Lambert Giebels-Hitler als kunstenaar(01)-bw :28 Pagina 1. hitler als kunstenaar

Lambert Giebels-Hitler als kunstenaar(01)-bw 10-09-12 08:28 Pagina 1

hitler als kunstenaar



lambert giebels

HITLER ALS KUNSTENAAR wenen 1907–münchen 1919

uitgeverij balans


Copyright © 2012 Erven Lambert Giebels Omslagontwerp Studio Jan de Boer Omslagillustratie ‘München, Alterhof’, aquarel Adolf Hitler Vormgeving binnenwerk Studio Cursief, Irma Hornman Druk Bariet, Steenwijk isbn 978 94 600 3574 6 nur 680 www.uitgeverijbalans.nl


inhoud

introductie 7 voorwoord 11 inleiding 13 1 – Linz 19 2 – Wenen 49 3 – München 97 4 – Eerste Wereldoorlog 105 5 – De transformatie van Hitler naar Führer 121 6 – Slotbeschouwing – Twee Hitlers? 135 gebruikte literatuur 167 over de auteur 168 bibliografie 169 noten 170



introductie

Het boek dat u in handen hebt, is geschreven door mijn vader Lambert Giebels. Hij is op 12 oktober 2011 overleden en vroeg mij kort voor zijn dood dit boek bij u te ‘bezorgen’ en te introduceren. Ik zou u moeten uitleggen wat hem rondom het schrijven van dit boek heeft bewogen en, als hij het niet af had kunnen maken, tot welk punt hij was gekomen. Het bijzondere is dat mijn vader dit boek, zijn elfde en laatste, tegelijk wel en niet heeft afgemaakt. Wel, omdat hij, zoals zijn bedoeling was, de biografie van Adolf Hitler als kunstenaar heeft kunnen brengen tot het punt waarop Hitler transformeerde in Führer. Niet, omdat mijn vader bij die transformatie stuitte op een biografisch raadsel dat hij niet heeft weten op te lossen. Dat is dat Hitlers eerste dertig levensjaren als aspirant-kunstenaar geen enkele voorafspiegeling lijken te zijn van zijn laatste zesentwintig als Führer. Voor de schrijver van veelgeprezen biografieën van onder meer Louis Beel, Soekarno en Greet Hofmans was de constatering van een ongerijmdheid in de biografie van de belangrijkste twintigste-eeuwer het signaal dit boek over een andere boeg te gooien. Hij veranderde daarop zijn werktitel van ‘Hitler als kunstenaar’ naar ‘Het raadsel in de biografie van Hitler’. Mijn vader heeft het echter aan de tijd ontbroken om voor die raadselachtige kentering in Hitlers leven een verklaring te vinden – indien iemand dat überhaupt ooit zou kunnen. Daarom heeft dit boek alsnog de oorspronkelijke titel ge-

7


kregen. Het sluit af met een beschouwing over de raadselachtige, veronderstelde transformatie getiteld ‘Twee Hitlers?’ Mijn vader noemde dat deel oorspronkelijk ‘Tussenbalans’, ten teken dat hij halverwege een nieuw vertrekpunt voor zijn boek had gevonden. In verkorte vorm is deze ‘Tussenbalans’ postuum verschenen in het Tijdschrift voor Biografie in het voorjaar van 2012. In die slotbeschouwing wordt de Führer in verschillende rollen en gedaanten vergeleken met de Hitler van de eerste dertig jaar. De verschillen zijn groot, zoals de auteur laat zien. De clown van het Männerheim, een Weens opvanghuis voor armlastige mannen, werd een volksmenner. De boodschappenjongen achter de loopgraven in België in de Eerste Wereldoorlog werd militair leider. En de door faalangst bevangen adolescent die op weg naar een beslissende ontmoeting met een kunstprofessor rechtsomkeert maakte, velde uiteindelijk het doodvonnis over miljoenen Europeanen. Tot vier dagen voor zijn dood op zesenzeventigjarige leeftijd schreef mijn vader aan dit boek. Op zijn laatste dag spraken we weer over het mysterie dat hij in de biografie van Hitler had aangetroffen en waarvan hij vond dat de grote Hitlerbiografen er te makkelijk overheen zijn gestapt. Aan hun gepsychologiseer van de koude grond wilde hij zich niet schuldig maken. Evenzeer verwierp hij bijvoorbeeld de suggestie dat de ommekeer in Hitlers leven te wijten was aan een verblijf in een klooster rond 1920. Het meest leek hij nog te voelen voor de veronderstelling dat de gekwelde oorlogsveteraan Hitler als curiosum door de Münchener elite in de armen was gesloten en daarmee een narcistisch zelfvertrouwen had gekregen dat zijn verborgen, rampzalige talenten had wakker gekust. Het zou kunnen hebben meegespeeld, besloot de biograaf, maar het kan onmogelijk de hele verklaring zijn. Het zei bijvoorbeeld niets over Hitlers transformatie van Feldwebel naar veldheer. Mijn vader wees in dit verband altijd op de paradox van de

8


historicus. ‘In tegenstelling tot wat je zou denken,’ hield hij een ieder voor, ‘namelijk dat we met het vorderen van de tijd steeds minder weten over de geschiedenis, neemt de historische kennis juist alleen maar toe naarmate het verleden verder achter ons ligt.’ Door het ontsluiten van steeds meer bronnen, verbeterde technieken en door voortschrijdend inzicht van ons, de mensen van het heden, wordt onze greep op de historie steeds groter. Wellicht weten we over honderd jaar wat er tussen 1919 en 1925 in Hitler is gevaren. Misschien wel helemaal niets. Robert Giebels Breda, juli 2012

9



voorwoord

Het is een cliché dat de omvangrijke literatuur over Hitler niet meer is te overzien.1 Het lijkt daarom dat alles wel gezegd is wat over hem te zeggen valt. Er is evenwel één facet in zijn leven dat betrekkelijk weinig aandacht heeft gehad. Dat is zijn ambitie als beeldend kunstenaar. Geen serieus museum waagt zich aan een tentoonstelling van Hitlers schilderijen, aquarellen, tekeningen, decorontwerpen, designs en architectonische schetsen, waarvan er verscheidene bewaard zijn gebleven. Er is na de oorlog nimmer een officiële catalogus van deze werken opgesteld. Publicatie van Hitlers boek Mein Kampf, een langdradig en gedateerd traktaat van zijn primitieve politieke ideologie, is in verschillende landen – waaronder Nederland – verboden. Daardoor rust ook een verbod op autobiografische passages in dit boek. Daaromtrent is bekend dat Hitler het nodige heeft verzonnen, vooral uit zijn jeugd, om van hemzelf een gunstig beeld te geven. Datzelfde geldt voor Hitlers beschrijving van zijn ontwikkeling als beeldend kunstenaar. Een verbod rust ook op het tonen van het hakenkruis dat Hitler voor zijn partij, de nsdap, heeft ontworpen. Sindsdien is in het Westen het misbruik van de millennia oude swastika verboden. Hitlers biografen maken allen gewag van de kunstzinnige aspiraties in diens jonge jaren. Zij leggen de nadruk op het falen van de aspirant-kunstschilder, die twee keer tevergeefs toelatingsexamen deed voor de Weense kunstacademie. Wat Hitlers biografen in de eerste helft van Hitlers leven bij uitstek

11


zoeken is een voorafspiegeling van de latere Führer. Hooguit enkele afdrukken van Hitlers kunstzinnige werk worden als illustratie toegevoegd. Voor zover bekend heeft geen biograaf van Hitler de ontwikkeling van diens kunstzinnige aspiraties op de voet gevolgd, terwijl het deze aspiraties zijn en niet zijn politieke ambities die de eerste dertig jaar van zijn leven hebben bepaald. We zullen in dit boek, gewijd aan de eerste dertig levensjaren van Hitler, zijn ontwikkeling als beeldend kunstenaar op de voet volgen, alsook de zijwegen die hij daarbij insloeg. De zoektocht wordt geïllustreerd door een ruime hoeveelheid reproducties van Hitlers werken. Uiteindelijk zullen we nagaan of in die eerste dertig levensjaren van Hitler inderdaad een voorafspiegeling te vinden is van de latere Führer.

12


inleiding

Geen biograaf van Hitler gaat voorbij aan het besluit dat hij, zoals hij in Mein Kampf schrijft, heeft genomen toen hij in november 1918 na een Engelse gasaanval was afgevoerd naar het lazaret van Pasewalk in Pommeren. Daar kwam op 10 november een pastor de gewonde soldaten vertellen dat in Duitsland een revolutie was uitgebroken, de keizer troonsafstand had gedaan, de republiek was uitgeroepen en dat een socialistische regering was aangetreden die de geallieerden om een wapenstilstand had gevraagd. De onverwachte ineenstorting van Duitsland maakte zowel op de burgerij als op de frontsoldaten een verpletterende indruk, omdat de politieke en militaire leiding geen enkel inzicht had gegeven in de deplorabele militaire positie van Duitsland. Het land was aan het einde van zijn personele en materiële vermogens, terwijl zich een nieuwe tegenstander aan het front had gemeld, Amerika, met verse troepen en een onuitputtelijke industriële capaciteit. Ook frontsoldaat Hitler in het lazaret in Pasewalk had geen idee van de zwakte van het Duitse front en van de almaar groeiende kracht van de tegenstanders. Hij schrijft in Mein Kampf dat het voor het eerst was sedert het overlijden van zijn moeder dat hij in tranen raakte. Hij verbond er de uitspraak aan die de meest geciteerde zin uit Mein Kampf werd: ‘Ich aber beschloss Politiker zu werden.’ Het duurde daarna nog een jaar voordat hij langs een nogal kronkelige weg inderdaad in de politiek verzeild raakte. Van de bekende biografen van Hitler staan er niet veel stil

13


bij het feit dat hij pas zijn bestemming in het leven zou vinden toen hij al dertig jaar oud was – hij zou op zijn zesenvijftigste zelfmoord plegen. Hitler heeft er in Mein Kampf deze draai aan gegeven: ‘Ik ben tot de overtuiging gekomen dat een man zich [...] niet voor zijn dertigste levensjaar openlijk met de politiek moet bemoeien.’ Dit roept de vraag op of zich in die dertig jaar andere alternatieven hebben voorgedaan dan een politieke carrière. Hitler zelf heeft verteld dat hij vanaf zijn twaalfde kunstschilder wilde worden. Toen Hitler zich als vijfentwintigjarige in München vestigde gaf hij daar als beroep Kunstmaler op, en na de Duitse capitulatie terug in München speelde hij met de gedachte een nieuwe poging te doen op de kunstacademie te komen. Zijn ambitie beeldend kunstenaar te worden was dus geen bevlieging. De vraag is niet hoe het leven van Hitler zou zijn verlopen als hij inderdaad beeldend kunstenaar was gebleven, de vraag die we onder ogen zullen zien is hoe realistisch die ambities zijn geweest. Daarop sluit de vraag aan die we in het voorwoord formuleerden: laten die eerste dertig jaar van Hitlers leven de voorafspiegeling zien van de latere?

Hitlers kunstzinnige nalatenschap Hitler heeft een onafzienbaar aantal schilderijen, aquarellen, tekeningen, decorontwerpen en vooral architectonische schetsen gemaakt. De meeste daarvan zijn verloren gegaan, maar er is een zeker aantal bewaard gebleven. In 1935 werd door de historische afdeling van het nazi-archief begonnen met een catalogisering van Hitlers werken. Men kwam slechts halverwege. Dit archief is beland bij het Duitse Federale rijksarchief in Koblenz, waar tweehonderdvijftig gedocumenteerde werken van vóór de Eerste Wereldoorlog liggen. Verdere documentatie en een kleine verzameling van originelen zijn te vinden in het Beierse hoofdarchief in München. De

14


meeste werken van Hitler bevinden zich in bibliotheken en privéverzamelingen verspreid over de hele wereld. De belangrijkste privéverzameling is die van de markiezin van Bath, Longleat House in Engeland; zij omvat circa zestig authentieke werken. De grootste verzameling van Hitlers architectuurtekeningen is door zijn architect Albert Speer bijeengebracht. Daarnaast zijn meer dan vijftig architectonische schetsen te vinden in het Beierse hoofdarchief, waarbij Hitlers andere favoriete architect, Hermann Giesler, commentaar heeft gegeven. Een probleem bij het identificeren van Hitlers beeldende kunst is dat er talloze vervalsingen in omloop zijn. Toen hij eenmaal kanselier was, bleek het zeer lucratief om werk uit zijn Weense en Münchener jaren te vervalsen en aan nazifunctionarissen te verkopen. Dit gebeurde aanvankelijk door Hitlers kompaan uit de Weense tijd, Reinhold Hanisch, die we nog zullen tegenkomen. Begin 1983 werd een naoorlogse meestervervalser van Hitlers werk ontmaskerd. Dit was Konrad Kujau. Kujau was in 1938 geboren in Löbau in OostDuitsland, waar hij naar zijn zeggen in Dresden op de kunstacademie heeft gezeten. Kujau was in 1967 naar West-Duitsland uitgeweken, waar hij zich in Stuttgart als een kleine vervalser van nazimemorabilia in leven hield. Hij werd in 1983 een beroemdheid toen bekend werd dat de zogenaamde dagboeken van Hitler, waarvan het Duitse weekblad Der Stern fragmenten had gepubliceerd, door hem waren vervaardigd. Zelfs de gerenommeerde Britse historicus Hugh Trevor Roper hield de dagboeken, althans aanvankelijk, voor authentiek.1 De Amerikaanse oud-diplomaat Frederic Spotts heeft in Hitler and the Power of Aesthetics, zijn boek uit 2002, beweerd dat Kujau ook zo’n driehonderd aquarellen en schetsen die aan Hitler worden toegeschreven, heeft vervalst, alsmede brieven van Hitler aan familieleden en vrienden. De productieve Kujau, die in 2000 is overleden, was een gevaarlijke vervalser omdat hij als jonge bewonderaar van de Führer

15


en later als neonazi met zijn vervalsingen erop uit was zijn jeugdidool te rehabiliteren, door hem een humane achtergrond te verschaffen. Een van de verzamelaars van Hitlers werk is de Texaanse multimiljonair Billy T. Price. Price ontwikkelde zich tot een autodidactisch Hitlerhistoricus met als specialiteit diens beeldende kunst. Hij financierde een researchteam dat werk van Hitler in de hele wereld opspoorde en op authenticiteit onderzocht. Een van de teamleden was de kunsthistoricus August Priesack, die tussen 1935 en 1939 als wetenschappelijk medewerker van het nazi-archief betrokken was geweest bij de catalogisering van kunstwerken van de Führer. Een ander lid was de kunsthistoricus en kunsthandelaar Peter Jahn, die tussen 1937 en 1941 in opdracht van de Duitse ambassade in Wenen begonnen was met onderzoek naar Hitlers schilderijen en tekeningen, en die over zijn vondsten nog met Hitler zelf overleg had gevoerd. Het onderzoek van het teamPrice in beschikbare openbare en particuliere bronnen die toegang verschaften, resulteerde in 1983 in een uitgave van Price onder de titel Adolf Hitler als Maler und Zeichner, onder redactie van Priesack, Claus Offermann en Christine Dorchner.2 De ‘werkcatalogus’, zoals de ondertitel luidt, bevat ruim achthonderd gedocumenteerde afbeeldingen van werken van Hitler, vanaf zijn jeugd tot 1943. Volgens Spotts zijn in deze catalogus vervalsingen terechtgekomen, onder meer van Kujau, maar hij geeft niet aan welke dat zijn of waarop hij zijn verdenking baseert. Al met al geeft de werkcatalogus van Price, ook met mogelijke vervalsingen, een redelijk overzicht van Hitler als beeldend kunstenaar. Er wordt in verscheidene wetenschappelijke studies over Hitler naar verwezen, omdat het de enige uitgave is die het karakter heeft van een catalogus van Hitlers werk als beeldend kunstenaar en als architect. Wij hanteren bij de keuze van illustraties in dit boek Adolf Hitler als Maler und Zeichner als belangrijkste bron. In enkele gevallen vermelden

16


we daarbij dat er twijfel bestaat over de authenticiteit van de aan Hitler toegeschreven werken. Daarvan zijn in talrijke bronnen, al dan niet authentieke, afbeeldingen te vinden, niet in de laatste plaats op internet.3 We beschouwen het gebruik van afbeeldingen van aan Hitler toegeschreven artistiek werk als vrije nieuwsgaring.

17



hoofdstuk 1

Linz

Adolf Hitler gaf op jonge leeftijd blijk van enige tekenvaardigheid. De enkele tekeningen die bewaard zijn gebleven getuigen daarvan. Op de lagere school gold hij als een tekentalent.

‘Unser Zimmer’. Potloodtekening Adolf Hitler op de lagere school, 1890.

Dit jeugdige talent biedt uiteraard geen garantie voor een kunstenaarschap. Het is evenwel begrijpelijk dat de schoolse prestaties de ambities van de scholier voedden. Hij wilde kunstschilder worden. Adolfs wens leidde tot heftige conflic-

19


ten met zijn vader, Alois Hitler, die zich zonder enige schoolse achtergrond had opgewerkt tot Oberoffizialrat bij de Oostenrijkse douane. Hij had besloten dat zijn zoon Adolf net als hijzelf een degelijke ambtelijke loopbaan zou volgen. In 1895, na veertig dienstjaren, liet Alois Hitler zich pensioneren. Na enkele omzwervingen vestigde de gepensioneerde zich in 1898 met zijn gezin in Leonding, een dorp in de buurt van de stad Linz.

‘Unser Anwesen in Leonding. Erworben von meinem Vater 1898,’ (huis van de Hitlers in Leonding nabij Linz). Potloodtekening Adolf Hitler, 1908.

Toen Adolf Hitler in 1900 de lagere school had afgemaakt, was de vraag welk vervolgonderwijs hij zou volgen. Dat hij naar de middelbare school zou gaan was vanzelfsprekend. Dit paste bij de status van gevestigd burger die vader Hitler had bereikt. De keuze was tussen het op de humaniora gerichte gymnasium of de op de exacte vakken gerichte Real-

20


schule. Adolf meende dat de laatste de beste vooropleiding was voor de kunstacademie. Omdat zijn vader niets zag in het klassieke onderwijs van het gymnasium en omdat hij de Realschule de geschikte opleiding vond voor een ambtelijke loopbaan, stemde hij in met de keuze van zijn zoon. Met Adolf Hitlers intrede in de Realschule in Linz, ongeveer een uur gaans van Leonding, was de strijd over Adolfs toekomstige loopbaan geenszins ten einde. Doordat hij op de middelbare school wederom uitblonk in tekenen werd Adolf nog meer gesteund in zijn overtuiging dat hij kunstschilder moest worden. Adolfs openlijke verachting voor een ambtelijk bestaan prikkelde de oude heer in hoge mate.

Links: Dr. Leopold Poetsch, de door Hitler bewonderde en in Mein Kampf herdachte leraar geschiedenis op de Realschule in Linz. Potloodtekening Adolf Hitler, 1904. Rechts: Professor Leopold Poetsch

21


Adolf Hitler schrijft in Mein Kampf dat de conflicten tussen vader en zoon zich meer en meer toespitsten. Vader Alois kon er met zijn verstand niet bij dat iemand zoiets onwerkelijks kon kiezen als kunstschilder worden. ‘Kunstschilder? Neen, zolang ik leef nooit!’ waren, nog steeds volgens Mein Kampf, de woorden van de vader. Op 3 januari 1903 kwam de zesenzestig jarige Alois Hitler plotseling te overlijden. Hij liet zijn echtgenote Klara Pölzl, met wie hij in 1885 na twee eerdere huwelijken was getrouwd, niet onbezorgd achter. Zij erfde het huis in Leonding en een klein kapitaaltje dat Alois bijeen had gespaard. Als ambtenaarsweduwe ontving zij 100 kronen pensioen per maand, plus 40 kronen voor haar twee minderjarige kinderen. Haar gezinnetje bestond uit haar negentienjarige stiefdochter Angela, een kind uit een eerder huwelijk van Alois Hitler, en de twee minderjarige kinderen Adolf, dertien jaar nu, en een nakomelingetje, Paula van zeven.1 In 1905 verhuisde Klara Hitler met haar zoon en dochtertje naar een appartement in de Humboldstrasse in Linz; Angela was inmiddels getrouwd met de ambtenaar Leo Raubal. Linz was de provinciehoofdstad van Oberöstenreich, een bisschopsstad en onderwijscentrum. Het telde in 1905 nog geen zeventigduizend inwoners, en was daarmee de tiende stad van het westelijk deel van de Oostenrijkse dubbelmonarchie. Linz was vanouds een kruispunt van wegen, en als verkeersknooppunt in de negentiende eeuw verrijkt met een spoorwegstation, dat een vleugje van de verre wereld in het stadje binnenbracht met de Oriënt-Express Parijs-Constantinopel, die driemaal per week Linz passeerde. Het was een overzichtelijke stad waar de Landstrasse het verkeer naar de barokke Hauptplatz aan de Donau voerde – die van 1936 tot 1945 Adolf Hitler Platz zou heten. Linz stond in de schaduw van Wenen, maar bezat een aantrekkelijkheid die de hoofdstad miste: het lag in het mooie rivierdal van de Donau, waarvan de rechteroever het front vormde van de binnenstad. Op de

22


andere oever lag het wat dorpse Urfahrt, dat in 1917 bij de gemeente Linz zou worden gevoegd. Anders dan het Weense miljoenenconglomeraat van de vele volkeren van de Donaumonarchie was Linz een stad van Duitse Oostenrijkers. Hitler heeft slechts van zijn zestiende tot zijn achttiende in Linz gewoond, maar hij heeft gezegd dat de stad hem zijn hele leven dierbaar is gebleven. Adolf Hitler had de eerste klas van de Realschule gedoubleerd en zat toen zijn vader in 1903 stierf in de tweede klas. Met diens dood waren de spanningen tussen vader en zoon weliswaar verdwenen, maar zijn moeder probeerde vast te houden aan de vaderlijke wens dat hun zoon voor een ambtelijke carrière zou kiezen, en de school zou afmaken. Adolf vervolgde daarom zijn opleiding aan de Realschule in Linz. Maar ook in de derde klas bleven zijn vorderingen moeizaam. Voor de overgang naar het vierde jaar had hij herexamen te doen. Hij slaagde daarvoor weliswaar maar kreeg te horen dat hij op de school in Linz niet meer welkom was. Moeder Klara hield nog steeds vast aan de wens van haar man en stuurde haar zoon naar de Realschule in Steyr. Omdat dit stadje te ver van Linz lag om dagelijks op en neer te reizen moest Adolf daar op kamers. De resultaten op de school in Steyr waren nog steeds niet bemoedigend. De enige vakken waarin hij uitblonk waren tekenen en gymnastiek. Na wederom een herexamen kwam Adolf het vierde jaar door. Hij voltooide daarmee de onderbouw van de Realschule en kon nu verder naar de bovenbouw, de Oberrealschule. Adolf Hitler had er echter meer dan genoeg van, en wist zijn moeder ertoe te bewegen hem van school te laten gaan. Zonder zich druk te maken over de vraag hoe verder, voegde de nu zestienjarige knaap zich bij zijn moeder en zusje in Linz. Bij hen woonde ook vaak Klara’s jongere zuster Johanna Pölzl voor enige maanden in. De ‘Hannitante’, zoals zij in de familiekring werd genoemd, kwam uit het Waldviertel, het

23


16-jarige Adolf Hitler. Pentekening door medescholier op de Realschule in Steyr, 1907.

24

Lambert Giebels-Hitler als kunstenaar(01)-bw :28 Pagina 1. hitler als kunstenaar

Recommend Documents