KWR 2008 Kiezen voor de keten

KWR 2008 Kiezen voor de keten

Inhoud Afkortingen

4

KWR in het kort

5

2008 Kiezen voor de keten

7

Kennisleverancier voor de hele waterketen

8

KWR Onderzoeksprogramma

10

Onderzoek dat aansluit bij de praktijk

14

Funderend en innovatief onderzoek als voedingsbodem

22

Internationale samenwerking

28

Voorbereid op de toekomst

34

Kennis met gewaarborgde kwaliteit

42

Publicaties, promoties en benoemingen

46

Werkers aan water

48

De KWR-organisatie

50

Financiën

52

Contact

56

Colofon

56

4

KWR 2008

Afkortingen: BKMW

Besluit Kwaliteitseisen en Monitoring Water

BTO

Bedrijfstakonderzoek voor de waterbedrijven

CAMRA

Center for Advancing Microbial Risk Assessment (Michigan State University)

CvO

College van Opdrachtgevers van het BTO

Deltares

Instituut voor deltatechnologie

DiT

Delta in Transition

DPW

De drie duinwaterbedrijven: DZH, PWN en Waternet

DWSI

Dutch Water Sector Intelligence

EIW

Evides Industriewater

ER-CALUX

Estrogen Receptor mediated Chemical Activated LUciferase gene eXpression

ETBE

ethyl-tert-butylether

FES

Fonds Economische Structuurverbetering

GIS

geografische informatiesystemen of geo- en informatietechnologie

GWP

Global Warming Potential

GWRC

Global Water Research Coalition

IVM

Institute for Environmental Studies (VU)

IWA

International Water Association

KIW

KWR Industrie & Water

KRW

Kaderrichtlijn Water

KWO

koude-warmteopslag

LMB

Laboratoria voor Microbiologie (KWR)

LMC

Laboratoria voor Materialenonderzoek en Chemische analyse (KWR)

LNV

Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

MDG

Millennium Development Goals, acht doelen van de Verenigde Naties voor 2015

MTBE

methyl-tert-butylether

OPIW

Onderzoeksprogramma Industrie & Water

PBC

Programmabegeleidingscommissie

PCR

Polymerase Chain Reaction

PUB

Public Utilities Board (Singapore)

QMRA

Quantitative Microbiological Risk Assessment

RIKILT

Instituut voor Voedselveiligheid (WUR)

RIVM

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu

RUN

Radboud Universiteit Nijmegen

STOWA

Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer

TAME

tert-amylmethylether

TNO

Nederlandse organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek

TTIW

Technologisch Topinstituut Watertechnologie TTIW (Wetsus)

TZW

Technologiezentrum Wasser (Duitsland)

UKWIR

United Kingdom Water Industry Research

UV

ultraviolet

UvA

Universiteit van Amsterdam

VU

Vrije Universiteit Amsterdam

WAR

Wetenschappelijke Adviesraad

WSSTP

Water Supply and Sanitation Technology Platform

WUR

Wageningen Universiteit en Researchcentrum

KWR 2008

5

KWR in het kort • 1 missie: kennisleverancier voor de hele waterketen • 4 onderzoeksthema’s: Gezond, Efficiënt, Duurzaam en Vooruitstrevend water • 147 medewerkers, 13 meer dan in 2007 • 95 mannen en 52 vrouwen • 98 onderzoekers en 55 ondersteuners • 3 kennisgroepen: Watersystemen, Watertechnologie en Waterkwaliteit en ­Gezondheid • 2  laboratoria: het Laboratorium voor Materialenonderzoek en Chemische analyse (LMC) en het laboratorium voor Microbiologie (LMB) • 642 onderzoeksprojecten • 150 researchrapporten • 90 artikelen in peer reviewed en vakbladen • 41 proceedings en boekhoofdstukken • 8 hoogleraren • 2 promoties • 1 positieve peer review door 5 internationaal gerenommeerde wetenschappers • 5 leden in de wetenschappelijke adviesraad • 10 aandeelhouders • 15.739 x 1.000 euro netto omzet • 1 vestiging, in Nieuwegein

6

KWR 2008

KWR 2008

7

2008 Kiezen voor de keten In 2008 heeft onze organisatie een nieuwe positie gekozen en ingenomen. Vanuit een krachtige basis in ­drinkwateronderzoek hebben we onze activiteiten verbreed naar de hele watercyclus. In september 2008 ­hebben we ons tijdens het IWA World Water Congress in Wenen voorgesteld aan de internationale water­wereld onder de nieuwe naam KWR Watercycle Research Institute. Volledig los van certificatie- en keurings­instituut Kiwa gaan we verder als zelfstandig kennisinstituut, voor alle partijen in de water­ cyclus en de ­technologische waterketen. Deze verbreding is de sector niet vreemd. Als partners in de technologische waterketen werken ­‘drinkwaterverzorgers’ en ‘afval­waterverwerkers’ steeds nauwer samen. De samenvoeging van hun personenverenigingen KVWN en NVA tot Waternetwerk, eind 2008, illustreert het algemene gevoel: door meer samen te doen leren we van en met elkaar. Specifieke expertise in het ene veld kan – vertaald – een waardevolle toevoeging geven in een ander veld. Samen kunnen de partijen zo hun maatschappelijke taken efficiënter uitvoeren. KWR richt zich daarbij primair op het versterken van hun operational excellence. In 2008 presenteerden we ons eerste overkoepelende onderzoeksprogramma, rond vier belangrijke thema’s: Gezond, Duurzaam, Vooruitstrevend en Efficiënt water. Samen omvatten deze thema’s alle belangrijke onderzoeksvragen van de internationale watersector. Voor het beantwoorden van deze vragen zetten we diverse soorten onderzoek in. Funderend onderzoek dat bijdraagt aan begrip van problemen, oplossingen mogelijk maakt en aansluiting geeft bij opkomende trends in de wetenschap. Innovatief onderzoek dat nieuwe gezichtspunten en oplossingsrichtingen geeft. Maar vooral toepasbaar, praktijk­gericht onderzoek, dat (nieuwe) kennis vertaalt naar praktische toepassingen. Toepassingen waarmee onze partners in de waterketen hun taken gezonder, duurzamer, vooruitstrevender en ­efficiënter kunnen uitvoeren. Dankzij het talent en de inzet van onze wetenschappers en ondersteuners en de medewerking en het vertrouwen van onze partners en aandeelhouders konden we in 2008 ‘kiezen voor de keten’. Meer dan ooit geldt: water verbindt ons allemaal.

Wim van Vierssen Directeur KWR Watercycle ­Research Institute

8

KWR 2008

Kennisleverancier voor de hele waterketen KWR zet zijn kennisbasis, institutioneel geheugen en onderzoeks­capaciteiten nadrukkelijk in voor de volle breedte van de waterketen. Alle partners in die keten maken immers gebruik van dezelfde ­watercyclus. Het water op aarde doorloopt een continue cyclus. Het verdampt naar de atmosfeer en keert als neerslag terug, rechtstreeks naar de zeeën en oceanen of via een omweg, als oppervlaktewater of grondwater. Wij mensen tappen uit deze cyclus water af voor eigen gebruik: om te drinken, voedsel te verbouwen en te bereiden, materialen te ­produceren, onszelf en onze spullen te reinigen, afvalstoffen af te voeren en te recreëren. Al deze toepassingen binnen de watergebruikscyclus stellen eigen eisen aan de waterkwaliteit. Na gebruik brengen we het water terug in de wereldomvattende cyclus. Liefst goed gereinigd, want ­we weten dat we het ooit opnieuw nodig hebben. De wereldwijde watercyclus en onze eigen, kleinere, watergebruiksketen – van bron tot tap en vice versa – zijn immers onlosmakelijk met elkaar verbonden. KWR helpt de watersector duurzaam en met verstand om te gaan met water. Voor alle partners in de watergebruikscyclus ontwikkelt en ontsluit KWR relevante kennis: van watersystemen tot water­ technologie en (gezonde) waterkwaliteit. Begonnen als afdeling van KIWA NV – later Kiwa Water ­Research – werkt KWR vanuit een stevig fundament in ruim zestig jaar speur- en ontwikkelingswerk voor de ­drinkwatersector. De wereldwijd unieke samenwerking van de Nederlandse waterbedrijven heeft een krachtige kennisbasis en een omvangrijk collectief geheugen voor de drinkwatersector opgeleverd. Die kennisbasis, institutioneel geheugen en onderzoekscapaciteiten zet KWR nu uitdrukkelijk breder in dan in het verleden. Het onderzoeksinstituut ontwikkelt zich tot een moderne kennisinterface tussen bedrijven, wetenschap en samenleving. Het onderkent wetenschappelijke en maatschappelijke trends op basis van wetenschappelijk inzicht en zorgt dat aandeelhouders en klanten van deze kennis optimaal gebruik kunnen maken.

Drie kennisgroepen: Watersystemen, Watertechnologie en Waterkwaliteit en Gezondheid De circa 150 medewerkers van KWR ontwikkelen topkennis voor een gezonde, duurzame, efficiënte en vooruitstrevende watersector. Kernactiviteit van KWR is toegepast onderzoek dat praktische oplos­ singen biedt. Dit toegepaste onderzoek wordt gevoed door funderend en innovatief onderzoek. De wetenschappers van KWR werken in teams samen binnen drie kennisgroepen: Watersystemen, Watertechnologie en Waterkwaliteit en Gezondheid.

KWR 2008

9

Onderzoeksfaciliteiten De laboratoria van KWR zijn goed geoutilleerd voor zeer specialistisch onderzoek. Medewerkers van de Laboratoria voor Materialen­onderzoek en Chemische analyse (LMC) en voor Microbiologie (LMB) verzorgen een groot deel van de ­analyses voor uiteenlopende onderzoeksprojecten. De laboratoria zijn gespecialiseerd in detectie en ­identificatie van zeer lage concentraties pathogenen (Cryptosporidium, Giardia), Legionella en ­(onbekende) toxische stoffen. Zij gebruiken hiervoor zowel klassieke kweekmethoden als nieuwe moleculaire methoden. Onze laboratoriummedewerkers ontwikkelen nieuwe detectie- en analysemethoden en dragen hun kennis hiervan over aan Nederlandse (water)laboratoria. In 2008 heeft KWR bijvoorbeeld zeer gevoelige detectie- en identificatiemethoden ontwikkeld voor benzothiazolen en –triazolen en voor fullerenen (nanodeeltjes). Ook ontwikkelt en verzorgt KWR circa veertig laboratoriumevaluerende ringonderzoeken per jaar. Voor Kiwa NV verzorgen de KWR-labs testen om materialen voor de water-, bouw- en milieusector te certificeren.

Screening en identificatie van stoffen in grond- en o ­ ppervlaktewater Annemarie van Wezel, teamleider chemische waterkwaliteit en gezondheid: “In de laboratoria van KWR ontwikkelen we diverse methoden om allerlei onbekende stoffen in oppervlakte- en grondwater op te sporen en te identificeren. Daaronder vallen ook milieuvreemde stoffen zoals de brandstof­ additieven MTBE, ETBE en TAME. We gebruiken uiteenlopende scheidingsmethoden, vaak in combinatie met heel precieze massaspectrometrie. Daarmee kunnen we de molecuulmassa van de stoffen die we onderzoeken heel exact bepalen en gebruiken voor identificatie. Met deze methoden hebben we bijvoorbeeld oppervlaktewater en grondwater gescreend. Zo ontdekten we, dat ook in grondwater relatief veel stoffen aantoonbaar zijn. Als bij testen blijkt dat watermonsters toxicologische effecten veroor­zaken, gebruiken we deze techniek ook om de veroorzakende stoffen op te sporen en te ­iden­tificeren.” Zie ook de rapporten BTO 2008.026 Accurate mass screening and identification of emerging contaminants in environmental samples by liquid chromatography-LTQ FT Orbitrap mass spectrometry, KWR 08.055 Odour and flavour thresholds of gasoline additives (MTBE, ETBE and TAME) and occurrence in drinking water collection areas, KWR 08.043 MTBE en ETBE in Nederlands groundwater, BTO 2008.009 Visie op mengseltoxiciteit in drinkwater en BTO 2008.028 Real-time on-line monitoring of contaminants in water.

10

KWR 2008

KWR Onderzoeksprogramma In 2008 heeft KWR een eigen, overkoepelend onderzoeksprogramma opgesteld. Het programma omvat de hele watercyclus en identificeert huidige en toekomstige uitdagingen. Van klimaatverandering tot het toenemend effect van verontreinigingen op de waterkwaliteit en de problemen van meervoudig gebruik van schaarse ruimte. Het onderzoeksprogramma behandelt vier centrale thema’s: Gezond ­water, Duurzaam water, Vooruitstrevend water en Efficiënt water. Gezond water Gezond Water focust op de relatie tussen waterkwaliteit en de gezondheid van de mens. Dit thema richt zich op aspecten als beveiliging, hoe klanten en burgers met water omgaan en manieren om de ­Millennium Development Goals (MDG) te behalen. Waterkwaliteit speelt de hoofdrol: bij de ­bronnen voor (drink)water, tijdens zuiveringsprocessen, aan de kraan of in natuurlijk zwemwater. De drinkwaterkwaliteit moet tegenwoordig streng bewaakt worden, zelfs tegen ongewenste ingrepen in het productiesysteem. Voor drinkwater komen deze aspecten samen in de water (quality) safety plans die met de Wereld­gezondheidsorganisatie WHO worden ontwikkeld. Het gedrag van burgers is complex: enerzijds zijn ze mondige klanten van drinkwaterbedrijven, ­anderzijds burgers van een democratische samenleving. Hun mening over ingrijpen in natuur en milieu, (drink)waterkwaliteit of bijdragen aan de Millennium Development Goals beweegt navenant. Onderzoek naar burger- en klantgedrag is daarom relevant voor de watersector, die zich ten dienste stelt van deze partijen.

Duurzaam water De klimaatbestendige watersector, duurzame bronnen, waterketens & watersystemen en natuur­ beheer en -ontwikkeling staan voorop in het thema Duurzaam water. We beseffen steeds beter dat als we niet zuinig met water omgaan, deze natuurlijke hulpbron een eindige bron kan worden. Bij dit onderzoeksthema horen maatregelen die klimaatverandering beperken – zoals minder uitstoot van broeikasgassen – maar ook noodzakelijke aanpassingen aan een veranderend klimaat. Denk daarbij aan bescherming van onze bronnen tegen overstromingen en het leren omgaan met extreem lage waterstanden in de grote rivieren. Andere onderwerpen zijn: duurzaam omgaan met het water dat we gebruiken, zuinig omgaan met grondstoffen en energie en hergebruik van reststoffen. Is water, ingezet voor bijvoorbeeld koude-warmteopslag of geothermie, een duurzame oplossing? Wat doet de inzet van zulke technologieën door partijen buiten de ­watersector met de kwaliteit en kwantiteit van onze hulpbronnen, zoals het grondwater? Hoe beïnvloeden veranderende factoren in de ecohydrologie de haalbaarheid van natuurdoelen?

KWR 2008

11

Vooruitstrevend water Relevante trends voor de watersector staan centraal in Vooruitstrevend water. Nieuwe, geavanceerde meetmethoden van de water­kwaliteit maar ook nieuwe technologische toepassingen voor de waterketen. Met experts uit binnen- en buitenland verkent KWR trends zoals klimaatverandering, ­demografische veranderingen, nieuwe geo-informatietechnieken, veiligheids­risico’s en ­nanotechnologie. Vaak leidt integratie van verschillende disciplines tot nieuwe geavanceerde methoden. Het is zaak die kansen vroegtijdig te signaleren. Geavanceerde meetmethoden voor toxische stoffen en micro-organismen zijn dichtbij en het beheer van distributienetwerken is verregaand te optimaliseren dankzij nieuwe geo-informatietechnieken.

Efficiënt water Vragen rond de doelmatige waterketen, water & energie en de effectiviteit van kennisproductiviteit komen aan de orde in het thema Efficiënt water. De watersector streeft naar zo hoog mogelijke ­efficiëntie bij de inzet van middelen en effectief asset management. Daarvoor is kennis over de kosten en opbrengsten binnen de keten van groot belang, inclusief kennis over de inzet van energie en de mogelijkheden van alternatieve energie­bronnen. Ook efficiënte inzet van kennis hoort bij dit thema thuis. Wat zijn effectieve manieren om kennis te laten renderen? Moet het kennisproductiesysteem ook niet eens in revisie? In Nederland dient het Bestuursakkoord Waterketen uit 2007 tussen overheid en waterketenspelers als startpunt voor deze discussie. KWR blijft ook de eigen rol als kennisproducent kritisch onderzoeken.

12

KWR 2008

Gezond w KWR ontwikkelt snelle, precieze opsporingsmethoden om ziekmakende Legionella­bacteriën onder controle te houden, zodat u veilig kunt douchen (zie pag. 24).

KWR 2008

13

KWR helpt zwemmers in zee beschermen door tijdige waarschuwingen tegen ziekmakende bateriën in het water (zie pag. 16).

water KWR helpt onbekende stoffen in grond- en oppervlaktewater te detecteren, identificeren en verwijderen, zodat water drinken gezond blijft (zie pag. 9).

14

KWR 2008

Onderzoek dat aansluit bij de praktijk De onderzoekers van KWR vertalen vragen uit de waterpraktijk naar wetenschappelijke onderzoeksvragen. Dankzij gedegen en inventief onderzoek vinden zij bruikbare antwoorden, toegespitst op de praktijk. Waar nodig helpen ze hun klanten deze oplossingen in te passen in hun eigen bedrijfsvoering. Nationale en internationale waterbedrijven, waterschappen, overheden en (industriële) bedrijven schakelen KWR daar graag voor in. KWR verricht deze kerntaak zowel via individuele (vertrouwelijke) onderzoeksopdrachten als via grotere en meer publieke onderzoeksprogramma’s. BTO - Bedrijfstakonderzoek voor de drinkwaterbedrijven Het bedrijfstakonderzoek BTO is een sterk voorbeeld van de praktijkgerichte benadering van KWR. Negen Nederlandse en twee geassocieerde Vlaamse waterbedrijven en branchevereniging Vewin bundelen hun kennis, kunde en financiële krachten in het BTO. Zij zijn vertegenwoordigd in het College van Opdrachtgevers (CvO), dat het collectieve onderzoeksprogramma aanstuurt. Dit onderzoek was in 2008 verdeeld over zes programma’s: Microbiologie, Chemische waterkwaliteit, Risicobeheer bronnen, Waterbehandeling, Waterdistributie en Client 21. De projecten worden gecoördineerd door kennis- en ­programmamanagers. Deskundigen uit de deelnemende bedrijven begeleiden het onderzoek via de zes programmabegeleidingscommissies (PBC’s) en via expertgroepen. Enkele opbrengsten van het BTO in 2008 • Snel waterkwaliteit in wingebieden voorspellen • Putverstopping sneller, beter en online voorspellen met Menyanthes • Dankzij modellen voor verwijdering organische microverontreinigingen tijdens nanofiltratie is minder pilotonderzoek nodig • Pilot Cincinnatti bevestigt: lagedruklampen gebruiken minder energie bij omzetten organische micro’s met UV-peroxide • Bewijs voor zelfreiniging in vertakt aangelegde netten met kleine diameters • Verblijftijden in het net succesvol gemeten • E. coli en clostridia-sporen bruikbare indicators voor verwijdering wateroverdraagbare ­ziekteverwekkers • De QMRA-methode berekent veiligheid drinkwater uit concentratie ziektekiemen in de bron en efficiëntie ­zuiveringsprocessen • Onbekende, vrijlevende protozoa in leidingwater zijn potentiële gastheren voor Legionella • Standstill beginsel en Q21-streefwaarden voor milieuvreemde stoffen beschermen de drinkwaterkwaliteit • Chemisch-analytische en effectgerichte testen samen geven de nauwkeurigste beoordeling van chemische (drink)waterkwaliteit • De ER-CALUX-test is een gevoelige en robuuste methode om oestrogenen te monitoren

KWR 2008

15

BTO-onderzoeksbijeenkomst 2008: Glucocorticoïden vragen w ­ atercyclusbrede waakzaamheid Het thema van de jaarlijkse onderzoeksbijeenkomst van het BTO op 19 november 2008 was glucocorticoïden. Ruim zeventig onder­zoekers en managers van Nederlandse en Vlaamse waterbedrijven kregen een uitvoerige ‘testcase’ gepresenteerd over deze hormoonverstoorders, die was vormgegeven als het actualiteitenprogramma BTO Vandaag. Naast KWR-deskundigen kwamen daarin ook kopstukken uit de sector aan het woord. Gezamenlijk schetsten zij hoe hormoonverstorende glucocorticoïden, afkomstig uit onder meer urine en fecaliën, in lage concentraties in oppervlaktewater voorkomen. Volgens de huidige wetenschappelijke kennis kunnen de drinkwaterzuiveringen deze vervuiling nog goed  ‘aan’. De concentraties in drinkwater blijven onder de wettelijke normen en zelfs onder de vaak strengere ethische normen die de drinkwatersector binnen het BTO-project Q21 heeft ontwikkeld. Maar dat kan op termijn veranderen als de omstandigheden veranderen, bijvoorbeeld door klimaatverandering. Waakzaamheid is dus geboden. En vooral een watercyclusbrede aanpak: als glucocorticoïden een probleem worden, kunnen deze stoffen dan het best worden verwijderd tijdens de afvalwaterzuivering vóór ze het oppervlaktewater bereiken of in de drinkwaterzuivering? De BTO-organisatie in 2008 In 2008 nam Gerard Huijboom (Duinwaterbedrijf Zuid-Holland) afscheid na drie jaar voorzitterschap van het CvO. Jan Peter van der Hoek (Waternet) nam het stokje van hem over. De door een commissie van BTO-opdrachtgevers uitgevoerde performance evaluatie van het BTO was positief. De beoordeelde programma’s scoorden op alle ­fronten goed of excellent (zie ook pag. 35). In 2008 is besloten binnen het BTO-programma Client 21 geen nieuwe projecten meer te starten, maar alleen ­lopende projecten volgens plan af te ronden. De door het BTO gefaciliteerde Platformgroep Klant en Markt, die fungeerde als PBC voor dit programma, blijft bestaan. Technische onderzoeksvragen van deze groep kunnen in het BTO worden ingediend via andere PBC’s. Consumentenonderzoek wordt verder bij KWR uitgevoerd als multiclientonderzoek, naast het BTO. De twee Vlaamse waterbedrijven Pidpa en VMW gaven aan dat hun associatie met het BTO tot tevredenheid stemt. Zij hebben de samenwerkingsovereenkomst tot in 2011 verlengd. Het subscribership van de waterbedrijven van de Antillen en Aruba is niet verlengd.

Opdrachtgevers bedrijfstakonderzoek (BTO) Negen Nederlandse en twee Vlaamse drinkwaterbedrijven en de vereniging van waterbedrijven in Nederland Vewin zijn de opdrachtgevers voor het bedrijfstakonderzoek (BTO): •

Brabant Water

•

DZH (Duinwaterbedrijf Zuid-Holland)

•

Evides

•

PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland

•

Vitens

•

Waterbedrijf Groningen

•

WML (Waterleidingmaatschappij Limburg)

•

WMD (Waterleidingmaatschappij Drenthe)

•

Waternet

•

Pidpa (Vlaanderen)

•

VMW (Vlaanderen)

•

Vewin

16

KWR 2008

Veiliger zwemmen Paul van der Wielen, wetenschappelijk onder­ zoeker microbiologische waterkwaliteit en gezondheid: “In opdracht van Rijkswaterstaat heeft KWR in 2007 rekenmodellen opgesteld om de bacterio­ logische kwaliteit van het zwemwater bij twee zwemlocaties aan de Nederlandse kust te voor­ spellen. De basis daarvoor vormen informatie over bronnen van fecale besmettingen (zoals neerslaghoeveel­heden en afvoer van boezem­ water) en gegevens over de verspreiding van bac­ teriën (zoals richting en snelheid van zeestroming en wind). In 2008 hebben we deze modellen met een uitgebreide meet­­campagne gevalideerd. De modellen voorspellen 87 - 100% van de nor­ moverschrijdingen van fecale indicatorbacteriën correct. We hebben ze geoptimaliseerd met meetgegevens uit 2007 en 2008 en nu is er een vroegtijdig waarschuwings­systeem, dat een be­ tere garantie biedt voor de veiligheid van zwem­ mers dan het monitoring­programma dat verplicht gesteld is in de Europese Zwemwaterrichtlijn.”

KWR 2008

17

Onderzoeksvisie Het CvO besloot in september dat het KWR-Onderzoeksprogramma eveneens zal worden ingezet als visie en onderzoeksagenda voor het BTO-onderzoek in de komende jaren. Ook wil het CvO meer themaprojecten, waarin meerdere BTO-programma’s samenwerken. Eind 2008 heeft het CvO 38 onderzoeksvoorstellen goedgekeurd die gebaseerd zijn op de thema’s Gezond, Duurzaam, Vooruitstrevend en Efficiënt water uit het KWR Onderzoeksprogramma (zie pag 10). Daaronder zijn ook vijf nieuwe themaprojecten: Duurzaam veilig water, Biologische stabiliteit, Water Safety Plans, Nevenproducten UV/ Contactpersoon BTO

UV-oxidatie en Geo-informatie voor de watersector. In 2008 liep al thematisch onderzoek naar Klimaat­

Anne-Mathilde Hummelen

verandering, Cyanotoxines en Nanotechnologie.

[email protected]

Kennisverankering Kennis krijgt meer waarde als er iets mee wordt gedaan. Om waterbedrijven te ondersteunen bij ­toepassing van BTO-resultaten in hun bedrijfsvoering zijn in 2008 diverse middelen ingezet: • BTO-onderzoekers hebben resultaten in workshops bij bedrijven ‘aan huis’ gepresenteerd; • Watnet, het exclusieve extranet voor waterbedrijven en BTO-onderzoekers, is vernieuwd. Het is transparanter en biedt meer informatie over lopende en afgeronde BTO-projecten; • Zoeken in Watnet (www.watnet.nl) is efficiënter geworden; • Diverse onderzoekers van waterbedrijven hebben (in deeltijd) gewerkt aan BTO-projecten bij KWR in huis en KWR-onderzoekers op locatie bij waterbedrijven. Deze succesvolle uitwisseling wordt in de toekomst vaker en breder ingezet.

DPW – Tien jaar onderzoek voor de duinwaterbedrijven De duinwaterbedrijven DZH, PWN en Waternet doen samen onderzoek omdat ze gebruik maken van zeer vergelijkbare bronnen en processen: infiltratie van oppervlaktewater in de duinen. KWR en Het Waterlaboratorium zijn daarvoor preferred suppliers. Op 28 oktober vierden de deelnemers het tienjarig bestaan van dit zogenoemde DPW-onderzoek. De belangrijkste thema’s van het DPW-onderzoek zijn waterbehandeling, distributie, waterkwaliteit Contactpersoon DPW

en bronnen. Zo zijn de effecten van infiltratie op de ondergrond onderzocht en het voorkomen en

Dieuwke Voorhoeve

gedrag van ongewenste stoffen tijdens bodempassage. Ook heeft DPW-onderzoek aangetoond dat

[email protected]

lekverliezen in Nederland – en vooral in de DPW-voorzieningsgebieden – daadwerkelijk zeer laag zijn in vergelijking met internationale waarden. De weinig stenige ondergrond is daarvoor de voornaamste reden. Onderzoek voor de DPW-bedrijven is regelmatig aanleiding geweest voor uitgebreider BTO-onderzoek, bijvoorbeeld naar de werking van langzame zandfilters of de invloed van lange verblijftijden op de kwaliteit in het leidingnet. Daarvoor zijn onder meer modelleringen en verbruikspatronen ingezet, die later ook voor andere bedrijven zijn toegepast. Ecohydrologische effectmodellen als PROBE en SWAP zijn ontwikkeld om bijvoorbeeld de gevolgen van klimaatverandering op duinvegetatie en grondwateraanvulling in te schatten. Deze modellen worden in het BTO-programma Risicobeheer ­bronnen verder uitgewerkt en toegepast. De DPW-bedrijven hebben samen veel onderzoek laten doen naar de waterkwaliteit van Rijn en Maas en de robuustheid van hun zuiveringen. DPW-onderzoek is ook ingezet om BTO-resultaten toe te spitsen op duinwaterbedrijven. Vier miniworkshops per jaar zorgen voor een goede terugkoppeling van onderzoeksresultaten naar de drie DPW-bedrijven.

18

KWR 2008

Koelwater milieuvriendelijker schoon houden Frank Oesterholt, senior onderzoeker Industrie & Water: “In de industrie is water een belangrijk koelmiddel. Vaak circuleert het langdurig in een koelwatersysteem. Het neemt daar warmte op vanuit industriële processen en geeft die weer af aan de omgevingslucht, in koeltorens. Bij dat proces kan in het water van alles gaan groeien, kunnen zich mineralen afzetten of kan corrosie van materialen toenemen. Dat vermindert de efficiëntie van warmtewisselaars en de koeltorens. Daarom wordt ­koelwater meestal chemisch behandeld of geconditioneerd.” “Het onderzoeksproject OPIW 24 heeft een stappenplan opgeleverd om de behandeling van koelwater milieuvriendelijker te maken. Bijvoorbeeld door de conditionering beter te optimaliseren. Vaak kan daarmee de dosis chemicaliën flink worden verlaagd. Er is ook een inventarisatie gemaakt van alternatieve conditioneringsmethoden die minder milieu-impact hebben, zoals behandeling met biologisch afbreekbare chemicaliën, toepassen van ozon of cavitatietechnieken - waarbij in het water ‘gasbellen’ ontstaan. De inventarisatie geeft van elke techniek ook de beperkingen aan ten opzichte van klassieke conditionering.”

KWR Industrie & Water en het onderzoeksprogramma OPIW Via KWR Industrie & Water (KIW) biedt KWR sinds 2004 gespecialiseerde wateronderzoeksdiensten voor industriële afnemers in de chemie, papier, voedingsmiddelen, glastuinbouw, viskwekerijen, zwembaden, textiel en wasserijen. KIW biedt hen onder andere expertise over koelwater en ketel­ voedingswater, waterhergebruik, proceswater, Legionella en membraantechnologie. KIW verzorgt opdrachten voor individuele bedrijven, maar is sinds 2006 vooral ook organisator van het Onderzoeksprogramma Industrie en Water (OPIW). In OPIW financieren circa dertig bedrijven gezamenlijk Contactpersoon KIW en OPIW

onderzoeksprojecten, soms ook met overheidssubsidie. Samen realiseren zij zo een belangrijk kennis­

Danny Traksel

platform. KIW faciliteert daarvoor bijvoorbeeld netwerkgroepen voor de chemische en voedingsmid-

[email protected]

delenindustrie en de zwembadsector en verzorgt cursussen over membraanfiltratie en koelwater. KIW valt onder KWR’s kennisgroep Watertechnologie. In 2008 is KIW met Evides Industriewater (EIW) een strategische samenwerking aangegaan. EIW is onderdeel van KWR-aandeelhouder Evides en verzorgt water-op-maatoplossingen in de industrie. Samen creëren EIW en KIW oplossingen voor betrouwbare watervoorziening in uiteenlopende bedrijfsprocessen, voor afvalwaterzuivering en voor hergebruik van effluent.

Asellus – afvalwater, riolering en watercyclus In 2008 hebben watercyclusbedrijf Waternet en KWR gezamenlijk het initiatief genomen om een onderzoeksprogramma op te zetten op het gebied van afvalwater, riolering en de watercyclus. Dit programma is ondergebracht binnen de KWR-kennisgroep Watertechnologie en is Asellus genoemd, naar de waterpissebed – een dier dat voorkomt in gezonde wateromgevingen en organisch materiaal afbreekt. Ook Waterbedrijf Groningen, Waterleidingmaatschappij Drenthe en Waterleiding ­Maatschappij Limburg zijn partners in het onder­zoeksprogramma. Contactpersoon Asellus Jan Hofman

Het programma Asellus omvat wetenschappelijk innovatief onderzoek naar en kennisintensieve

[email protected]

adviesdiensten voor de waterketen. De niet-bureaucratische, resultaatgedreven aanpak maakt van Asellus een innovatieversneller. Door de watercyclus integraal te bekijken, met focus op duurzame en robuuste oplossingen, zijn synergievoordelen in de cyclus te realiseren en wordt verbinding in de keten gecreëerd. Bijvoorbeeld door te onderzoeken wáár in de cyclus problemen (zoals

KWR 2008

19

microverontreinigingen)­het best op te lossen zijn, of door afvalwater als potentiële bron van energie en grondstoffen te beschouwen. Ook nieuwe (sanitatie)concepten passen daarbij. Het groeiende team van mensen die aan dit programma werken, is eind 2008 versterkt met TU Delft-hoogleraar Milieubiotechnologie Mark van Loosdrecht, een pionier in nieuwe afvalwaterzuiveringstechnieken.

Delft Cluster – infrastructuur en water Delft Cluster ontwikkelt en verspreidt interdisciplinaire en gevalideerde kennis voor de Grond-, Weg en Waterbouwsector. De focus van Delft Cluster ligt op infrastructuur en water. KWR en het BTO nemen deel aan meerdere Delft Cluster-projecten, bijvoorbeeld op het gebied van hoge kwaliteit drinkwater (Q21, legionella), deeltjes(transport) in leidingnetten, verwijderen van organische microverontreinigingen met nanofiltratie en omgekeerde osmose membraansystemen, grondwateronderzoek in het kader van de Kaderrichtlijn Water, onderzoek naar de voedingsstatus van oppervlaktewateren en Contactpersoon Delft Cluster

­kennismanagement. Daarvoor verrichten diverse promovendi onderzoek in dienst van of bij KWR.

Jan Vreeburg

Kijk voor meer informatie op www.delftcluster.nl.

[email protected]

20

KWR 2008

KWR helpt kwetsbare planten en dieren beschermen door duurzaam ­beheer van Natura 2000-gebieden (zie pag. 41).

Duurzaa water

KWR 2008

am Bron foto: Oasen

KWR ondersteunt een duurzame drinkwatervoorziening door de ­middelen te bieden voor een optimale keuze tussen de beschikbare bronnen (zie pag. 30).

21

22

KWR 2008

Funderend en innovatief onderzoek als voedings­ bodem Toepassingsgericht onderzoek gedijt het best op een basis van fundamentele kennis en innovatieve benaderingen. Die basis moet zich continu blijven vernieuwen en verbeteren. KWR doet daarom ook fundamenteel en innovatief onderzoek, deels uit eigen fondsen en deels in samenwerking met ­gespecialiseerde partijen. Funderend onderzoek Fundamenteel onderzoek is vooral het speelveld van de universiteiten. KWR onderhoudt dan ook nauwe banden met de meeste Nederlandse universiteiten en werkt met diverse onderzoeksgroepen structureel of op projectbasis samen. Zo deelt KWR kennis en blijft tegelijkertijd aangesloten bij de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen. In 2008 is besloten ook eigen fondsen in te zetten voor funderend onderzoek.

Innovaties en doorbraaktechnologieën Innovatie is: nieuwe goederen, diensten of doorbraaktechnologieën ontwikkelen én zorgen dat ze door consumenten en maatschappij worden omarmd. Innovatie is vaak een langdurig proces; het duurt jaren voor resultaten de markt bereiken. KWR draagt bij aan dat proces met goede ideeën en gedegen onderzoek en kiest voor het ‘naar de markt brengen’ goede samenwerkingspartners. Drie voorbeelden van dergelijke samenwerkingsverbanden markeren de innovatieve activiteiten van KWR in 2008. In het krachtenveld tussen wetenschap, markt en maatschappij hebben zij elk hun eigen, op de functie toegesneden vorm gekregen: • Tussen wetenschap en markt investeert KWR in samenwerking binnen het programma van het ­nationale Technologisch Topinstituut Watertechnologie TTIW (Wetsus). Binnen dit brede onderzoeksprogramma werken de deelnemers - kennisinstellingen en bedrijven - multidisciplinair samen aan duurzame doorbraaktechnologie ten dienste van de Nederlandse export. • Tussen wetenschap en maatschappij ontplooit KWR innovatieve activiteiten binnen het platform Dutch Water Sector Intelligence (DWSI). De partners binnen DWSI verkennen gezamenlijk trends die bedreigingen en kansen bieden voor de watersector. • Tussen markt en maatschappij werkt KWR samen binnen HeliXeR, een innovatieprogramma dat zich richt op waterproducten en -technologieën die rechtstreeks aansluiten op de lifestyle en ­belevingswereld van de consument.

KWR 2008

23

wetenschap

DWSI

maatschappij

TTIW

HeliXeR

markt

TTIW – topinstituut voor duurzame watertechnologie KWR neemt als kennisinstituut deel in TTIW Wetsus, het nationale Technologisch Topinstituut Watertechnologie. Dit is een multi­disciplinair samenwerkingsverband tussen Nederlandse kennispartners en commerciële marktpartijen, met een sterk accent op scheidings- en biotechnologie. Het TTIW-programma richt zich vooral op proof of principle van nieuwe technologieën, die vervolgens door partijen uit de praktijk naar de markt worden gebracht. Als partner binnen TTIW draagt KWR bij aan de ontwikkeling van innovatieve doorbraaktechnologieën voor (commerciële) toepassing op Contactpersoon TTIW

lange termijn.

Maarten Nederlof [email protected]

Nadat eind 2007 de benodigde contracten waren getekend voor het samenwerkingsverband, zijn in 2008 specifieke afspraken gemaakt over individuele samenwerkingsprojecten tussen KWR, BTO en TTIW. Een deel daarvan is reeds gestart. In totaal omvat de samenwerking twaalf projecten, verdeeld over de TTIW-programmatafels Geavanceerde Schoonwatertechnologie, Sensoring, Waterdistributie en Interactie Natuurlijke Systemen. De betrokken BTO-programma’s zijn Waterbehandeling, Waterdistributie en Risicobeheer bronnen. Zo zijn bij KWR in 2008 drie promovendi begonnen aan vierjarige onderzoeks­ trajecten, één naar chemische putverstopping, één naar een sensor voor biologische toxiciteit en één op het gebied van computational fluid dynamics voor ontwerp van UV-reactoren. Voor diverse ­TTIW-projecten komen in 2009 nog onderzoeksposities beschikbaar. Zie ook www.wetsus.nl.

24

KWR 2008

Veilig douchen Legionellabacteriën komen van nature in zeer lage concentraties voor in grondwater. De meeste zijn onschadelijk. Enkele, zoals Legionella pneumophila, zijn ziekteverwekkend: als ze worden in­geademd – bijvoorbeeld onder de douche – kunnen ze longont­steking veroorzaken. KWR doet onderzoek om de bedreiging van Legionella te verminderen. Zo zijn er nu een snelle moleculair-biologische detectiemethoden om binnen enkele uren verschil­ lende legionellasoorten aan te tonen. Met de boi­ lerbiofilmmonitor (BBM) onderzoekt KWR onder welke omstandigheden Legionella pneumophila kan groeien in warmtapwater­installaties. Vrijwel alle leidingwatertypen blijken de groei van Legionella pneumophila te bevor­deren, maar er zijn onderling grote verschillen. De aanwezigheid van biofilms – en van gastheerprotozoa in die biofilms – speelt daarbij een grote rol.

KWR 2008

25

DWSI – vooruitzien met Dutch Water Sector Intelligence Een initiatiefgroep uit Waternet, Duinwaterbedrijf Zuid-Holland, Waterschap Brabantse Delta en KWR lanceerde in 2008 het platform Dutch Water Sector Intelligence (DWSI). Eind 2008 had DWSI 17 deelnemers – van waterschappen tot waterbedrijven, kennis- en koepelorganisaties en gemeentelijke en provinciale waterafdelingen. Zij verkennen gezamenlijk trends die kansen én bedreigingen vormen voor de watersector, zoals de kredietcrisis en bevolkingsgroei. Met DWSI tilt KWR zijn activiteiten op het gebied van horizonscanning, toekomstverkenningen en trendonderzoek naar een hoger plan. Contactpersoon DWSI Willem Koerselman

Trendwatchers en kennismanagers van KWR scannen de horizon naar belangrijke ontwikkelingen en

[email protected]

onderzoeken de betekenis daarvan voor de watersector. Tijdens thematische werk- en denksessies kijken DWSI-leden samen met externe deskundigen naar kansen en bedreigingen en formuleren zij respons­strategieën. Zo bundelen zij hun krachten om toekomststrategieën en acties te ontwikkelen die sectorbreed optimaal effect sorteren. Zie ook www.horizonscanning.nl. HeliXeR – aansluiten op de belevingswereld van de consument Na het openingscongres op 11 juni 2008 is HeliXeR op 1 september officieel van start gegaan. Dit samenwerkingsverband tussen Brabant Water, Waterschap de Dommel, TNO, Philips Research en KWR is voortgekomen uit het project Water & Gezondheid van Brabant Water en Waterschap de Dommel. ­HeliXeR creëert producten die rechtstreeks aansluiten bij de belevingswereld van de (water)consument en met nieuwe technologieën inhaken op actuele trends. Deze innovatieve business richt zich op drie gebieden: consument, landbouw en ontwikkelingslanden. Het kernteam met vertegenwoor­

Contactpersoon HeliXeR Ronald Wielinga [email protected]

digers van alle deelnemers heeft in 2008 de eerste projecten ­voor­bereid.

26

KWR 2008

Vooruits water KWR doet onderzoek naar aparte verwerking van urine om afvalstoffen uit de watercyclus te houden (zie pag. 36).

KWR 2008

27

KWR helpt de watersector de waterketen klimaatneutraal te maken en zo klimaat­ verandering te beperken (zie pag. 35).

strevend KWR helpt de (drink)watersector grenzen te stellen voor onbekende, milieuvreemde stoffen met toxicologisch verantwoorde streef waarden (zie pag. 9 en 14).

28

KWR 2008

Internationale samenwerking KWR werkt samen met een wereldwijde groep opdrachtgevers, samenwerkingsverbanden en kennispartners. Dit uitgebreide netwerk biedt KWR de mogelijkheid op internationaal niveau hoogwaardig onderzoek te doen en een effectieve kennismakelaar te zijn. TECHNEAU – toekomstbestendig drinkwater voor Europa KWR is coördinator van het Europese Integrated Project TECHNEAU. Meer dan dertig Europese bedrijven en kennisinstituten (en enkele uit Zuid-Afrika en India) werken binnen TECHNEAU samen aan een toekomstbestendige drinkwater­voorziening voor Europa. Europa staat voor een aantal belangrijke uitdagingen. Daaronder vallen de gevolgen van een verouderende drinkwaterinfrastructuur en de (plaatselijke) watertekorten die ontstaan door klimaatverandering en veranderende bevolkings­ concentraties. Dat laatste veroorzaakt bijvoorbeeld bruinwaterproblemen in Oost-Europa en maakte Contactpersoon TECHNEAU

dat Cyprus en Barcelona in 2008 drinkwater per boot moesten laten aanvoeren.

Theo van den Hoven [email protected]

Hoog op de TECHNEAU-onderzoeksagenda staat het behouden van het vertrouwen dat consumenten hebben in drinkwater, naast het signaleren en bestrijden van nieuwe soorten vervuiling in drinkwater en drinkwaterbronnen. TECHNEAU richt zich zowel op praktisch toepasbare technologische oplossingen als op innovatie en nieuwe concepten (rethink the system). Vrijwel alle TECHNEAU-onderwerpen hebben ­raakvlakken met het BTO, bovendien nemen diverse BTO-participanten ook deel in ­TECHNEAU. In 2008 boekte TECHNEAU veel vooruitgang. Het onderzoek leverde enkele omvangrijke state-of-theart reviews op, zoals een overzicht van methoden om drinkwaterkwaliteit te monitoren en te beheersen (met een grote inbreng van KWR) en een database van oxidatieve processen. Daarnaast groeide de kennis over wat drinkwaterconsumenten in verschillende regio’s belangrijk vinden en hoe de sector daarmee het best kan omgaan. Belangrijk werk is ook verricht aan een biologisch detectiesysteem voor chemische verontreinigingen en aan een mobiele waterkwaliteitsmonitor. Er zijn hulpmiddelen ontwikkeld voor het doorvoeren van Water Safety Plans, die risico’s voor de drinkwatervoorziening helpen reduceren. De EU was vol lof over organisatie, samenwerking en opbrengsten van dit “integrated project zoals een integrated project bedoeld is”. Zie ook www.techneau.com.

GWRC – een krachtig netwerk van waterkennisinstituten Contactpersoon GWRC

KWR is één van de veertien (drink)waterkennisinstituten die samenwerken binnen de Global Water

Theo van den Hoven

Research Coalition GWRC en daarbij onder meer hun onderzoeksagenda’s afstemmen. In 2008 bracht

[email protected]

de GWRC een prioriteitenlijst uit voor de aanpak van geneesmiddelen(resten) die voorkomen in gronden oppervlaktewater en problemen kunnen veroorzaken voor de drinkwatervoorziening. De GWRC-lijst is een gewogen gemiddelde van prioriteitenlijsten van diverse wereldwijde onderzoeksinstellingen. Hij geeft aan welke stoffen het dringendst moeten worden aangepakt. De lijst kan bijvoorbeeld worden gebruikt om monitoringprogramma’s te ontwerpen en nieuwe analysemethoden

KWR 2008

29

of toxiciteitscreeningen te ontwikkelen. Zes van de tien high-priority geneesmiddelen van de GWRC-lijst staan ook op de Nederlandse prioriteitenlijst. Van de overige vier geneesmiddelen wordt het belang voor de Nederlandse drinkwatervoorziening nu bepaald. Daarnaast startte GWRC een onderzoeksprogramma naar energie en water. Eén van de projecten ­verzamelt en beoordeelt wereldwijd de best practices voor de meest energie-efficiënte watervoorziening, van drink- tot afvalwater en van behandeling en hergebruik tot transport en afvalverwerking. KWR, STOWA en de Britse onderzoekspartner UKWIR trekken het Europese deel van dit project. Zie ook www.globalwaterresearchcoalition.net.

WSSTP – werken aan de Europese onderzoeksagenda KWR is lid van het bestuur van het Water Supply and Sanitation Technology Platform WSSTP. Dit door de EU ingestelde platform, waarin 27 landen deelnemen, geeft een belangrijke invulling aan de Europese onderzoeksagenda op het gebied van water, bijvoorbeeld in het (zevende) kaderprogramma. WSSTP organiseert momenteel zes pilots voor belangrijke waterproblemen waar Europa mee te maken heeft of in de toekomst krijgt: 1. mitigatie van waterdruk in kustzones, Contactpersoon WSSTP

2. aanpak van aangetaste waterzones (grond- en oppervlaktewater),

Adriana Hulsmann

3. proactief management tegen natuurrampen en overstromingen,

[email protected]

4. duurzaam watermanagement in grootstedelijke gebieden, 5. duurzaam watermanagement in de landbouw, 6. duurzaam watermanagement in de industrie. Zie ook www.wsstp.org.

Shanghai – topkwaliteit drinkwater voor World Expo 2010 De Nederlandse en de Chinese watersector hebben contracten getekend voor de uitvoering van twee projecten in Shanghai, die gericht zijn op het leveren van topkwaliteit drinkwater tijdens de World Expo van 2010. Het eerste betreft het opzetten van een early warning system voor verontreinigingen in de drinkwaterbron van de stad, de rivier Huangpu. Zo wordt meer inzicht verkregen in de waterkwaliteit van deze bron en kunnen passende maatregelen worden genomen bij ernstige bedreigingen van de drinkwaterkwaliteit. In het tweede project wordt UV-oxidatie gebruikt om de waterkwaliteit in Contactpersoon Shanghai en

Shanghai duurzaam te verbeteren. KWR is betrokken bij beide projecten.

Singapore Ronald Wielinga [email protected]

Singapore – afvalwaterzuivering en spaarbekkens In Singapore werkt KWR samen met het nationale waterketenbedrijf PUB aan de ontwikkeling van de osmo­tische membraanbioreactor OMBr (voor afvalwaterzuivering) en van een systeem om het distributienet optimaal te beheren. Samen met Deltares en PUB richt KWR zich binnen de SingaporeDelft Water Alliance op beter beheer voor het Upper Peirce spaarbekken. Eén van de problemen in dit bekken is overmatige algengroei, veroorzaakt door eutrofiëring. Daardoor gaan potentieel toxische cyanobac­teriën overheersen. KWR doet onderzoek naar innovatieve monitoringtechnieken voor cyanobacteriën en hun toxines en naar relevante chemische parameters, als early warning system voor de waterkwaliteit.

30

KWR 2008

Duurzamere drinkwatervoorziening Jan Willem Kooiman, teamleider geohydrologie: “In het dichtbevolkte Nederland is het kiezen van de optimale verdeling van debieten over de win­ ningen geen sinecure. Er moet rekening gehouden worden met vergunningen, bedrijfszekerheid, ecologische effecten, reststoffen, transportperi­ kelen en tal van andere doelen en randvoorwaar­ den. Daarnaast zijn er ook nog veranderingen van drinkwatervraag en ruimtegebruik die het vraag­ stuk extra complex maken. In 2008 is daarom het beslissingondersteunende instrument Optiwin ontwikkeld voor het snel en effectief verkennen van kansrijke opties voor productie en transport van drinkwater. Het instrument bestaat uit een set effectmodellen en een optimalisatiemodule, gekoppeld aan een GIS. In een pilot bij Brabant ­Water is bijvoorbeeld gerekend aan een optimale verdeling op basis van grondwaterstanden, grondwaterafhankelijke natuur, productiekosten, reststoffen, energie, reinwaterkwaliteit en trans­ portnetwerk. Bij de bouw hebben KWR hydrolo­ gen, ecologen, GIS-ers en distributiedeskundigen samengewerkt. Zo maken we de drinkwatervoor­ ziening flexibeler en duurzamer.”

KWR 2008

31

Internationaal bezoek bij KWR KWR ontvangt jaarlijks delegaties uit vrijwel alle continenten. De bezoekers zijn vaak sterk geïnteresseerd in de organisatie van het collectieve bedrijfstakonderzoek BTO en de unieke manier waarop drinkwaterbedrijven binnen het BTO samenwerken. In 2008 bezochten delegaties uit Brazilië, ­Californië en van de International Water Association (IWA) KWR. Professor Sadahiko Itoh van de Universiteit van Kyoto (Japan) bracht in 2008 zijn sabbatical door bij KWR. Hij werkte mee aan verschillende onderzoeken die te maken hebben met drinkwaterdistributie zonder desinfectiemiddelen of resten daarvan. Methoden om risico’s te beoordelen en te beheersen zijn voor zulke distributie noodzakelijk. Prof. Itoh bestudeert toepassingsmogelijkheden in Japan.

Europese samenwerking versterken Europese en nationale overheden verdelen steeds vaker onderzoeksgelden over ‘tijdelijke’, ‘virtuele’ ­instituten en samenwerkingsverbanden. Dit bevordert horizontale en multidisciplinaire samen­ werking. KWR is in 2008 begonnen om Europese partners bijeen te brengen in een virtueel samenwerkingsverband, als opmaat voor een virtueel Europees watercyclusonderzoeksinstituut dat bestaat uit publieke onderzoekspartners met kritische massa. Samen met hen wil KWR het Europese water(cyclus)onderzoek naar een hoger plan tillen en problemen krachtig aanpakken en oplossen.

32

KWR 2008

KWR onderzoekt verantwoord gebruik van bodemenergie­

Efficiënt water systemen (zie pag. 34).

Bron foto: Vitens

t

KWR 2008

33

KWR maakt waterbehandeling

KWR helpt koelwater

met UV efficiënter met efficiëntere

effi­ciënter en milieuvrien­

reactorontwerpen en lagedruk-

delijker schoon te houden. ­

lampen die minder energie

(zie pag. 18).

ge­bruiken (zie pag. 44).

KWR ontwikkelt concepten voor zelfreinigende drink­ waterdistributienetten zonder bruinwaterproblemen voor de klant (zie pag. 14).

34

KWR 2008

Voorbereid op de toekomst Als ogen en oren van de watersector identificeert en registreert KWR trends en ontwikkelingen die een grote impact (kunnen) hebben op die sector. KWR voert daarvoor trendonderzoek uit: op eigen initiatief, maar ook in samenwerking met bijvoorbeeld DWSI en TECHNEAU. In 2008 waren er interessante ontwikke­lingen op het gebied van klimaatverandering, energie, GIS, nanotechnologie, kennissystemen en wetgeving. Flexibele ontwikkelteams binnen KWR volgen de nieuwste ontwikkelingen en starten daaraan gerelateerd onderzoek op. Energie Energie en water zijn nauw met elkaar verweven. Watergebruik en waterzuivering kosten energie, maar water is ook een goede energiedrager. Zo wordt water gebruikt als koelmiddel en om energie op te slaan, bijvoorbeeld ondergronds. Door water en energie geïntegreerd te bekijken, zijn verbeteringen mogelijk in duurzaamheid, efficiency en beperking van klimaatverandering. KWR onderzoekt onder meer afvalwater en energie in hun onderlinge samenhang, bijvoorbeeld binContactpersoon energie

nen het onderzoeksprogramma Asellus (zie ook pag. 18). In samenwerking met de Global Water Research

Annemarie van Wezel

Coalition (GWRC) wordt sinds 2008 onderzoek uitgevoerd naar best practices in energie en water en een

[email protected]

technology roadmap ontwikkeld voor het snijvlak van water en energie. Verbruiksmodel energiebesparing Binnen het BTO is een verbruiksmodel ontwikkeld dat het effect kan berekenen van consumenten­ gedrag op energiebesparing. Onderzoek naar de klimaatneutrale waterketen (zie ook pag. 34) heeft duidelijk gemaakt waar in de waterketen de meeste energie wordt gebruikt. Vooral afvalwaterzuivering vergt veel energie. KWR onderzoekt op welke plekken in de waterketen de beste mogelijkheden liggen voor energiebesparing en -productie. Bodemenergiesystemen Opslag van energie in de bodem kan een grote bijdrage leveren aan de vermindering van broeikasgasemissies. Er zijn in Nederland al meer dan tweeduizend kleine en grote bodemenergiesystemen of koude-warmteopslagsystemen (KWO) in gebruik en hun aantal neemt toe. Ook de watersector heeft belangstelling voor deze toepassing. KWR-onderzoek heeft echter duidelijk gemaakt dat energie- en waterfuncties in de ondergrond niet zonder meer te combineren zijn. Bodemenergiesystemen kunnen risico’s opleveren, bijvoorbeeld voor de drinkwatervoorziening. KWR doet daarom nader onderzoek naar de mogelijkheden van bodemenergie­systemen en de consequenties ervan voor de grondwaterkwaliteit en drinkwater­ productie. Zie ook: KWR 08.018 Koude-Warmte Opslag (KWO) in grondwater­beschermingsgebieden: (mogelijke) bezwaren.

KWR 2008

35

Klimaatverandering Een veranderend klimaat kan een grote impact hebben op de watercyclus en de watersector. Voor ­Nederland worden extremere neerslag en toenemende verzilting voorspeld; dit kan een andere aanpak van bijvoorbeeld afval- en drinkwater­zuivering noodzakelijk maken. De watersector wil de nadelige effecten van klimaatverandering zoveel mogelijk beperken. Samenwerken in de waterketen biedt daarvoor de beste mogelijkheden. De overheid investeert 50 miljoen euro uit het Fonds Economische Structuurverbetering (FES) in het onderContactpersoon

zoeksprogramma Kennis voor Klimaat, dat medio 2008 officieel is gestart. Doel van het ­programma is

klimaatverandering

kennis ontwikkelen waarmee Nederland klimaatbestendig te maken is.

Gertjan Zwolsman [email protected]

Kennis voor Klimaat Dit FES-programma richt zich op het verbeteren van klimaateffect- en klimaatvoorspelmodellen en op de ontwikkeling van adaptatiestrategieën voor acht regionale hotspots, die kwetsbaar zijn voor klimaatverandering: • Mainport Schiphol • Haaglanden • Regio Rotterdam • Grote Rivieren • Zuidwestelijke Delta • Ondiepe wateren en veenweidegebieden • Droge rurale gebieden • Waddenzee. Kennis voor Klimaat is sterk vraaggestuurd, daarom heeft KWR met andere belanghebbenden in de watersector (diverse waterbedrijven, waterschappen, Stowa en Rioned) de Initiatiefgroep Klimaat en Water gevormd. Deze initiatiefgroep legt belangrijke onderzoeksvragen uit de watersector op tafel bij Kennis voor klimaat.

Klimaatneutrale watersector Jos Frijns, senior wetenschappelijk onderzoeker bij Kennis en Programmamanagement: “In 2008 hebben KWR en Grontmij in opdracht van diverse partijen in de watersector* onderzoek gedaan naar de klimaatvoetafdruk van de watersector en naar mogelijkheden om de waterketen klimaatneutraal te maken. De Global Warming Potential (GWP) van de Nederlandse watersector bedraagt 1,67 miljoen ton CO2-equivalenten, of 1,5 kg CO2-equivalenten per m3 water. Tweederde daarvan komt van de afval­waterverwerking, een kwart van de drinkwatervoorziening en de rest van riolering. Het energie­ gebruik levert met 56 % de grootste bijdrage, daarnaast komt – verrassend - 36 % uit directe emissies van lachgas (uit afvalwater­zuivering) en methaan (uit afvalwaterzuivering en grondwaterwinning).” “De watersector is slechts verantwoordelijk voor 0,8 % van de totale Nederlandse GWP, maar kan van klimaatverandering grote gevolgen ondervinden. Daarom wil de sector de eigen GWP zoveel mogelijk verlagen, als voorbeeld voor andere sectoren. De beste mogelijkheden daarvoor bieden het verhogen van de energie-efficiency en het optimaliseren van processen over de volle breedte van de waterketen. Warmwaterbesparing in huishoudens kan de energie-efficiency verhogen, bijvoorbeeld door warmte terug te winnen uit douchewater. Nieuwe ketenconcepten bieden mogelijkheden voor optimalisatie. Bijvoorbeeld door riolering en zuivering beter onderling af te stemmen of moderne – gescheiden – sanitatiesystemen in te voeren.” * Opdrachtgevers waren het ministerie van VROM, Stowa en Waterkip (een samenwerkingsverband van STOWA, Stichting RIONED, KWR en RIZA). STOWA 2008-17

36

KWR 2008

Kleine boodschap, grote duurzaamheid Jan Hofman, senior scientist waterbehande­ ling en afvalwater: “Urine bevat afvalstoffen: herbruikbare, zoals stikstof en fosfor, maar ook (omzettingsproducten van) hormonen en geneesmiddelen. Via gewone toiletten komen al deze stoffen zeer verdund in het riool. Daaruit zijn ze moeilijk te verwijderen of verzamelen. Bij KWR staan enkele toiletblokken die urine afscheiden en apart ondergronds opslaan. Met de zo verzamelde urine is gemeten welke (en hoeveel) probleem­ stoffen urine bevat en hoe apart verzamelde urine duurzaam te verwerken is. Zou het mogelijk zijn urine in een tankauto op te halen en – onderweg – te splitsen in (herbruikbare) stoffen en water? Dat water kan bij de volgende stop geloosd in het riool. Een mens produceert per dag ongeveer drie liter urine... Samen met de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) en Grontmij worden binnen Asellus dit urimob-idee en andere opties voor centrale en decentrale behandeling van urine onderzocht. Want ook een kleine bood­ schap kan grote duurzaamheid opleveren!”

KWR 2008

37

Deltacommissie (Commissie Veerman) Een belangrijke ontwikkeling in 2008 was de verschijning van het rapport van de Commissie ­Veerman, Samen werken met water. De Commissie Veerman heeft zich gebogen over de bescherming van de Nederlandse kust en het achterland op de lange termijn. Het advies omvat onder meer twaalf aanbevelingen voor de toekomst. Eén daarvan is een geleidelijke peilverhoging van het IJsselmeer als zoetwaterreservoir voor Nederland. Samen met acht andere (water)kennisinstellingen heeft KWR een antwoord op dit advies geformuleerd in het rapport Samen werken met kennis – Initiatief kennis voor een veilige delta. De bijdrage van KWR liep via Gertjan Zwolsman, teamleider Integraal Waterbeheer. Het advies gaat in op de kennisvragen die voortkomen uit de aanbevelingen van de Deltacommissie. Voor elk van de twaalf aanbevelingen – van het Nederlandse veiligheidsniveau tot aan de bestuurlijke, juridische en financiële consequenties van de Deltacommissie-maatregelen – zijn kennisvragen en onderzoeksthema’s geformuleerd. Het rapport is daarmee een kennisagenda voor de ontwikkeling van de waterveiligheid en de zoetwatervoorziening voor het Nederlandse deltagebied. De kennis­­in­ stituten bieden hun gezamenlijke expertise aan. Zij stellen voor hun onderzoek zo te programmeren dat de benodigde kennis op het juiste moment beschikbaar komt.

38

KWR 2008

GIS Geo- en informatietechnologie (GIS) ontwikkelt zich snel. Ook de watersector kan zijn voordeel doen met deze nieuwe technologieën door de juiste toepassingen te identificeren en verder te ontwikkelen. KWR volgt GIS-ontwikkelingen in diverse sectoren daarom op de voet. GIS kan bijvoorbeeld bijdragen aan veilige oplossingen voor de ‘overbevolking’ aan leidingen en kabels in de ondergrond. Of bijdragen aan efficiënte vervanging van verouderende ondergrondse water- en rioolinfrastructuren. GIS kan grote waarde hebben voor modern asset management. Contactpersoon GIS Kim van Daal

KWR zoekt samenwerking met diverse andere partijen in de watersector om te komen tot een

[email protected].

­gemeenschappelijke GIS-onderzoeksagenda. FES Nederland Geoland en Delta in Transition In 2008 heeft KWR bijgedragen aan de voorbereiding en vormgeving van een nieuw FES-programma, Delta in Transition (DiT). Nederland Geoland, het nieuwe onderzoeksprogramma van de geosector, is daarvan een belangrijk onderdeel. Nederland Geoland is een vervolg op het succesvolle programma Ruimte voor Geo-informatie. Het omvat vijf regiogebonden proeftuinen. Daarin werken kennispartners, publieke en private sector samen om geo-informatie innovatief toe te passen bij het oplossen van specifieke maatschappelijke problemen. Samen met Brabant Water is KWR binnen Nederland Geoland trekker van de proeftuin Ondergrondse infrastructuur. De voorstellen zijn in 2008 voorbereid en begin 2009 ingediend bij VROM. Daarnaast neemt KWR met andere onderwerpen deel aan het FES-voorstel Delta in Transition. Dit voorstel richt zich op grote maatschappelijke gebiedsopgaven waarbij domeinen als water, ruimte en mobiliteit samen­komen en waarmee grote (rijks)investeringen zijn gemoeid. Beide onderzoeksprogramma’s kunnen uiteraard pas van start na goedkeuring door de Commissie van Wijzen die oordeelt over het FES-programma. Eind 2008 is binnen het bedrijfstakonderzoek BTO besloten het thema Geo-informatie voor de ­watersector uit te werken. In nauwe samenwerking met enkele waterbedrijven wordt binnen dit thema gewerkt aan visieontwikkeling en pilots voor het gebruik van geo-informatie. Voor een watercyclusbrede benadering bereidt KWR verder een initiatiefgroep GIS en Water voor, met partijen uit de hele watersector. Waterkaart: drinkwatervoorziening tot in detail KWR heeft in 2008 een nieuwe versie geproduceerd van de waterkaart die in 2003 is uitgegeven. ­Hierop is onder meer te zien waar in Nederland drinkwater wordt gewonnen en uit welke soorten bronnen (grond-, oppervlakte- of infiltratiewater). De kaart toont de voorzieningsgebieden van de waterbedrijven, de stroomgebieden volgens de Kaderrichtlijn Water, de grondwaterbeschermingsgebieden en de Natura 2000- gebieden. Bovendien is per gemeente de hardheid van het drinkwater aangegeven. Als achtergrond is een satellietbeeld van Nederland gebruikt, gecombineerd met to­ pografische kaartlagen en administratieve grenzen. De kaart is gemaakt met behulp van ESRI ArcMap software versie 9.2. Alle kaartlagen zijn bij KWR bovendien digitaal beschikbaar en kunnen daar ­worden gebruikt voor specifieke ruimtelijke analyses. Deze poster is bij KWR te bestellen: (030) 606 95 62.

KWR 2008

Waterkaart: drinkwatervoorziening tot in detail

39

40

KWR 2008

Nanotechnologie Nanotechnologie is sterk in ontwikkeling. Er komen steeds meer systemen en materialen die werken op nanoschaal, dat wil zeggen in dimensies van minder dan 100 nm. Op die schaal krijgen veel stoffen tot nog toe onbekende eigenschappen. Deze technologie biedt zowel kansen als bedreigingen voor de watercyclus, van nieuwe zuiveringsmethoden tot nieuwe toxische stoffen die ecosystemen of de drinkwaterkwaliteit kunnen aantasten. Om zich goed te kunnen voorbereiden op de toekomst heeft de watersector betrouwbare kennis nodig over de mogelijkheden en consequenties van nanotech­ Contactpersoon nanotechnologie

nologie.

Jan Hofman [email protected].

Binnen het BTO-programma heeft KWR in 2008 lopend onderzoek voortgezet naar mogelijkheden en risico’s van nanotechnologie. Dit onderzoek omvat bijvoorbeeld toepassing van op nanotechnologie gebaseerde membranen in de waterbehandeling en monitoring van water op de aanwezigheid van ­nanomaterialen. Voor dat laatste is een zeer gevoelige analysemethode ontwikkeld voor fullereen C60, een nanodeeltje dat toepassing vindt in de cosmetische en farmaceutische industrie. Voorbereiding FES onderzoeksprogramma Samen met universiteiten (TU Twente, UvA, WUR, RUN en VU) en andere Nederlandse kennisinsti­ tuten (RIVM, Rikilt, Deltares, TNO, IVM) bereidde KWR in 2008 FES-gefinancierd onderzoek voor, gericht op toepassing van nanotechnologie in de watersector en de impact van nanotechnologie op mens en milieu. Afhankelijk van de conclusies van de Commissie van Wijzen voor het FES-programma kan dit onderzoek in 2009 starten. IWA Nanotechnology Specialist Group Nanotechnologie staat ook internationaal sterk in de belangstelling. Tijdens het IWA congres in ­Wenen (september 2008) werd een GWRC-workshop gehouden over nanotechnologie en water en een nieuwe IWA Specialist Group Nanotechnology opgericht. Voorzitter is Jan Hofman, teamleider ­Afvalwaterbehandeling bij KWR.

Kennissystemen KWR richt zich op het optimaliseren van kennisontwikkeling en - benutting en onderzoekt de werking van het wetenschapssysteem (science system assessment). Wisselwerking watergerelateerd kennissysteem en samenleving Samen met het Rathenau Instituut heeft KWR in 2008 gewerkt aan een onderzoeksagenda die de wisselwerking tussen het watergerelateerde kennissysteem en de samenleving tot onderwerp heeft. Contactpersoon

Deze kennisagenda moet bijdragen aan een beter begrip van het proces van kennisbenutting.

science system assessment

De komende jaren zal deze agenda in nauwe samenwerking met KWR worden uitgewerkt.

Andrew Segrave [email protected].

KWR 2008

41

Wetgeving De watersector wordt sterk beïnvloed door veranderende Europese en nationale wetgeving. KWR biedt verschillende overheidsinstanties ondersteuning bij het ontwikkelen van beleid. Voor zijn ­partners in de watercyclus voert KWR onderzoek uit naar de gevolgen van (nieuwe) regelgeving. KWR biedt hen bovendien ondersteuning bij het doorvoeren van die regelgeving in hun bedrijfs­ voering. Enkele voorbeelden uit 2008: Contactpersoon wetgeving

Natura 2000

Gertjan Zwolsman

De Europese Unie heeft het initiatief genomen voor Natura 2000, een samenhangend netwerk van

[email protected]

beschermde natuurgebieden over heel Europa. In Nederland worden 162 van die beschermde gebieden aangewezen. Voor het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit heeft KWR in 2008 onderzoek gedaan naar de ecologische randvoorwaarden van diverse habitat- en vegetatietypen in natuurgebieden. Daarvan is een database aangelegd. Dit heeft onder meer geresulteerd in profieldocumenten voor de habitattypen en software waarmee natuurbeheerders beheersplannen kunnen opstellen (beschikbaar via de Natura 2000 website van LNV). KWR kan natuurbeheerders van alle betrokken partijen ondersteunen bij het opstellen van deze beheersplannen. Waterkwaliteitsdoelen KWR ondersteunt Vewin met onderzoek en kennis bij belangenbehartiging voor de Nederlandse waterbedrijven, bijvoorbeeld rond de gevolgen van (toekomstige) wet- en regelgeving op het watersysteem. Zo heeft KWR voor Vewin de consequenties voor de drinkwaterwinning in kaart gebracht van de nieuw voorgestelde normen voor oppervlaktewater en grondwater. Met deze informatie kon Vewin bij VROM pleiten voor verbeteringen in deze voorstellen. Resultaat is dat bij de normen voor bestrijdingsmiddelen en voor de temperatuur van oppervlaktewater nu voldoende rekening is gehouden met de gevolgen voor de drinkwaterkwaliteit. Deze normen zijn opgenomen in het Besluit Kwaliteitseisen en Monitoring Water (BKMW), dat binnenkort van kracht wordt. Kaderrichtlijn Water en drinkwater KWR heeft in 2008, in opdracht van Vewin, de effecten onderzocht van de beleidsvoornemens van de Nederlandse overheid rond de Kaderrichtlijn Water (KRW) en samengevat in zes factsheets en een strategische notitie. De gekozen maatregelen voor de concept-stroomgebiedsbeheerplannen bleken geen significante verbetering op te leveren in de chemische kwaliteit van het watersysteem. ­Bronmaatregelen ontbraken zelfs helemaal. Er blijft zo nog steeds een groot aantal van de mens afkomstige vervuilende stoffen, waarvan de wettelijke normen niet drinkwater proof zijn of nog niet bestaan. KWR heeft becijferd dat dit per jaar 44 miljoen euro extra zuiveringskosten meebrengt.

42

KWR 2008

Kennis met gewaarborgde kwaliteit KWR staat voor kwalitatief hoogstaande kennis. De wetenschappelijke kwaliteit van het onderzoek en de klanttevredenheid worden daarom regelmatig gemeten. De interne wetenschapsraad en externe wetenschappelijke adviesraad zorgen daarnaast voor continue borging van het werk van KWR. In 2008 werd bovendien de eerste internationale peer review gehouden. Goede scores in performance evaluatie en klanttevredenheidsonderzoek Kerntaak van KWR is toegepast onderzoek uitvoeren. Het instituut vraagt zijn afnemers en gebruikers regelmatig om hun oordeel daarover. In 2008 werd zowel een performance evaluatie van het BTOonderzoeksprogramma als een klant­tevredenheidsonderzoek over de adviesopdrachten uitgevoerd. Tijdens de performance evaluatie werden de prestaties van vijf inhoudelijke programma’s van het BTO en van Kennis- en programmamanagement door de deelnemende waterbedrijven als zeer positief beoordeeld. In de categorieën visie en vraagarticulatie, kennis absorberen en creëren en kennisverankering scoorde geen enkel onderdeel lager dan goed (gewoon doorgaan en verbeterpunten aanpakken) of excellent (voldoet geheel aan de maatstaven). De klanttevredenheid over de uitgevoerde advies­opdrachten was gemiddeld 7,8, een lichte stijging ten opzichte van 2007 (7,6). Certificatie laboratoriumkwaliteit verder uitgebreid Sinds 1989 is een groot deel van het analysepakket van de KWR-laboratoria ondergebracht in accreditatie L479 van de Raad voor Accreditatie, op basis van ISO 17025. Sinds 1996 zijn de ringonderzoeken geaccrediteerd, waarmee de kwaliteit van laboratoria wordt getest. KWR als geheel heeft het ISO9001:2000 certificaat. De laboratoria nemen regel­matig deel aan interlaboratoriumonderzoeken (ringonderzoeken). In 2008 vond de vierjaarlijkse ­herbeoordeling door de Raad van Accreditatie plaats. De accreditatie is verlengd en uitgebreid met enkele nieuwe bepalingen waarover KWR onder accre­ ditatie mag rapporteren.

Wetenschappelijke adviesraad In 2008 is de externe Wetenschappelijke Advies Raad (WAR) samengesteld. Deze bestaat uit interna­ tionaal gerenommeerde weten­schappers. De WAR geeft de KWR-directie gevraagd en ongevraagd ­advies over de KWR- onderzoeks­programma’s. Leden van de WAR bestrijken samen het hele werk­ gebied van KWR: • Drs. L.J. Halvers (voorzitter), lid van de adviesraad voor wetenschaps- en technologiebeleid (AWT) en van de Commissie van Wijzen (FES); • Prof. dr. ir. B. Brunekreef, directeur van het Institute for Risk Assessment Sciences (IRAS) en hoog­ leraar Milieu-epidemiologie, specialist op het gebied van gezondheid; • Prof. dr. ir. C.J.N. Buisman, wetenschappelijk directeur Wetsus/Technologisch Top Instituut Water en hoogleraar Biologische kringlooptechnologie, specialist in watertechnologie voor bedrijven; • Prof. dr. W. Kühn, directeur Technologiezentrum Wasser (TZW) (Duitsland), een zusterinstituut van KWR, en specialist in watertechnologie voor de publieke sector.

KWR 2008

43

Wetenschapsraad In 2008 zijn de verantwoordelijkheden van de leden van KWR’s (interne) Wetenschapsraad formeel vastgelegd. De raad bestaat uit KWR’s principal scientists, die naast hun functie bij KWR ook wetenschappelijke en/of onderwijsfuncties vervullen aan universiteiten of hogescholen. Gezamenlijk bepalen zij het strategisch onderzoek op lange termijn en borgen zij de wetenschappelijke kwaliteit van alle onderzoekswerkzaamheden en producten. Elk lid van de Wetenschapsraad is verantwoordelijk voor zijn of haar eigen werkveld. Integrale projecten worden geborgd door de gehele Wetenschapsraad. Samen selecteren en begeleiden zij ook KWR’s eigen funderende en innovatieve onderzoeksprojecten. De Wetenschapsraad heeft een belangrijke rol gespeeld bij het opstellen van het nieuwe KWR-onderzoeksprogramma met de thema’s Gezond water, Duurzaam water, Vooruitstrevend water en Efficiënt water (zie ook pag. 6). Ook heeft de Wetenschapsraad met een team onderzoekers de peer review van KWR voorbereid, die eind 2008 plaatsvond (zie hiervoor). Leden van de Wetenschapsraad: • Prof. dr. D. (Dick) van der Kooij, Wageningen Universiteit en Researchcentrum, voor het vakgebied ­microbiologische stabiliteit/activiteit • Prof. dr. Ir. M.C.M. (Mark) van Loosdrecht, Technische Universiteit Delft, voor het vakgebied ­milieubiotechnologie • Dr. G.J. (Gertjan) Medema, KWR Watercycle Research Institute, voor het vakgebied microbiologische veiligheid • Dr. M.M. (Maarten) Nederlof, Van Hall Larenstein, Wageningen Universiteit en Researchcentrum, voor het vakgebied waterbehandeling en distributie • Prof. dr. P.J. (Pieter) Stuyfzand, Vrije Universiteit Amsterdam, voor het vakgebied geochemie en ­hydrologie • Prof. dr. W. (Wim) van Vierssen, Technische Universiteit Delft, voor het vakgebied kennismanagement • Prof. dr. P. (Pim) de Voogt, Universiteit van Amsterdam, voor het vakgebied chemische waterkwaliteit • Prof. dr. J.P.M. (Flip) Witte, Vrije Universiteit Amsterdam, voor het vakgebied ecologie

44

KWR 2008

Waterbehandeling met UV Door water te bestralen met ultraviolet licht kun je het reinigen en ontsmetten. KWR doet met bin­ nen- en buitenlandse partners onderzoek naar de behandeling van water met een combinatie van ultraviolette straling en ozon. Proefinstallatie­ onderzoek bij het waterbedrijf van Cincinnatti in de VS heeft bevestigd wat in Nederland al op ­laboratoriumschaal was aangetoond: lage­ druklampen hebben minder energie nodig om organische microverontreinigingen met peroxide om te zetten dan middendruklampen. Het ener­ gieverbruik wordt nog aanzienlijk lager als het water voor de bestraling wordt behandeld met actieve kool.

KWR 2008

45

Peer review Beoordeling door wetenschappelijke gelijken of peers is een belangrijk hulpmiddel waarmee wetenschappers hun prestaties beoordelen. In 2008 is een internationaal gezelschap van wetenschappers benaderd om als peer review commissie de prestaties van KWR te beoordelen en de directie te adviseren over toekomstige inspanningen. De peer review commissie was lovend over de herpositionering tot Watercycle Research Institute en over de veranderingen die KWR voor dat doel heeft ingezet. Het instituut verkeert volgens de commissie in een unieke uitgangspositie om niet alleen de eigen aandeelhouders, maar ook andere binnen- en buitenlandse partijen en beleidsmakers te ondersteunen bij uitdagingen en taken in de watercyclus. De commissie vindt het verstandig dat KWR met dit doel sterker inzet op wetenschappelijke publicaties en samenwerking met universiteiten, onder meer door meer postdocs en promovendi aan te stellen. Het eindrapport is vertaald naar een implementatieplan en KWR ziet vol vertrouwen uit naar een volgende peer review.

Continu streven naar verbetering KWR streeft ernaar zijn prestaties continu te verbeteren. Onderzoeksvragen worden steeds complexer. Oplossingen moeten steeds vaker via multi- of transdisciplinair onderzoek worden gevonden. Dit stelt nieuwe eisen aan de evaluatie van kennisproducten. Op basis van de uitkomsten van peer ­review, performance evaluatie en klanten­onderzoek besteedt KWR bijvoorbeeld toenemende aandacht aan de samenhang tussen klanttevredenheid en wetenschappelijke kwaliteit.

De peer review commissie bestond uit: •

Prof. A. Zehnder (voorzitter) uit Zwitserland, voormalig wetenschappelijk directeur van EAWAG, nu wetenschappelijk directeur van het Alberta Water Research Institute (AWRI) in Edmonton, Canada, oprichter en directeur van Triple Z consulting, voormalig president van ETH in Zwitserland en professor emeritus van ETH Zürich. Hij is een autoriteit op het gebied van waterinfrastructuur;

•

Prof. dr. J.B. Rose uit de VS, mededirecteur van het Center for Advancing Microbial Risk Assessment CAMRA en van het Center for Water Sciences, beide aan de Michigan State University. In 2008 ­ontving zij van de International Water Association IWA de eerste Hei-Jin Woo Award for Achievements of Women in the Water Profession;

•

Prof. dr. B. Moss uit Engeland, president van the International Society for Limnology, voorheen onder meer vice-president van the British Ecological Society. In 2007 ontving hij de NaumannThienemann Medal van de International Limnological Society voor zijn bijdragen aan onderzoek in het vakgebied van de limnologie (studie van binnenwateren);

•

Prof. dr. ir. W. Verstraete uit België, diensthoofd van het Laboratorium voor Microbiële Ecologie en Technologie (LabMET) van de Universiteit van Gent. Hij is verbonden aan het Centrum voor Milieusanering en aan de Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen voor het vakgebied microbiële ecologie en technologie.

•

Prof. dr. ir. C. van den Akker uit Nederland was tot 2005 professor Hydrologie en Watermanagement aan de faculteit Civiele techniek van de TU Delft. Hij vervulde diverse functies bij het RIVM.

46

KWR 2008

Publicaties, promoties en benoemingen In 2008 hebben de onderzoekers van KWR over hun onderzoeksresultaten gepubliceerd in 29 peer ­reviewed artikelen, 41 proceedings of boekhoofdstukken en 61 artikelen in vakbladen. Daarnaast ­brachten zij circa 150 researchrapporten uit. Overzichten van publiek beschikbare materiaal vindt u op onze website www.kwrwater.nl, onder Publicaties. Door klimaatverandering zullen kwantiteit én kwaliteit van Maaswater verslechteren Door klimaatverandering zullen in rivieren als de Maas vaker en in sterkere mate lage waterstanden voorkomen. Een analyse van 24 waterkwaliteitsparameters heeft laten zien dat tijdens zulke droge perioden ook de kwaliteit van het Maaswater achteruit zal gaan. De belangrijkste oorzaken voor die verslechtering zijn het ontstaan van gunstige omstandigheden voor algenbloei en afname van de verdunning, waardoor de impact van verontreinigingen groter wordt. Zie: Impact of summer droughts on the water quality of the meuse river. Auteur(s): Vliet M.T.H. van, Zwolsman J.J.G., Journal of Hydrology 353 (2008) p.1-17.

Verzilting bedreigt drinkwaterwinning Zuid-Holland Verzilting gaat in de toekomst voor problemen zorgen voor drinkwaterwinningen van Evides en ­Oasen. Als de adviezen van de Deltacommissie worden uitgevoerd (omleiden rivierwater richting IJsselmeer, verzilten Volkerak-Zoommeer, openzetten Haringvlietsluizen) zal de verzilting verergeren. Om de drinkwatervoorziening veilig te stellen, zouden de winningen kunnen worden verplaatst. Voor het zuiveren kunnen ontziltingsinstallaties met membranen worden gebruikt. Maar aan die oplossingen kleven verschillende bezwaren, bijvoorbeeld rond het lozen van concentraat uit membraan­installaties. Zie: Verzilting bedreigt drinkwaterwinning Zuid-Holland. Auteurs: Zwolsman J.J.G., H2O 41(2008)25/26, p.7.

Kwantitatieve risicoanalyse distributienet identificeert kritische leidingen en verbetert onderhoud Waterbedrijven besteden steeds meer aandacht aan de kans op falen van de drinkwaterinfrastructuur en mogelijke effecten daarvan op hun bedrijfsprestaties. KWR heeft het mogelijk gemaakt met bestaande informatie en modellen kritische leidingen te identificeren, zodat het onderhoud effectiever en efficiënter kan worden gepland. Deze risicoanalyses zullen nog verder verbeteren als meer geogra­fische gegevens beschikbaar komen. Zie ook BTO-rapport 2008.003 Risicoanalyse van leidingnetten.

Waterdistributie van de toekomst Drinkwaterdistributie ondervindt invloed van een aantal belangrijke trends en veranderingen: klimaatverandering, veranderende demografie, verouderende infrastructuur, nieuwe technologieën in GIS en ICT, meer focus op efficiëntie en de toenemende hoeveelheid kabels en leidingen in de ondergrond. ­Binnen het BTO is een research roadmap opgesteld, die aangeeft welke onderzoeksvragen moeten ­worden beantwoord om ook in de toekomst de huidige hoge distributiekwaliteit te kunnen leveren. Zie ook BTO 2008.022 Waterdistributie van de Toekomst.

KWR 2008

47

Meer kennis over Legionella pneumophila Een bij KWR ontwikkelde PCR-methode voor detectie van L. pneumophila levert goed bruikbare resultaten op en maakt het mogelijk om aantallen L. pneumophila te bepalen in oppervlaktewater en koelwater, waar de gebruikelijke kweekmethode slecht toe te passen is. L. pneumophila en L. anisa blijken vrijwel afwezig in oppervlakte­water, behalve waar dat verontreinigd is met behandeld afval­ water waarin L. pneumophila voorkwam. Toepassing van de PCR-methode voor alle Legionella-soorten liet zien dat in bijna alle (leidingwater)typen relatief hoge aantallen legionellabacteriën aanwezig zijn, vaak van nog niet beschreven soorten. Vrijwel alle typen leidingwater kunnen de groei van Legionella bevorderen, maar biofilmvormende watertypen doen dat het sterkst. Protozoa die grazen op biofilms zijn belangrijke gastheren voor de groei van Legionella, zoals Hartmannella vermiformis. Met moleculairbiologische methoden is aan­getoond dat deze gastheerprotozoa algemeen aanwezig zijn in drinkwater in distributiesystemen, naast tientallen andere, nog niet beschreven soorten vrijlevende protozoa. Van die laatste is nog ­onduidelijk of ze kunnen dienen als gastheer voor legionellabacteriën. Zie ook de rapporten BTO 2009.006 (s) Aanwezigheid en identiteit van vrijlevende protozoa in het reine water en in de biofilm in twee voorzieningsgebieden, KWR 08.024 Validatie van een selectieve kweekmethode voor legionella pneumophila met een vaste voedingsbodem, KWR 08.025 Q-PCR methode voor de detectie en kwantificering van L. pneumophila in water en KWR 08.046 Invloed van de temperatuur op de groei van legionella pneumophila en L. anisa in leidingwater.

Promoties en benoemingen Verschillende medewerkers van KWR bereikten in 2008 een bijzondere mijlpaal in hun carrière: Flip Witte is werkzaam als senior hydroloog en ecohydroloog bij KWR. Hij hield op 28 februari 2008 zijn ­oratie: Grondwater als bron van biodiversiteit. Daarmee aanvaardde hij ook formeel zijn functie als ­professor Ecohydrologie aan de Faculteit Aard- en Levenswetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam, met als leerstoel Ecologische aspecten van water-vegetatie-interacties. Op 15 april 2008 promoveerde onderzoeker microbiologische risicoanalyse en veiligheid Patrick Smeets aan de TU Delft op onderzoek dat hij voornamelijk bij KWR heeft uitgevoerd, onder andere voor het succesvolle Europese MicroRisk-project. Mede dankzij zijn onderzoek zijn er nu methoden om te bepalen hoe veilig water is, hoe zeker we zijn van die veiligheid en hoe we die veiligheid in stand kunnen houden; een belangrijk hulpmiddel bij het optimaliseren van bijvoorbeeld drinkwaterzuivering. Senior specialist chemische waterkwaliteit en gezondheid Pim de Voogt, tevens universitair hoofd­ docent aan de Universiteit van Amsterdam, is daar in 2008 benoemd tot bijzonder hoogleraar Chemie van (emerging) watercontaminanten aan de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informa­ tica. De leerstoel is ingesteld vanwege de Stichting Bèta Plus, op initiatief van KWR. Op 10 oktober 2008 promoveerde Arne Verliefde aan de TU Delft op zijn onderzoek naar de verwijdering van bestrijdingsmiddelen, genees­middelen en hormonen door middel van twee membraanfiltratietechnieken: nanofiltratie en reverse osmosis. Verliefde heeft zijn promotieonderzoek deels aan de TU en deels bij KWR uitgevoerd. Hij zet nu zijn onderzoek voort bij het Unesco Center for Membrane Science and Technology aan de University of New South Wales in Sydney, Australië, in dienst van KWR (onderzoeks­programma Asellus) en de TU Delft.

48

KWR 2008

Werkers aan water Onze medewerkers zijn onze kracht. Er werken veel getalenteerde en hoogopgeleide mensen bij KWR, die in veel gevallen zelf onderzoek initiëren en vormgeven. KWR biedt daarmee ruimte voor creativiteit en bevordert innoverend onderzoek. Wetenschappelijke kwaliteit, communicatieve vaardigheden en aandacht voor kennisoverdracht zijn belangrijke eigenschappen van KWR-medewerkers. KWR stimuleert de persoonlijke ontwikkeling van zijn medewerkers. Door deelname aan beurzen, symposia en presentaties blijven zij op de hoogte van wetenschappelijke ontwikkelingen. Met opleidingen kunnen zij hun kennis verdiepen en verbreden. Bovendien delen zij binnen het instituut hun kennis, bijvoorbeeld via de maandelijkse ‘Broodjes Kennis’: KWR-medewerkers geven voor hun collega’s lunchpresentaties over interessante ontwikkelingen binnen hun vakgebied of over nieuwe projecten. Eind 2008 waren er 147 mensen in dienst bij KWR: 95 mannen en 52 vrouwen. Daarmee is het percentage vrouwelijke werknemers gestegen van 33 naar 35 %. In 2008 kwamen 26 medewerkers nieuw in dienst, 13 mensen verlieten KWR.

Promovendi en post-docs KWR versterkt de banden met het fundamentele (water)onderzoek door meer post-docs en promovendi aan te nemen. Zij worden ingezet voor het eigen Onderzoeksprogramma, het toegepaste onderzoeksprogramma BTO en de samenwerkingsprojecten binnen het technologisch topinstituut TTIW (Wetsus). Eind 2008 heeft KWR een eerste aanzet gegeven voor een aanvullend postdoc-programma. In 2009 wordt dit programma verder uitgediept.Tientallen binnen- en buitenlandse studenten per jaar doen bij KWR hun afstudeeronderzoek of stages.

CAO In 2008 hebben Ondernemingsraad, Managementteam en een speciaal projectteam zich gebogen over een nieuwe CAO. Dit was noodzakelijk vanwege de afsplitsing van Kiwa NV in 2006. In goed ­overleg is overeengekomen dat KWR per 1 januari 2009 overstapt naar de CAO voor Waterbedrijven (WWb CAO).

Familiedag Op 13 september 2008 vond de eerste KWR familiedag plaats. Tijdens deze drukbezochte dag kregen familieleden en vrienden inzicht in de dagelijkse werkzaamheden bij KWR. Er waren onder andere rondleidingen door de laboratoria, lezingen, interessante proeven en een wandeling door de ecolo­ gische tuin.

KWR 2008

49

50

KWR 2008

De KWR-organisatie Directie en Management Team (MT) (mei 2009)

Prof. dr. W. (Wim) van Vierssen

Dr. ir. M.J.M. (Michiel) Hootsmans

Ir. J. A. (Jos) Boere

Dr. G.J. (Gertjan) Medema

Directeur

Hoofd Kennisgroep Watersystemen

Hoofd Kennisgroep

Hoofd Kennisgroep Water ­

­Watertechnologie

Kwaliteit en Gezondheid

Aandeelhouders De Nederlandse drinkwaterbedrijven zijn de aandeelhouders van KWH Water BV. KWR is het enige bedrijf in deze holding.

Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen van KWR wordt gevormd door: • Voorzitter: Ir. D. Luteijn, directeur/toezichthouder (1943). Eerste benoeming: 16-11-2006; benoemd tot 01-07-2010. • Secretaris: Ir. R.G. Campen, voormalig voorzitter Raad van Bestuur DHV (1946). Eerste benoeming: 16-11-2006; benoemd tot 01-07-2010.

Leden:

• Dr. Ch.P. Bruggink, voormalig lid van de raad van bestuur van Vitens NV (1946). Eerste benoeming: 29-06-2006; benoemd tot 01-07-2011. • Drs. P. Jonker, directeur NV Duinwaterbedrijf Zuid-Holland (DZH) en voorzitter Werkgevers­ vereniging Waterbedrijven WWb (1950). Eerste benoeming: 29-06-2006; benoemd tot 01-07-2011. • Dr. ir. S. Schaap, dijkgraaf Waterschap Groot Salland en voorzitter Unie van Waterschappen (1946). Eerste benoeming: 01-07-2008; benoemd tot 01-07-2012.

Ondernemingsraad (OR) Ing. J.C. (Jeroen) van Ravestijn (voorzitter) A.F. (Ton) van Dam (vice-voorzitter) Dr. ir. P.W.M.H. (Patrick) Smeets (secretaris OR) G.M.E. (Gemma) van Beusekom (ambtelijke secretaris) Ir. E.J.M. (Mirjam) Blokker Ing. E. (Erik) Emke M.J.J. (Meindert) de Graaf Drs. H. (Henk) Hunneman

KWR 2008

51

Organogram (31–12–2008)

Directie en Management Team

Stafdiensten: Directiesecretariaat, Human Resources, Finance & Control, Communicatie, ICT en Facilitaire Dienst

Kennisgroep Watersystemen

Kennisgroep Watertechnologie

Kennisgroep Waterkwalieteit & Gezondheid

Teams:

Teams:

Teams:

Geohydrologie

Water Infrastructuur

Microbiologie

Ecologie

Water Behandeling

Integraal Waterbeheer

Industrie & Water

Laboratorium Microbiologie

Kennis- en Programma Management

Afvalwater

Chemie Laboratorium Materialenonderzoek & Chemie

52

KWR 2008

Financiën

KWR 2008

53

Geconsolideerde balans voor winstbestemming per 31-12-2008 Bedragen x € 1000

ACTIVA

31-12-2008

31-12-2007

Materiële vaste activa

6.118

5.857



6.118

5.857

Vaste Activa

Vlottende activa Onderhanden opdrachten

1.741

2.026

Debiteuren

1.876

1.777

339

234



3.956

4.037

Liquide middelen

6.588

6.343

16.662

16.237

Overige vorderingen en overlopende activa

Totaal activa

PASSIVA Eigen vermogen Nominaal kapitaal

155

155

7.763

7.763

Overige reserves

519

393

Bestemde reserve innovatie

500

Agioreserve

Resultaat lopend jaar

1.130

626

10.067

8.937

Voorzieningen Reorganisatie

75

144

Pre-FPU

103

109



178

253

849

1.578

Kortlopende schulden Crediteuren Belastingen en sociale lasten

218

299

Overige schulden en overlopende passiva

5.350

5.170



6.417

7.047

16.662

16.237

Totaal passiva

54

KWR 2008

Geconsolideerde winst- en verliesrekening 2008 Bedragen x € 1.000

Netto omzet

2008

2007

15.739

16.149

Mutatie onderhanden werk

–329

622

Overige bedrijfsopbrengsten

1.259

614

16.669

17.385

Bedrijfsopbrengsten Lonen en salarissen

6.880

7.051

Sociale lasten en pensioenpremies

1.693

1.524

Overige personeelskosten

1.138

888

688

695

Afschrijvingskosten Subcontracting

1.969

3.218

Overige bedrijfskosten

3.371

3.545

15.739

16.921

Bedrijfsresultaat

930

464

Rentebaten

200

162

Financiële baten en lasten

200

162

1.130

626

Bedrijfskosten

Netto resultaat

KWR 2008

55

Geconsolideerd kasstroomoverzicht 2008 Bedragen x € 1.000



2008

2007

930

464

688

695

Kasstroom uit operationele activiteiten Bedrijfsresultaat Aanpassingen voor: • afschrijvingen • dotaties voorzieningen

13

106

• onttrekkingen aan voorzieningen

–67

–115

• vrijval voorzieningen

–21

–264

Veranderingen in werkkapitaal: • toe-/ afname handelsvorderingen

–99

25

• toe- / afname overlopende activa

–105

–81

• toe- / afname voorraad onderhanden werk

285

–616

–729

972

• toe-/ afname belastingen en sociale premies

–65

163

• toe-/ afname schulden pensioenen

–16

–6

• toe-/ afname overlopende passiva

180

1.249

Kasstroom uit bedrijfsoperaties

994

2.591

Ontvangen interest

200

162

0

0

1.194

2.753

–949

–428

Desinvesteringen in materiële vaste activa

0

• toe-/ afname handelscrediteuren

Betaalde interest Kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in materiële vaste activa

Kasstroom uit investeringsactiviteiten Netto kasstroom

–949

–428

245

2.325

56

KWR 2008

Contact Postadres KWR Watercycle Research Institute Postbus 1072 3430 BB Nieuwegein Nederland Bezoekadres KWR Watercycle Research Institute Groningenhaven 7 3433 PE  Nieuwegein Nederland T 030 6069 511 F 030 6061 165 E [email protected] I

www.kwrwater.nl

Utrecht handelsregister, 27279653 @2009 KWR Watercycle Research Institute Alle rechten voorbehouden. Teksten, lay-out, afbeeldingen, scripts en andere artikelen mogen niet worden gekopieerd of anderszins gereproduceerd en gedistribueerd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van KWR Watercycle Research Institute.

Colofon Tekst en redactie: Gerda Sulmann, Jody Hoogendoorn, KWR Watercycle Research Institute, afdeling Communicatie Vormgeving:

Smidswater

Fotografie:

Hollandse Hoogte, iStockphoto, Willem Hoogendoorn Fotografie

Druk:

Xerox Nederland

Juni 2009 Deze publicatie is gedrukt op milieuvriendelijk papier.