IVO 117
Kwaliteitsvol onderwijs samen met leerlingen Feedback van leerlingen aan leraren Ellen Windey Vlaamse Scholierenkoepel vzw Feedback wordt soms verward met beoordeling of evaluatie. ‘Het kan toch niet de bedoeling zijn dat leerlingen hun leraren gaan buizen?’. In deze bijdrage wil de Vlaamse Scholierenkoepel (VSK) een eigen visie op feedback van leerlingen aan leraren weergeven.
Het nieuwe decreet betreffende de kwaliteit in het onderwijs is sinds 1 september 2009 van kracht. Het uitgangspunt hierbij is het beleidsvoerend vermogen van scholen en Centra voor Leerlingenbegeleiding om zelf in te staan voor degelijk onderwijs en leerlingenbegeleiding. Elke instelling moet voldoen aan stevige kwaliteitseisen, de onderwijsreglementering respecteren én haar eigen kwaliteit op systematische wijze onderzoeken en bewaken. De manier waarop ze dit doet kiest ze zelf.
worden bij, en greep krijgen op hun dagelijkse omgeving. Het betekent dat leerlingen kunnen mee denken, mee praten, meewerken en mee beslissen over datgene wat er met hen en rond hen gebeurt. (Vlaamse Scholierenkoepel, 2006). Een bijzondere vorm van leerlingenparticipatie op klasniveau is feedback van leerlingen aan leraren. Wanneer leerlingen naar hun mening gevraagd worden en ervaren dat er rekening mee wordt gehouden, zullen ze zich meer gerespecteerd voelen. Feedback draagt dus bij tot een open en positief klasklimaat en schept kansen om lessen anders en beter te organiseren. Feedback van leerlingen levert leraren ook interessante informatie op en helpt hen in hun professionele ontwikkeling. Maar het geven van feedback ligt ook gevoelig. Leraren vrezen hun gezag te verliezen, enkel negatieve reacties te zullen krijgen; ze twijfelen aan de betrouwbaarheid van de reacties van leerlingen...
Scholen moeten zich voortaan zelf een spiegel voorhouden. Van Petegem (2008) stelt dat om van integrale kwaliteitszorg te kunnen spreken, twee belangrijke gegevens voldoende aandacht moeten krijgen. In de eerste plaats betekent dit dat alle aspecten en niveaus van het werk op school continu onder het vergrootglas moeten liggen: beleid, administratie, programma’s, maar ook het concrete werk van leraren en leerlingen in de klas. In de tweede plaats betekent het ook dat alle participanten betrokken worden bij het voortdurend streven naar kwaliteitsverbetering. Niet alleen de participatie van beleidsverantwoordelijken, leraren en ouders, maar ook de betrokkenheid van de leerlingen. Leerlingen hebben een unieke en specifieke kijk op heel wat schoolaspecten. Daarom is hun mening zeer waardevol als het gaat om leerlingenbegeleiding, klasorganisatie, communicatie, schoolreglement, rol van de leraar,... Beste directies, verlies dit niet uit het oog!
1
Wat is feedback?
Feedback is een boodschap over het gedrag van een persoon en vooral het effect van dit gedrag op andere personen. Het gaat hierbij om een informatieve boodschap over hoe je overkomt en het effect van jouw handelen op anderen. Feedback is dus niet hetzelfde als een evaluatie of beoordeling. In het Engelse begrip ‘feedback’ zit het woord ‘voeden’, wat per definitie een positieve daad is. Leerlingen voeden de leraar met informatie waarover hij zelf niet beschikt.
Leerlingenparticipatie betekent dat leerlingen betrokken 50
IVO 117
Ze vertellen de leraar hoe hij overkomt, welke invloed hij op hen heeft... Die informatie is belangrijk voor de leraar om zijn lesgeven te kunnen bijsturen. Feedback is met andere woorden een communicatiemiddel waardoor de leraar op de hoogte raakt van dingen die hij zelf niet beseft of kan beseffen. Het is een manier om zichzelf beter te leren kennen.
‘verborgen gebied’ groter te houden voor hun leerlingen dan voor hun vrienden. Toch voelen mensen zich het best wanneer ze zich in relatie met anderen begeven in de ‘vrije ruimte’. Hoe groter die ruimte, hoe beter we ons voelen en hoe minder we een rolletje moeten spelen. We weten wat we van elkaar kunnen verwachten en dat geldt ook voor leraren. Leraren moeten proberen hun ‘vrije ruimte’ bij het lesgeven te vergroten. Een manier om dit te doen is door feedback te vragen aan de leerlingen. Leerlingen zien leraren het hele jaar door aan het werk en zijn in staat om heel wat blinde vlekken aan het licht te brengen. Hierdoor leren leraren zichzelf beter kennen en zijn ze in staat om hun handelen te verbeteren en te groeien als leraar. Wanneer je feedback ontvangt, lokt dit een reactie uit. Wanneer een leraar reageert op feedback en open communiceert, verkleint dit eveneens zijn verborgen gebied. De reactie van de leraar levert de leerlingen informatie op die voor hen tot dan verborgen was.
We verduidelijken dit feedbackproces aan de hand van het Johari-venster (Luft & Ingham, 1955). Dit model is ontworpen door Joseph Luft en Hari Ingham en onderscheidt vier kwadranten:
Bekend aan anderen
Onbekend aan anderen
Bekend aan jezelf
Onbekend aan jezelf
VRIJE RUIMTE
BLINDE VLEK
VERBORGEN GEBIED
Bekend aan jezelf
ONBEKENDE ZELF Bekend aan je leerlingen
Het Johari-venster toont aan dat we slechts ten dele een open boek zijn voor onszelf. Mensen zijn zich van heel wat gedragingen vaak niet bewust, terwijl anderen ze wel opmerken (blinde vlek). Maar ook omgekeerd, is er een deel van ons dat verborgen blijft voor anderen (verborgen gebied).
Onbekend aan je leerlingen
Afhankelijk van de situatie zijn de verschillende kwadranten niet even groot. Bij een eerste kennismaking is de ‘vrije ruimte’ klein en na verloop van tijd zal deze groeien. De omvang van de kwadranten evolueren naargelang de relaties vorderen. Ook de context speelt een rol. Leraren zijn bijvoorbeeld meer geneigd om hun
VRIJE RUIMTE
VERBORGEN GEBIED
Onbekend aan jezelf
BLINDE VLEK
ONBEKENDE ZELF
Feedback geven is een natuurlijke handeling en gebeurt voortdurend wanneer je met anderen samenwerkt. Leerlingen zenden vaak onbewust informatie uit over de les. Hun houding en non-verbaal gedrag zijn belangrijke graadmeters waarmee leraren rekening houden. 51
IVO 117
- Leraar als organisator van de les: de leraar bepaalt in grote mate hoe de vijftig minuten les/leertijd worden georganiseerd en ingevuld. Hij structureert de leerstof en geeft duiding. - Leraar als coach van het leerproces: letterlijk is een leraar een kracht die leerlingen helpt bij het leren. Hij is de facilitator voor het leerproces en ondersteunt leerlingen die het moeilijk hebben. Daarnaast heeft hij een motiverende taak. - Leraar als ontwerper van materiaal: leraren kiezen zelf het didactisch materiaal en de werkvormen die tijdens de les aan bod komen - Leraar als sfeerbewaker: zorgen voor een positieve klassfeer en reageren op pestgedrag is een taak van elke leraar. Ook zijn duidelijke regels en afspraken belangrijk en moeten leraren deze consequent toepassen. - Leraar als evaluator: een goed taken- en toetsenbeleid is belangrijk. Toetsen die aansluiten bij de leerstof, nabespreking, nuttig huiswerk,... zijn hier belangrijke onderdelen van.
Op basis van de gezichtsuitdrukking, de bewegingen van het lichaam, de ogen en woorden van de leerlingen meten heel wat leraren het effect van hun gedrag. Maar uit onderzoek blijkt dat deze primaire feedback vaak weinig uithaalt wanneer een leraar de uitwerking van het eigen gedrag slechts oppervlakkig waarneemt en er alleen maar intuïtief op reageert. Ook bij leraren speelt de eigen perceptie een sterke, mogelijk ‘verkleurde’ rol bij het kijken naar het eigen functioneren (Van Petegem e.a., 2008). Daarom is het belangrijk om regelmatig een formeel feedbackmoment te organiseren. Leraren en leerlingen gaan samen gericht op zoek naar de sterke punten en verbeterpunten binnen het klasgebeuren. 2
Waarover vraag je feedback?
Rudduck (1999) stelt dat de mening van de leerlingen inzake het functioneren van de leraar, gezien hun positie als bevoorrechte getuigen (op het einde van het secundair onderwijs hebben ze ongeveer 13 000 uur onderwijs ‘ervaren’), uiterst waardevol is (Van Petegem e.a., 2008). Leerlingen zien leraren dagelijks aan het werk. Ze zijn in staat om zich uit te spreken over de manier waarop een leraar bijvoorbeeld zijn lestijd organiseert of leerlingen ondersteunt. Is de les logisch opgebouwd? Start de les op tijd? Hoe is de klassfeer? Zijn de bordschema’s duidelijk? Wordt de cursus voldoende gebruikt?
Leerlingen willen in de eerste plaats over deze vijf aspecten tips aan hun leraren geven. Het is namelijk de leraar in kwestie die aan deze verschillende aspecten binnen de klaspraktijk vorm geeft. Leerlingen zien dagelijks verschillende leraren aan de slag. Als ervaringsdeskundige kunnen ze leraren helpen hun spiegelbeeld in kaart te brengen.
Leerlingen waarderen het als een leraar zich niet onfeilbaar opstelt en aan de klas vraagt hoe ze de les ervaren. Feedback van leerlingen is in heel wat situaties waardevol. Sta vooraf voldoende stil bij wat je als leraar precies te weten wil komen. Niet zomaar feedback om de feedback, maar om er daadwerkelijk mee aan de slag te gaan. Wil je een algemene indruk of focus je liever op één deelaspect van je job? Vraag leerlingen ook enkel feedback over zaken die ze zelf kunnen inschatten.
3
Hoe feedback organiseren?
Voor VSK is het duidelijk dat er niet één toverformule bestaat om lerarenfeedback te organiseren. Het belangrijkste is dat leerlingen hun tips kwijt kunnen aan hun leraar en dat deze de intentie heeft om daadwerkelijk met de mening van de leerlingen rekening te houden. De manier waarop de feedback wordt georganiseerd hangt af van verschillende aspecten: onderwerp, leraar in kwestie, beschikbare tijd, klassfeer, leeftijd van leerlingen,... Daarom is VSK momenteel bezig aan de ontwikkeling van een methodiekenbundel voor feedback van leerlingen aan
Op basis van gesprekken met leerlingen en leraren onderscheidt VSK vijf aspecten van het leraarschap waarbij feedback van leerlingen waardevol is: 52
IVO 117
leraren. Deze bundel omvat een dertigtal methodieken waarmee leraren zelf aan de slag kunnen. Van vragenlijsten en klasdiscussie tot schrijfgesprekken en stellingenspelen. Afhankelijk van de situatie kiest een leraar voor de methodiek die hem het meest geschikt lijkt(*).
perfect aan de feedbackregels gaan houden. Soms zullen ze kort door de bocht gaan of verwachtingen uitspreken die niet haalbaar zijn. Als leraar vertel je daarom achteraf steeds eerlijk aan de leerlingen wat je met de feedback wel of niet wil doen. Praat met hen over hun feedback en stel bijkomende vragen.
Wie geen goede feedback krijgt, kan dat ervaren als een aanval op zijn persoon. Effectieve feedback vraagt om gedragsregels. Wie feedback wil vragen aan leerlingen, moet eerst ruimte maken om uit te leggen wat feedback is en hoe je feedback geeft. Leraren nemen best de tijd om even stil te staan bij de feedbackregels: - Feedback is opbouwend: Het is bedoeld om iemand zicht te geven op waar hij goed in is en wat nog beter kan. Feedback bevat daarom steeds positieve punten en werkpunten. Het doel is om de samenwerking in de klas te verbeteren door suggesties te geven over hoe het beter kan. - Geef ik-boodschappen: Feedback geven is iets persoonlijk en gaat over hoe iemand zijn gedrag of handelen op je overkomt. Jij vindt iets, maar een ander vindt dat misschien helemaal niet. Feedback is een mening en geen feit. Spreek daarom steeds vanuit je eigen persoon. - Noem specifiek en veranderbaar gedrag: Benoem enkel zaken waar de persoon in kwestie iets aan kan doen (niet over uiterlijk) en maak je opmerking concreet door voorbeelden te gebruiken.
In wat volgt geven we enkele tips over de randvoorwaarden voor een goed feedbackgesprek. - Het moment dat je uitkiest voor een feedbackmoment is niet eender. Als de sfeer in de klas net op een dieptepunt zit, is het geen goed moment. Er moet ook voldoende tijd en ruimte zijn. Een overhaast feedbackmoment komt de kwaliteit niet ten goede. Plan feedbackmomenten ook niet te dicht bij momenten waarop je duidelijk je evaluatorrol opneemt. Na (slechte) examens is de kans groot dat de feedbackresultaten minder objectief zijn. - Zorg voor een rustige locatie. Pottenkijkers, mensen die in- en uitlopen, ... zijn erg storend. Je eigen klaslokaal is misschien nog wel de beste plek. Voor een langer feedbackmoment kan het leuk zijn om op verplaatsing te gaan. Even weg zijn uit de schoolse context kan deugd doen. - Leg uit wat de bedoeling is van het feedbackmoment en maak duidelijke afspraken met je leerlingen over de manier waarop je dit aanpakt. Sta voldoende stil bij de feedbackregels. - Veel mensen geloven dat feedback anoniem moet zijn. Dit is geen regel. Wie aan een meer open houding tussen leraren en leerlingen wil werken, moet durven open kaart te spelen. Dat geldt zowel voor leerlingen als voor leraren. Daarom is het goed om af te wisselen tussen anonieme en open vormen van feedback.
We willen hierbij wel een belangrijke kanttekening maken. Het gevaar bestaat dat leraren hun leerlingen corrigeren terwijl ze feedback geven. Doordat leerlingen eerst aanleren hoe ze feedback moeten geven, is de verleiding groot om hen bij te sturen. Het doel van dit moment is echter niet om feedbackvaardigheden in te oefenen, maar om feedback te krijgen van de leerlingen. Het is een moment om te luisteren. Daarbij aansluitend is het onrealistisch om te verwachten dat leerlingen zich altijd
Feedback vragen aan leerlingen is geen eenmalige gebeurtenis, maar een proces. Het gaat niet om zeldzame en geisoleerde momenten in het schooljaar waarop leerlingen hun mening mogen geven. Enkel door regelmatig leerlingen te bevragen krijgen ze het gevoel dat hun mening telt en ontstaat er een ‘feedbackcultuur’ waarin open en respectvol omgaan met elkaar centraal staat.
(*) Gedurende het schooljaar 2009-2010 wordt de methodiekenbundel getest door een vijftigtal leraren over heel Vlaanderen. Op basis van hun feedback wordt de methodiekenbundel bijgestuurd en zal hij in schooljaar 2010-2011 definitief beschikbaar zijn.
53
IVO 117
4
Wat doe je met de resultaten?
De feedback die leerlingen formuleren is bedoeld voor de leraar zelf. Maar wanneer leraren hiervoor open staan zou feedback van leerlingen ook ter sprake kunnen komen tijdens het functioneringsgesprek met de directie. Zo kan de feedback van leerlingen gekoppeld worden aan eigen inzichten en opmerkingen van de school. Op deze manier krijgt de directeur een vollediger zicht op het functioneren van zijn leraren.
Ervaringen in het secundair onderwijs en in de laatste twee jaar van het basisonderwijs hebben aangetoond dat leerlingen in staat zijn om genuanceerde feedback te geven aan hun leraar. Leerlingen nemen deze vorm van participatie serieus en voelen zich meer betrokken. Leraren geven aan dat zij veel leren uit individuele feedback. Het is in de eerste plaats dan ook een informatiebron voor henzelf met het oog op verbeteracties.
VSK is overtuigd van de meerwaarde van feedback van leerlingen aan leraren en hoopt leraren en directies te overtuigen van het nut ervan in het kader van zelfevaluatie en de interne kwaliteitszorg.
Feedback van leerlingen is dus geen evaluatie door leerlingen, maar je kan hun feedback wel gebruiken bij je zelfevaluatie. Stel op basis van de feedback een actieplan op. Een actieplan bevat een antwoord op de volgende vragen: Met welke aandachtspunten ga je aan de slag? Waar ga je volgend schooljaar aan werken? Hoe ga je dit aanpakken? Het opstellen van een gedetailleerd actieplan doe je alleen. Maar ook de leerlingen willen weten wat er kan en zal veranderen. Zorg voor terugkoppeling naar de leerlingen toe, zodat zij de grote lijnen van je actieplan kennen. Anders zullen ze al snel het gevoel krijgen dat je geen rekening gaat houden met hun opmerkingen. Tips om een actieplan op te stellen: - Stel prioriteiten en houdt het haalbaar! Kies een paar punten uit waar je je dit schooljaar op zal concentreren. Ambitie is gezond, maar niemand kan aan tien dingen tegelijk werken. - Zorg voor een terugkoppeling waarbij de leerlingen weten met welke opmerkingen je aan de slag gaat. Zo krijgen ze duidelijk zicht op de punten waar je aan gaat werken. - Spreek met de leerlingen af hoe je samen de werkpunten kunt aanpakken. Wil je dat de leerlingen je er meteen op wijzen als je in de fout gaat? Of kies je er eerder voor om binnen een aantal maanden samen met de leerlingen de balans van je evolutie op te maken? In elk geval is het belangrijk om regelmatig de mening van de leerlingen te vragen. Enkel op die manier werk je aan een feedbackcultuur waar leerlingen de kans krijgen om hun mening te formuleren.
Bronnen Bibliografie Luft, J. and Ingham, H. (1955) ‘The Johari window, a graphic model of interpersonal awareness’, Proceedings of the western training laboratory in group development. Los Angeles: UCLA Van Petegem P., Deneire A., Cautreels P. (2008). Praktijkboeken voor schoolontwikkeling. Leraren leren van leerlingen. Instrument voor zelfevaluatie door leraren. Mechelen, Plantyn. Vlaamse Scholierenkoepel (2001). Pilootproject 360° Feedback. Leerkrachtenevaluatie door leerlingen (niet gepubliceerd). Vlaamse Scholierenkoepel (2006). Visie op leerlingenparticipatie (niet gepubliceerd). Input van leerlingen en leraren Workshop feedback aan leraren (Inspraakdag Vlaamse Scholierenkoepel 2008) Debat feedback aan leraren (Inspraakdag Vlaamse Scholierenkoepel 2008) Workshop de ideale leraar (Inspraakdag Vlaamse Scholierenkoepel 2009) Workshop feedback aan leraren (Inspraakdag Vlaamse Scholierenkoepel 2009) Discussie Algemene Vergadering (Vlaamse Scholierenkoepel 2008) 54
IVO 117
Geconsulteerde websites http://members.home.nl/de-laak/begeleiden/feedback%20geven. htm http://www.carrieretijger.nl/functioneren/communiceren/mondeling/vaardigheden
55
