I
Koker
UDC 69.027.4
Shute
RVblad 01-1
Stortkanalen in muren Shutes in walls G. Berends
Deze bijdrage is bedoeld als een aanzet tot het onderwerp en om meer bekendheid te geven aan het fenomeen, de documentatie daarvan aan te moedigen en de instandhouding ervan te bevorderen. De redactieraad van het Restauratievademecum houdt zich graag aanbevolen voor meer informatie. In de muren van middeleeuwse woonhuizen, kastelen, klooster- en bedrijfsgebouwen kan men soms verticale kanalen aantreffen, die kennelijk niet als rookkanaal hebben gediend, maar om bepaalde produkten naar beneden af te voeren ‘. De afmetingen daarvan kunnen variëren van 17 cm x 32 cm tot ca. 50 x 60 cm. Als het begin en het eiride van zo’n kanaal er niet meer zijn, is de functie moeilijk te achterhalen. Mondt zo’n kanaal uit in een beerkelder, dan betreft het kennelijk de afvoer van een privaat; de afmetingen zijn dan vaak vrij groot. In andere gevallen zijn er toevoeropeningen vlak boven de verdiepings- of zoldervloer; dan gaat het blijkbaar om het transport van opgeslagen produkten, die op de begane grond verwerkt of gebruikt moeten worden, zoals gerst voor het brouwen van bier of wellicht turf om te stoken. Een kanaal, dat op meer niveaus door openingen op vloerhoogte toegankelijk is, bevindt zich in de oostelijke topgevel van de Hervormde kerk te Windes-heim (0}, gebouwd in of kort na 1566 als kloosterbrouwerij 2. Het kanaal is inwendig gepleisterd en heeft openingen op zolder en de bovenste verdieping afb. 1, 2; het heeft daar een doorsnede van 17 x 32 - 40 cm. Bij de restauratie in de jaren 1985 - ‘87 is ook op de verdwenen eerste verdieping een naderhand dichtgemetselde opening aangetroffen. Daaronder was RDMZ RV 1995/37
- 72
1. Windesheim, voormalige kloosterbrouwerij, thans Hervormde kerk, 1985. Oostwand van de bovenste verdieping, met van links naar rechts een gedicht venster, de toevoeropening van het stortkanaal, een gedichte deuropening en een schoorsteenkanaal. (Foto RDMZ, A.J. van der Wal, 1985.)
2. Windesheim. Gedeeltelijke dwarsdoorsnede met aanzicht van de oostwand en verticale en horizontale doorsneden van het stortkanaal; gedeeltelijk gereconstrueerd in streepjes-lijnen, schaal 1 : 100. (Tekening H.F.G. Hundertmark naar opmetingen van D.J. de Vries en auteur.)
Koker
RVblad 01-2
en is toegankelijk op de verdieping en de insteek; lager was het kanaal naderhand verstoord, maar tijdens de restauratie voor een gedeelte nog wel herkenbaar. Geen van beide openingen is van een sponning voorzien afb. 3. De verdieping had oorspronkelijk alleen maar luikopeningen en zal dus voor opslag bestemd zijn geweest, een functie die voor de insteek, waar het kanaal geflankeerd werd door een bakstenen kruisvenster en een rookkanaal (en een stookplaats?), minder waarschijnlijk is. Op de beletage werd het kanaal geflankeerd door een toegangsdeur en een schouw. Het kanaal zou gediend kunnen hebben voor de toevoer van turf, al lijkt de doorsnede daarvoor aan de kleine kant.
n
3. Amersfoort, Breestraat 76, sedert 1975 onderdeel van het Museum Flehite. Binnenaanzicht van een deel van de voorgevel met twee toevoeropeningen en verticale doorsnede van het stortkanaal in 1975, schaal l : 100; schouw, deur en kruisvenster deels in streepjes-lijnen gereconstrueerd, balklagen secundair. (Tekening H.F.G. Hundertmark naar opmetingen van architectenbureau M.J.A. van Geel (1974) en auteur.)
het kanaal aan de buitenzijde van de muur - door het weghakken van een halve steen en meer - nog ongeveer twee meter omlaag te volgen, waarna het naar binnen leek af te buigen. Vanaf de tweede verdieping was het kanaal ongeveer vierkant van doorsnede (ca. 32 x 32 cm). De toevoeropeningen hebben luiksponningen, maar geen duimen; ze konden blijkbaar met losse luiken worden afgesloten. Naast elk van de openingen bevindt zich een gedichte deuropening (of de resten daarvan) met de deursponning aan de buitenzijde. Deze deuren zullen gediend hebben voor de aanvoer van produkten. Aangezien de verdiepingen oorspronkelijk alleen luikopeningen hadden en geen glasvensters, zullen zij inderdaad voor opslag hebben
gediend en daarnaast misschien voor de koeling van de wort, een tussenprodukt bij het brouwen van bier. De reeks deuropeningen wordt aan de andere zijde geflankeerd door een rookkanaal, waarvan het benedendeel is verdwenen. De bijbehorende stookplaats moet op de begane grond zijn geweest, maar het muurwerk bleek daar zo gewijzigd te zijn, dat hij niet meer te herkennen was.
Een vergelijkbaar kanaal is aangetroffen in de voorgevel van het muurhuis Breestraat 76 in Amersfoort, sedert de restauratie in 1975 deel van het Museum Flehite. Dit huis dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 15de of het begin van de 16de eeuw. Het kanaal heeft een doorsnede van ongeveer 32 x 34 cm
In kasteel Doddendaal te Ewijk (Gld), daterend uit de 14de eeuw, is een kanaal met een doorsnede van ca. 35 x 40 cm aanwezig in het zuidelijke deel van de westmuur 3. De toevoeropening, afgedekt door een boogje, zit even boven een verjonging in de muur die waarschijnlijk de hoogte van de oorspronkelijke verdiepingsvloer aangeeft. Lager is het kanaal verstoord door een daar ter plaatse in de muur uitgehakte closetruimte. In het zuidelijke gedeelte van de oostmuur bevindt zich een soortgelijk, maar secundair kanaal ter plaatse van de verdwenen helft van een oorspronkelijke schouw. De functie van deze kanalen is niet duidelijk.
In het linker gedeelte van het stadhuis aan de Markt in Rhenen (U), dat vermoedelijk kort na de stadsbrand van 1400 werd gebouwd, zijn tijdens de restauratie in 1975 restanten van een kanaal met een doorsnede van 26 x 43 cm aangetroffen in de rechter zijmuur op de begane grond en in de kelder, vlakbij de achtermuur, die de scheiding vormt met de jongere achterbouw. Gezien de diepte van het kanaal betreft het hier waarschijnlijk een privaatkoker.
Koker
RVblad 01-3
Verticale Doorsnede D-D
Doorsnede
A
Doorsnede
B
Doorsnede
C
Binnenaanzicht
4. 's-Hertogenbosch, Lepelstraat 12, 'Keershuis'. Binnenaanzicht, horizontale en verticale doorsneden (resp. midden, rechts en
links) van drie stortkanalen, gedeeltelijk gereconstrueerd in streepjeslijnen, schaal l : 100. (Tekening H.F.G. Hundertmark naar opmetingen van architectenbureau Teering en v.d. Laar en van B.J.M. Klück.)
In Utrecht zijn bij een opgraving
waarschijnlijk vanaf de zolder tot
in 1988 aan de Rozenstraat, vlak ten zuiden van de Jacobikerk, de muren van een 14de-eeuwse kelder gevonden waardoor in de 15de of 16de eeuw een privaatkoker is gebroken naar een beerput onder die kelder 4.
een manshoge opening op de begane grond en diende wellicht als turfkoker. Bij een ingrijpende, vermoedelijk 15de-eeuwse verbouwing kreeg het huis een nieuwe, overkragende verdieping en een kelder, waaronder een overwelfde beerkelder. Het kanaal werd doorgetrokken tot in die beerkelder en diende voortaan kennelijk als privaatkoker. Op korte afstand daarvoor werd een tweede kanaal in de muur gehakt ten behoeve van een privaat in de kelder of eventueel op de begane grond, waar de situatie verstoord is door een 19de-eeuws venster. In een latere fase, waarschijnlijk ca. 1600, is aan de andere zijde van de dwarsmuur een privaat toegevoegd
Het zogenoemde Keershuis, Lepelstraat 12 in 's-Hertogenbosch heeft in de linker zijmuur (aan de Sint Jansstraat) op de begane grond een aan de buitenzijde uitgemetseld kanaal afb. 6 met een inwendige doorsnede van ca. 32 x 45 cm; het bevindt zich juist voor de gewezen dwarsmuur tussen voor- en achterhuis. Het kanaal behoort tot de 14de-eeuwse opzet van het huis en liep toen RDMZRV 1995/37- 73
voor het achterhuis, waarvoor een derde afvoer naar de beerkelder werd gemaakt afb. 4, 55. In Hattem (Gld) ontdekte D. Spoel in 1981 in het hoekhuis Kruisstraat 5, dat waarschijnlijk omtrent het begin van de 16de eeuw is gebouwd, in de linker zijmuur op de verdieping (voorzaal) een kanaal, dat aan de binnenzijde uitgemetseld is geweest, met een doorsnede van 48 x ca. 53 cm afb. 7. Ernaast is in de muur een wasbekken uitgespaard in de vorm van een spitsboognis met een ophangpunt voor een waterketel en een afvoer naar buiten voor het waswater. Op de begane grond is het kanaal verstoord door een ingebroken venster. De
Koker
RVblad 01-4
5. ‘<-Herloqe,ll>oc-ril,
L~yx/sl~<~af
12, ‘Keer>-~IUIJ’,
1980.
~ltf~IOlldlIJ
varl
dne
stortkanalen van vroegere privaten op de begane grond (?; links), de verdieping (rechts in de hoek) en het achterhuis (geheel rechts, in het gewelf) in de beerkelder. (Foto Bouwhistorische en Archeologische Dienst, ‘s-Hertogenbosch.)
toevoeropening moet in de borstwering op zolder zijn geweest. Aangezien de stookplaatsen zich op ongeveer 3’12m afstand ervan bevonden tegen de dwarsmuur tussen voor- en achterhuis, lijkt een functie als stortkanaal voor turf minder waarschijnlijk: ook als privaatkoker lijkt hij niet geschikt.
Amersfoort en de privaatkoker in Utrecht. Uit de 16de eeuw stammen de kanalen in Hattem, Zwolle en Windesheim. Noten ’ De auteurwijdde hieraan reeds aandacht in de rubriek Monumentenberichten van het Bulletin KNOB 1979, p. 159 - 160, onder de titel ‘Middeleeuwse stort(?)kok in muren’. Buiten het kader van deze bijdrage vallen de kanalen voor hete-luchtverwarming, zoals in de oostelijke aanbouw (uit 1827) van het Huis Landfort bij Megchelen (gem. Gendringen); zie hiervoor mijn bijdrage in de Monumentenberichten van het Bulletin KNOB 1980, p. 94 - 95.
In de achtergevel van het huis Walstraat 15 in Zwolle, dat oorspronkelijk onderdeel was van het Cadenetershuis of St.-Geertruidenconvent en waarschijnlijk dateert uit het eerste kwart van de 16de eeuw, is op de verdieping het restant van een verticaal kanaal met een doorsnede van 28 x 321 41 cm gevonden naast de schuine dagkant van een kloostervenster 6. De oorspronkelijke toe- en afvoer* De veldatum van het eikehout van de openingen zijn er niet meer, inwendige houtconstructie, zie D.J. de zodat de functie van het kanaal Vries in Windesheim, studies over een niet duidelijk is. Sallands dorp bij de IJssel(Kampen 1987). p. 138 en in Bulletin KNOB 1988, p. 73.
-De oudste van de behandelde kanalen zijn het kanaal in kasteel Doddendaal en het uitgemetselde kanaal in ‘s-Hertogenbosch; uit de 14de eeuw. Uit de 15de eeuw dateert de privaatkoker in Rhenen, evenals waarschijnlijk de nieuwe privaatkokers in ‘s-Hertogenbosch en misschien het kanaal in
’ A.G. Schulte, Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, Het Rijk van Nijmegen, westelijk gedeelte, ‘s-Gravenhage 1982, p. 95 en p. 101; E.C. barones van der Borch tot Verwolde-Swemle, De Doddendaal te Ewijk, Bulletin KNOB 1975, p. 7 en fig. 2, 6, 7 en 8.
6. SHertogenbosch, Lepelstraat 12. ‘Keershuis’. Gedeelte van de zijgevel aan de Sint Jansstraat met uitgemetseld stortkanaal. (Foto RDMZ. collectie Steenbergh, ca. 1915.)
Koker
RVblad 01-5 4
H.L. de Groot, C.A.M, van Rooijen en
Tj. Pot in Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht'1988, p. 154- 155. 5
Met dank aan B.J.M. Klück te Utrecht, die mij al deze gegevens welwillend verstrekte. 6
Documentatie door S.O. Los (1984) in
het archief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
7. Hattem, Kruisstraat 5. Aanzicht en doorsneden van een stortkanaal en een wasbakken in de linker zijmuur op de verdieping, schaal l : 50. (Opmeting en
tekening D. Spoel, Hattem 1981.)
RDMZ RV 1995/37 - 74
Summary
In the walls of houses, castles, monasteries and industrial buildings from the 14th to the 16th century, one sometimes finds vertical canals. These apparently did not function as a flue, but rather as a means of transporting certain products to the ground. Their dimensions can vary from 17 x 32 cm. to about 50 x 60 cm. If both the beginning and the ending of such a canal are missing, it is difficult to determine the function UI. 7. If this kind of canal ends in a cesspit, then it probably served in the drainage of a lavatory ill. 4, 5; and then the dimensions are often quite large. In other cases, there are supply openings right above the upper or attic floors; these are apparently for the transport of stored products which have to be processed or used on the ground floor, such as barley for the brewing of beer UI. l, 2 and possibly peat for heating fuel ill. 3. The supply openings were evidently closed off with removable hatches. Among the identified canals, there is none in which both the supply opening and the end segment have been preserved.
