het opsporen van criminele activiteiten zoals wietplantages en isolatiebedrijven, om warmteverliezen van een woning zichtbaar te maken.

03 Saudi Airlines bestelt 1.000 led-armaturen bij Double Lux Double Lux Lighting gaat 1.000 explosieveilige led-armaturen leveren aan Saudia, het voormalige Saudi Airlines, voor toepassing op de luchthaven van Jeddah in Saoedi-Arabië. De armaturen worden dit jaar geplaatst op het King Abdulaziz International Airport. Daar zullen zij speciale docks waar vliegtuigen worden onderhouden verlichten.

Double Lux Lighting, in 1989 opgezet als éénmanszaak in Delfzijl, richt zich op energiebesparende lichttechniek. Het bedrijf heeft de afgelopen jaren een aantal grote orders weten binnen te halen. Zo selecteerde Ryan Air voor diverse Europese vliegvelden – waaronder London Stansted en Frankfurt Hahn – Double Lux Lighting als leverancier van led-lampen.

7

GE roept 35.000 HID led-lampen terug in Amerika en Mexico GE roept 35.000 HID led-lampen terug vanwege een gevaarlijk defect. De lampen, voor het merendeel verkocht in Amerika, zijn geproduceerd in China. De Amerikaanse autoriteiten zijn de terugroepactie gestart. De Amerikaanse Consumer Product Safety Commission heeft het terugroepen van de lampen bekendgemaakt. De Amerikaanse commissie heeft 4 meldingen gehad waarbij de lamp en lampvoet van elkaar loskwamen. Wilt u zich abonneren op de wekelijkse nieuwsbrief van LED Magazine? Surf naar www.ledmagazine.nl/ledflits en vul het aanmeldformulier in!

8

ledmagazine

ledmagazine

KNVB geeft led weg

Philips Lighting definitief naar de beurs

De KNVB wil het thema duurzaamheid integreren binnen het amateurvoetbal. Om de clubs beter te informeren en te stimuleren is de KNVB op zoek naar quick wins, de tipgevers worden beloond met led-lampen. Uit de inzendingen winnen 5 verenigingen 1.000 euro aan led-lampen voor de verduurzaming van hun voetbalclub.

Philips Lighting is definitief naar de beurs en heeft een notering aan de Euronext in Amsterdam. Philips heeft in eerste instantie 25 procent van de aandelen aangeboden. Zoals bekend is Philips vorig jaar een traject gestart waarbij ook een verkoop aan investeringsmaatschappijen onderzocht is. Die konden recent een bod uitbrengen. Eerder werd nog bekend dat die biedingen Philips dusdanig tegenvielen dat een beursgang onvermijdbaar leek. Philips was al sinds september 2014 bezig met de opsplitsing van het bedrijf. Philips is voornemens om bij de beursgang tenminste 25 procent van de aandelen aan te bieden. Philips zal dus een meerderheidsaandeel behouden met de intentie om dit in de komende jaren af te bouwen om zich

volledig toe te kunnen leggen op gezondheidstechnologie. De aandelen worden zowel aangeboden aan institutionele als particuliere beleggers. Goldman Sachs en JP Morgan spelen de hoofdrol van ‘Joint Global Coordinators’ bij de beursgang. Citigroup, ING, Morgan Stanley en Société Générale zijn de zogeheten Joint Bookrunners en ABN Amro en Rabobank de CoBookrunners. Ten slotte is N M Rothschild & Sons Limited als financieel adviseur aangesteld. Philips Lighting behaalde vorig jaar een omzet van ruim 7,4 miljard euro. Topman Frans van Houten over de beursgang: ‘We geloven dat beide bedrijven over de fundamenten beschikken om ook op de lange termijn winstgevende groeicijfers te realiseren.’

500 deelnemers voor LightRec LightRec heeft de mijlpaal bereikt van 500 deelnemers. De toename in deelnemers van 14,5 procent is vooral het gevolg van de Algemeen Verbindend Verklaring (AVV) die sinds 2014 van kracht is. Volgens de organisatie heeft actieve benadering van ‘freeriders’ zijn vruchten afgeworpen. Alle Nederlandse producenten en importeurs van verlichting zijn verplicht zich aan te sluiten bij LightRec en bij te dragen aan de kosten die inzameling en recycling met zich meebrengen.

Bever Innovations produceert 100.000ste led-display I-Catcher Bever Innovations heeft een nieuwe mijlpaal bereikt, de productie van de 100.000ste led-display I-Catcher. Deze maand is om exact te zijn de 101.094ste display gemaakt. Onder meer Shell, BP en Total nemen ze af. Bever Innovations is een Nederlandse producent van intelligente in- en outdoor led-oplossingen met een 100 procent focus op de petrolretailindustrie. ‘We produceren deze hoogwaardige led-prijsdisplays nu tien jaar en zijn er trots op dat klanten zoals Shell, BP en Total in meer dan 54 landen over de hele wereld onze displays gebruiken’, aldus het bedrijf. De productie en assemblage van de I-Catcher LED displays vindt plaats bij twee sociale werkplaatsen in Zeeland: Orionis in Vlissingen en Dethon in Terneuzen. Nu de mijlpaal

van 100.000 exemplaren is bereikt, stelt Bever Innovations zichzelf nieuwe doelen. Met een gemiddelde van 4 I-Catcher led-displays per prijszuil en de levering aan ongeveer 25.000 prijszuilen wereldwijd, is er volgens het bedrijf nog volop ruimte voor groei. ‘Door het vrijgeven van de brandstofprijzen neemt de vraag naar geïntegreerde systemen en oplossingen voor het doorvoeren van prijswijzigingen snel toe’, aldus Jeannot Bruggeling, commercieel directeur bij Bever Innovations. ‘We zien volop mogelijkheden om ons bereik en de wereldwijde dekkingsgraad nog aanzienlijk uit te breiden. Dat doen we door het toepassingsgebied te verruimen via de integratie van communicatieapparatuur en led-technologie op de benzinestations.’

Winterwarm lanceert WinLed, Technische Unie distribueert Winterwarm heeft WinLed gelanceerd. Dit is de nieuwe poot van Winterwarm die led-verlichting op de markt brengt voor bedrijfsruimtes. Technische Unie gaat de verlichting distribueren. WinLed is een nieuwkomer in de verlichtingsmarkt. Moederbedrijf Winterwarm Heating Solutions uit Winterswijk is echter al ruim 80 jaar actief op de Nederlandse markt. WinLed kent 4 series led-armaturen: Office, Skyline, Highbay en Outdoor. Winterwarm denkt met het aanbieden van led-verlichting 2 vliegen in één klap te slaan. In een bedrijfshal heeft men immers zowel verwarming als verlichting nodig. De meest gangbare versies zijn inmiddels uit voorraad leverbaar.

Vlaamse tegenhanger Consumentenbond start groepsaankoop led-lampen Test-Aankoop, de Vlaamse tegenhanger van de Consumenten, is voor het eerst een groepsaankoop gestart van led-lampen. De consument kan volgens Test-Aankoop 450 euro in 5 jaar besparen door 10 led-lampen te plaatsen. Test-Aankoop stelt een 20 procent lagere prijs en 5 jaar garantie te hebben bedongen. Er zijn inmiddels 22.000 lampen aan de man gebracht. De lampen worden geleverd door Zuiderlicht. Bijkomend wil Test-Aankoop naar eigen zeggen steden en gemeenten warm maken voor het initiatief. ‘Zij staan erg dicht bij de burger en zijn dan ook goed geplaatst om mensen bewust te maken milieuvriendelijke besparingen te realiseren’, aldus Test-Aankoop. Onder het motto ‘Allemaal samen kunnen we het Belgisch net ondersteunen’, kunnen consumenten volgens Test-Aankoop een gemiddelde besparing van 450 euro in 5 jaar realiseren bij het plaatsen van 10 led-lampen.

Led bij HC Den Bosch Hockeyclub Den Bosch heeft op veld 2 een klasse I-verlichting geïnstalleerd met led-lampen van Lumosa. Hierdoor heeft de hockeyclub nu 2 velden met 500 lux, vereist voor het spelen van interlandwedstrijden. De bestaande led-verlichting werd hier vervangen door de Lumosa led-lampen, volgens het bedrijf een primeur in Nederland. De besturing is vervangen door de interactieve internetapplicatie Lumosa Touch. Hiermee kan niet alleen de verlichting, maar ook de beregening bediend worden door een smartphone, tablet of pc. De installatie is uitgevoerd door Heijmans.

9

ELDERS IN DE WERELD... Simon Property en Current presenteren ‘winkelcentrum van de toekomst’ Een van werelds grootste eigenaren van retailvastgoed, Simon Property Group, presenteert samen met Current het ‘winkelcentrum van de toekomst’. Het slimme winkelcentrum is met connected led-verlichting uitgerust. Current zal meerdere winkelcentra onder handen nemen, te beginnen met The Westchester in de plaats White Plains in de staat New York en Castleton Square in Indianapolis.

Ieder huis, gebouw en elke straat India heeft in 2019 led Het programma van de Indiase overheid om in het gehele land enkel led-verlichting te gebruiken – op straat, in gebouwen en in huizen – zal volgens de verantwoordelijke minister in 2019 afgerond zijn. Naar nu bekend is geworden, zijn er sinds 1 mei 2015 (red. de startdatum van het ‘Unnat Jyoti by Affordable LEDs for All’ (UJALA) programma) 90 miljoen led-lampen in gebruik genomen. Deze hebben grofweg geleid tot een besparing van 830 miljoen dollar aan energierekeningen.

Tankstationketen Pilot Flying J voorziet ruim 550 locaties van led-lampen Pilot Flying J, dat op meer dan 550 locaties in Canada en Amerika actief is met tankstations en daarmee marktleider is in Amerika, gaat zijn tankstations voorzien van led-verlichting. Dit gebeurt samen met Cree. Het gaat om zowel de binnen- als buitenverlichting. Het bedrijf heeft een overeenkomst gesloten met Cree voor de levering van led-verlichting, inclusief de luifels van parkeerplaatsen en downlights voor in de tankstations.

Verkoop autoverlichting doet omzet OSRAM groeien Osram heeft een sterk kwartaal beleefd door de grote vraag naar verlichting voor de automobielindustrie. De omzet steeg met zo’n 3 procent tot 1,4 miljard euro. De winst steeg naar 80 miljoen euro. Topman Olaf Berlien toont zich dan ook tevreden met een volgens hem ‘uitstekend kwartaal’. ‘We hebben het beste resultaat behaald in meer dan 20 kwartalen’, aldus Berlien.

Zuid-Korea gaat oled subsidiëren om China voor te blijven De Zuid-Koreaanse overheid wil subsidies in het leven roepen voor de ontwikkeling van oled-technologie om binnenlandse bedrijven zo Chinese concurrentente snel af te laten zijn. Dit meldt de Korea Times. Begin volgend jaar moet de subsidieregeling van kracht worden.

Deelstaat West-Australië plaatst led in alle verkeerslichten De regering van de deelstaat West-Australië, de grootste van het continent, heeft besloten alle verkeerslichten met led-verlichting te gaan uitrusten. Het is de eerste Australische staat die hiervoor kiest. Het programma om de led-verlichting aan te brengen kent een looptijd van zes jaar.

Parkeergarage Volkswagenfabriek Baunatal voorzien van led De personeelsparkeergarage bij het logistieke centrum van Volkswagen in Baunatal is door OSRAM voorzien van led-verlichting. Op de locatie zijn 450.000 Volkswagen-onderdelen opgeslagen. De 350 nieuwe armaturen zorgen voor een energiebesparing van 65 procent.

Amerikaanse stad Phoenix kiest bij 90.000 lantaarns voor led De Amerikaanse stad Phoenix in Arizona gaat in de openbare ruimte 90.000 ledlampen plaatsen. De energierekening moet hierdoor met 60 procent dalen, zo’n 2 miljoen dollar per jaar.

LG gaat fabriek bouwen voor massaproductie oled-verlichting LG gaat een nieuwe fabriek bouwen voor de massaproductie van oled-verlichting. De fabriek moet vanaf halverwege 2017 de vijfdegeneratie-oled-panelen produceren. LG verwacht dat de markt de komende 4 jaar jaarlijks zal verdubbelen.

Duitse studenten bouwen universiteitsgevel om tot Tetrisspel In het Duitse Kiel hebben 4 studenten hun universiteitsgevel omgetoverd tot een groot led-scherm waarop zij Tetris kunnen spelen middels led-lampen.

THIS SUMMER, MORE THAN LIGHT WILL ADVANCE LEDVANCE is uw nieuwe en tegelijkertijd vertrouwde partner voor algemene verlichtingsproducten van OSRAM – wereldwijd, maar met lokale teams van deskundigen. Voor ons is vooruitgang in verlichting meer dan een belofte: het is een instelling. Bekijk de nieuwe producten in ons assortiment, die vanaf 1 juli verkrijgbaar zijn: ∙ Uitgebreid assortiment OSRAM lampen ∙ Edition 1906: vintage lampen en armaturen ∙ LEDVANCE led-armaturen: De standaard. Opnieuw gedefinieerd. Ga voor meer informatie naar LEDVANCE.NL

lichtflitsen kort nieuws

LUMINAID is gestart met de uitlevering van het eerste van meer dan 10 projecten waarbij het nieuw led-lijnverlichtingssysteem DATALUX.IQ wordt toegepast. DATALUX.IQ is een DC-gestuurde lichtlijn, waardoor het armatuur onderhoudsvrij is. De voeding is aan het begin van de lichtlijn geplaatst. Het Limburgse bedrijf Keulen Vleeswaren is overgestapt op led-verlichting van Saled. Zowel de productiehallen als de kantoren en overige ruimten zijn nu verlicht middels led-lampen. In het pand zijn in meer dan 400 lichtbronnen vervangen. Waterschap Zuiderzeeland gaat het Waterschapshuis in Lelystad en twee regiokantoren verbouwen. Het waterschap neemt maatregelen die zorgen voor verminderd energieverbruik, zoals led-verlichting. De resterende energie die nodig is, wordt bij het waterschaphuis opgewekt door bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen of door gebruik te maken van warmte-koude-opslag. Havé-Digitap heeft het magazijn van Montapacking met led-verlichting uitgerust. Montapacking verzorgt 4 vier vestigingen in Nederland de afhandeling van het volledig logistieke proces voor een groot aantal webshops. Osram heeft de zesde generatie van het SubstiTUBE gamma gelanceerd. Het bevat een reeks nieuwe producten om traditionele fluorescentielampen te vervangen, zoals een T5 led-versie. Er was al een T8 led-versie beschikbaar. Koppert Cress, de teler van micro-groenten uit Monster, gaat opnieuw uitbreiden en kiest daarbij voor led-armaturen van Lemnis Oreon. Voor de verlichting boven de cressen is net als in 2010 en 2014, wederom gekozen voor led-verlichting. De Lighting Design Academy start in september met de nieuwe lichtopleiding Hogere verlichtingstechniek. Het wordt een opleiding die een technische verdieping in het vakgebied licht aanbiedt.

GEPRESENTEERD DOOR

Tandartsketen Dental Clinics gaat behandelkamers in zijn vestigingen voorzien

van led-verlichting. Met een vijftal led-panelen worden de behandelstoelen straks verlicht. Na een test zijn vijf filialen al overgestapt. De verlichting wordt aangeschaft bij Saled. Zeeland Belting Service (ZBS) heeft ledverlichting van LuxImprove in gebruik genomen. Dit bedrijf is producent van transportbanden en heeft haar productiehal van led voorzien. Lux-Improve heeft gekozen voor led highbay klokarmaturen, led tl-buizen en led-panelen. Saled heeft de parkeergarage van appartementencomplex De Biezenkamp in Leusden van led-verlichting voorzien. Saled heeft de verlichting geplaatst in opdracht van de Vereniging van Eigenaren (VvE) en de woningstichting. De in totaal 77 TL-buizen van 75 watt zijn nu vervangen door 22 watt led-tubes. Lagotronics heeft haar nieuwe DecaLED 2016 catalogus geïntroduceerd, waarin diverse nieuwe led-armaturen, ledstrips, sturingen en profielen zijn opgenomen. Het merk DecaLED is inmiddels ruim 10 jaar met led-producten op de internationale verlichtingsmarkt te vinden. Bonnefleur, een bloemenwinkel waar ook planten en woonaccessoires te vinden zijn, is gestart in 1998. De inmiddels 7 vrolijke winkels, zijn door Romar van ledverlichting voorzien. Na een testperiode met Saled led-lichtbronnen kiest polypropyleenspecialist Timzo definitief voor led-verlichting. Begin april heeft Saled de gehele opslaghal voorzien van 165 watt schotel high bays. Eaton heeft een revolutionaire nieuwe dimmer op de markt gebracht die geschikt is voor alle gebruikelijke soorten spaar- en ledlampen. De Smart Dimmer kan ook worden gebruikt voor led-lampen met een laag vermogen. Romar heeft led-verlichting geplaatst in de nieuwe belevingsruimte van het Sophia Kinderziekenhuis. De CF-lounge is bij vernieuwing omgetoverd in een ‘persoonlijke snoezelruimte’. CF is een ernstige erfelijke chronische ziekte.

INOTEC Noodverlichting levert de 230 volt centrale noodverlichting (red. conform NEN-EN 50171) voor de nieuwbouw van DC2 op bedrijvenpark Acht in Eindhoven. Het is een nieuw gebouw van 70.000 vierkante meter. Livingprojects heeft voor het vierde jaar op rij een iconisch object ter ere van ‘Global Greening’ verlicht met ledverlichting. Dit jaar kleurden de grote ‘I amsterdam’ letters op Amsterdam Airport Schiphol groen. Romar heeft de kroonluchters van Kasteel Rhoon voorzien van led-verlichting. Het bedrijf heeft de warmgekleurde verlichting geplaatst in de Empire Zaal van het Kasteel. Stichting Kasteel Rhoon wil stap voor stap moderniseren, maar toch het authentieke karakter behouden. Veko Lightsystems heeft een led-armatuur met een output van 180 lumen per watt gepresenteerd. Volgens het bedrijf een nog niet eerder gerealiseerd armatuurrendement. Philips en Vodafone gaan samenwerken op het gebied van Internet of Things en connectiviteit. Met dit partnership stellen de bedrijven stadsbesturen in staat connected lighting te implementeren. REVEB heeft led-verlichting voor Racketcentrum Kapelle geleverd die geplaatst is door installatiebedrijf Heijnen-Stuij. Er zijn 32 REVEB armaturen van de Luci Series geplaatst inclusief led-besturing wat het vebruik drukt met 75 procent. Certhon heeft afgelopen werelds eerste volledig daglichtloos gekweekte komkommers geoogst. Met speciaal ontwikkelde watergekoelde led-verlichting heeft Certhon het in de PlantyFood groeicel mogelijk gemaakt om daglichtloos te telen. PlantyFood is een teeltmethodiek om groentezaden daglichtloos op te kweken tot volgroeid product. CLS LED heeft led-verlichting geleverd voor de Mohammed Nasser el Sabah Moskee. De ‘piramidemoskee’, gebouwd in 1981, is te vinden in het Ras-Salmiya gebied in Koeweit-stad.

ledmagazine 13

THIS SUMMER, LAMPS WILL ADVANCE Wij brengen graag licht in de duisternis, dus maak kennis met LEDVANCE! Bekijk ons nieuwe assortiment OSRAM lampen, verkrijgbaar vanaf 1 juli: ∙ Uitgebreid assortiment volglazen ledlampen ∙ Edition 1906 – vintage lampen en armaturen ∙ … en nog veel meer! Ga voor meer informatie naar LEDVANCE.NL

DE OPENBARE RUIMTE: HET NIEUWS IN CIJFERS

3.259

1 op de 10 inwoners van de Vlaamse plaats Ieper hebben hun handtekening gezet onder een petitie om ‘s nachts de openbare verlichting weer aan te zetten. In totaal gaat het om 3.259 Ieperlingen die de petitie getekend hebben.

11

Met de ondertekening van de Samenwerkingsovereenkomst Openbare Verlichting Zeeland hebben de Zeeuwse netbeheerder Enduris en 11 gemeentelijke beheerders van de openbare verlichting in Zeeland deze week hun samenwerking bekrachtigd. Ook Zeeland-Seaports, provincie Zeeland en waterschap Scheldestromen participeren.

Modernista breidt ‘De vuurkorven van Ede’ verder uit Het aantal ‘vuurkorven’ in het centrum van Ede wordt verder uitgebreid naar onder andere het Doelenplein. De Lampenkappen in het centrum van de stad Ede dienen meerdere doelen. Allereerst zorgen ze voor licht en sfeer. Daarnaast realiseren ze een intuïtieve verbinding tussen het centrum en het nabijgelegen Bospoortgebied en is de ruimte voor het

Oude Postkantoor verworden tot een ware ontmoetingsplek. Binnen een zeer kort tijdbestek zijn de Lampenkappen volgens de gemeente niet meer weg te denken uit het straatbeeld en hebben de inwoners van Ede de armaturen omgedoopt tot de vuurkorven van Ede. Het armatuur is een ontwerp van ipv Delft en is exclusief verkrijgbaar via Modernista.

Landingsbaan 01/19 Brussels Airport krijgt led-verlichting Brussels Airport neemt komende zomer landingsbaan 01/19 onder handen voor groot onderhoud. Van 26 juli tot 25 september 2016 zal de landingsbaan, die onder meer led-verlichting, krijgt buiten gebruik zijn. De start- en landingsbanen op Brussels Airport moeten om de 30 jaar grondig vernieuwd worden. De renovatie vindt vanwege de weersomstandigheden plaats in de zomer om zo het risico op vertragingen te minimaliseren. Vorige zomer is baan 07R/25L grondig vernieuwd, dit jaar wordt de dwarsbaan 01/19 onder handen genomen. De bovenste asfaltlagen worden afgeschraapt en heraangelegd, de verharde bermen en afwatering worden vernieuwd, de riolering wordt gerenoveerd en de lichtbakens krijgen led-lampen.

Nijmeegse Waalbrug krijgt led-lampen voor aanlichting

GEPRESENTEERD DOOR

De gemeente Nijmegen grijpt het groot onderhoud aan de Waalbrug aan om de aanlichting van de brug aan te pakken. De huidige spots maken plaats voor ledverlichting die zowel in wit als in kleur kan aanstralen. Met de nieuwe spots wordt volgens de gemeente de bijzondere constructie van de brug beter zichtbaar

en krijgt het icoon van de stad ook ‘s avonds de aandacht die het verdient. Met RGB-spots kan de brug incidenteel in iedere gewenste kleur worden aangelicht. Zo kan letterlijk kleur worden gegeven aan bijzondere momenten in de stad. Het verlichtingsplan wordt de komende periode verder uitgewerkt.

24

Limburgers moeten vaker de fiets pakken. Daarom investeert de Provincie Limburg de komende 4 jaar 24 miljoen euro in het Uitvoeringsprogramma Fiets 20162019. Er wordt onder meer nieuwe verlichting geplaatst.

265

Als het aan de gemeente Moerdijk ligt wordt de buitenkant van een aantal bijzondere kerken in de kernen verlicht met behulp van led-aanstraalverlichting. Inmiddels hebben 7 kerkgemeenschappen aangegeven dat ze gebruik willen maken van het initiatief.

12

CityTec heeft een oplaadbaar noodarmatuur ontwikkeld voor het moment dat openbare verlichting langdurig uitvalt. Het armatuur geeft langdurig verlichting zonder bijladen, van 12 dagen in de winter tot 30 in de zomer.

115.254

De gemeente Terneuzen laat de parkeergarage Oostkolk vernieuwen. Er wordt onder meer led-verlichting geplaatst. De totale investering bedraagt 115.254 euro. Momenteel is de parkeergarage nog uitgerust met tl.

600

Innolumis heeft ‘een grote order’ ontvangen van de gemeente Barneveld voor de levering van Mini Nicole led-armaturen. Uiteindelijk komen er 600 nieuwe armaturen.

14 ledmagazine

ledmagazine 15

ROGER CHU (LEDINSIDE/TRENDFORCE)

‘Chinese led-fabrikanten moeten om te overleven fusies en overnames nastreven en schaalgrootte creëren’

‘DIVERSE BEDRIJVEN ZULLEN LED-MARKT IN 2016-2017 VERLATEN’ Philips brengt de lichtdivisie naar de beurs. OSRAM splitst zijn bedrijven in 2 delen. Fagerhult en nieuwkomer Nordeon kopen concullega’s op. Het is duidelijk: de verlichtingsindustrie schudt, sinds de opmars van led-verlichting, op haar grondvesten. Maar wat staat de industrie de komende jaren nog te wachten? De redactie van LED Magazine ging op onderzoek uit en spreekt met marktonderzoekers die de actuele ontwikkelingen duiden.

V

óór de opkomst van led-verlichting waren de meer geavanceerde lichtoplossingen die commercieel verkrijgbaar waren – zoals fluorescentie-, halogeen en gasontladingslampen – afkomstig van een paar grote Europese en Amerikaanse bedrijven’, opent Roger Chu, research director bij LEDinside (red. een divisie van marktonderzoeksbedrijf TrendForce), het gesprek met de redactie van LED Magazine. ‘De markt was in handen van spelers als Philips, OSRAM en GE. Daar deze grote bedrijven over de cruciale technologieën beschikten en in de loop der jaren uitgebreide verkoopnetwerken hadden ontwikkeld, waren hun marges hoog en bleven hun geldstromen stabiel.’ Buitenlandse uitdagers In het rapport ‘2016 Global LED Lighting Market Trends Report’ van LEDinside voorspelt het bedrijf dat de led-verlichtingsmarkt van 2015 naar 2016 groeit van 25,7 naar 30,5 miljard dollar. De marktpenetratie van led-verlichting zal daarbij groeien van 31 procent afgelopen jaar naar 36 procent in dit kalenderjaar. Op het moment dat de verlichtingsmarkt het tijdperk van solid state lighting betrad, veranderden volgens Chu de technologische uitdagingen evenwel. De term solid state (red. vaste toestand) refereert aan het feit dat het licht van een led afkomstig is van een vast voorwerp in plaats van een vacuüm of gasbuis zoals het geval is in traditionele gloeilampen en fluorescentielampen. ‘De barrières rond de led-markt zijn gerelateerd aan de ontwikkeling van chips, modules en fluorescerende materialen. Terwijl de gevestigde orde in de Verenigde Staten en Europa de beschikking heeft over diverse belangrijke patenten rond led- en andere kerntechnologieën, zijn zij niet in staat geweest om de sterke toename van nieuwe toetreders uit Japan, Taiwan, Zuid-Korea en China in te dammen. Chinese led-fabrikanten n het bijzonder zijn daarbij iin staat gebleken om in de markt van led-chips en -modules buitenlandse uitdagers te ondermijnen, als gevolg van overheidssubsidies die zij ontvangen. Over het geheel genomen, zijn de gevestigde internationale verlichtingsbedrijven hierdoor niet in staat geweest om de opkomst van Aziatische led-fabrikanten te stoppen, ondanks het feit dat sommige spelers dus over belangrijke patenten en exclusieve technologie beschikken.’ Marges onder druk Volgens Chu is het niet gek dat giganten als Philips en OSRAM in de afgelopen jaren niet in staat zijn gebleken om een zelfde dominante positie in de markt van led-verlichting op te bouwen

FAGERHULT EN NORDEON KOPEN Fagerhult, dat met een omzet van 420 miljoen euro in 2015 tot de grotere Europese spelers gerekend mag worden als het om verlichting gaat, heeft sinds 2009 niet alleen haar omzet met 161 miljoen euro zien groeien, maar ook de winst meer dan zien verdubbelen tot 42 miljoen euro. In maart kocht het Zweedse bedrijf voor 40 miljoen euro de Duitse collega LED LINEAR. Dit laatste bedrijf produceert lineaire led-verlichting, ledmodules en andere armatuuronderdelen voor zowel zakelijke, indoor als outdoor toepassingen. De Nordeon Groep breidde haar bedrijvengroep enkele weken eerder uit met een nieuw lichtfamilielid: WILA. Deze Duitse lichtfabrikant is bekend van haar architecturale indoorverlichting. WILA werd opgericht in 1857 te Iserlohn (Duitsland) als fabrikant van OEMonderdelen voor de meubelindustrie en is al sinds 1932 actief in verlichting. In de afgelopen jaren wist de Nordeon Group al Griven en Hess over te nemen. Nordeon is dan ook sinds enkele jaren de rising star in de internationale verlichtingsindustrie. Eerder kocht het bedrijf namelijk al 5 Europese productiefabrieken voor led-verlichting op. Bovendien is met InstallerDirect. com een zogenaamde online wholesaler in de markt gezet. De succesfactor? Het kwaliteitskeurmerk ‘made in Germany’ en een terugverdientijd van twee jaar. De investeringsmaatschappij Varova is overigens de drijvende kracht achter het lichtmerk Nordeon.

als zij hadden in de markt van conventionele verlichting. ‘Als marktonderzoeker constateren wij dat de winstgevendheid van de verlichtingsindustrie niet zo hoog is als voorheen, omdat technologische barrières aanzienlijk zijn veranderd met de komst van led-verlichting. Voor de grote Amerikaanse en Europese bedrijven geldt dat zij grote moeite hebben om hun marges te behouden. Ze zullen vermoedelijk ook een meer pessimistisch toekomstbeeld van de gehele verlichtingsindustrie hebben en de komende jaren een veel tragere groei verwachten. Als direct gevolg zullen de grote bedrijven hun middelen

ledmagazine 17

THIS SUMMER, LUMINAIRES WILL ADVANCE Wij brengen graag licht in de duisternis, dus maak kennis met LEDVANCE! Bekijk ons nieuwe assortiment armaturen, verkrijgbaar vanaf 1 juli: Ga naar LEDVANCE.NL

GEPRESENTEERD DOOR

verplaatsen naar de toepassingsmarkt waar zij grotere kansen zien. Voor de Chinese led-fabrikanten geldt dat zij – hun kernactiviteit is immers de productie van led en verlichtingsproducten – om te overleven fusie en overnames moeten nastreven om voldoende omvang te creëren.’ Radicaal verschillend Philips en OSRAM, elkaars naaste concurrenten, kiezen beide een volledig ander pad. Waar de Nederlandse fabrikant kiest voor een beursgang, kiest het Duitse OSRAM voor een natuurlijke splitsing waarbij het zelf 2 bedrijven creëert. LEDVANCE wordt daarbij het nieuwe bedrijf dat zich toelegt op led-verlichting. Volgens marktexperts streven de twee bedrijven andere doelen na. Philips wil volgens persbureau Reuters haar wereldwijd leidende positie in conventionele en led-lampen vasthouden, waarbij steeds meer winst moet voortkomen uit de verkoop van complexere

PHILIPS EN OSRAM MAKEN VAART Begin mei was de kogel door de kerk: Philips Lighting gaat definitief naar de beurs en krijgt een notering aan de Euronext in Amsterdam. Philips gaat in eerste instantie 25 procent van de aandelen aanbieden. Dit terwijl Philips vorig jaar nog een traject startte waarbij een verkoop aan investeringsmaatschappijen onderzocht is. Het Eindhovense lichtbedrijf vond de biedingen van de kandidaten echter dusdanig tegenvallen, dat voor een beursgang gekozen is. Philips Lighting behaalde vorig jaar een omzet van ruim 7,4 miljard euro en is in dat perspectief een stuk groter dan Fagerhult en Nordeon (red. zie andere kader). De verkoop van led-producten steeg voor Philips in het eerste kwartaal met 27 procent en de led-verkopen bedragen nu 50 procent van de lichtverkopen. OSRAM kondigde afgelopen winter de naam aan van haar nieuwe business unit Lamps, LEDVANCE, die ontstaat na de splitsing van het bedrijf in een deel ‘led’ en een deel ‘algemene verlichting’. De naam weerspiegelt enerzijds de trend in de richting van led op de verlichtingsmarkt en anderzijds de mogelijkheden die deze ontwikkeling met zich meebrengt – mogelijkheden die het bedrijf actief wil aangrijpen. LEDVANCE zal vanaf 1 juli 2016 definitief legale entiteit te zijn. Het nieuwe bedrijf zal ongeveer 8.900 mensen in dienst hebben, actief zijn in 120 landen en op jaarbasis een omzet genereren van ongeveer 2 miljard euro.

verlichtingssystemen aan zakelijke klanten. OSRAM zou volgens Reuters de algemene verlichtingstak ‘volledig opgeven’ en willen verkopen. Het bedrijf zou vol willen inzetten op de productie van led-chips – onder meer via een nieuwe fabriek van 1 miljard euro in Maleisië – die verwerkt worden in lampen en systemen voor algemene verlichting. Chu verwacht dat meer verlichtingsbedrijven, zowel toetreders als gevestigde namen, radicaal verschillende strategische beslissingen gaan nemen. ‘Deze zullen gebaseerd zijn op de beschikbare middelen en dat brengt voor ieder individueel bedrijf zijn eigen uitdagingen met zich mee. Ons meest recente onderzoek laat zien dat de led-industrie een periode is ingegaan van teruglopende marges die sterk onder druk staan. De vooruitzichten blijven onzeker. Bedrijven die niet concurrerend in prijs kunnen zijn en een gebrek hebben aan betere opties, zullen de markt in de periode 2016-2017 verlaten.’

18 ledmagazine

Peter Kleijwegt (Ledyears)

‘Iedereen wil overal altijd meest actuele informatie’ Peter Kleijwegt stond in 1998 aan de basis van Data Display. Het bedrijf veranderde recent haar naam in Ledyears en is in bijna 20 jaar tijd uitgegroeid tot een onderneming met 40 personeelsleden en circa 30.000 in Nederland geïnstalleerde informatiedisplays.

ledmagazine 19

E

n vanaf de eerste dag bieden wij al led-displays aan’, opent Kleijwegt het gesprek. De recente naamsverandering is volgens de directeur doorgevoerd om verwarring te voorkomen met het gelijknamige Ierse bedrijf Data Display. ‘Wij zijn al sinds 1998 de Nederlandse vertegenwoordiging van deze Ierse producent, maar ontwikkelen en produceren ook displays in eigen huis.’ De jaren negentig zijn volgens Kleijwegt de begindagen van led als informatiedrager. Wat begon met kleine lichtkranten is inmiddels uitgegroeid tot megagrote led-reclamezuilen en signaleringsborden met sensoren en led boven vrijwel alle Nederlandse snelwegen. ‘Wij voeren zowel commerciële als overheidsprojecten uit’, duidt Kleijwegt. ‘Mobiliteit, sport, reclame en industrie zijn de afzetmarkten. Bij mobiliteit gaat het om verkeerssignalering, maar ook om informatiedisplays in het openbaar vervoer. Bij sport kun je denken aan scoreborden, bij reclame aan advertentiezuilen en bij industrie aan informatiedisplays over veiligheidsaspecten in productiehallen.’ Ledyears verzorgt het traject van A tot Z; van productie tot levering, installatie, beheer en onderhoud. ‘Wij leveren onze systemen daarbij tegen een vastgesteld service level. Doordat wij de ontwikkeling en (assemblage)productie zelf in handen hebben – waarbij de led-blokken onder onze auspiciën in China vervaardigd worden – kunnen wij dat niveau garanderen.’ De led-technologie heeft zich volgens Kleijwegt sinds 1998 significant verbeterd. ‘De meeste progressie is misschien wel geboekt op het gebied van helderheid. Iets wat met name voor buitentoepassingen cruciaal is. Direct zonlicht zorgde in het verleden

regelmatig voor onleesbare displays. Dat is echter verleden tijd. Dat de klachten vandaag de dag over te felle displays gaan, zien wij dan ook als een compliment.’ Overigens maakt Ledyears niet alleen led-, maar ook lcd- en tft-displays. Kleijwegt: ‘Doordat de pixeldichtheid van led steeds beter wordt, is het ook voor korte leesafstanden een concurrent van tft en lcd aan het worden. Tegelijkertijd moet ik opmerken dat er technieken in opkomst zijn die nog zuiniger zijn dan led. Een voorbeeld is e-paper dat bijvoorbeeld voor bushaltes zeer geschikt is.’ Kleijwegt ziet naast een zich ontwikkelende techniek, ook een groeiende markt. ‘De behoefte aan displays neemt in alle markten toe en is te danken aan de groeiende informatiebehoefte van mensen. Wij spinnen garen bij het feit dat iedereen op ieder tijdstip van de dag de meest actuele informatie wil.’ ‘Wij willen voorop blijven lopen in innovatie’, vervolgt Kleijwegt. ‘Niet alleen met het terugdringen van het energieverbruik, maar ook met de opkomst van Internet of Things. Het koppelen van (coöperatieve) displaysystemen aan de omgeving is slechts een van de voorbeelden. Een andere ontwikkeling is remote diagnostics. Onze software is gebaseerd op “open source”-techniek zodat deze optimaal aan andere systemen gekoppeld kan worden. Vandaag de dag monitoren wij op afstand al ruim 3.000 informatiedisplays. 24 uur per dag en 7 dagen per week. Dit neemt in de toekomst alleen maar toe.’ En of led-technologie over 5 jaar nog altijd dominant is in de displaymarkt? ‘In sommige markten zeker, maar het is niet onwaarschijnlijk dat tft en lcd marktaandeel gaan winnen.’

Led-displays en NEN-EN12966 Dynamische informatiedisplays, die langs de openbare weg worden geplaatst, moeten voldoen aan de NENEN12966. Een door de NEN opgestelde normering op basis van Europese wetgeving. De norm is een soort kwaliteitsstandaard voor de markt en de eindgebruikers. De norm NEN-EN12966 gaat dan ook over de kwaliteit van informatieoverdracht aan weggebruikers langs openbare wegenm op verticale verkeerstekens en variabele verkeersborden. De norm houdt zich bezig met uiteenlopende aspecten van de informatiepanelen zoals behuizing, contrast, lichtopbrengst, kleurspectrum en zichthoek. Om producten te laten certificeren volgens deze norm moeten leveranciers strenge keuringen en intensieve testen ondergaan bij onafhankelijkem door de overheid geaccrediteerde testcentra. Hierbij wordt zowel het product als de productieomgeving getest. Bij de productie betekent het bijvoorbeeld dat het bedrijf moet beschikken over bepaalde meetapparatuur, maar ook dat het bedrijf de producten via een bepaald proces moet produceren en leveren. In het kader van de normen worden de informatiepanelen aan diverse testen onderworpen. Zoals de watertest, de stoftest, de corrosietest, de temperatuurtest en de triltest. Op basis van de eisen wordt de specificatie van de testen uitgedrukt in classificaties. De gestelde eisen zijn afhankelijk van de plaats en het type weg.

20 ledmagazine

ledmagazine 21

STRATEGIC ROADMAP LIGHTINGEUROPE

‘LICHTINDUSTRIE MOET WEG VAN DE COMMODITIES’

De verschillende scenario’s die LightingEurope in haar Strategic Roadmap 2025 schetst gevisualiseerd

‘Voor de eerste keer in de geschiedenis kijkt een Europese industrie 10 jaar vooruit en vertelt wat de toegevoegde waarde kan zijn van goede verlichting als een levenswaarde voor ieder mens.’ Aan het woord is André ten Bloemendal, voorzitter van de taskforce die binnen LightingEurope de Strategic Roadmap 2025 heeft gemaakt.

L

ightingEurope vertegenwoordigt meer dan 1.000 lichtbedrijven en hun 100.000 medewerkers, die gezamenlijk een jaaromzet van 20 miljard euro kennen. De Strategic Roadmap 2025 die de organisatie tijdens de vakbeurs Light+Building presenteerde, definieert het ‘plan de campagne’ van de Europese verlichtingsindustrie. Markttoezicht, industriebeleid, handel en douane en standaardisatie zijn belangrijke onderwerpen. De roadmap is volgens LightingEurope opgesteld om te borgen dat de Europese lichtindustrie met één stem haar toekomst aan Europa en de rest van de wereld toont. Circulaire economie Diederik de Stoppelaar, secretaris-generaal bij LightingEurope, over het document: ‘We konden deze roadmap niet op-

stellen zonder het milieu in ogenschouw te nemen. De lichtindustrie is zich bewust van haar impact op het milieu en heeft antwoorden gezocht op de uitdagingen die de circulaire economie met zich meebrengt. Inclusief de bijbehorende acties en oplossingen.’ Ten Bloemendal vult aan: ‘De veranderingen vinden voor onze industrie niet alle in een keer plaats. Wij kijken tot 2025 naar een reeks van onderwerpen. Allereerst is dit ‘ledification’ (red. de opmars van led-verlichting) voor (energie)efficiënte verlichting, gevolgd door intelligente verlichtingssystemen voor hogere duurzaamheid en als laatste stap het zogenaamde “human centric lighting” voor het welzijn van de mens. Dat laatste facet is het ultieme doel voor 2025, ondersteund door de circulaire economie. Want we moeten in Europa

iets doen om te voorkomen dat andere continenten het voordeel en de leidende rol die wij als Europese lichtindustrie hebben overnemen.’ Voor ieder onderdeel van de roadmap heeft LightingEurope verschillende actiepunten opgesteld. Voor de ‘ledificatie’ wordt onder meer gestreefd naar vereenvoudigubg van de regelgeving voor energie-efficiënte producten via de One Lighting Regulation (1LR) en de ontwikkeling van een vastberaden strategie om producten van slechte kwaliteit en producten die niet aan de regulering voldoen te weren via markttoezicht. Weg van commodities ‘We bevinden ons te midden van een transitie naar slimme verlichting’, stelt Jan Denneman, president van Lightin-

gEurope. ‘En hopelijk zal dit leiden tot de markering van een golf van vernieuwing in de vorm van “human centric lighting”. Dit met een betere gezondheid, beter welzijn en meer effectieve verlichting voor mensen als gevolg. En in alle aspecten van het leven van de mens: thuis, op het werk, op scholen, ’s nachts en in het transport.’ Verlichting moet volgens LightingEurope een maatschappelijke bijdrage aan de gezondheid van de mens gaan leveren door een verhoogde efficiency op het werk, lagere ziektepercentages, sneller herstel, betere leerprestaties en een verbeterde kwaliteit van leven. Meer banen ‘Het geeft de lichtindustrie een toekomst die veel verder gaat dan energie-effici-

ëntie’, vervolgt Denneman. ‘Licht is meer dan energie-efficiëntie, het gaat ook om het welzijn en de gezondheid van mensen, oftewel human centric lighting. Het voorkomt tegelijkertijd dat we een industrie van commodities worden die enkel gericht is op lagere prijzen. Daarbij zie ik tegelijkertijd veel uitdagingen: het Europese vestigingsklimaat voor productiebedrijven, het hoge aantal reguleringen en het gebrek aan standaarden.’ ‘Niet meer of minder regelgeving, maar enkel relevante regelgeving is het juiste antwoord’, aldus De Stoppelaar. ‘Wij besparen als sector al energie sinds de jaren tachtig. Daar hebben wij geen regulering voor nodig, die zorgt enkel voor vertraging.’ Om haar leidende positie te behouden doet de lichtindustrie in de roadmap enkele dringende oproepen aan de

Europese Unie. Zo wordt gevraagd om het denken rond ‘invented and made in Europe’ te versterken, het productie- en R&D-klimaat meer attractief te maken en een handelspolitiek te ontwikkelen ten faveure van de (licht)industrie. Groeifactoren LightingEurope zal verder de voorwaarden en de groeifactoren voor de Europese lichtindustrie bepalen. Voorbeelden zijn stimuleringspakketten en het initiëren van vrijwillige standaarden. LightingEurope wil ondertussen samen met de Europese regelgevers de lichtmarkt laten groeien door de uitrol van meer intelligente verlichting, hogere percentages renovaties en human centric lighting. Het eindresultaat? meer banen in de Europese lichtindustrie…

22 ledmagazine

ledmagazine 23

LIGHT+BUILDING BREEkT ALLE RECORDS

MEER BEZOEKERS, EXPOSANTEN EN BEURSOPPERVLAK 2.589 exposanten uit 55 landen, 248.500 vierkante meter beursvloer en 216.000 bezoekers. Het zijn de recordcijfers van de vakbeurs Light+Building 2016. In 2018 vindt de beurs plaats van 18 tot en met 23 maart.

D

e exposanten waren dit jaar afkomstig uit 55 verschillende landen. De beurs kende dit jaar bijna 100 exposanten extra ten opzichte van de vorige editie. In 2014 telde Light+Building 2.495 exposanten en dit jaar werd er dan ook een lichte groei van 4 procent gerealiseerd. De beursoppervlakte nam toe met 3.500 vierkante meter; het aantal meters beursoppervlakte groeide daardoor anderhalf procent. Tenslotte kwamen er bijna 5.000 extra bezoekers, een groei van 2,3 procent. De Luminale, ook wel bekend als de biënnale van de lichtcultuur (red. een tweejaarlijkse

kunstmanifestatie voor verlichting), trok dit jaar bijna 200.000 bezoekers. De Luminale vindt sinds 2002 in de avonduren van Light+Building plaats in de stad Frankfurt. Dit jaar waren er meer dan 200 kunstwerken. Grenzen van groei Overigens komen zowel exposanten als bezoekers steeds vaker van buiten Duitsland. Maar liefst 49 procent van de bezoekers kwam van buiten Europa. Italië, Nederland, Frankrijk, Groot-Brittannië en China zorgden na Duitsland daarmee voor de meeste bezoekers. Opmerkelijk

is volgens de beursorganisatie de significante toename van bezoekers uit Turkije, India, Marokko en Iran. Ondanks dat de vakbeurs daarmee tegen de grenzen van de capaciteit van Messe Frankfurt en daarmee de groei van de beurs aanloopt, is directeur Wolfgang Marzin tevreden. ‘De resultaten onderstrepen dat wij wereldwijd marktleider zijn als beurs voor verlichting en gebouwdiensten. Het is daarbij goed om te zien dat de industrie een positieve stemming heeft over de marktgroei voor de komende jaren.’ Digitalisering, netwerken en energieefficiëntie waren de sleutelonderwerpen

die in alle beurshallen terugkwamen en volop de aandacht van de industrie genieten’, aldus Klaus Mittelbach, voorzitter van het Duitse Zentralverband Elektrotechnik- und Elektronikindustrie (ZVEI). Onlosmakelijk verbonden Of zoals Ingolf Jakobi, algemeen directeur van het Zentralverband der Deutschen Elektro- und Informationstechnischen Handwerke (ZVEH) het verwoordt: ‘Intelligente gebouwen en energie-efficiëntie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in deze tijd van digitalisering. Beide thema’s – en dus ook de

expertise van de elektrotechnici in deze vakgebieden – waren meer dan ooit op de beursvloer aanwezig.’ Jürgen Waldorf, directeur van de lichtdivisie van ZVEI, ziet een toenemende aandacht voor het zogenaamde ‘human centric lighting’. ‘Dit jaar zagen we extra veel lichtoplossingen die gericht zijn op het verbeteren van de kwaliteit en de energie-efficiëntie van de verschillende aspecten van het dagelijks leven. Ik geloof dat in de toekomst nog meer lichtoplossingen gekenmerkt zullen worden door deze ontwikkeling en dat dit nieuwe businessmodellen voor de sector met zich meebrengt.’

‘85 procent van de Duitse exposanten beoordeelt de huidige economische situatie als voldoende tot goed, bij de bezoekers waardeert maar liefst 98 procent de situatie als voldoende tot goed’

ledmagazine 25

COLUMN NIEUWE PRAkTIjkRICHTLIjN OVL

GROTE VERSCHILLEN IN LED-LAMPEN VOOR CONSUMENTEN

‘HANDIGHEIDJES OM TE KOMEN TOT EEN KEUZE’

Zoals iedereen weet zijn er vandaag de dag voor gloeilampen en halogeenspotjes voldoende

Uiterlijk eind 2016 moet de nieuwe praktijkrichtlijn

retrofit led-lampen beschikbaar. Deze lampen zijn

openbare verlichting opgeleverd worden. ‘Vorig jaar

waarschijnlijk alle door de fabrikant keurig getest

zijn er nieuwe Europese normen en een Technical

volgens de LM79-08-norm. De consument weet dan precies hoeveel licht (lumen) deze lampen geven en wat het verbruik is in watt. Dit zegt echter nog niets over belangrijke kwaliteitsaspecten zoals het knipperen en de levensduur van de led- lamp. Om inzicht te krijgen in de kwaliteit van led-lampen voor consumenten heeft het lichtlab van OliNo recent 112 led-lampen doorgemeten van de volgende bekende merken: Bailey, Calex, EGLO, Megaman, Osram, Pharox, Philips, SPL, Sylvania, Toshiba en XQ-Lite. Het knipperen van lampen kan als hinderlijk worden ervaren en gezondheidsklachten zoals hoofdpijn veroorzaken. Ook kunnen er gevaarlijke situaties ontstaan door het stroboscoopeffect bij draaiende machines. Er zijn echter geen normen en velen weten niet eens dat dit een probleem kan zijn. Wat misschien niemand beseft is dat gloeilampen ook knipperen. Dit komt omdat de gloeidraad opgloeit en weer afkoelt met de dubbele frequentie van het lichtnet, te weten 100 keer per seconde. Dit proces is traag genoeg zodat het lichtniveau niet meer dan 20 procent daalt. Hierdoor wordt dit niet als hinderlijk ervaren. Led-lampen daarentegen kunnen veel sneller aan- en uitgaan dan een gloeilamp. Hierdoor kan een led-lamp fors gaan knipperen als de stroom niet goed gelijkgericht wordt in de driver. Uit de metingen voor knipperen zien we dan ook dat er grote verschillen zijn bij led-lampen voor consumenten. De meerderheid (71 procent) van de consumenten led-lampen knippert niet of weinig. 32 procent van de led-lampen knippert echter wel hinderlijk (noot: de som is meer dan 100 procent).

Report voor openbare verlichting gepubliceerd en die Een goede led-lamp kan 30.000 uur of meer branden mits de lamp goed ontworpen is. Dat betekent elektronicacomponenten en een opbouw van goede kwaliteit en een goede afvoer van de warmte. Door tijdens het opwarmen van de lamp te kijken naar de efficiëntiedaling kan men zien of de lamp te warm wordt. Als de daling te groot is wil dit zeggen dat de led-chip te warm is geworden. Dat is een indicatie voor een kortere levensduur. Dit laatste wordt ook bevestigd in onze ASSIST L70-levensduurmetingen. Uit onze metingen volgt dat ongeveer 26 procent van ledlampen voor consumenten problemen geeft bij het opwarmen. Dit is een indicatie voor een mogelijk levensduurprobleem. Uit de metingen komt naar voren dat men niet kan zeggen of een bepaald merk slecht of goed scoort op knipperen of warmtemanagement. Er is een flinke variatie tussen de verschillende lampen, ook binnen een en hetzelfde merk. Op het oog identieke lampen kunnen behoorlijk verschillen. De enige manier om te ontdekken of een led-lamp mogelijk kwaliteitsproblemen heeft is door deze onafhankelijk door te meten. De lampen uit de metingen en de bijbehorende meetrapporten zijn allemaal terug te vinden op de LampenPortal OliNo.org/ advice. Consumenten en professionals kunnen deze meetgegevens gratis raadplegen en er hun voordeel mee doen. Oftewel zoals wij altijd zeggen: meten = weten.

JvAgt

Jeroen van Agt Co-founder OliNo Energy

vragen om een vertaling naar de Nederlandse situatie’, aldus Toine Adams. De lichtadviseur werkt samen met Nobralux en zijn eigen bedrijf Toine Adams Advies namens de NSVV en NEN de nieuwe Nederlandse PraktijkRichtlijn (NPR 13201) uit.

Formeel gezien gaat de nieuwe NPR (red. met het nummer NPR 13201) straks de ROVL-2011 en de NPR 13201-1 uit 2002 vervangen. Aan de Europese normen EN 13201 (delen 2 tot en met 5) en het Technical Report CEN/TR 13201-1 die ten grondslag liggen aan de nieuwe NPR, heeft Adams zelf meegewerkt. Hij heeft namelijk ook zitting in de normcommissie Verlichting van NEN en in de betreffende werkgroep van CEN, het Europese comité voor standaardisatie. ‘CEN is de koepelorganisatie van de 33 normalisatieinstituten van alle Europese landen’, duidt Adams. ‘In het geval van Nederland is dat het Nederlands Normalisatie-instituut (NEN). Een Europese norm (EN) wordt door NEN dus naar een Nederlandse norm (NEN) vertaald, meestal door het simpelweg van een Nederlands voorblad te voorzien en als NEN-EN uit te geven.’ Minimale eisen ‘Een lang verhaal kort gemaakt, vraagt de vernieuwde NEN-EN-norm voor openbare verlichting om een geüpdatete Nederlandse praktijkrichtlijn’, vervolgt Adams. ‘Bij gebruik van de NPR mogen ambtenaren die actief zijn in openbare verlichting verwachten dat zij aan de minimale eisen

van de normen voldoen.’ Stellen dat er een nieuwe NPR moet komen, is volgens Adams pas de eerste stap. ‘Het doen is namelijk twee. Het is een complex en langdurig proces waarbij voldoende ruggespraak gehouden moet worden. Om die reden maken wij gebruik van een kleine groep specialisten, de zogenaamde expertgroep. Daarnaast maken wij gebruik van een grote klankbordgroep vanuit meerdere belangenorganisaties. Naar verwachting zal eind juni 2016 het eerste concept van de NPR ter visie worden aangeboden. De definitieve uitgave verwachten wij begin 2017.’ Draagvlak Want alvorens de NPR definitief gemaakt kan worden, moet er draagvlak gecreëerd worden. Adams: ‘Dat draagvlak wordt breed gezocht. Bij marktpartijen, maar ook bij Rijkswaterstaat en provincies vertegenwoordigd in de Initiatiefgroep Openbare Verlichting (IOV) en gemeenten van het Inter Gemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV). Enkel met draagvlak krijgt de NPR de benodigde status. Over de normatieve zaken die Europees zijn vastgelegd – bijvoorbeeld de normwaarden van verlichtingsklasse

M4 of P3 – kan natuurlijk niet gediscussieerd worden. Een tabel is een tabel. M4 betekent dus hetzelfde voor de Engelse en Franse als voor de Nederlandse openbare verlichting. Over andere zaken is echter wel discussie mogelijk. Een voorbeeld is het determineren (red. het vaststellen van de hoeveelheid licht die nodig is) voor verlichting van bijvoorbeeld een snelweg of de verlichting in een woonstraat.’ Met het determineren is volgens Adams direct een onderwerp genoemd waaromtrent het nodige veranderd is in de Europese norm. ‘En er zijn nog flink wat meer zaken aangepast. Zo is de berekeningsmethode vernieuwd, is de “Edge Illuminance Ratio” (EIR) de vervanger van de “Surround Ratio” (SR), zijn de energieprestatieberekeningen (deel 5) aangepast en is de Power Density Indicator (PDI) geïntroduceerd. Ook de structuur van het boekje is veranderd. Reden genoeg dus voor alle betrokkenen om straks kennis te nemen van de nieuwe NPR. Als professional die actief is in openbare verlichting heb je de NPR ook nodig. Het biedt naast de normatieve teksten ook handvatten om te komen tot een bepaalde keuze, zoals de beslissing om wel of niet te verlichten. Een en ander zoals nu opgenomen in de ROVL-2011.’

(foto: Aerofarm)

ledmagazine 27

8 & 9 FEBRUARI 2017

BRABANTHALLEN DEN BOSCH CITY FARMING RUkT OP

NEDERLAND IN DE BAN VAN KWEKEN MET LED IN GEBOUWEN In leegstaande bedrijfsruimtes met enkel led-licht groenten en kruiden kweken. Het lijkt in Nederland niet noodzakelijk, gezien het grote aantal akkerbouwers en (kassen) telers dat ons land rijk is. Toch lijkt het concept van city farming zonder

LED Expo Benelux is de grootste vakbeurs op het gebied van LED verlichting in de Benelux. Exposeer op LED Expo Benelux en maak gebruik van de lucratieve mogelijkheden om nieuwe leads te verzamelen en uw business te vergroten.

Heeft u interesse? Vraag nu informatie aan bij Klaas Hessel van Schepen, 072 572 97 94 [email protected] www.ledexpo.nl

daglicht in ons land definitief voet aan de grond te krijgen.

G

us van der Feltz, Global Director City Farming bij Philips Horticulture LED Solutions, stelde eind vorig jaar in LED Magazine dat ‘door de behoefte aan gemak city farming ook in een land als Nederland kans van slagen heeft’. Dat lijkt nu dus ook werkelijkheid te worden. GrowX is een van de bedrijven die in de afgelopen 2 maanden aankondigde in Nederland aan de slag te gaan met city farming. De in de hoofdstad gevestigde onderneming gaat in een leegstaande bedrijfsruimte van 1.300 vierkante meter kruiden en salades telen voor chefkoks in Amsterdam. John Apesos en Jens Ruijg zijn de ondernemers achter GrowX. In Amsterdam wordt de meerlaagse ‘boerderij’ jaarlijks goed voor 180 ton salades en kruiden. ‘Geavanceerde stadsboerderijen bieden steden de mogelijkheid vers voedsel, zeer lokaal en het gehele jaar door te verbouwen. Onze salades en kruiden worden in eerste aanleg op bestelling geteeld voor restaurants in Amsterdam’, aldus Apesos. Sla op water Elders in het land in Dronten is Heembouw voor Fresh-Care Convenience gestart met de realisatie van een groentensnijderij en productielocatie voor kant-en-klare maaltijden. Fresh-Care Convenience is gespecialiseerd in het bewerken van verse groenten, fruit en natuurlijke ingrediënten tot kant-en-klare maaltijden. Naast dat de productiesite led-verlichting krijgt, wordt er ook een city farming gedeelte gerealiseerd. Een geconditioneerde ruimte waar sla op water met voedingsstoffen onder speciale led-verlichting volautomatisch wordt opgekweekt. Er wordt maar liefst 9.000 vierkante meter led-lampen gemonteerd. Fresh-Care Convenience werkt hierin samen met onderwijsinstituut Aeresgroep Dronten en Philips Lighting. De oplevering vindt plaats in juni 2017.

De geconditioneerde ruimte krijgt 9 lagen van 1.000 vierkante meter. Op iedere laag zal sla op water geteeld worden onder led-verlichting en zonder daglicht. ‘Een grootschalige proef, waarbij we alle mogelijkheden hebben om op te schalen’, aldus Rien Panneman, algemeen directeur van de Staay Food Group waar Fresh-Care Convenience onderdeel van is. ‘Wij willen in het segment van teelt verder groeien. Nu telen we het gehele kalenderjaar sla in de koude grond, maar we gaan dat nu dus ook in een gesloten omgeving doen. De teelt is weliswaar duurder, maar stelt ons anderzijds in staat om onder optimale teeltomstandigheden sla te telen ongeacht het klimaat, waarbij het snijafval sterk gereduceerd wordt en er geen zand of vliegjes in de salades terecht kunnen komen.’ Gerobotiseerd Ten slotte heeft bij de Zuiderburen city farming provider Urban Crops in Beveren-Leie de tot nu toe grootste indoorboerderij van Europa geopend. De zogenaamde verticale boerderij werkt volledig gerobotiseerd, zonder daglicht en met led-verlichting. De indoorboerderij telt 8 verdiepingen met in totaal 240 vierkante meter kweekoppervlakte (red. 6 meter meer dan het City Farming-onderzoekscentrum van Philips Lighting op High Tech Campus Eindhoven). Door een aparte sturing van het licht en irrigatie per laag kunnen er tot acht verschillende recepten per dag geproduceerd en een veelvoud van gewassen geteeld worden. Maarten Vandecruys, algemeen directeur van Urban Crops, over de plannen van zijn bedrijf: ‘Door deze installatie is het duidelijker voor onze klanten welke mogelijkheden we hen kunnen bieden om zich via city farming te kunnen onderscheiden in hun markten. De opening van de “plant factory” zet ons definitief op de kaart als jong technologiebedrijf in de opbloeiende wereldmarkt van Urban Farming.’

28 ledmagazine

ledmagazine 29

ANALYSE

SUPERMARKTEN MET LED IN 2015 VERDUBBELD De redactie van LED Magazine onthulde vorig jaar juni dat slechts 0,5 procent van de Nederlandse supermarkten led als hoofdverlichting gebruikt. Met 4.300 supermarkten zijn dat ruim 200 winkels. Ondanks dat de exacte cijfers niet bekend zijn, kan de redactie van LED Magazine concluderen dat dit aantal ruimschoots verdubbeld is. Alleen al door de inspanningen van Albert Heijn, Lidl en PLUS Supermarkten. Een analyse van de huidige stand van zaken.

N

ederland telt 4.300 supermarkten met circa 300.000 werknemers. Albert Heijn, Jumbo, Aldi, Lidl, Spar en PLUS zijn wat aantal winkels betreft de grootste supermarktbedrijven van Nederland. Energy Services Verhoef is het bedrijf dat namens het Centraal Bureau voor Levensmiddelenhandel (CBL) jaarlijks de energieprestaties van de supermarktbranche inzichtelijk maakt via de speciaal voor de supermarktsector ontwikkelde monitoringsmethodiek (GRoEN) waarin onder andere de energie, installatie en winkelgegevens worden meegenomen. Damming stelde vorig jaar in LED Magazine dat het gebruik van ledspots in supermarkten relatief gezien snel toeneemt. Destijds zou circa 5 procent van de Nederlandse supermarkten gebruikmaken van led-spots en circa 0,5 procent van de supermarkten voorzien zijn van led als hoofdverlichting. Damming is ook anno 2016 optimistisch over de uitrol van led-verlichting. ‘De verwachting is nog steeds dat in 2020 30 tot 35 procent van de supermarkten in enige mate gebruikmaakt van led-verlichting in de vorm van spots en/of lijnverlichting.’ Briljant Internationaal komt de Amerikaanse marktleider Walmart ondertussen op stoom om wereldwijd alle 8.500 winkels volledig van led te voorzien. Het Britse Sainsbury heeft led eerder al tot standaard gemaakt en is eind 2015

de grens van 100.000 geïnstalleerde led-lampen gepasseerd. Carrefour, marktleider in Frankrijk en wereldwijd de nummer 2 na Walmart, kiest eveneens standaard voor led-verlichting bij nieuwbouw en renovaties. Op basis van eigen onderzoek van de redactie wordt duidelijk dat Albert Heijn, PLUS Supermarkten en Lidl in 2015 forse vooruitgang hebben geboekt. De ‘standaardkeuze’ voor led lijkt ook in eigen land steeds vaker voor te komen. Een van de belangrijkste kartrekkers is PLUS Supermarkten, dat in handen is van Sperwer. Vijf jaar geleden introduceerde het bedrijf een nieuw formuleconcept: PLUS Briljant. Gedurende de ombouwoperatie heeft er de nodige doorontwikkeling plaatsgevonden, waardoor led-verlichting de standaard is geworden. Waar in 2014 43 winkels van PLUS ‘Briljant’ werden en volledig met led zijn uitgerust, waren dit er in 2015 al 55. In 2016 zal PLUS dus nog 72 winkels ombouwen, waarna alle winkels volledig van led-verlichting zijn voorzien. Wat stiller is het omtrent Jumbo. Saled voorzag in januari weliswaar nog een Jumbo-franchisewinkel in Veenendaal van led, maar verder is het stil. Dat het juist de franchisers zijn die kiezen voor led-verlichting is niet vreemd. Als ondernemer betekent energiebesparing immers direct een hoger rendement en zijn de investeringen met een

gemiddelde terugverdientijd van 2 tot 3 jaar goed te overzien. Over de vorderingen met led-verlichting worden vanuit het Jumbo-hoofdkantoor geen mededelingen gedaan. Albert Heijn Ahold – dat dit jaar fuseert met Delhaize en het moederbedrijf is van Albert Heijn – heeft in Amerika in 2015 alle winkels en distributiecentra die nog niet van led voorzien waren, uitgerust met de energiezuinige verlichting. In Amerika telt het bedrijf zo’n kleine 1000 winkels, inclusief de pick-up-points. Voor deze en de Albert Heijn-winkels in Nederland heeft het bedrijf een nieuw lichtplan laten maken dat de consumenten door ‘de dag heenleidt’. ‘Als de zon in volle glorie schijnt, brandt het licht op een sterkte van 100 procent, bij de zonsondergang op 60 procent en in de avond op 30 procent’, aldus het bedrijf. De Albert Heijn XL-winkel in Eindhoven is een van de 126 winkels die inmiddels volledig uitgerust is met led-verlichting. Led-verlichting is vanaf begin 2015 bij Albert Heijn dan ook de standaard voor alle nieuwe en te renoveren winkels. In 2015 is het stroomverbruik van de 850 Nederlandse winkels volgens de onderneming met 5 procent per vierkante meter gedaald, wat vooral te danken is aan de uitrol van led-verlichting.

De Duitsers Sinds 2014 voorziet Lidl alle nieuwe en gemoderniseerde filialen van led-verlichting. Dit levert volgens het Duitse bedrijf een energiebesparing op van ruim 30 procent ten opzichte van bestaande verlichting. Sindsdien zijn ten minste enkele tientallen van de 400 Nederlandse Lidl-filialen met ledverlichting uitgerust (red. onder meer op te maken uit het maatschappelijk jaarverslag 2015 en persberichten over individuele winkels). ‘Filiale der Zunkunft’ De andere Duitse supermarktketen die in Nederland actief is, Aldi, doet geen mededelingen over de uitrol van led-verlichting in Nederland. Wel heeft Aldi Süd, onderdeel van het Aldiconcern, in de maand mei het nieuwe winkelconcept ‘Filiale der Zukunft’ gepresenteerd. Gelijktijdig heeft het bedrijfsonderdeel aangekondigd ruim 1.700 winkels van led te voorzien. Het Aldi-concern bestaat uit twee zelfstandige bedrijven, Aldi Nord en Aldi Süd. In Nederland en België opereert Aldi Nord. Aldi Süd wil dus alle winkels van led-verlichting voorzien in het kader van haar nieuwe winkelconcept ‘Filiale der Zukunft’. In 2019 moeten alle winkels volgens het model aangepast zijn. Led-verlichting moet dan leiden tot een jaarlijkse energiebesparing van 48 miljoen kilowattuur.

LED VOOR ’S LANDS ‘BESTE’ MODEWINKEL Van Tilburg Mode & Sport is al sinds 1885 een begrip. Meerdere jaren op rij werd het bedrijf bij de ING Retail Jaarprijzen verkozen tot Nederlands beste zelfstandige modewinkel. In 2015 kwamen er maar liefst 700.000 klanten en werd een omzet van maar liefst 50 miljoen euro geboekt.

KOPPELPOORT OVER OP LED-LICHT

Store3D vernieuwde de bestaande winkel van ruim 10.000 vierkante meter en realiseerde nieuwbouw met het Erf, horecagelegenheid het Bakhuys en de monumentale Boerderij. Bij dit alles is gekozen voor

De middeleeuwse Koppelpoort

led-verlichting van Tronix Lighting.

in Amersfoort heeft een nieuw lichtontwerp. Bij de renovatie van de verlichting is gekozen voor led-verlichting van CLS LED. Het gebouw – dat zowel een waterpoort, landpoort als landbrug is – stamt uit 1425. Voor het ontwerp en de uitvoering tekende het lichtarchitectenbureau NEW URBAN VIEW. Opdrachtgever was de gemeente Amersfoort.

PARKEREN ONDER LED OP SCHIPHOL Schiphol heeft op P3 de nieuwe ‘Smart Parking’-parkeergarage geopend om in te spelen op de vraag naar parkeermogelijkheden. De garage is voorzien van zonnepanelen en led-verlichting van LedLighting. De nieuwe garage, met 2.650 parkeerplaatsen, is gebouwd door de vaste partner van Schiphol Ballast Nedam. In de hoop dat reizigers gemakkelijk de weg vinden en zich vlot kunnen oriënteren, wordt in de nieuwe parkeergarage gewerkt met een kleur volgens het principe van ‘natural wayfinding’.

32 ledmagazine

(foto: gemeente Arnhem

ledmagazine 33

HEIjMANS START BIkESCOUT

SySTEEM MOET MET LED-LAMPEN HET VERKEER VEILIGER MAKEN

LED IN ARNHEM

‘TE WEINIG AANDACHT VOOR STERKTE VERTICALE VERLICHTING’

Eindhoven had begin maart een primeur. Als eerste Nederlandse gemeente verwelkomde de lichtstad Heijmans’ BikeScout: een detectiesysteem dat automobilisten bij oversteekplaatsen waarschuwt voor fietsers.

‘Bij een te vrijblijvende formulering in het raambestek verlichtingswerken gaat de

O

p basis van fietssnelheid en afstand wordt berekend wanneer een fietser een kruispunt nadert en worden automobilisten tijdig gewaarschuwd via knipperende led-lichten in het wegdek. Cruciaal, want in Nederland is een derde van alle dodelijke verkeersslachtoffers fietser. Afgelopen kalenderjaar testte Heijmans BikeScout al op eigen terrein. ‘De positieve ervaringen die wij met onze eigen medewerkers hebben opgedaan, hebben geresulteerd in de eerste uitrol bij een eindklant’, duidt Bart Coppelmans, commercieel manager bij Heijmans. ‘Het product is zover dat het gecommercialiseerd kan worden. Wij verwachten dit jaar nog diverse andere gemeenten van een of meerdere BikeScouts te voorzien.’ Detectiesysteem Meest innovatieve component aan BikeScout is volgens Coppelmans het detectiesysteem. ‘Dit meet en analyseert continu de veranderende positie van individuele weggebruikers, tot 50 meter voor. Dit betekent dat de positie van

onder meer fietsers meerdere keren per seconde bepaald wordt. Bovendien wordt ook de snelheid van de weggebruikers gesignaleerd. Soortgelijke systemen voor oversteekplaatsen van voetgangers kennen enkel aanwezigheidsdetectie.’ Voor de toegepaste led’s in BikeScout heeft Heijmans doelbewust gekozen voor ‘proven technology’. Coppelmans: ‘Het is een cruciale component die te allen tijde goed moet functioneren. Je wilt een element dat je in het wegdek verwerkt immers niet binnen enkele maanden al moeten vervangen. Het is een zogenaamd bedrijfskritisch onderdeel. De led-component moet dan ook niet alleen zeer betrouwbaar, maar ook “overrijdbaar” zijn en tegen sneeuwschuivers, vorst en alle andere extreme weersomstandigheden kunnen.’ Onderhoudsarm Veel onderhoud is dan ook niet nodig. ‘Als je het vergelijkt met complexe verkeersregelinstallaties die enkele keren per jaar onderhoud nodig hebben, is de BikeScout zeer onderhoudsarm’, aldus Coppelmans.

‘Wij adviseren dan ook één keer per jaar preventief onderhoud waarbij alle componenten geïnspecteerd worden. Overigens hoeven de led-spotjes gedurende de gehele levensduur van BikeScout in principe niet vervangen te worden.’ Met de ingebruikname van BikeScout krijgen wegbeheerders de mogelijkheid om via een webapplicatie data in te zien van de fietspassages, zoals telgegevens, gemiddelde en maximale snelheid. Deze anonieme ‘big data’ zijn volgens Coppelmans van grote toegevoegde waarde voor gemeenten. ‘Zeer waardevol, daar gemeenten vrijwel alles weten van het autoverkeer op hun grondgebied, maar relatief weinig van de fietsstromen. Harde uitspraken over verkoopaantallen durft Coppelmans nog niet te doen. ‘Hoe dan ook zien wij nu al veel (inter)nationale interesse voor het systeem. Dit ligt in de lijn der verwachting, omdat de vraag naar toeneemt door de aanleg van snelfietspaden en verbeterde infrastructuur voor fietsers. Daarbij moet je wel locaties kiezen die onveilig zijn en waar dit concept echt iets bijdraagt aan de verkeersveiligheid.’

aannemer bepalen welke armaturen wij krijgen. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van een aanbesteding?’ Aan het woord is Martin Springer van de gemeente Arnhem, die via een marktconsultatie haar ledarmaturen selecteerde.

M

artin Springer is al meer dan 35 jaar actief in de wereld van openbare verlichting. Na 10 jaar in Flevoland gewerkt te hebben voor de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders was hij actief voor meerdere gemeenten. Vandaag de dag is Springer senior beheerder openbare verlichting bij de gemeente Arnhem. ‘Ik ben onder meer verantwoordelijk voor het budget en de installatie. Bovendien adviseer ik over nieuwe technische ontwikkelingen’, duidt Springer. Gasontladingslamp Een van de nieuwe technische ontwikkelingen is led-verlichting. ‘Het grappige is dat ik in het verleden nooit gedacht had dat led-verlichting zou kunnen ontstaan. Net als vele anderen leefde ik in de overtuiging dat de gasontladingslamp uitontwikkeld zou worden. En toen was er dus de led…’ Volgens Springer heeft hij in Arnhem doelbewust de kat uit de boom gekeken om led-verlichting de kinderziektes te laten overwinnen. ‘Wij hebben dan ook pas led-verlichting in gebruik genomen toen het verantwoord was en er voldoende keuzemogelijkheden waren.’ Kostenneutraal Inmiddels heeft Arnhem flink wat stappen gezet in de wereld van led-verlichting. Het plaatsen van de 4.000 led-armaturen (red. Arnhem telt in totaal 30.000 armaturen) die de gemeente momenteel telt, heeft in 2 fases plaatsgevonden. ‘In 2010 zijn wij gestart met de plaatsing van led-armaturen op de verkeerswegen’, memoreert Springer. ‘In de jaren negentig heeft onze gemeente met subsidie van het energiebedrijf hogedrukkwiklampen vervangen door SON-T-verlichting. Deze verlichting was in 2010 aan vervanging toe. Het zou zelfs dom geweest zijn om toentertijd

geen led-armaturen toe te passen.’ De plaatsing was volgens Springer voor het gemeentebestuur ook reden om voor 100 procent op led-verlichting te willen overstappen. ‘Ik heb echter doelbewust voorgesteld om pas op de plaats te maken en eerst de kostprijs van led-verlichting te laten dalen. Bij de collegewisseling in 2014 hebben wij een onderzoek uitgevoerd en bleek de overstap naar led-verlichting kostenneutraal uitgevoerd te kunnen worden. Sindsdien wordt bij renovatie en nieuwbouw standaard voor led-verlichting gekozen.’ Verticale verlichtingssterkte De gemeente Arnhem houdt daarbij de ROVL-2011 van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) aan. ‘De keuze van led-armaturen hebben wij beoordeeld op kwaliteit van de verlichting van weg, voet- en/of fietspaden, minimale verticale verlichtingssterkte voor de gezichtsherkenning en in het beperken van lichthinder voor bewoners en gebruikers van de openbare ruimte’, duidt Springer. ‘Bij het maken van lichtberekeningen kijken we niet alleen naar de eindwaarden. Ten aanzien van de minimale horizontale verlichtingssterkte en minimale verticale verlichtingssterkte kijken we ook waar deze minimale verlichtingswaarden zich bevinden en hoe vaak deze voorkomen. Voor de maximale hoeveelheid licht op gevels kijken we eveneens of deze waarde al of niet (te) veel voorkomt.’ Bij het lichttechnisch onderzoek viel het daarbij volgens Springer op dat ‘nagenoeg geen enkel led-armatuur voldoet aan de eis van de minimale verticale verlichtingssterkte’. ‘Het realiseren van een minimale verticale verlichtingssterkte van 0,3 lux bij de laagste verlichtingsklassen is al zeer lastig. Wat daarbij vreemd is aan de richtlijnen, is dat de te realiseren

ledmagazine 35

Openbare verlichting energieneutraal? Dat kan!

De Amsterdamse haven heeft het: een zelf verlichtend en energieneutraal fietspad. CityTec tekende voor concept en realisatie. Energie van drijvende zonnepanelen en een mini windturbine. • Een batterij voedt het eigen gelijkspanningsnet (DC) • Dynamische besturing op afstand en een app voor gebruikers •

Met de grensverleggende concepten en technologie van CityTec bent ook u Fit-for-the-Future! We maken graag samen met u – kosteloos en vrijblijvend - een vergelijkende business case.

DIMBELEID Een van de facetten van zijn vak waar Martin Springer (red. senior beheerder openbare verlichting bij de gemeente Arnhem) kritisch over is, is het dimbeleid. ‘Een van de taken van de beheerder van de openbare verlichting is verlichten, met zo mogelijk energiebesparing. Dit betekent mijns inziens dat je met led-verlichting van 10 tot 20 watt – de laagste verlichtingsklassen die de NSVV hanteert voor het stedelijk gebied – in de nachtelijke uren niet kunt gaan dimmen. Sociale veiligheid houdt immers ook preventie van inbraak in woningen of auto’s in. Het dimmen van verlichting is in dat perspectief niet uit te leggen aan bewoners.’

www.citytec.nl | T 088 - 895 9000

CT_0022_Adv_A5_Openbare_verlichting.indd 1

07-04-16 13:16

ledmagazine editie 11 - juni 2016

PARTNER OF AMBASSADEUR WORDEN? Als Partner betaalt u 5.070 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 380 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

‘AANTAL BEDRIJVEN GAAT LED-MARKT RUG TOEKEUREN’

LED IS MEER DAN LICHT

ROADMAP LIGHTINGEUROPE

MARTIN SPRINGER (ARNHEM)

‘ALTIJD OVERAL MEESTE ACTUELE INFORMATIE’

‘LICHTINDUSTRIE MOET WEG VAN DE COMMODITIES’

‘WEINIG AANDACHT VOOR VERTICALE STERKTE LICHT’

Als Ambassadeur betaalt u 3.040 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 380 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

minimale verticale verlichtingssterkte voor alle verlichtingsklassen gelijk is. In winkelcentra wordt veelal een hoge verlichtingsklasse aangehouden en dan wil je toch ook een hoge kwaliteit in gezichtsherkenning. Fabrikanten spelen onvoldoende in op de verticale verlichtingssterkte. Er is ook bij gemeenten weinig aandacht voor de verticale verlichtingssterkte. Als de straat goed verlicht is, gaat men er al snel van uit dat de verticale verlichtingssterkte ook wel goed zal zijn. Wij hebben hierdoor lang moeten zoeken naar een kegelarmatuur die aan de eisen voldoet zonder lichthinder te veroorzaken.’ Complexiteit Springer typeert de toepassing van ledverlichting in de openbare ruimte als ‘complex’. ‘Vanwege de complexiteit ben ik ook van mening dat de aanbesteding in uitvoerend raambestek verlichtingswerken niet de juiste procedure is. Toch kiezen diverse gemeenten hiervoor. Mijns inziens is de meest verantwoorde vorm voor de keuze van led-armaturen een marktconsultatie. Als gemeente hebben wij ook voor die route gekozen. Met de marktconsultatie zijn wij in staat gesteld om zeer zorgvuldig te onderzoeken welke lichtkwaliteit wij belangrijk vinden en we hebben op basis daarvan een keuze gemaakt voor bepaalde typen armaturen. Die keuze zetten wij in het bestek

waarbij uiteindelijk in de aanbesteding via het raambestek verlichtingswerken door leveranciers gekozen kan worden voor het aanbieden van gelijkwaardige led-armaturen. Mijn grootste bezwaar van een te vrijblijvende formulering in het raambestek verlichtingswerken, is dat de aannemer gaat bepalen welke armaturen wij krijgen. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van een aanbesteding?’ Slim financieren Een slimme manier van financieren maakt het volgens Springer mogelijk om 50 procent energie te besparen ‘zonder dat het geld kost’. ‘In tijden van gemeentelijke bezuinigingen is het namelijk lastig om initiële meerkosten voor de toepassing van led-verlichting te bepleiten. Dit terwijl de toepassing tijdens het gebruik lagere kosten voor de levering van energie en het onderhoud geeft. Wij kiezen daarom voor vervanging met financiering op afschrijving en rente. Dit leidt tot een kostenneutrale exploitatie. Berekeningen wijzen dit uit op basis van een jaarlijks gelijk aantal te vervangen armaturen. Een led-lamp kost bijvoorbeeld 100 euro meer in de aanschaf, maar bespaart jaarlijks 10 euro aan energie en onderhoud. De meerkosten bij de aanschaf zetten wij weg in een looptijd van 20 jaar. De minderkosten energie en lamponderhoud worden zodoende een opbrengst in kapitaallasten.’

‘Het dimmen van verlichting bij laagste verlichtingsklassen is niet uit te leggen aan de bewoners’

36 ledmagazine

ledmagazine 37

1

Eugène Paashuis | Led-filmlamp

Ontwerper en filmmaker Eugène Paashuis heeft een bijzondere lamp ontwikkeld: STILL MOVING. Een led-lamp met een bewegend stuk 35 millimeter film dat langzaam voorbijschuift. De lamp is duurzaam, het licht is te dimmen en de films zijn te verwisselen. Paashuis: ‘Met deze lamp wil ik de sfeer van de oude cinema van weleer laten terugkeren. Het verhaal, de filmische opeenvolging van beelden, het licht, alles komt samen in een lichtarmatuur dat met de hand, met het hart en door het toepassen van de laatste techniek gemaakt is.’ De lamp maakt gebruik van honderd jaar oude ingekleurde films uit de collectie van het Eye Filmmuseum.

1

5

Historische kaars | EVA Optic

EVA Optic heeft een led-kaars ontwikkeld voor historische gebouwen en paleizen. De EVA LED Candle komt qua uiterlijk zeer dicht in de buurt van een authentieke kaars. Het formaat en de vorm van de vlam zijn volgens het bedrijf nagenoeg identiek aan die van een kaars. Daarnaast is de kleurtemperatuur van de led-kaars nagenoeg gelijk aan een gloeilamp. De kleurechtheid kent een CRI (en CQS) van 98. De DMX 512 data worden via een speciaal ontwikkelde power converter over de 2-draads powerline van de kaars gestuurd. Dit betekent dat de kaars dim- en regelmogelijkheden heeft zonder noodzakelijke wijzigingen aan de bestaande bedrading van het armatuur.

2 3 2

LED REVIEW

QAZQA | Hexagon designlamp

QAZQA presenteert de tafellamp Hexagon van Reinier Buijs en Ruben van Boxtel, een designduo dat sinds 2003 onder de naam Boxtel&Buijs samenwerkt en fan is van ‘designs zonder opsmuk’. Boxtel&Buijs verzorgt onder meer de ontwerpen voor klokkenmerk Karlsson. De zeshoekige tafellamp is de nieuwste designlamp van de QAZQA Collaborations serie. De serie lampen is door QAZQA ontwikkeld met talentvolle (Nederlandse) ontwerpers. De tafellamp is gemaakt van metaal en glas. Met een tikje op de lamp springt de lamp aan in de gewenste lichtstand waarvan er 3 in totaal zijn.

In de rubriek LED Review zet de redactie van LED Magazine de belangrijke productinnovaties uit het afgelopen kwartaal op een rij. Uw nieuweproductie in deze rubriek? Mail de redactie via het e-mailadres [email protected]

3

4

5

6

7

Edition 1906 | LEDVANCE

Met Edition 1906 heeft de business unit Lamps van OSRAM – die voortaan LEDVANCE heet – vintage led-verlichting ontwikkeld. De led-filamentlampen en halogeenlampen zijn verkrijgbaar in 4 versies. Het bijbehorende PenduLum heeft een puristisch design en als materiaal mat aluminium met een pendel van textiel. De serie is vernoemd naar het jaar waarin het handelsmerk OSRAM geregistreerd werd. De goudkleurige coating van het glas bij deze led-lampen benadrukt extra het vintage design. De lampen stralen een zacht licht uit dankzij de lage lampvermogens.’ De producten van de serie Edition 1906 zullen te verkrijgen zijn vanaf juli 2016.

4

BrightMind | Aura Light

De Zweedse lichtfabrikant Aura Light introduceert het slimme verlichtingssysteem BrightMind – een systeem waarmee gebruikers met software via internet hun verlichtingsinstallatie kunnen bewaken en besturen. De lichtoplossing werkt via internet met de cloud en is geschikt voor verschillende apparaten, zoals tablets en smartphones. Met het systeem kan verlichting worden aangepast aan de behoeften van medewerkers, zonder dat nieuwe bekabeling nodig is of dat nieuwe producten moeten geïnstalleerd. BrightMind bestaat uit hardware en software. De hardware is een ingebouwde module met DALI en uitgangspoorten van 1-10 volt. De communicatie vanuit de module en de gateway verloopt draadloos.

6

io en lui | Occhio

Met de io- en lui-spots bouwt het Duitse Occhio naar eigen zeggen verder aan het succes van zijn 3D-systeem. Het betreft twee nieuwe reeksen in- en opbouw led-spots die opvallen door de minimalistische stijl. Het design van de spotreeksen io en lui is afgeleid van de klassieke basisvormen van de kogel en de cilinder. Er zijn geen scharnierpunten zichtbaar. De opbouwspot io giro kan door de vrijwel onzichtbare splitsing van beide kogelhelften volledig vrij bewegen zonder dat deze van vorm verandert. Door verwisselbare objectieven met lensoptiek wordt de lui-spot een functionele lichttool.

7

Sheenly | jade

Sheenly’s nieuwe transparante Jade-lamp is een revolutionair product dat is ontwikkeld voor plafond- en wandmontage. De Jade heeft een eigen stijl met een transparant design dat zorgt voor uniforme lichtverspreiding; naar beneden, omhoog en naar de zijkant. De installatie is flexibel en eenvoudig. Er zijn verschillende kleuren afdekkappen beschikbaar waardoor het eenvoudig is de kleur van de behuizing aan te passen aan verschillende interieurkleuren. De Jade is rond en vierkant beschikbaar in 3 varianten: 12, 18 en 24 watt, te weten in de lichtkleuren 3000, 4000 en 5700 Kelvin. Verder zijn er dimbare varianten en met bewegingssensor.

38 ledmagazine

ledmagazine 39

Siegrid Siderius (Arup):

‘Kwaliteitsstandaard voor ledlicht nodig’ ‘Licht is een medium wat bijna alles overstijgt. Als de lichtschakelaar om gaat is het altijd verrassend.’ Aan het woord is lichtontwerper Siegrid Siderius die dit jaar haar tienjarig jubileum viert bij Arup Lighting, een onafhankelijk bureau voor architecturaal lichtontwerp.

W

e moeten meer doen met de mogelijkheden van licht’, opent Siderius het gesprek. De led-lamp is daarbij volgens de lichtontwerper een geschikt instrument. De eerste ontmoeting tussen de led-lamp en Siderius vond plaats toen zij gekleurde lampjes op een muziekinstallatie zag branden. ‘In de vele jaren die volgden heeft led zich ongekend ontwikkeld en het nu een standaard is geworden voor lichtarchitectuur.’ Uitgangspunt Siderius heeft zich naar eigen zeggen verbaasd over die snelle technologische ontwikkeling van led. ‘Zo’n vijf jaar geleden werkte ik aan een groot project waarbij na lang wikken en wegen besloten werd om 100 procent led-verlichting als uitgangspunt te kiezen. Destijds riep het veel weerstand op en werden we voor gek verklaard om ons te beperken led in de ontwerprichtlijnen. Het frappante is dat de conventionele producten die wij destijds specificeerden nu niet eens meer verkrijgbaar zijn. Dit terwijl de geplande oplevering van het betreffende project in 2018 nog plaats moet vinden. Bij sommige andere projecten waarvoor wij besloten geen led-verlichting te specificeren, vraagt men nu waarom wij niet voor led-verlichting hebben gekozen. Ondanks dat er destijds goede redenen voor waren zoals onvoldoende lichtintensiteit en lichtkwaliteit. Het toont aan dat de technologie zich zó snel ontwikkelt dat het lastig is om alle nieuwe ontwikkelingen bij te benen.’ Met Arup Lighting heeft Siderius inmiddels in talloze projecten led-verlichting toegepast. Van zeer groot tot zeer klein. Binnen de organisatie is wereldwijd een team van maar liefst 90 lichtontwerpers actief met alle mogelijk denkbare verlichtingsvraagstukken. Siderius: ‘Mooie projecten zijn voor mij de projecten waar dag- en kunstlicht optimaal gecombineerd worden. Anderzijds haal ik ook voldoening uit projecten waar je helemaal los kunt gaan met verlichting. Zoals in een casino waar dynamische led-verlichting gekoppeld werd aan de speelautomaten. Een ander voorbeeld is verlichting voor een brug in de openbare ruimte die in alle kleuren kan veranderen met scenario’s die passen bij festiviteiten en feestdagen. Ten slotte is het ook fantastisch als je in een ruimte zonder daglicht toch het gevoel van daglicht kunt oproepen.’

Kwaliteitsstandaard Groot pluspunt bij het gebruik van led-verlichting vindt Siderius de aansturing. ‘Traditioneel licht is vaak lastig te dimmen of aan/uit te schakelen. Met led-technologie is dat heel anders. De mogelijkheden zijn vrijwel eindeloos, van de lichtopbrengst tot de maatvoering en de integratie in objecten. Wel is er behoefte aan een kwaliteitsstandaard. Als ik vroeger een halogeenlamp van 50 watt, 12 volt en 60 graden voorschreef in mijn ontwerp, wist ik precies wat ik zou krijgen. Het was wat het was. Dat was ook zo bij keramische en gasontladingslampen. Ik wist dus wat de lichtkwaliteit was. Met led-verlichting weet je dat echter niet. Er is geen uniforme kwaliteitsomschrijving waaraan iedereen zich houdt. Hierdoor is de kwaliteit van ledverlichting ondanks de juiste specificaties in de praktijk wel eens tegengevallen. Het is dus zaak alle parameters die van invloed zijn op led-verlichting inzichtelijk te krijgen.’ Educatie en bewustwording ‘Lichtontwerp en architectuur zijn ontzettend bepalend voor hoe wij de gebouwde omgeving ervaren en kunnen gebruiken’, vervolgt Siderius. ‘Het overgrote deel van de informatie die wij ontvangen is visueel en is dus enkel waarneembaar met licht daarnaast is donkerte essentieel voor ons psychologisch en fysiologisch welzijn. In dat perspectief is het belangrijk om zorgvuldig met licht om te gaan en dit enkel toe te passen waar dat nodig is. Een lichtontwerper kan dat mijns inziens het beste als hij of zij onafhankelijk is. Dit betekent dus niet op basis van commissie voor lichtfabrikanten werken en zo veel mogelijk armaturen proberen te verkopen. Helaas heb ik niet het idee dat de Nederlandse markt hier voldoende voor openstaat, dit wil snappen of hier heel veel waarde aan hecht. Samen met een aantal andere Nederlandse onafhankelijke lichtontwerpers praat ik over dit onderwerp om de markt achter dit gedachtegoed te scharen. Het is immers alleen uitvoerbaar als het onze opdrachtgevers interesseert. Mijns inziens is het voor een groot deel educatie en bewustmaking richting opdrachtgevers en hen overtuigen dat een onafhankelijk lichtontwerp een specialisme is dat ongelofelijk veel waarde toevoegt aan elk project.’

40 ledmagazine

ledmagazine 41

LED jARGON

LICHTEXPERTS PRATEN GEEN ABRACADABRA... Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

INTERNATIONAAL

WERELDBEROEMDE NIAGARA FALLS KRIJGEN OVERAL LED-VERLICHTING ’s Werelds bekendste watervallen, Chutes Niagara oftewel Niagara Falls, krijgen led-verlichting. De watervallen trekken jaarlijks maar liefst 28 miljoen toeristen die binnenkort van 1.800 kleurencombinaties kunnen genieten.

INDIRECT ARMATUUR

Bij dit type komt het licht via het plafond en/of de wanden op het te verlichten oppervlak terecht. Voorbeelden hiervan zijn een staande lamp en een wandlamp. Het licht van een indirect armatuur wordt vaak gezien als sfeerverhogend.

GELIjkMATIG HEIDSINDEX LICHT

De verhouding tussen de kleinste verlichtingssterkte en de gemiddelde verlichtingssterkte, bijvoorbeeld op werkplekken.

Voor de mens zichtbare elektromagnetische straling met een golflengte tussen 380 en 760 nanometer, ook wel aangeduid als zichtbaar licht. Naast het zichtbare deel van het licht bevindt zich op de schaal van de elektromagnetische straling het infrarode en ultraviolette licht.

HALFCILINDRISCHE LICHTSTERkTE

De op het manteloppervlak van een (verticaal opstaande) halve cilinder ont-

vangen lichtstroom. Deze kan worden gemeten met een speciale cilindrische lichtadapter voor de fotocel van de luxmeter.

MEETVLAk

Oppervlak waarop de verlichtingssterkte wordt gemeten. De verlichtingssterkte van een bepaald oppervlakte komt overeen met de lichtstroom (het aantal lumen) dat erop invalt per vierkante meter en dit alles op één meter afstand van de lichtbron. Horizontale verlichtingssterkte duidt daarbij het licht op een tafel of vloer, verticale verlichtingssterkte duidt het licht tegen een deur of muur.

REFLECTIE FACTOREN MONTAGE HOOGTE

De mate waarin licht wordt gereflecteerd wordt bepaald door de (diffuse) reflectiefactoren van het materiaal waaruit plafond, vloer en wanden zijn opgebouwd.

De afstand tussen de vloer en het vlak van de onderzijde van het armatuur.

D

e Niagara Watervallen liggen op de grens van de Verenigde Staten en Canada tussen de gelijknamige steden Niagara Falls in de Amerikaanse staat New York en Niagara Falls in de Canadese provincie Ontario. De steden zijn verbonden door de Rainbow Bridge, een brug over de rivier de Niagara, met daar beneden de watervallen. Het verval van de watervallen is niet groot, gemiddeld 60 meter totaal, maar de breedte en de hoeveelheid water die de Niagarawatervallen passeert, maken ze wereldberoemd. De watervallen zijn 24 uur per dag – en gratis – geopend voor toeristen. Sinds 1925 wordt het natuurfenomeen daarbij in de avonduren verlicht. Boottochten De laatste upgrade van de verlichting bij de watervallen vond begin jaren negentig plaats. Reden genoeg voor de verant-

woordelijke instantie, de Niagara Falls Illumination Board, om 4 miljoen dollar uit te trekken voor nieuwe verlichting. Meer specifiek gaat het om een led-verlichtingssysteem dat 25 jaar mee moet gaan en een energiebesparing van 82 procent dient te realiseren. Het geld zou beschikbaar gesteld worden door een mix van private en publieke instellingen, zoals Hornblower Niagara Cruises dat boottochten langs de watervallen organiseert en door de Niagara Parks Commission die het bijbehorende natuurpark beheert. Winter Festival of Lights De installatiewerkzaamheden gaan nog deze lente van start en het project moet in het midden van de herfst afgerond zijn. Het nieuwe verlichtingssysteem kan dan 1.800 verschillende kleurcombinaties maken. ‘Het is een van de belangrijkste dingen die we kunnen realiseren

in termen van toerisme’, stelt Wayne Thomson, hoofd Toerisme bij de gelijknamige gemeente Niagara Falls. ‘Het is bijna vergelijkbaar met het verkrijgen van een nieuwe attractie en zal ongekend spectaculair zijn.’ Overigens heeft de gemeente Niagara Falls in maart zelf een belangrijk project voor de openbare verlichting afgerond. Alle 8.370 conventionele straatlampen zijn vervangen door led-armaturen. Ook hier was de laatste opwaardering geruime tijd geleden. GAMS is de verantwoordelijke partij voor het onderhoud en voor de laatste grote renovatie aan de openbare verlichting in het midden van de jaren tachtig. Met de nieuwe led-verlichting heeft de gemeente nu 3,9 miljoen dollar geïnvesteerd, waarvan 840.000 euro uit het nationale subsidieprogramma ‘SaveONenergy LED’ afkomstig is.

4, 5 en 6 oktober 2016 Brabanthallen Den Bosch

42 ledmagazine

led industry register

COLOFON

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister N.V. Brabantse Ontwikkelings Maatschappij

N.V. BOM

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Jaargang 4 - nr. 2 juni 2016 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Hét platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing

Uitgever & Hoofdredacteur Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

NSVV

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Facts & Figures Vakbeurs Energie 2015

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

• 44% van de bezoekers heeft concrete investeringsplannen op korte termijn • 56% van de bezoekers heeft daarin een beslissende rol, waarvan 32% eindbeslisser

Coverfoto Luminale, Frankfurt (Light+Building)

FHI LED Cluster

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Output

De Meerheuvel 10 5221 EA ‘s-Hertogenbosch Tel: +31 (0)73 639 2600 Fax: +31 (0)73 639 2601 [email protected]

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

PRIMA L IGOV Innovatieplatform

Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

• Hoogste bezoekerswaardering ooit

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Top 3 interesse bezoekers • 33% energiebesparing in woningen & gebouwen • 30% duurzame energieopwekking • 11% opslag & distributie van energie

Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) R.J. Vos (NSVV)

Verkoop weer gestart

ghting

We hebben onder andere alweer de volgende partijen aan boord voor 2016:

PRIMALighting

Europees distributeur van Sheenly LED Lighting Dieselweg 1, 3752LB Bunschoten T. +31 33 299 61 31 I. www.primalighting.nl

Interesse in deelname? Neem contact op met Rein Bosma via

© EG Media 2016 - Niets uit deze uitgave

06 – 38 14 52 24 of [email protected]

mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden.

“DeVakbeursEnergieheeftin2015eenfiksemetamorfoseondergaan.Inrecentejarenvondikdebezoekersaantallenbijbeurzeninhetalgemeenergtegenvallen.Maardezebeursovertrofalleverwachtingen: eindelijkweereenseenbeursmetveelénrelevantebezoekers!”- Dhr. P. (Peter) Desmet, Solarclarity Inco-locatiemet:

Partner:

Onderdeelvan:

www.vakbeursenergie.nl

MEER DAN ALLEEN LICHT VRAAG DE BIG WHITE 2016 GRATIS AAN Werp licht op uw omgeving met (LED) verlichtingsarmaturen van SLV - BIG WHITE 2016. Kijk op de compleet vernieuwde website slvbyoutput.nl of download direct de vernieuwde app in de store. Nu met meer informatie en prijzen!

Uw distributeur: