+ wel
+ welzijn + K R AX + I 2 6 KRAX_20+.indd 26
zij
n +
HOE PROBLEMATISCH IS DE JEUGDWERKLOOSHEID? Robert Crivit, Uit de Marge vzw
9/23/13 10:30:12 AM
Wat is er aan de hand?
KRAX_20+.indd 27
Werkloosheid gaat gepaard met gevoelens van ontmoediging en overbodigheid, afnemende ambitie en verlaagd zelfvertrouwen.
2 7 I K R AX +
De werkgelegenheidscrisis treft vooral de jongere werknemers: ze hebben minder ervaring, zijn lager geschoold en minder goed beschermd tegen ontslag dan werknemers die langer in dienst zijn. Als werkgevers mensen ontslaan, laten ze eerst de laatst aangeworvenen vertrekken, en dat zijn meestal de jongsten. De jeugdwerkloosheid neemt snel toe, en daarmee armoede en onzekerheid. In Vlaanderen is meer dan 20% van de actieve jongeren werkloos (mei 2013) met pieken in de grotere steden en in Limburg. In Brussel bedraagt de werkloosheid bij jongeren 35%. Vooral kortgeschoolde jongens riskeren werkloosheid. En jongeren met een migratie-achtergrond zijn extra bedreigd: de discriminatie op de arbeidsmarkt is een realiteit, blijkt uit een stroom aan onderzoek (zie onder
meer Stijn Baert e.a., 2012). We vinden jongeren ook veel meer in precaire contracten: 42% van de jongeren werkt met een tijdelijk en 32% met een deeltijds contract. Jongeren blijven ook langer werkloos. Uit een onderzoek van de Internationale Arbeidsorganisatie ILO (2013) blijkt dat meer dan een derde van de jongeren in de OESO-landen in 2011 meer dan zes maanden werkloos was, en in België is dat voor 48,3% van de werkloze jongeren het geval. De kostprijs van die werkloosheid is enorm, onder meer door minder inkomsten voor de sociale zekerheid en meer uitgaven aan uitkeringen of minder inkomsten uit belastingen. Die kosten worden vooral afgewenteld op de jongeren zelf of op de gezinnen waarin ze opgroeiden. Een verlengd verblijf in ‘hotel mama’ klinkt leuk in de media, maar die gedwongen realiteit gaat gepaard met veel familiale spanningen. Schoolverlaters die nieuw zijn op de arbeidsmarkt, staan financieel volledig in de kou: er is geen kinderbijslag meer en de wachtvergoeding voor schoolverlaters is zo goed als afgeschaft. Mede als prikkel om snel werk te zoeken – dat er niet is. En dan zijn er nog de indirecte kosten, zowel voor de jongere als voor de maatschappij. Gevolgen van zowel psychologische als van materiële aard, ook op langere termijn. Jongeren met een werkloosheidservaring lopen ook later een groter risico op werkloosheid. Er is sprake van een ‘loonlitteken’: hoe langer de periode van werkloosheid, hoe groter het effect. En die ‘littekens’ beperken zich niet tot de mensen die effectief werkloos waren. “Afgestudeerden in ongelukkige cohorten lijden een loondaling van 6-7% voor elk procent dat de totale werkloosheid stijgt. Dat effect verdwijnt na verloop van tijd, maar is 15 jaar later nog statistisch significant”, aldus The Economist (10.9.2011) wijzend op Amerikaans en Brits onderzoek. Een van de oorzaken van dat ‘loonlitteken’ zou de neiging zijn om, na een periode van werkloosheid, om het even welke job aan te nemen, en gedeeltelijk het resultaat van een overheidsbeleid dat ten alle koste de jeugdwerkloosheid wil terugdringen. >
+ welzijn +
Wat een gedoe was dat, bij het begin van de komkommertijd in de pers. Federaal minister van Werk Monica De Coninck (sp.a) ging in de clinch met haar Vlaamse collega Philippe Muyters (N-VA) toen bleek dat de VDAB ondanks de hoge werkloosheid 40.000 vacatures niet ingevuld kreeg. Dat het vooral gaat over meer dan 22.000 jobs in de schoonmaaksector – slecht betaald, trieste status, onmogelijke werkuren – mocht geen probleem zijn: activeren was de opdracht. Of De Coninck het dan zo veel beter deed, wilde men op de N-VA-banken weten. Waar blijft de modernisering – lees: flexibilisering – van het arbeidsrecht? Waar blijft de verlaging van de lasten op arbeid? Tegelijk werd herinnerd aan de belofte van De Coninck om 10.000 stageplaatsen voor jongeren te scheppen. Maar daar had Vlaanderen dan weer niet enthousiast gereageerd, terwijl Vlaanderen verantwoordelijk is voor de uitvoering. Resultaat: van de 10.000 stageplaatsen zijn er één jaar na de invoering nog maar 178 ingevuld…
9/23/13 10:30:12 AM
+ welzijn +
Werkloosheid gaat gepaard met gevoelens van ontmoediging en overbodigheid, afnemende ambitie en verlaagd zelfvertrouwen. Er is sprake van een hoger risico op hartaanval en zelfmoord. Naast de hoge indirecte maatschappelijke kosten (gezondheidszorg, begeleiding…) is er gevaar voor sociale onrust. En ten slotte vreest men voor een toename van allerlei ongewenste overlevingsstrategieën. Onderzoek van professor Ides Nicaise e.a. (2013) legt daarenboven een verband tussen de verslechterde macro-economische perspectieven en voortijdige schooluitval.
K R AX + I 2 8
Wat moeten we doen?
KRAX_20+.indd 28
Om de werkloosheid echt terug te dringen is nieuwe economische groei nodig. Uiteraard is niet elk soort economische groei wenselijk, maar dat is een ander debat. Ook groei in sociale huisvesting, duurzame energie of isolering van woningen is alleen mogelijk via investeringen en stimulansen door overheden. Het aanhoudende bezuinigingsbeleid verdiept echter de crisis, en leidt naar hogere werkloosheid en economische recessie. Die stelling wordt verdedigd door notoire economen als Paul Krugman, Paul De Grauwe of André Decoster. Ze krijgt ook voet aan de grond bij belangrijke instellingen, zoals het Internationaal Monetair Fonds of de OESO, met echo’s in opiniërende tijdschriften, zoals The Economist, die tot voor kort eenzijdig neoliberale standpunten verdedigden. De sleutel is de ongelijkheid, aldus Ferdi De Ville en Sacha Dierickx (beiden verbonden aan de UGent en Poliargus) in De Morgen (23.01.2013). Het World Economic Forum poneerde jarenlang neoliberale dogma’s: vrijmaking van de markten, flexibilisering van de arbeidsmarkt, privatisering… Maar nu noemt het in zijn Global Risk-rapport inkomensongelijkheid het grootste risico voor de komende tien jaar. En ook bij het IMF groeit het inzicht dat de crisis grotendeels te verklaren is door de ongelijkheid. Internationale economische instellingen herzien nu de hoekstenen van de neoliberale consensus. Ook binnen de EU-structuren zelf is er
enige beweging. Volgens een rapport van het Directoraat voor Werkgelegenheid en Sociale Zaken doorstaan Europese lidstaten met sterke sociale zekerheidssystemen het beste de crisis. En men ziet een licht positief verband tussen de hoogte van minimumlonen en de werkgelegenheid. De Ville en Dierickx: “Liberalisering van internationale kapitaalstromen, flexibilisering van de arbeidsmarkt, vrijhandel, financiële liberalisering… alle hoekstenen van het neoliberalisme kwamen de laatste maanden onder vuur te liggen. (…) Toch is verre van iedereen van gedacht veranderd.” Binnen de Europese Commissie, bijvoorbeeld, blijven Commissaris voor Economische en Monetaire zaken Olli Rehn en co hameren op besparingen en structurele hervormingen (newspeak voor snijden in sociale bescherming). Veel rechtse politici zien in de crisis nog altijd een kans om de Europese welvaartstaten eindelijk onherkenbaar te ‘hervormen’ (newspeak voor afbouwen). Het IMF blijft vinden dat de Belgische index eraan moet, en de OESO stelde recent nog dat de minimumlonen en werkloosheidsuitkeringen in België verlaagd moeten worden. “De ideologische strijd is nog lang niet gestreden”, aldus De Ville en Dierickx: “Bijkomende en aanhoudende druk van progressieve krachten zal hard nodig zijn om de Europese en internationale instellingen verder te doen opschuiven, weg van de neoliberale ideeën.”
Intussen: Kurieren am Symptom? De ideologische strijd gaat hard. Geregeld klagen stemmen uit ondernemershoek over het gebrek aan inzet van werknemers: ze laten zich te snel ziek verklaren, ze gaan te vroeg met pensioen en vooral ‘ze willen niet werken!’. Baggeraar Jan De Nul spant voorlopig de kroon: “Er is gewoon geen goesting om te werken. Omdat het zonder werken ook kan. We hebben zoveel systemen opgebouwd om betaald te worden zonder te werken (…) Er is maar één oplossing, er zijn 6,1 miljoen mensen in België die de leeftijd hebben waarop ze zouden moeten werken. Doe ze werken! Bouw
9/23/13 10:30:14 AM
Jongeren goedkoper maken
KRAX_20+.indd 29
‘Flexibiliseren’ Hoe wil Van Overtveldt vermijden dat de ‘explosie’ op de arbeidsmarkt door mensen in laag betaalde banen aan het werk te zetten niet gepaard gaat met een explosie van het aantal ‘werkende armen’? “Uiteraard kan men met 450 euro per maand niet menswaardig leven. De overheid kan evenwel inkomensondersteunend werken.” De eventuele invoering van de mini-jobs en dergelijke wordt dus niet alleen een zware dobber, met blijvende gevolgen, voor de jongere en andere werklozen: ze dreigt ook uit te draaien op een zware rekening voor de gemeenschap. En waar zou het politieke draagvlak vandaan moeten komen om de nodige bedragen op te hoesten? Er bestaat nu al geen politiek draagvlak om de één op zeven mensen die in armoede leven boven die financiële armoededrempel te tillen. Bovendien volgen dan wellicht weer klachten van Van Overtveldt en consorten over stijgende overheidsuitgaven of een groeiend overheidsdeficit. Dat soort uitgaven zou trouwens zwaar gaan wegen op de mogelijkheid voor investeringen in een duurzame economie. Kortom, een neerwaartse spiraal wenkt. En met welke toekomstperspectieven komen jongeren in dat soort jobs terecht? Bieden deze hen voldoende basis om een gezinsleven op te bouwen? Kansen om zich verder te bekwamen? Om dat soort kwesties lijken de voorstanders van mini-jobs, nul-urencontracten, flexi-jobs en andere creatieve ‘oplossingen’ zich niet te bekommeren. Niemand is gebaat bij een ‘flexibilisering’, zeg maar een verslechtering van de arbeidsstatuten, door een verdere toename van vormen van interim- en ander tijdelijk werk. Zoals ook geïllustreerd door het Zwart-
De jeugdwerkloosheid neemt snel toe, en daarmee armoede en onzekerheid. boek Interimwerk van de KAJ, biedt dat soort jobs geen enkele toekomstperspectief. Centraal op de agenda van de neoliberale opiniemakers staat het laten dalen van de lonen, en niet zo’n klein beetje: “Onze loonkosten zitten zwaar uit koers: al naargelang de bron en het tijdsperspectief gaat het om een handicap van 10 tot 25%. Vooral de laaggeschoolden krijgen als gevolg van te hoge loonkosten in functie van hun productiviteit onvoldoende kansen op een job.” (Johan Van Overtveldt, Knack, 27.05.2013) Maar zo problematisch kan die “hoge loonkost” niet zijn: in de praktijk is er een loonstop. En bij discussies over loonvorming houden vakbonden terdege rekening met het loonniveau bij de belangrijkste handelspartners van België. Trouwens, welke gevolgen zou een inkrimping van de koopkracht met 10% hebben voor onze economie en voor de werkgelegenheid? Die implosie van de binnenlandse markt zou pas echt een economische recessie inleiden. Intussen zijn er wel degelijk maatregelen genomen om de indienstneming van jongeren te stimuleren. “Deze gaan van een RSZ-vermindering voor minderjarigen, over een bonus bij een stage van langer dan twee maanden, tot de betaling van een deel van het loon door een overheidsinstantie. De voorwaarden voor de meeste maatregelen zijn echter streng, en de meest ‘genereuze’ maatregelen zijn enkel beschikbaar voor langdurig werkloze jongeren die laaggeschoold zijn.” (Cathy Lecocq e.a.) >
2 9 I K R AX +
De OESO dringt nu aan op meer staatsinterventie, bijvoorbeeld door bedrijven te subsidiëren om jongeren in dienst te nemen. Topman Yves Leterme: “De situatie is heel uitzonderlijk. Binnen de OESO is er de voorbije jaren ook een bijsturing geweest van een aantal economische concepten. Maar in dit geval hebben we gewoon gekeken en berekend wat het voor een overheid kost om een langdurig werkloze aan het werk te krijgen. Wel, dat kost een pak meer dan iemand tijdelijk een gesubsidieerde job te geven. Het is dus zinvoller om daar geld in te pompen dan nu niets te doen en later de rekening te moeten betalen.” (De Morgen, 18.07.2013) Frank Van Massenhoven, voorzitter van de FOD Sociale Zekerheid, schaart zich ook achter die idee, maar waarschuwt: “Vandaag zien we de werkloosheid pieken bij laaggeschoolde jongeren. Die moet je in het arbeidscircuit krijgen en dat lukt niet met een DAC-job bij een sympathieke vzw. Dat was goed om hooggeschoolden in gang te krijgen, nu zijn andere oplossingen nodig.” (De Morgen, 19.07.2013) Vicepremier Johan Vande Lanotte (sp.a) meent: “We gaan niet opnieuw beginnen met jongeren in kwetsbare nepstatuten onder te brengen. Door de lasten voor deze doelgroep te verlagen en de werkloosheidsuitkering te activeren maken we het aanwerven van jongeren weer interessant. Ik geloof niet dat de overheid massaal zelf jobs moet creëren, ik geloof wel dat we jongeren minder duur moeten maken. Dan volgen de jobs wel vanzelf.” (De Morgen, 19.07.2013) Dat vat eigenlijk het huidige beleid goed samen: jongeren activeren en ze goedkoper maken voor mogelijke klanten. Sommigen willen hier zeer ver in gaan, zoals Trends-hoofdredacteur Johan Van Overtveldt: “De dienstencheques bij ons en de mini-jobs in Duitsland tonen duidelijk aan dat wanneer de loonkost echt significant naar beneden gebracht wordt, de vraag naar weinig geschoolde arbeid
explodeert.” (Knack, 27.05.2013) In welke sectoren de vraag naar weinig geschoolde arbeid zou exploderen, maakt Van Overtveldt niet meteen duidelijk. Bovendien verschilt de Duitse economie grondig van de Belgische: Duitsland produceert nog altijd heel wat afgewerkte producten die vlot hun weg vinden naar de internationale markten. Op dat vlak lopen de Belgische werkgevers achterop. De mogelijke klanten geven dus niet thuis.
+ welzijn +
de overheid af.” En, voor de goede verstaander, vroeg hij retorisch: “Weet u hoeveel er van onze Noord-Afrikaanse migranten werken?”
9/23/13 10:30:14 AM
+ welzijn +
Intensieve begeleiding bij de zoektocht naar werk? Vlaanderen bereikt via verschillende trajecten 10.447 werkloze jongeren op een totaal van 44.878, zo bleek uit het antwoord op een parlementaire vraag van Güler Turan (sp.a). Slechts één op vier werkloze jongeren krijgt dus begeleiding. De VDAB stuurt iedere jonge werkzoekende binnen de vier maanden een e-mail of een sms en af en toe is er een gesprek met een consulent. Maar volstaat dat? Güler Turan: “De intentie om de jeugdwerkloosheid aan te pakken staat in het regeerakkoord. Maar de grote visie ontbreekt, de resultaten blijven uit. Enerzijds door een gebrek aan budget, anderzijds door een gemis aan efficiëntie.” Ook CD&V vindt dat er meer mogelijk is, zeker nu Vlaanderen met de zesde staatshervorming de mogelijkheid heeft om de loonkosten van doelgroepen te verlichten. (De Standaard, 19.03.2013)
Jeugdgarantieplannen, stageplaatsen en opleiding In de logica van de actieve welvaartsstaat fungeren werkloosheidsuitkeringen niet meer als veiligheidsnet maar wel als een trampoline, terug naar de arbeidsmarkt, via herscholing en job placement. De Scandinavische landen kennen de ‘jeugdgarantieplannen’ – persoonlijke trajecten die elke jongere een job of een opleiding aanbieden. Maar dat vraagt grote investeringen en ook de Scandinavische landen klagen dat ze de massale jeugdwerkloosheid niet het hoofd kunnen bieden. Is er een mismatch tussen de vaardigheden van jongeren en de eisen van werkgevers? Werkgevers klagen dat ze geen kandidaten vinden met de juiste vaardigheden. Veel jongeren zouden te laaggeschoold zijn. De werkloosheidsgraad van jongeren zonder een middelbare opleiding is dubbel zo hoog als bij universitaire opgeleiden. Landen met een nauwe samenwerking tussen school en ondernemerschap kennen minder werkloosheid. Maar het is een vergissing om aan te nemen dat er een oorzakelijk verband is, aldus The Economist (20.07.2013). Duitsland kent een lange traditie van leerplaatsen in ondernemingen, maar dat heeft niet belet dat de jeugdwerkloosheid in 2005 in Duitsland ook piekte tot meer dan 15%. Begin juli besliste de Europese Raad om van de bestrijding van de jeugdwerkloosheid een topprioriteit te maken. Maar, aldus The Economist (20.07.2013), in verhouding met de schaal van het probleem zet men amper middelen in. Een investering van 8 miljard euro over een periode van twee jaar komt neer op minder dan 0,1% van het BNP van de landen die ervoor in aanmerking komen, of 850 euro per jaar voor elke NEET-jongere (not in education, employment, or training) in die landen.
K R AX + I 3 0
Tot besluit Een meer ‘vrije’ werking van de arbeidsmarkt zet ons overlegmodel, en daarmee de sociale cohesie, onder druk: dat sociaal overleg tussen vakbonden en overheid heeft precies tot doel om de arbeids- en sociale verhoudingen minder te laten afhangen van de onvoorspelbaarheid van de markt, door ze te reguleren via bilaterale akkoorden, bekrachtigd door de overheid. Dat systeem op de helling zetten, betekent terugkeren naar de instabiele jaren 30. Flexibiliseren van de arbeidsmarkt – of het afbouwen van de
KRAX_20+.indd 30
bescherming van werknemers – is gevaarlijk in een periode waarin de ondernemingen bezig zijn met het herbekijken van hun activiteiten, onder meer door hoogwaardige taken te scheiden van andere die men kan outsourcen. Onder deze omstandigheden dreigt ‘flexibilisering’ van de arbeidsmarkt te leiden tot een toename van de werkloosheid. Opleiding, stages en individuele begeleiding, of een gedeeltelijke verlaging van de loonkosten, zijn het organiseren waard, maar op zich helpt dit jonge werklozen maar weinig: die maatregelen scheppen geen nieuwe jobs. Die komen er alleen als de EU en de overheden in de lidstaten actieve stappen zetten om de groei te stimuleren. Dat betekent zowel het monetaire en budgettaire beleid bijsturen als afstappen van het gelaten wachten tot de markten de economie weer laten aantrekken. Wie de jeugdwerkloosheid wil aanpakken, maakt best werk van een actief economisch beleid. ×
Bronnen • The jobless young: left behind, The Economist, 10.09.2011 • Ongelijkheid verklaart de crisis, neoliberalen zeggen het zelf – Ferdi De Ville en Sacha Dierickx, De Morgen, 23.01.2013 • Vlaanderen bereikt slechts één op vier werkzoekenden, De Standaard, 19.03.2013 • Generation Jobless, The Economist, 27.04.2013 • Inleidende discussienota jeugdwerkloosheid, Workshop Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen en Kunst – Cathy Lecocq, Jozef Konings en Thomas Minten, KU Leuven Faculteit Bedrijfseconomie, 21.05.2013 • Mini-jobs: de foute discussie – Johan Van Overtveldt, Knack, 27.05.2013 • Presentatie Tom Vrijens (ACV-jongeren) voor de Werkgroep Jeugdwerkloosheid van de Vlaamse Jeugdraad, 18.06.2013 • Do employers discriminate less if vacancies are difficult to fill: evidence from a field experiment in the youth labour market – Stijn Baert e.a., UGent, mei 2012 – http://ftp.iza. org/dp7145.pdf • Determinanten van voortijdig schoolverlaten op systeemniveau: een vergelijkend onderzoek voor de EU27 – Ides Nicaise, e.a., Steunpunt SSL, HIVA/KU Leuven, onderzoek gepresenteerd op 06.06.2013 – https://steunpuntssl.be/ Nieuws_en_activiteiten/Presentaties-studiedag-5-juni2013/Presentatie-Ides-Nicaise • Moeder waarom werken wij? – Jan Pieter De Nul, Trends, 21.06.2013 • Niet de minimumlonen, maar de mini-jobs afgekraakt – Chris Serroyen, De Wereld Morgen, 14.07.2013 • “Er gaat een hele generatie jongeren verloren” – Interview met Yves Leterme, De Morgen, 18.07.2013 • Het spook van de nepstuten duikt weer op, De Morgen, 19.07.2013 • Guaranteed to fail. German-led plans for tackling youth unemployment in Europe are far too timid, The Economist, 20.07.2013 • Ministers van Werk kibbelen over VDAB, De Standaard, 22.07.2013 • Zwartboek interim, Brussel: KAJ, september 2013.
9/23/13 10:30:14 AM
