KNNV-reis Lechtal 2-13 juni 2009 Sfeerverslagen en inventarisaties Bach en omgeving Frauenschuhgebiet en Wildflusslandschaft Jöchelspitze Parseier- en Madautal Simms-waterval Stablalm Bschlabs-Boden (Hölltal) Bockbachalm Lechtal en Wase Kaisertal
Inhoudsopgave ALGEMEEN ..................................................................................................................................................3 DINSDAG 2 JUNI 2009: HEENREIS ............................................................................................................5 WOENSDAG 3 JUNI 2009: WANDELING IN DE OMGEVING VAN BACH ...............................................5 DONDERDAG 4 JUNI 2009: FRAUENSCHUHGEBIET EN WILDFLUSSLANDSCHAFT .........................6 VRIJDAG 5 JUNI 2009: JÖCHELSPITZE....................................................................................................7 ZATERDAG 6 JUNI 2009: PARSEIER- EN MADAUTAL............................................................................9 ZONDAG 7 JUNI 2009: SIMMS-WATERVAL ............................................................................................10 MAANDAG 8 JUNI 2009: STABLALP .......................................................................................................12 DINSDAG 9 JUNI 2009: BSCHLABS - BODEN ........................................................................................13 WOENSDAG 10 JUNI 2009: BOCKBACHALP .........................................................................................14 DONDERDAG 11 JUNI 2007: LECHTAL EN WASE.................................................................................15 VRIJDAG 12 JUNI 2007: KAISERTAL ......................................................................................................17 ZATERDAG 13 JUNI 2007: TERUGREIS ..................................................................................................18 BIJLAGE 1 INVENTARISATIE PLANTEN.................................................................................................20 BIJLAGE 2 INVENTARISATIE VOGELS...................................................................................................32 BIJLAGE 3 INVENTARISATIE VLINDERS EN ANDERE INSECTEN......................................................33 BIJLAGE 4 INVENTARISATIE OVERIGE DIEREN...................................................................................35 BIJLAGE 5 INVENTARISATIE MOSSEN ..................................................................................................36
2
Algemeen Verblijf Hotel-Gasthof ***Alpenblick, Familie Neubauer Unterbach 10 A-6653 Bach (Oostenrijk) Tel: 0043 / 5634 / 6366 Fax: 0043 / 5634 / 6183 http://www.lechtal-tirol.at
[email protected] Deelnemers (9) waaronder de reisleiding (vetgedrukt) Margriet Bekking – van Dort, Gerrit Hutten, Wim Ligterink, Rob Okker, Hermien Okker - Reitsma, Laurens van Run, Erica van der Veer - van Weerden, Jaap van der Veer, Annie Vos - Smit.
Ten geleide van de eindredacteur In de aangeleverde teksten (de verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij de respectievelijke auteurs) van de sfeerverslagen is zo min mogelijk veranderd; de namen van de daarin genoemde plantensoorten zijn zo veel als mogelijk in overeenstemming gebracht met de namen in het inventarisatieoverzichten. De detailkaarten zijn gescand van de Wander-, Rad- und Freizeitkarte 1:50 000 van Freytag & Berndt nr. 351. Colofon © KNNV (ARC), augustus 2009. Oplage: 11 exemplaren. Foto’s: Margriet Bekking (MB), Hermien Okker (HO), Erica en Jaap van der Veer (JvdV), Annie Vos (AV) en Laurens van Run (LvR) Eindredactie: Laurens van Run. Dit verslag kan geheel of gedeeltelijk worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbenden. 3
12 juni Kaisertal
11 juni Lechtal
11 juni Wase
6 juni Parseier- en Madautal
8 juni Stablalp
9 juni Bschlabs – Boden, Hölltal
4
Overzichtskaart excursiegebied langs de Lech en de B198 (m.b.v. Google Maps); detailkaarten zie per dag
10 juni Bockbachalp
7 juni Simms-waterval
5 juni Jöchelspitze
3 juni Bach e.o.
4 juni Frauenschuhgebiet
4 juni Wildflusslandschaft
Dinsdag 2 juni 2009: heenreis Als vertrek- en verzamelstation was voor station Arnhem gekozen. Ondanks de perronwijziging was iedereen tijdig op de juiste plek aanwezig. Om iets over negenen kwam de supermoderne ICE-trein het station binnen om precies om 09.07 uur richting Duitsland te vertrekken. Het reizen met deze moderne treinen is zeer aangenaam; minpuntje is de geringe ruimte voor bagage. Dit leidt steevast tot enig “gedoe” in de gangpaden voordat alles en iedereen een plek gevonden heeft. Maar eenmaal gezeten…….. het landschap zoeft voorbij, koffie komt langs; tijd voor een reisleider om gezellig te babbelen en kennis te maken met de deelnemers, terwijl duidelijke informatieborden in de trein je op de hoogte houden van haltes, snelheid etc. Onze treinreis ging van Arnhem, met overstap in Mannheim (7 min, zelfde perron) en nog een overstap in Ulm (eveneens 7 min, ook zelfde perron), geheel volgens schema richting Kempten. Van daar verder per bus naar Reutte, waar we om 17.15 uur op de bus stapten, die ons naar Bach in het Lechtal zou brengen. Voor diegenen die ook aan de reis in 2007 deelnamen, het “feest der herkenning”: de bergen, de rivier de Lech en het dorpje Bach, waar we wederom in Hotel Alpenblick verblijven. Hoteleigenaar Johan wachtte ons met zijn auto bij de bushalte op om de bagage mee te nemen; zijn gezegde “kein Problem, Margriet” zouden we de komende 10 dagen vaak genoeg horen! Al met al een zeer voorspoedig verlopen reisdag! Margriet Bekking
Woensdag 3 juni 2009: wandeling in de omgeving van Bach Zie eventueel kaartje bij vrijdag 5 juni. De eerste excursiedag wordt een kennismaking met het dorpje Bach, waar we logeren, en de directe omgeving. Het zal de hele dag wisselend bewolkt en vrij koel blijven, met zo nu en dan een enkele druppel. We starten met een rondje door het dorp en zien dat de kleurrijke, bloeiende weilanden naast de deur liggen. Bij het kerkje nemen we de weg omhoog, richting café Klapf, en treffen veel orchideeën bijna in bloei of met een eerste bloemetje. Het is duidelijk een koud voorjaar geweest en veel planten die bij een vorig bezoek vol in bloei waren, zijn nu net begonnen of nog afwezig. Gelukkig treffen we wel de eerste bloemen van het Rood bosvogeltje (Cephalanthera rubra, een zeldzame orchidee, die vooral langs dit pad schijnt voor te komen). Op een eerste dag is alles weer nieuw, ook voor de ervaren floristen. Het wandeltempo ligt dan ook niet hoog. We lunchen op een stapel boomstammen in de buurt van het moerasje Seesumpf. Dit moerasje en de omliggende beboste hellingen krijgen veel aandacht. Via een pad langs vochtige rotsen, met allerlei leuke rotsplantjes, komen we op de Bengler alm, een prachtige, bloeiende weide. Langzaam dalen we af en lopen langs de rivier de Lech terug naar het hotel. Onderweg vinden we nog grote groepen Wintergroen (Pyrola spec.), die helaas nog niet bloeien en daardoor niet met zekerheid op naam te brengen zijn. Welke soorten wintergroen we precies vinden, dat zal de hele reis een intrigerende vraag blijven. Het was een kort rondje, maar thuis wacht een hoop determineerwerk.
Anemone narcissiflora (Narcisanemoon) (foto AV)
Rob Okker 5
Donderdag 4 juni 2009: Frauenschuhgebiet en Wildflusslandschaft Kaartje op 70 % van het originele formaat. Vandaag gingen we vroeg op pad om met de bus van 8.14 uur naar Martinau te gaan. Een korte wandeling langs mooie, bloeiende weiden bracht ons bij het Frauenschugebiet waar we zonder rondleiding konden rondlopen. Er stonden tussen de bomen veel, mooi in bloei staande, Vrouwenschoentjes. Ook de Lelietjes-van-Dalen, Salomonszegel en Eenbloemig wintergroen stonden er fotogeniek bij met nog wat regendruppels op de planten. We werden wel in de gaten gehouden om te controleren of we wel op de paden bleven en we kregen te horen dat we ons aan de regels moesten houden zodra we een stap van het pad afgingen. Dat gebeurde zelfs toen we langs de Lech richting Vorderhornbach liepen. In dit gebied waren in 2007 veel Blaasgentiaan (ook wel Rijbroekgentiaan genoemd) (Gentiana utriculosa) te zien en die ontbraken dit keer helemaal. In het dorp dronken we koffie in Gasthof Rose om ons op te warmen na de koude wind. Langs de Lech liepen we verder richting Forchach met een stop voor de lunch. Bij een brug over de Lech zagen we een waterspreeuw die een nest had onder de brug. In de buurt van de Schwartzwasserbach maakten we een uitstapje naar grote jeneverbesbomen en volgden we de Lech verder naar het gebied waar de bedding heel breed is. De Edelweiss die de vorige KNNV-reis hier werd gevonden, zagen we deze keer niet, maar we vonden wel Koraalwortel. Het monster ‘Bluatschink’ was alleen op een tekening te bekijken. Lopend over de hangbrug, bereikten we Forchach, waar we een tijd op de bus moesten wachten. Een grote groep studenten wachtten tegelijkertijd op de bus naar Reutte na een excursie door de bedding van de Lech. Deze groep werd o.a. begeleid door Annette, die ons op de reis in 2007 ook had rondgeleid. Het was een hartelijk weerzien. Ze kon ons uitleg geven over de blauwe kleur van het water van de Lech. Zonlicht op de fijne kalkdeeltjes in het koude water geeft door het Tyndall-effect de blauwe kleur. We kwamen rond 18.15 uur terug in Bach, ruim op tijd voor het eten om 19.00 uur. ’s Avonds werd er weer hard gewerkt aan het determineren van vele planten en enkele vlinders. Hermien Okker
Boloria euphrosyne, Zilvervlek (foto JvdV) Gentiana utriculosa (Blaasgentiaan) (Foto LvR)
6
De Lech in zijn volle glorie (foto JvdV)
Vrijdag 5 juni 2009: Jöchelspitze De dag begon met een strakblauwe hemel. Veelbelovend. Vooral omdat we vandaag naar 1800 m hoogte zouden gaan per stoeltjeslift. De bus bracht ons naar het kabelbaanstation. Met enigszins bezorgde gezichten bij het instappen van de schommelende stoeltjes ging het de te verwachten verrassingen tegemoet. Heerlijk was de tocht omhoog. Een Raaf liet zijn fagot klinken, een Buizerd maakte zijn zweefronde en een Koekoek liet zich af en toe horen. Misschien op zoek naar het nest van een Waterpieper. De atmosfeer en de temperatuur was als op een eerste fijne lentedag in maart. Niet praten, genieten van het moment. Boven werden we getrakteerd op een kop koffie op het zonnige terras van het restaurant. Daarna ging iedereen zijn of haar gang. Een dapper drietal op weg naar de top van de Jöchelspitze op ruim 2200 m. De anderen gingen, rustig rondzwervend, genieten van de zeeën van anemonen en het geweldige panorama De witte Pulsa1 tilla alpina ssp. alpina op de plekken waar nog voldoende kalk beschikbaar was. De gele ssp. apiifolia op de al wat verzuurde grond, vaak te midden van Blauwe bosbes. Soms stonden de twee variëteiten pal naast elkaar. Vaak overgangen tussen geel en wit, zodat waarschijnlijk de graad van verzuring verantwoordelijk is voor de geelkleuring. Mooi was ook te zien hoe eerst de meeldraden hun lading verliezen en daarna pas de dichte bundel stempels te voorschijn komen. Hier en daar ook de prachtige Anemone nar1
ssp. = subspecies 7
cissiflora en Globularia nudicaulis. Iets hoger af en toe Pulsatilla vernalis. Ik hoorde eens iemand zeggen: “Pulsatilla vernalis” komt als de grond nog kaal is. Dus direct na de sneeuw net als de Soldanella’s en de Krokussen. Annie, Margriet en Laurens vonden in de omgeving van de top als bijzonderheid o.a. nog Lloydia serotina, een mooi klein lelietje. Het weer bleef mooi. Aan het eind van de middag gingen we kabelliftend naar beneden. Het einde van een schitterende dag. Wim Ligterink
Gezicht op de Rothornspitze, vanaf de top van de Jöchelspitze (foto MB)
Pulsatilla alpina ssp. alpina (Witte alpenanemoon) (foto AV)
8
Zaterdag 6 juni 2009: Parseier- en Madautal Kaartje op 75 % van het originele formaat. Om 8.30 uur vertrekken we met het busje van Feuerstein. Door het diep ingesneden Madautal worden we via een smalle bochtige weg omhoog gebracht. De weg, die alleen door deze vergunninghouders met een auto mag worden bereden, is nog amper gebruikt. Op enkele plaatsen ligt nog gesteente op de weg. Onze chauffeur stopt, trekt werkhandschoenen aan en maakt de weg vrij. Als Margriet merkt dat we ons einddoel Bergheim Hermine voorbij rijden, blijkt er een klein misverstand te bestaan. De chauffeur heeft opdracht gekregen om ons naar de verdere gelegen Memminger Parkplatz te brengen. Dit is aanmerkelijk verder en ligt ongeveer 100 m hoger. Na snel beraad met de groep wordt besloten om dit toch maar te gaan doen. Het blijkt een goede keus te zijn. Aangekomen bij Seele Alp, 1454 m, eindigt de weg bij de parkeerplaats. Het is indrukwekkend om te zien in wat voor ruig en nagenoeg ongestoord landschap we zijn terecht gekomen. Een grote verscheidenheid aan bloemen en planten zijn er te zien. Onmiddellijk zwermt de groep uiteen om dit te onderzoeken. Laurens ontdekt direct al een Waterspreeuw en vindt ook het Geluksklokje. Er wordt driftig geroepen wat men heeft gevonden, zoals Stekende wolfsklauw, Alpenvetblad, Verspreidbladig goudveil, Grootbloemige gentiaan, Aurikel, Alpenroosje, Mansschild, Wit hoefblad en nog vele andere soorten. Rob ontdekt een Streepvaren (Groensteel). De leiding kijkt onderhand bezorgd toe of de groep al in beweging komt om terug te wandelen. De route is veel langer dan gepland en … houden we het nog wel droog deze dag? Langzamerhand gaat iedereen toch aan de terugweg beginnen. Op veel plaatsen staat het geluksklokje. Ons geluksgevoel wordt nogal getemperd omdat het inmiddels is gaan regenen. We spreken af om gezamenlijk pauze te houden bij restaurant Hermine. Het eerste pad ernaartoe is kort maar vanwege de regen slecht begaanbaar geworden. Degene die de normale weg hebben gekozen komen gelijk met ons aan. Ontdaan van onze natte regenspullen, kunnen we, gezeten aan tafels, weer op verhaal komen. Van Margriet mogen we een consumptie bestellen met nog iets erbij. Voor de meesten wordt dit koffie en een groot stuk warme appeltaart. Asplenium viride, Groensteel (foto HO)
9
Droog wil het echter niet worden en we vertrekken weer in onze natte regenkleding, om de 2½ uur durende afstand naar Bach af te leggen. De beek heeft het dal zeer diep uitgesneden, waardoor een smalle kloof is ontstaan. Onderin is dus geen plaats voor een weg of pad. We moeten bovenlangs en dat betekent een flinke stijging. Onderweg ontdekt Jaap een Alpensalamander aan de kant van de weg. Als het Lechtal zichtbaar wordt, dalen we geleidelijk af naar het niveau van Bach. Op sommige plaatsen is te zien hoe diep onder ons de beek z’n loop vervolgt. Uit het dal komend ligt er aan de rechterkant een bijzonder klein kerkhof met een 7-tal grafmonumenten. Op één ervan staat vermeld dat er een “Absturz”-slachtoffer uit Schwäbisch Bayern ligt begraven. Wie er begraven mag worden is niet duidelijk. Tijdens het laatste stuk van de wandeling is het droog geworden. Bij het hotel aangekomen zijn sommigen al gearriveerd. Ik hang mijn regenspullen op het balkon te drogen. Ondanks de regen is het een geslaagde wandeling geweest. Gerrit Hutten
Zondag 7 juni 2009: Simms-waterval Op onze vijfde excursiedag staat de Simms-waterval op het programma. Bij het opstaan is het, na de vele regen van gisteren, een verrassing dat het weer er prachtig uitziet, de lucht is grotendeels blauw. En op de toppen van de omliggende bergen blijkt er verse sneeuw te liggen o.a. op de Jöchelspitze, waar nu het moois dat we er twee dagen geleden zagen, met een laagje sneeuw bedekt zal zijn. Goed dat we daar vandaag niet heen gaan. Helaas trekt tijdens het lange ontbijt de lucht al weer behoorlijk dicht. Nadat diversen van ons met de nodige moeite hun spullen die in de kelder te drogen waren gelegd hadden teruggekregen, vertrokken we om 10 uur 10 met de bus naar Holzgau, een ritje van maar 10 minuten. Voor vertrek had het nog even geregend, maar bij aankomst in Holzgau ziet het er weer prima uit. Allereerst bekijken we in Holzgau de vele beschilderde huizen. Vele e vaklieden uit dit dorp zijn in de 19 eeuwdoor Engelse toeristen vanwege hun vakbekwaamheid naar Engeland gehaald om daar huizen te verfraaien. Na hun arbeidzaam leven zijn ze teruggekeerd en hebben hier fraaie huizen gebouwd. Eén van die Engelsen was Frederic Simms, die veel in dit dorp heeft geïnvesteerd; als dank daarvan is de nabijgelegen waterval naar hem genoemd: de Simms-waterval, waar we nu naar op weg gaan, langs de Hohenbach. Al in het begin krijgen we van dichtbij de Waterspreeuw met zijn witte borstvlek goed te zien. Ik citeer nu het betoog van Gerrit Hutten uit het reisverslag van 2007 (waarnaar ik ook verwijs voor een uitgebreid verhaal over de geologie van de Alpen): “Door de nauwe kloof lopen we langs de Hohenbach omhoog. Aan de linkerkant een steile harde rotswand, rechts een deels beboste helling. In de beekbedding zijn op enkele plaatsen gedeformeerde gesteentelagen zichtbaar. Het is duidelijk een door de beek uitgeslepen dal. Hoe dit alles is ontstaan zal blijken als ik boven kom. Bij de waterval aangekomen, zie ik nl. een trogvormig dal voor me liggen. Dit is duidelijk door glaciale erosie ontstaan. Bij de waterval is zowel harde kalksteen als ook een kleiachtig gesteente te zien. De kloof waar we door heen zijn gekomen, vormt dus de begrenzing van de 2 gesteentepakketten, mogelijk zelfs de grens van 2 dekbladen. Het is dus zo dat de beek zich langs deze grensvlakken steeds verder in het oorspronkelijke gletsjerdal inslijpt. Vooral de zachtere leisteen maakt dat mogelijk.” Onderweg hebben we weer veel Geluksklokjes gezien. Vlak voor het bereiken van de waterval zien we nog een grote sneeuwbrug over de Hohenbach. Het voorjaar is hier duidelijk later dan twee jaar geleden. 10
Tofieldia calyculata (Bieslelie) (foto MB)
Vorig jaar is hier zelfs zo’n forse lawine geweest dat het pad dat we nu lopen lange tijd geblokkeerd is geweest, wat ook de ondergang van de Alpenstube Uta heeft betekent. Net boven de waterval houden we onze lunchpauze. Het is prima weer en we hebben een prachtig uitzicht over de bergen. Onze lunch wordt begeleid met vele vlinders: Oranjetip, Erebia, Parelmoervlinder, Dwergblauwtje en ik meende zelfs een Rouwmantel te zien overvliegen. We vervolgen onze weg langs het gesloten Uta, zien onderweg nog wat kalktufafzetting en gaan via Schiggen terug naar Holzgau (wandelroute 57).
Salamandra atra, Alpensalamander (foto JvdV) De meeste aandacht van m.n. Annie en Rob trekt een natte zompige biotoop vol met Dactylorhiza majalis (Brede orchis), vergezeld van Pinguicula vulgaris (Vetblad), Tofieldia calyculata (Bieslelie), Primula farinosa (Melige sleutelbloem), Potentilla erecta (Tormentil), Carex davalliana (Veenzegge), Parnassia palustris (Parnassia) en Eriophorum latifolium (Breed wollegras). In de komende dagen zullen ze nog vaak proberen al deze planten van dit speciale verbond opnieuw bij elkaar aan te treffen. Even voorbij deze bijzondere plek is een prachtige rustplek met een houten schuilhut. Afdalend over de schieffer met zijn karakteristieke gelaagdheid worden we bedwelmd door de geur van Gymnadenia conopsea (Grote muggenorchis) die als een zware parfumlucht de helling af komt zakken. Ook kruist nog een Bloedrode heidelibel ons pad. Bij Gasthof Neue Post gebruikt deze en gene nog een drankje of ijsje en om 16 uur 21 gaan we met de bus terug naar Bach. Aan het eind van deze mooie wandeling is de verse sneeuw op de toppen al weer bijna helemaal verdwenen. Tijdens het diner worden er alleen liedjes ten gehore gebracht met het passende thema “bloemen”. Zelfs de tulpen uit Amsterdam komen langs en op de songtekst “Where have all the flowers gone?” antwoorden we: “de KNNV is langsgekomen”. Laurens van Run
Corthusa matthioli (Heilglöckchen) (foto AV)
Dactylorhiza majalis, Brede orchis (foto LvR)
11
Maandag 8 juni 2009: Stablalp Met de bus gingen we naar Elmen. Van de bushalte liepen we door het dorp richting Stabl Alpe. Bijna aan het eind van het dorp ging Margriet nog snel even naar haar wintersportadres en werd daar met gejuich en omhelzingen begroet. Toen we langzaam omhoog liepen zagen we een wei vol met kleine zwarte fladderende vlindertjes. De Rouwspanners werden wakker ! Onderweg zagen we een paartje vrijende Alpenlandsalamanders. Die zijn dus vaak gefotografeerd. In totaal hebben we tijdens deze tocht vijf Alpenlandsalamanders gezien. Rob en Annie waren niet weg te slaan bij een moerasje met o.a. Gele en Blonde zegge. Boven waren de weiden geel van de Ratelaars. We zagen er Koninginnepages, Oranjetipjes en veel Distelvlinders. Na een flink eind klimmen kwamen we bij de Sennhütte Stabl Alpe op 1412 meter hoogte aan. We hadden 436 meter geklommen. We verdienden dus de koffie met enorme Erdbeerkuchen, Topfenstrudel en Apfelstrudel met bergen slagroom. Door de wei liepen we naar een sneeuwveldje. Twee oude mannen waren met de afrastering van de wei bezig, want de volgende dag zouden de koeien naar boven komen. Ze hadden vervilte berghoeden op, die volgens de verhalen zo vet waren dat ze waterdicht waren. Dat was handig want dan kon je er goed water mee uit een beek scheppen. Bij het sneeuwveldje stonden Krokussen en enkele Soldanella’s. Op de terugweg werd Vliegenorchis, Groene nachtorchis en zelfs een Vrouwenschoentje gevonden. Wim was niet mee geweest naar Stabl Alpe, maar had een mooie tocht langs de Lech naar Elbigenalp gemaakt. Tijdens het bezichtigen van de kerk van Elbigenalp werd hij ingesloten. Gelukkig vond hij nog een klein deurtje, waardoor hij kon ontsnappen. Erica van der Veer - van Weerden
Coeloglossum viride, Groene nachtorchis (foto AV)
Wegversperring door sneeuwstort (foto HO)
12
Dinsdag 9 juni 2009: Bschlabs - Boden Bschlabs en Boden, twee dorpjes in het dal van een beek waarvan de benedenloop Streimbach heet, en de bovenloop Gstreinbach. Een taxibusje haalde ons om half negen op van het Hotel en bracht ons naar de parkeerplaats bij het kerkje van Bschlabs. Daar doken we een geitenpaadje in, aangeduid als “Weg der Sinne” (weg der bezinning) door het Hölltal, zoals het beekdal hier heet. Het paadje voerde ons langs Etagemos, Eenbes en een aantal mooie houten beelden naar de plek waar we een koffiepauze hielden. Daar was het wat zonniger en er groeiden Gentianen en ‘Gestreifter Seidelbast’, Gestreept peperboompje. Vlakbij was een imposante hangbrug die we over gingen en daarna voerde het paadje ons door een romantisch begroeid droogdal, door een rots afgeschermd van de ruisende beek. Dit plekje heet ‘Ort der Stille’. Het krassen van een raaf was werkelijk het enige wat je hoorde; nou ja, ook nog een vliegtuig. We vonden er een Alpenlandsalamander en een tweede soort blaasvaren (Cystopteris montana). Op de rots was een gedicht gemonteerd met de beginstrofe: “O, Herr, Du weißt est besser als ich, das ich von Tag zu Tag älter und eines Tages alt sein werde”. Verder veel ootmoed en eerbied voor de Schepper en zijn Schepping. Daarvan kwam minder tot uiting in het mozaïek dat ook op de rots geplakt zat. Vermeldenswaard is verder een schilderij, aan een boom vastgespijkerd, van een echtpaar in ‘Pfafflarer Tracht vom Jahre 1510’. Dat stel zagen we daarna telkens op posters en affiches. Via een karrenpad kwamen we bij een tweede brug, nu van steen. Die brug overspant een zeer nauwe kloof waardoor de beek zich bulderend een weg baant. Over de brug gaat de weg naar Boden, maar wij bleven voorlopig aan de westkant van de beek en bereikten zo het hangende dal bovenstrooms van de nauwe kloof. De bodem van het dal is hier een groot puinveld, met een vlechtende beek. Alpenleeuwenbekje en andere alpiene planten vormden een schrale open vegetatie. Recent natuurgeweld heeft de zijmorene danig aangevreten en het pad weggeslagen. Het viel niet iedereen mee om zich aan de vegetatieresten op te hijsen naar het intact gebleven deel van de zijmorene. Daar vonden we een smal maar goed gemarkeerd pad. We besloten al gauw tot een middagpauze tussen wit Alpenvetblad en witte Klaverzuring. Die pauze was wel nodig, want wat volgde was een klauterpartij boven langs de erosiehelling die nog steeds actief was. We kwamen uit op een houthakkersweg op de dalbodem, naast het puinveld. Hier zagen we in een ondiep poeltje een Alpenwatersalamander. Bij de derde brug wachtten we op elkaar om als één groep naar het dorp Boden aan de andere kant van de beek te gaan. Boden is een leuk boerendorp met loslopend jongvee en fotogenieke huizen van ronde boomstammen. Bij Gasthaus Bergheimat werden we hartelijk ontvangen. We hebben er gedronken en grote Torten gegeten. We vonden het voor die dag wel welletjes geweest en Margriet Clematis alpina (Alpenclematis) (foto LvR) belde om een taxi die ons om vier uur terugbracht – nadat de chauffeur een geanimeerd gesprek met de mensen van Gasthaus Bergheimat had afgerond. Jaap van der Veer 13
Woensdag 10 juni 2009: Bockbachalp Met een taxibusje worden we naar het beginpunt van onze tocht in het Bockbachtal gebracht. De dag begint licht bewolkt en windstil en zo mooi zal het de hele dag blijven. Op de parkeerplaats blijkt wel dat dit dal een populaire bestemming is, maar daar zullen we verder weinig van merken. De weg is breed en licht stijgend, erg goed te lopen voor iedereen. Het eerste deel van de route gaat door bos met varens, Geluksklokjes en mossen. Er wordt de roep van een Auerhaan gemeld, maar niet gezien helaas. Na het bos volgt een rotswand met mooie rotsplanten en een enkele Maanvaren. We kruisen de beek via een brug over een smalle, heel diepe kloof en komen bij weides vol bloemen. Door ons nog niet gezien in de weides van het Lechtal: grote, dieppaarse Rapunzels (Phyteuma ovatum). Te midden van deze weides hebben we koffiepauze en vervolgen de weg. Onderweg zijn er voortdurend leuke waarnemingen zoals veldjes Krokus, Franjeklokjes, Witte alpenanemoon (Pulsatilla alpina), het stevige Roodbruin kartelblad (Pedicularis recutita) en het opvallende Tozzia of Alpenbekje (Tozzia alpina). Helaas zijn er weinig vlinders te zien. Omstreeks één uur lunch langs de kant van de weg met uitzicht op een breed dal. Aan de overkant beginnen de koeien de planten al op te eten. Na de lunch lopen we naar het dichtbij gelegen café Gams-Vroni en enkelen drinken daar wat. Alle bezoekers van het dal lijken hier geconcentreerd te zijn. Na een snelle terugtocht zijn we ruim op tijd op de parkeerplaats en worden exact op tijd door het busje opgepikt. Op tijd terug om nog even op het terras van het hotel te genieten van deze prachtige dag. Rob Okker
Phyteuma ovatum (Haller's rapunzel) (foto AV)
Wim bestudeert Lathyrus occidentalis (foto MB) 14
Lathyrus occidentalis (foto AV)
Donderdag 11 juni 2007: Lechtal en Wase Het was vandaag een vrije dag in Oostenrijk: Fronleichnam. Laurens wist daarover te vertellen dat dit feest in Nederland Sacramentsdag wordt genoemd. Dit Festus Corporis Christi valt op de tweede donderdag na Pinksteren. De eerbied die in de Roomskatholieke Kerk voor de geconsacreerde hostie bestaat, wordt op deze feestdag benadrukt. “fron” is afkomstig van “vrône”, Heer. Het plan voor vandaag was om met een taxi naar de kabelbaan te gaan (nu gratis met ons pasje), naar de eerste top bij het museum te lopen, langs een smal pad, de Alpenrosensteig, naar de Bernhardseck te gaan, af te dalen naar het dal en met de bus terug te komen. Het weer was echter zo slecht met kans op veel regen, dat ons werd afgeraden de berg op te gaan. In plaats daarvan bracht de taxi ons naar Dürnau en vandaar liepen we langs de Lech richting Steeg. Het begon weer hard te regenen toen we in de bedding van de Lech liepen, maar we konden droog een koffiepauze houden bij de waterval. Op weg daarnaar toe vonden we een grote knotszwam en bij de waterval zagen we o.a. veel Vrouwenschoentjes. In Steeg namen we de bus terug naar ons hotel, waar we aan onze stamtafel lunchten.
Om 13 uur verzamelden een deel van de groep zich om vanuit het hotel naar café Wase te lopen. We vonden een plek met Koraalwortel, liepen langs mooie, nog niet gemaaide weiden, en vonden moerasjes met veel zegges en Dactylorhiza majalis (Brede orchis). ’s Avonds aten we vroeg, al om 17.30 uur, en gingen daarna snel naar de kerk waar een kerkdienst werd gehouden, gevolgd door een ceremonie buiten met muziekkorps en kanonschoten. De processie ging jammer genoeg niet door vanwege het slechte weer en het kanon werd dus meteen naar het gemeentehuis gereden en daar naar binnen gedragen. De dag eindigde zoals gewoonlijk met het determineren van de gevonden planten. Hermien Okker
Corallorhiza trifida, Koraalwortel (foto AV)
15
PS Van de door Hermien genoemde grote knotszwammen heb ik er één meegenomen en dat bleek achteraf geen knotszwam maar een soort Varkensoor. Nader onderzoek thuis wees uit dat het zeer vermoedelijk precies dezelfde soort is als degene die Rob twee jaar terug gevonden heeft langs het pad naar de Stablalp; deze paddenstoel is toen door Atte van den Berg bestudeerd en hij kwam uit op: Wynella silvicola, ook wel genaamd Helvella silvicola, Wynella atrofusca of Otidea auricula; in Nederland komen zo’n 6 soorten Otidea voor, waaronder Otidea onotica, Gewoon varkensoor. De nu gevonden soort komt niet in Nederland voor en heeft dus ook geen Nederlandse naam. Mijn eigen onderzoek leidde opnieuw naar precies deze soort. Ik heb met Atte van den Berg gecorrespondeerd en hij onderschrijft mijn determinatie.
Wynella silvicola, doorsnede
Wynella silvicola Laurens van Run
Determineren, determineren, determineren ....... 16
Vrijdag 12 juni 2007: Kaisertal Helaas alweer de laatste dag. We gingen met de bus via Steeg langs de Kaiserbach naar het Edelweiszhaus in Kaisers op 1530 m hoogte. Vandaar begon de wandeltocht omhoog parallel aan de beek langs wonderschone alpenweiden. Prachtige panorama’s en imposante besneeuwde bergtoppen, waarboven sommigen van ons de Steenarend zagen vliegen. De zeldzame Roodmus liet zijn melodieuze liedje horen. Een Alpenmarmot struinde langs een helling. Het weer was optimaal zoals bijna alle dagen hier. Niet te warm. Mooie wolkenformaties en toch voldoende zon. Dit alles uitgevoerd in een symfonie van de mooiste alpenplanten. Velden vol Ranunculus aconitifolius in topbloei. Bijna een dagelijks terugkerend refrein was het Heilglöckchen, Corthusa matthioli, dat zich met tegenlicht op het voordeligst vertoonde en ijverig werd gefotografeerd. Een bijzondere waarneming was Pulmonaria mollis, Zacht longkruid. Andere weldadigheden waren o.a. Ranunculus alpestris, Gentiana clusii en verna, Lathyrus laevigatus en Salix reticulata. De onvermoeibare Annie Vos meldde de waarneming van o.a. Veronica aphylla en Androsace chamaejasme. Na de lunch wandelden we langzaam dalend terug. Een lichte weemoedigheid liet zich voelen vanwege het afscheid van deze paradijselijke wereld. Terug in Bach hebben we een terrasje opgezocht en genoten van Apfelstrudel, Sachertorte of ijs, waarna Laurens het woord nam en in een gloedvolle toespraak Margriet al determinerend portretteerde als een voortreffelijke en veelzijdige reisleidster. Als besluit werd Margriet een attentie overhandigd van de acht dankbare KNNV-ers. Wim Ligterink
Polystichum lonchitis, Lansvaren (foto HO)
17
Zaterdag 13 juni 2007: terugreis Ook deze laatste reisdag verloopt voorspoedig en volgens plan. Wel een lange treinreis, daar er niet via Köln gereisd kon worden wegens werkzaamheden aan het spoor. ’s Avonds om half 8 kwamen we over de grens bij De Lutte-Oldenzaal, waarna bij de diverse volgende haltes iedereen zijn/haar weg huiswaarts ging. Met genoegen kan ik terugkijken op een zeer geslaagde reis naar het door mij zo geliefde Lechtal. Vanwege een koud en sneeuwrijk voorjaar liep de natuur er zo’n 14 dagen achter, waardoor m.n. de orchideeën nog niet in bloei waren, m.u.v. het Vrouwenschoentje (Cypripedium calceolus) dat op het hoogtepunt van haar bloei was. We troffen nog veel sneeuwveldjes, o.a. met Alpenfranjebloem (Soldanella alpina) en stond er nog veel voorjaarsflora uitbundig in bloei; echt genieten was het op de door de “Schwefelanemonen” (Pulsatilla alpina ssp apiifolia) zachtgeel gekleurde hellingen van de Jöchelspitz. Ik bevond me als reisleider in een klein, maar select gezelschap KNNV’ers die enthousiast de natuur in het Lechtal beleefden. Dankzij hun inzet is deze Lechtalreis weer een topreis geworden met veel waarnemingen. Margriet Bekking
Lech vanaf hangbrug bij Forchach (foto AV)
18
Bordje, gezien in het Kaisertal
Weiden zijn alleen voor het Vee !!!
Maar dus ook voor KNN-Vee !!!
19
Bijlage 1 Inventarisatie planten Verantwoording en literatuurlijst De plantenlijst is als volgt tot stand gekomen. Als basis is de plantenlijst van de Lechtalreis van 2007 gebruikt. Van de plantensoorten, die in het veld op habitus herkend zijn, zijn de namen genoteerd. Vaak wordt ter controle nog in het veld naar details gekeken om kenmerken te controleren. Bij twijfel wordt, wanneer daar tijd voor is Blamey’s Bergflora van Europa geraadpleegd of wordt materiaal meegenomen. Van een enkel exemplaar worden verschillende detailfoto’s gemaakt. Dezelfde avond wordt het meegenomen materiaal gedetermineerd met behulp van Flora Helvetica, Excursionsflora für Österreich (Adler) en Rothmaler. Meestal kan aan het meegebrachte materiaal een naam gegeven worden. Blijkt er onvoldoende of slecht materiaal meegenomen te zijn, dan wordt er geen naam genoteerd, maar wordt later opnieuw materiaal verzameld om tot een verantwoorde determinatie te komen. Wanneer een plantensoort onder verschillende wetenschappelijke namen bekend is, wordt als volgt gehandeld: komt de soort ook in Nederland voor en geldt hier een andere naam (Heukels), dan is de plant opgenomen met de naam zoals die in de Flora Helvetica staat. De wetenschappelijke naam uit Heukels e e wordt dan als 2 naam vermeld. De Nederlandse namen in de 2 kolom komen uit Heukels of uit Lambinon/De Langhe e.a. (= De Flora van België en Luxemburg). De niet-officiële Nederlandse namen komen uit Blamey en staan tussen haakjes. De getallen in de datakolom geven de datum of de data aan waarop de soort is gezien. Margriet Bekking heeft in een privéreis op 24,26 en 27 juni op dezelfde locaties deze plantenlijst aangevuld. Gekozen is om die soorten te noteren, die een redelijke afspiegeling vormen van de vegetatie van de betreffende excursiedagen. Er is niet getracht om op alle dagen alle soorten te noteren. Het meegebrachte materiaal van de groepsdeelnemers zijn tezamen met het plantenmateriaal van Annie Vos en de latere aanvulling van Margriet Bekking (eind juni) tot één plantenlijst verwerkt. Om de gegevens overzichtelijk per soort te kunnen presenteren is ervoor gekozen de kolom met de ‘familienamen’ niet in deze plantenlijst op te nemen. Totaal zijn 437 planten op 10 excursiedagen genoteerd. Geraadpleegde literatuur 1. Grey-Wilson, Chr. en M. Blamey. Bergflora van Europa. Baarn, 2003. 2. Lambinon, De Langhe e.a.. Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden, 3e dr. Meisse, 1998. 3. Lauber, Konrad en Gerhart Wagner. Flora Helvetica, 2e dr. Bern,1998. e 4. Lauber, Konrad en Gerhart Wagner. Bestimmungsschlüssel zur Flora Helvetica, 2 dr. Bern, 1998. 5. Meijden, R. van der. Heukels’ Flora van Nederland, 23e dr. Groningen, 2005. 6. Adler, W., M.A. Fischer en K. Oswald. Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol. 7. Baumann, H., S. Künkele en R. Lorenz. Die Orchideen Europas. Ulm, 2006. 8. Rothmaler, W. Exkursionsflora von Deutschland. b- band 3: Gefässpflanzen: Atlasband, 19e dr. Stuttgart, 1995. c- band 4: Gefässpflanzen: Kritischer Band, 10e dr. München 2005. Annie Vos
20
Excursieoverzicht Woensdag 3 juni
Rondwandeling Bach - Klapf - Seesumpf - Benglerwald - Bach. +160 mtr, -160 mtr (wandeling vanuit hotel).
Donderdag 4 juni
Martinau met Frauenschuhgebied, daarna wandeling naar Lechauen bij Forchach. Wandeling van ca. 8 km langs rivier de Lech met weinig hoogteverschillen.
Vrijdag 5 juni
Per stoeltjeslift Jöchelspitzbahn naar Bergstation Jöchelspitz op 1768 mtr. Alpenbloemenweiden met kans op bloeiende Schwefelanemonen, Crocussen en Soldanella’s. Naar Lachenkopf 1903 mtr en zo mogelijk wandeling naar de top van de Jöchelspitze op 2226 mtr. Afdaling per stoeltjeslift. + 458 mtr, - 458 mtr.
Zaterdag 6 juni
Taxibus naar zijdal Madau tot parkeerplaats naar Memminger Hütte en lopend terug door Madautal naar hotel.
Zondag 7 juni
Simm’s waterval. Bus naar Holzgau 1030 mtr, wandelen tot Café Uta en retour via bloemenweide Tschiggen.
Maandag 8 juni
Elmen - Stablalm; 980 - 1412 mtr
Dinsdag 9 juni
Bschlaber Tal. Bus Feuerstein haalt ons bij hotel op. Van Bschlabs afdalen naar Ort der Stille (200 mtr) dan omhoog door Hölltal naar Boden.
Woensdag 10 juni
Bockbachtal. Bus tot Steeg, Parkeerplaat Sägewerk. Wandelen naar Bockbachwiese (1200 mtr - 1467 mtr)
Donderdag 11 juni
Regenprogramma: vanaf Dürnau langs Lech-oever tot Steeg. ’s Middags wandeling vanuit hotel door veld, langs bosrand naar Wase.
Vrijdag 12 juni
Kaisers - Edelweisshaus per bus. Wandeling door Kaisertal naar Kaisers Alpe.
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Aegopodium podagraria
Zevenblad
Acer platanoides
Noorse esdoorn
Acer pseudoplatanus
Gewone esdoorn
Achillea atrata
(Zwartgerand duizendblad)
Achillea millefolium
Duizendblad
Acinos alpinus
(Alpensteentijm)
Aconitum vulparia
Gele monnikskap
Actaea spicata
Christoffelkruid
Adenostyles alliariae
(Grijze klierstijl)
Adenostyles glabra
(Kale klierstijl)
Adoxa moschatellina Ajuga pyramidalis
Muskuskruid Piramidezenegroen
Ajuga reptans
Kruipend zenegroen
Alchemilla conjuncta Bab.ssp.nitida
(Glanzende alpenvrouwenmantel)
Alchemilla decumbens agg. Alchemilla vulgaris
Vrouwenmantel
Alnus viridis
(Groene els)
Amelanchier ovalis
Europees krentenboompje
Androsace chamaejasme
(Dwergmansschild) 21
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Anemone narcissiflora
(Narcisanemoon)
Angelica sylvestris
Gewone engelwortel
Antennaria dioica
Rozenkransje
Anthericum liliago
Grote graslelie
Anthoxanthum odoratum
Gewoon reukgras
Anthriscus sylvestris
Fluitenkruid
Antyllis vulneraria s.l.
(Alpenwondklaver)
Aquilegia atrata
(Donkere akelei)
Aquilegia vulgaris
Wilde akelei
Aquilegia vulgaris ssp. nigricans (Adler) Arabis alpina ssp. alpina
(Alpenscheefkelk)
Arabis bellidifolia (Crantz!)
(Dwergscheefkelk)
Arabis hirsuta ssp. hirsuta
Ruige scheefkelk
Armoracia rusticana
Mierikswortel
Arnica montana
Valkruid
Arrhenatherum elatius
Glanshaver
Aruncus dioecus
Geitenbaard
Asarum europaeum
Mansoor
Asplenium ruta-muraria
Muurvaren
Asplenium viride
Groensteel
Aster bellidiastrum
(Alpenmadelief)
Astragalus alpinus
(Alpenhokjespeul)
Astrantia major
Groot sterrenscherm
Athamanta cretensis Athyrium filix-femina
Wijfjesvaren
Atropa belladonna
Wolfskers
Barbarea vulgaris
Gewoon barbarakruid
Bartsia alpina
(Alpenhelm)
Bellis perennis
Madeliefje
Berberis vulgaris
Zuurbes
Betula pendula
Ruwe berk
Biscutella laevigata
Brilkruid
Blechnum spicant
Dubbelloof
Blysmus compressus
Platte bies
Botrychium lunaria
Maanvaren
Briza media
Bevertjes
Buphthalmum salicifolium
Wilgkoeieoog
Calluna vulgaris
Struikhei
Caltha palustris
Gewone dotterbloem
Campanula cochleariifolia
(Zodeklokje)
Campanula glomerata ssp. glomerata
Kluwenklokje
Campanula patula ssp. patula
Weideklokje
Campanula scheuchzeri
(Scheuchzer's klokje) 22
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Campanula trachelium
Ruig klokje
Capsella bursa-pastoris
Herderstasje
Cardamine amara
Bittere veldkers
Carduus defloratus
(Alpendistel)
Carduus personata
(Gemaskerde distel)
Carex alba
Witte zegge
Carex capillaris
(Draadsteelzegge)
Carex curvula ssp. curvula Carex davalliana
Veenzegge
Carex demissa(Hk.C.oederi ssp.oedocarpa)
Geelgroene zegge
Carex echinata
Sterzegge
Carex ferruginea
(Roestzegge)
Carex firma
(Polster-Segge)
Carex flacca
Zeegroene zegge
Carex flava s.str.
Gele zegge
Carex hirta
Ruige zegge
Carex hostiana
Blonde zegge
Carex montana
Bergzegge
Carex nigra
Zwarte zegge
Carex ornithopoda
Vogelpootzegge
Carex pallescens
Bleke zegge
Carex panicea
Blauwe zegge
Carex paniculata
Pluimzegge
Carex rostrata
Snavelzegge
Carex sylvatica
Boszegge
Carex viridula (Hk. C.oederi ssp oederi)
Dwergzegge
Carlina acaulis
(Zilverdistel)
Carum carvi
Karwij
Centaurea montana
Bergcentaurie
Centaurea scabiosa
Grote centaurie
Cephalanthera longifolia
Wit bosvogeltje
Cephalanthera rubra
Rood bosvogeltje
Cerastium fontanum ssp. vulgare
Gewone hoornbloem
Cerinthe glabra
(Kale wasbloem)
Chaerophyllum hirsutum s.str.
(Heggenribzaad)
Chaerophyllum villarsii
(Villars' ribzaad)
Chelidonium majus
Stinkende gouwe
Chenopodium album
Melganzenvoet
Chenopodium bonus-henricus
Brave hendrik
Chrysosplenium alternifolium
Verspreidbladig goudveil
Cicerbita alpina
(Alpenmelksla)
Cirsium arvense
Akkerdistel
Cirsium eriophorum
Wollige distel 23
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Cirsium oleraceum
Moesdistel
Cirsium palustre
Kale jonker
Cirsium vulgare
Speerdistel
Clematis alpina
(Alpenclematis)
Clematis vitalba
Bosrank
Coeloglossum viride (Hk. Dactylorhiza v.)
Groene nachtorchis
Colchicum autumnale
Herfsttijloos
Convallaria majalis
Lelietje-van-dalen
Corallorhiza trifida
Koraalwortel
Cornus mas
Gele kornoelje
Coronilla vaginalis
Schedekroonkruid
Corthusa matthioli
(Heilglöckchen)
Corylus avellana
Hazelaar
Crepis aurea
(Gold-Pippau; Goudbloemstreepzaad)
Crepis biennis
Groot streepzaad
Crepis paludosa
Moerasstreepzaad
Crocus albiflorus
Bonte krokus
Cruciata laevipes
Kruisbladwalstro
Cuscuta europaea
Groot warkruid
Cypripedium calceolus
Vrouwenschoentje
Cystopteris fragilis
Blaasvaren
Cystopteris montana
(Bergblaasvaren)
Dactylis glomerata
Kropaar
Dactylorhiza fuchsii
Bosorchis
Dactylorhiza incarnata
Vleeskleurige orchis
Dactylorhiza maculata
Gevlekte orchis
Dactylorhiza majalis
Brede orchis
Daphne mezereum
Rood peperboompje
Daphne striata
(Gestreept peperboompje)
Digitalis grandiflora
Grootbloemig vingerhoedskruid
Digitalis lutea
Geel vingerhoedskruid
Dryas octopetala
(Achtster; Zilverwortel)
Dryopteris dilatata
Brede stekelvaren
Dryopteris filix-mas
Mannetjesvaren
Echium vulgare
Slangenkruid
Epilobium angustifolium(Hk.=Cham.a)
Wilgenroosje
Epilobium collinum
Heuvelbasterdwederik
Epipactis atrorubens
Bruinrode wespenorchis
Epipactis helleborine
Brede wespenorchis
Equisetum fluviatile
Holpijp
Equisetum palustre
Lidrus
Equisetum sylvaticum
Bospaardenstaart
Equisetum variegatum
Bonte paardenstaart 24
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Erica carnea
(Sneeuwheide)
Eriophorum angustifolium
Veenpluis
Eriophorum latifolium
Breed wollegras
Euphorbia cyparissias
Cipreswolfsmelk
Euphrasia rostkoviana (Hk: E.officinalis)
Beklierde ogentroost
Euphrasia salisburgensis
(Salzburger ogentroost)
Euphrasia stricta
Stijve ogentroost
Filipendula ulmaria
Moerasspirea
Fragaria vesca
Bosaardbei
Fraxinus excelsoir
Es
Galium anisophyllon Galium megalospermum Galium mollugo
Glad walstro
Galium odoratum
Lievevrouwebedstro
Galium verum
Geel walstro
Gentiana acaulis
(Stengelloze gentiaan)
Gentiana asclepiadea
(Zijdeplantgentiaan)
Gentiana clusii
(Grootbloemige gentiaan)
Gentiana utriculosa
(Blaasgentiaan)
Gentiana verna
(Voorjaarsgentiaan)
Geranium phaeum ssp. lividum Geranium pyrenaicum
Bermooievaarsbek
Geranium robertianum
Robertskruid
Geranium sylvaticum
Bosooievaarsbek
Geum montanum
(Bergnagelkruid)
Geum rivale
Knikkend nagelkruid
Geum urbanum
Geel nagelkruid
Glechoma hederacea
Hondsdraf
Globularia cordifolia
(Hartbladige kogelbloem)
Globularia nudicaulis
(Naaktstengelige kogelbloem)
Gymnadenia conopsea
Grote muggenorchis
Gymnadenia odoratissima
Welriekende muggenorchis
Gymnocarpium dryopteris
Gebogen driehoeksvaren
Gymnocarpium robertianum
Rechte driehoeksvaren
Gypsophila repens
(Kruipend gipskruid)
Hedysarum hedysaroides
(Alpenzoetklaver)
Helianthemum nummularium
Geel zonneroosje
Hepatica nobilis
Leverbloempje
Heracleum sphondylium
Gewone berenklauw
Hesperis matronalis
Damastbloem
Hieracium murorum
Muurhavikskruid
Hieracium pictum Hieracium pilosella
Muizenoor 25
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Hieracium staticifolium
(Engelsgrasbladig muizenoor)
Hippocrepis comosa
Paardenhoefklaver
Hippocrepis emerus
Struikpaardenhoefklaver
Homogyne alpina
(Alpenlattich)
Hypericum maculatum ssp.macu.
Gevlekt hertshooi
Hypericum montanum
Berghertshooi
Hypericum perforatum
Sint-Janskruid
Hypochaeris uniflora
(Eenhoofdig biggenkruid)
Juncus triglumis Juniperus communis
Jeneverbes
Juniperus communis ssp. nana
(Dwergjeneverbes)
Kernera saxatilis
(Bolhauwtje)
Knautia arvensis
Beemdkroon
Lactuca serriola
Kompassla
Lamium album
Witte dovenetel
Lamium galeobdolon ssp. galeob.
Gele dovenetel
Lamium maculatum
Gevlekte dovenetel
Larix decidua
Europese lork
Laserpitium latifolium
Breed laserkruid
Laserpitium siler
(Berglaserkruid)
Lathyrus occidentalis (= laevigatus) Lathyrus pratensis
Veldlathyrus
Leontodon hispidus
Ruige leeuwentand
Leucanthemum vulgare
Gewone margriet
Ligusticum mutellina
(Alpen-Liebstock)
Lilium martagon
Turkse lelie
Linaria alpina
(Alpenleeuwenbekje)
Linum catharticum
Geelhartje
Listera ovata (Hk.= Neottia ovata)
Grote keverorchis
Lloydia serotina
(Dwerglelie)
Lonicera alpigena
(Alpenkamperfoelie)
Lonicera caerulea
(Blauwe kamperfoelie)
Lonicera xylosteum
Rode kamperfoelie
Lotus cornucalatus
Gewone rolklaver
Lotus maritimus Tetragonolobus m.
Hauwklaver
Lotus pedunculatus (HK = uliginosus)
Moerasrolklaver
Luzula alpinopilosa
(Bruine veldbies)
Luzula campestris
Gewone veldbies
Luzula spicata Lychnis fos-cuculi
Echte koekoeksbloem
Lycopodium annotinum
Stekende wolfsklauw
Lysimachia nemorum
Boswederik
Lysimachia vulgaris
Grote wederik 26
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Maianthemum bifolium
Dalkruid
Medicago sativa
Luzerne
Melampyrum pratense
Hengel
Melampyrum sylvaticum
(Boshengel)
Melica nutans
Knikkend parelgras
Mentha aquatica
Watermunt
Mercurialis perennis
Bosbingelkruid
Minuartia verna
(Voorjaarsveldmuur)
Moehringia ciliata
(Bewimperde veldmuur)
Moehringia muscosa
(Moos-Nabelmiere)
Moneses uniflora
Eenbloemig wintergroen
Myosotis alpestris
(Alpenvergeet-mij-nietje)
Myosotis sylvatica
Bosvergeet-mij-nietje
Myosoton aquaticum
Watermuur
Myricaria germanica Neottia nidus-avis
Vogelnestje
Onobrychis viciifolia
Esparcette
Ononis spinoza
Kattendoorn
Ophrys insectifera
Vliegenorchis
Orchis mascula
Mannetjesorchis
Orchis ustulata
Aangebrande orchis
Origanum vulgare
Wilde marjolein
Orobanche gracilis
Bloedrode bremraap
Orthilia secunda
Eenzijdig wintergroen
Oxalis acetosella
Witte klaverzuring
Paris quadrifolia
Eenbes
Parnassia palustris
Parnassia
Pedicularis foliosa
(Bladrijk kartelblad)
Pedicularis palustris
Moeraskartelblad
Pedicularis recutita
(Roodbruin kartelblad)
Pedicularis rostrato-capitata Petasites albus
(Vogelkopkartelblad) Wit hoefblad
Petasites hybridus
Groot hoefblad
Petasites paradoxus
(Alpenhoefblad)
Phegopteris connectilis
Smalle beukvaren
Phleum pratense
Timoteegras
Phyteuma nigrum
Zwartblauwe rapunzel
Phyteuma orbiculare
(Bolrapunzel)
Phyteuma ovatum
(Haller's rapunzel)
Phyteuma spicatum
Witte rapunzel
Picea abies
Fijnspar
Pimpinella major
Grote bevernel
Pimpinella saxifraga
Kleine bevernel 27
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Pinguicula alpina
(Alpenvetblad)
Pinguicula vulgaris
Vetblad
Pinus mugo
Bergden
Pinus sylvestris
Grove den
Plantago alpina
(Alpenweegbree)
Plantago atrata
(Bergweegbree)
Plantago lanceolata
Smalle weegbree
Plantago major
Grote weegbree
Plantago media
Ruige weegbree
Platanthera bifolia
Welriekende nachtorchis
Platanthera chlorantha
Bergnachtorchis
Poa alpina ssp.vivipara
(Alpenbeemdgras, vivipare vorm)
Poa annua
Straatgras
Poa nemoralis
Schaduwgras
Poa pratenis
Veldbeemdgras
Poa trivialis ssp. trivialis
Ruw beemdgras
Polygala alpestris
(Bergvleugeltjesbloem)
Polygala alpina
(Alpenvleugeltjesbloem)
Polygala amarella
Bittere vleugeltjesbloem
Polygala chamaebuxus
(Buxusbladige vleugeltjesbloem)
Polygala comosa
Kuifvleugeltjesbloem
Polygala vulgaris
Gewone vleugeltjesbloem
Polygonatum multiflorum
Gewone salomonszegel
Polygonatum odoratum
Welriekende salomonszegel
Polygonatum verticillatum
Kranssalomonszegel
Polygonum viviparum
(Levendbarende duizendknoop)
Polypodium vulgare
Gewone eikvaren
Polystichum aculeatum
Stijve naaldvaren
Polystichum lonchitis
Lansvaren
Potentilla anserina
Zilverschoon
Potentilla aurea
(Gouden ganzerik)
Potentilla crantzii Potentilla erecta
Tormentil
Prenanthes purpurea
(Hazensla)
Primula auricula
(Aurikel)
Primula elatior
Slanke sleutelbloem
Primula farinosa
(Melige sleutelbloem)
Pritzelago alpina ssp. alpina Prunella grandiflora
Grote brunel
Prunella vulgaris
Gewone brunel
Prunus padus ssp. padus
Vogelkers
Pseudorchis albida
Witte muggenorchis
Pteridium aquilinum
Adelaarsvaren 28
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Pulmonaria mollis Pulsatilla alpina ssp. alpina
Zacht longkruid (Witte alpenanemoon)
Pulsatilla alpina ssp. apiifolia
(Gele alpenanemoon)
Pulsatilla vernalis Pyrola media Pyrola minor
Klein wintergroen
Pyrola rotundifolia
Rond wintergroen
Ranunculus aconitifolius
(Monnikskapranonkel)
Ranunculus acris
Scherpe boterbloem
Ranunculus alpestris
(Alpenranonkel)
Ranunculus montanus ssp. Montanus
(Bergboterbloem)
Ranunculus repens
Kruipende boterbloem
Rhinanthus alectorolophus
Harige ratelaar
Rhinanthus glaber
(Grote ratelaar)
Rhinanthus glacialis
(Smalbladige ratelaar)
Rhinanthus minor
Kleine ratelaar
Rhododendron ferrugineum
(Roestbladig alpenroosje)
Rhododendron hirsutum
(Gewimperd alpenroosje)
Rosa pendulina
(Alpen-Hagrose)
Rubus idaeus
Framboos
Rubus saxatilis
Steenbraam
Rumex acetosa
Veldzuring
Rumex alpestris
(Bergzuring)
Rumex alpinus
(Alpenzuring)
Rumex obtusifolius
Ridderzuring
Rumex scutatus
Spaanse zuring
Salix alba
Schietwilg
Salix caprea
Boswilg
Salix herbacea
(Kruidwilg)
Salix reticulata
(Netwilg)
Salix viminalis
Katwilg
Salvia pratensis
Veldsalie
Salvia verticillata
Kranssalie
Sambucus nigra
Gewone vlier
Sambucus racemosa
Trosvlier
Sanguisorba minor
Kleine pimpernel
Sanguisorba officinalis
Grote pimpernel
Sanicula europaea
Heelkruid
Saxifraga aizoides
(Beeksteenbreek)
Saxifraga caesia
(Blauwgroene steenbreek)
Saxifraga paniculata
(Pluimsteenbreek)
Saxifraga rotundifolia
(Ronde steenbreek)
Schoenus ferrugineus
(Roestrode knopbies) 29
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Scrophularia umbrosa
Gevleugeld helmkruid
Sedum atratum
(Donker vetkruid)
Selaginella selaginoides
(Stekelige mosvaren)
Senecio alpinus
(Alpenkruiskruid)
Senecio ovatus (=fuchsii)
Schaduwkruiskruid
Senecio vulgaris
Klein kruiskruid
Sesleria caerulea
Blauwgras
Silene acaulis
(Stengelloze silene)
Silene dioica
Dagkoekoeksbloem
Silene nutans
Nachtsilene
Silene vulgaris
Blaassilene
Sisyrinchium montanum Solanum dulcamara
Bitterzoet
Soldanella alpina
(Alpenfranjeklokje)
Sonchus oleraceus
Gewone melkdistel
Sorbus aucuparia
Wilde lijsterbes
Sorbus chamaemespilus Stachys alpina
Alpenandoorn
Stachys sylvaticus
Bosandoorn
Stellaria graminea
Grasmuur
Streptopus amplexifolius
(Knoopvoet)
Symphytum officinale
Gewone smeerwortel
Taraxacum officinale
Paardenbloem
Teucrium montanum
Berggamander
Thalictrum aquilegiifolium
Akeleiruit
Thesium alpinum
Alpenbergvlas
Thesium pyrenaicum
Weidebergvlas
Thlaspi arvense
Witte krodde
Thlaspi rotundifolium ssp. rotundifolium Thymus alpigenus Thymus serpyllum
Kleine tijm
Tofieldia calyculata
(Bieslelie)
Tozzia alpina
(Tozzia)
Tragopogon pratensis ssp.pratensis
Gele morgenster
Trifolium badium
(Bruine klaver)
Trifolium dubium
Kleine klaver
Trifolium montanum
Bergklaver
Trifolium pratense
Rode klaver
Trifolium repens
Witte klaver
Trifolium thallii Triglochin palustris
Moeraszoutgras
Trollius europaeus
(Trollius)
Tussilago farfara
Klein hoefblad 30
Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Urtica dioica
Grote brandnetel
Vaccinium myrtillus
Blauwe bosbes
Vaccinium vitis-idaea
Rode bosbes
Valeriana dioica
Kleine valeriaan
Valeriana montana
(Bergvaleriaan)
Valeriana officinalis
Echte valeriaan
Valeriana saxatile Valeriana tripteris
(Driedelige valeriaan)
Veratrum album agg.
(Dodenwaad)
Verbascum lychnitis
Melige toorts
Veronica alpina
(Alpenereprijs)
Veronica aphylla
(Bladloze ereprijs)
Veronica beccabunga
Beekpunge
Veronica chamaedrys Veronica filiformis Veronica fruticans Veronica officinalis Veronica serpyllifolia Veronica urticifolia Viburnum lantana Viburnum opulus Vicia cracca Vicia sepium Vicia sylvatica Vincetoxicum hirundinaria Viola biflora Viola calcarata Viola hirta Viola palustris Viola reichenbachiana Viola tricolor
Gewone ereprijs Draaderepijs (Rotsereprijs) Mannetjesereprijs Tijmereprijs (Netelereprijs) Wollige sneeuwbal Gelderse roos Vogelwikke Heggenwikke (Boswikke) Engbloem (Tweebloemig viooltje) (Langsporig viooltje) Ruig viooltje Moerasviooltje Donkersporig bosviooltje Driekleurig viooltje
31
Bijlage 2 Inventarisatie vogels Wetenschappelijke naam Anthus spinoletta Apus apus Aquila chrysaetos Carduelis cannabina Carduelis carduelis Carpodacus erythrinus Chloris chloris Cinclus cinclus Corvus corax Corvus corone Cuculus canorus Delichon urbica Dendrocopus major Emberiza citrinella Erithracus rubecula Falco tinnunculus Fringilla coelebs Garrulus glandarius Milvus milvus Motacilla alba Motacilla cinerea Muscicapa striata Parus ater Parus major Passer domesticus Phoenicurus ochruros Phoenicurus phoenicurus Phylloscopus collybita Phylloscopus trochilus Pyrrhula pyrrhula Regulus regulus Sylvia atricapilla Tetrao urogallus Troglodytes troglodytes Turdus merula
Nederlandse naam Waterpieper Gierzwaluw Steenarend Kneu Putter Roodmus Groenling Waterspreeuw Raaf Kraai Koekoek Huiszwaluw Grote bonte specht Geelgors Roodborst Torenvalk Vink Gaai Rode wouw Witte kwikstaart Grote gele kwikstaart Grauwe vliegenvanger Zwarte mees Koolmees Huismus Zwarte roodstaart Gekraagde roodstaart Tjiftjaf Fitis Goudvink Goudhaan Zwartkop Auerhoen Winterkoning Merel
De Steenarend werd gezien op weg naar de Jöchelspitze en in het Kaisertal zagen we twee steenarenden om de rotsen zweven. De Auerhahn hoorden we in het begin van de tocht naar het Bockbachtal in het bos aan de overkant van de verkeersweg naar Warth. Op de laatste dag zagen en hoorden we de Roodmus bij Kaisers! Erica van der Veer - van Weerden 32
Bijlage 3 Inventarisatie vlinders en andere insecten Dagvlinders Wetenschappelijke naam Aglais urticae Anthocharis cardamines Aporia crataegi Araschnia levane Boloria euphrosyne Boloria selene Callophrys rubi Carterocephalus palaemon Coenonympha pamhilus Colias sp Cupido minimus Erebia epiphron Erynnis tages Euphydryas aurinia Heteropterus morpheus Lasiommata maera Leptidea sinapis Melitaea athalia Melitaea phoebe Nymphalis antiopa Papilio machaon Pararge aegeria Pieris brassicae Pieris bryoniae Pieris napi Pieris rapae Plebeius argus Plebeius idas Polyommatus icarus Pyrgus malvae Spialia sertorius Vanessa atalanta Vanessa cardui
Nederlandse naam Kleine vos Oranjetipje Groot geaderd witje Landkaartje?, rups Zilvervlek Zilveren maan Groentje Bont dikkopje Hooibeestje Luzernevlinder Dwergblauwtje Bergerebia Bruin dikkopje Moerasparelmoervlinder Spiegeldikkopje Rotsvlinder Boswitje Bosparelmoervlinder Knoopkruidparelmoervlinder Rouwmantel Koninginnepage Bont zandoogje Groot koolwitje Berg geaderd witje Klein geaderd witje Klein koolwitje Heideblauwtje Vals heideblauwtje Icarusblauwtje Aardbeivlinder Kalkgraslanddikkopje Atalanta Distelvlinder
33
Andere vlinders Wetenschappelijke naam
Nederlandse naam
Adscita geryon Hemaris fuciformis Lomaspilis marginata Odezia atrata Phlogophora meticulosa Pseudopanthera macularia Psodos canaliculata Psodos quadrifaria Tyria jacobaea Zygaena filipendulae Zygaena purpuralis
Metaalvlinder Glasvleugelpijlstaart Gerande spanner Rouwspanner Agaatvlinder Boterbloempje
Sint-jacobsvlinder Sint-jansvlinder
Andere insecten Wetenschappelijke naam Bombus lapidarius Cantharis sp Cercopis vulnerata Chrysochloa sp Cicindela gallica Empis tesselata Gerris sp Hoplia farinosa Melolontha melolontha Oiceoptoma thoracium Panorpa sp
Nederlandse naam Steenhommel Zachtschildkever sp Bloedcicade Bladkever sp Gallische zandloopkever Dansvlieg sp Schaatsenrijder Bladsprietkever sp Meikever Stinkzwamaaskever Schorpioenvlieg
Phyllopertha horticola Polistes sp Rhagium inquisitor Saperda scalaris Sialis sp Sympetrum sp Tipula sp Trichius fasciatus Trichodes apiarius Trychoptera sp
Rozenkever Veldwesp sp (op nest) Grijze ribbelboktor Ladder populierenbok Slijkvlieg Heidelibel sp Langpootmug Penseelkever Bijenwolf (kever) Kokerjuffer (larven)
Jaap van der Veer
34
Bijlage 4 Inventarisatie overige dieren Wetenschappelijke naam Anguis fragilis Capreolus capreolus Helix pomatia Marmota marmota Salamandra atra Salticus scenicus Sciures vulgaris Triturus alpestris
Nederlandse naam Hazelworm Ree Wijngaardslak Alpenmarmot Alpenlandsalamander Huiszebraspin Eekhoorn (donkere fase) Alpenwatersalamander
Jaap van der Veer
35
Bijlage 5 Inventarisatie mossen De mossenlijst van deze Lechtalreis geeft slechts een summier beeld van wat er aan mossen in het Lechtal en de zijdalen te vinden is. Ik heb tijdens de excursies willekeurig veldnotities gemaakt en wat monstermateriaal ter determinatie meegenomen. Er was te weinig tijd en gelegenheid om dieper om de mosflora in te gaan. Voor mij was de excursie naar het “Ort der Stille” – een vochtig kloofdal – bij Bschlabs op mossengebied een absoluut hoogtepunt. “Tuinen” vol mos…… rotswanden groen van de mossen en op de bodem veel liggend dood naaldhout met volop mosbedekking, maar daar – ondanks gericht speurwerk - helaas niet het zeldzame Kaboutermos (Buxbaumia viride) gevonden. Ook bijzonder was de bloemenweide van Tschiggen bij Holzgau, waar een kwelmoerasje was. Botanisch was dit een interessant plekje en ook voor mossen bleek dit het geval: geel schorpioenmos (Hamatocaulus vernicosus), sterrengoudmos (Campylium stellatum) en geel boogsterrenmos (Plagiomnium elatum) werd hier gevonden. Gezien de grote varieteit aan biotopen is er in het Lechtal voor mossenliefhebbers nog veel te ontdekken… BLADMOSSEN
Amblystegium serpens Barbula convoluta Bartramia halleriana Bartramia pomiformis Brachythecium salebrosum Bryum alpinum Bryum argenteum Bryum capillare Bryum elegans Bryum pallens Bryum pseudotriquetrum Calliergonella cuspidata Campylium halleri Campylium stellatum Campyliodelphus chrysophyllum Campylophyllum calcareum Cirriphyllum piliferum Climacium dendroides Cratoneuron filicinum Ctenidium molluscum Dicranella heteromalla Dicranum scoparium Dicranum polysetum Didymodon fallax Didymodon ferrugineus Ditrichum flexicaule Encalypta streptocarpa Eurhynchium striatum Fissidens adianthoides Fissidens dubius Hamatocaulis vernicosus Homalotthecium sericeum Hylocomium splendens Hypnum cupressiforme Hypnum vaucherii
locatie
Gewoon pluisdraadmos Gewoon smaragdsteeltje Groot appelmos Gewoon appelmos Glad dikkopmos Alpenknikmos Zilvermos Gedraaid knikmos Sierlijk knikmos Rood knikmos Veenknikmos Gewoon puntmos Goldschlafmos Sterrengoudmos Dwerggoudmos Haarspitsmos Boompjesmos Gewoon diknerfmos Kammos Gewoon pluisjesmos Gewoon gaffeltandmos Gerimpeld gaffeltandmos Kleidubbeltandmos Hakig dubbeltandmos Kalksmaltandmos Groot klokhoedje Geplooid snavelmos Groot vedermos Kalkvedermos Geel schorpioenmos Gewoon zijdemos Glanzend etagemos Gesnaveld klauwtjesmos 36
Le OdS Ma - Bo Ma - Si - Bo - Kai Kla - Le - Ma - Si - El - Bo - Kai Si OdS Ma - El Kla - Ma - Si - OdS - Kai Ma - Si - OdS - Bo Si - El - OdS Kla - Le - Ma - Si - El - OdS - Bo - Kai Kla - Ma - Si - OdS - Bo Si Ma - El - Bo Ma - OdS - Bo Si Kla Si - El - OdS Kla - Le - Ma - Si - El - OdS - Bo -Kai Si - El Le - OdS - Bo - Kai Ma Kla - Si - Bo Ma - Kai Ma - Si - El - OdS - Bo - Kai Kla - Ma - Si - El - OdS - Bo - Kai Kla - Le - Si - OdS - Bo OdS Kla - Ma - Si - OdS - Bo - Kai Si Kla - Ma - OdS Kla - Le - Ma - Si - OdS - Bo - Kai Kla - Le - Bo Ma
Leucodon sciuroides Mnium marginatum Mnium stellare Neckera complanata Neckera crispa Orthothecium rufescens Palustriella commutata Philonotis calcarea Philonotis fontana Plagiomnium affine Plagiomnium elatum Plagiomnium rostratum Plagiomnium undulatum Plagiopus oederi Pleurochaete squarrosa Pleurozium schreberi Pogonatum aloides Pohlia wahlenbergii Polytrichum alpinum Polytrichum commune Polytrichum formosum Polytrichum longisetum Pseudoleskea incurvata Pseudoscleropodium purum Pteriginandrum filiforme Ptychodium plicatum Ptilium crista-castrensis Racomitrium canescens Rhodobryum roseum Rhytidiadelphus squarrosus Rhytidiadelphus triquetrus Rhytidium rugosum Schistidium crassipilum Schistidium trichodon Syntrichia norvegica Syntrichia ruralis Tetraphis pellucida Thuidium abietinum Thuidium assimile Thuidium tamariscinum Tortella tortuosa Trichostomum crislulum Ulota bruchii LEVERMOSSEN Apometzgeria pubescens Barbilophozia hatcherii Barbilophozia lycopodoides Blepharostoma trichophyllum
Eekhoorntjesmos Rood sterrenmos Ongezoomd sterrenmos Glad kringmos Groot kringmos Rood rotswandmos Geveerd diknerfmos Kalkbeekstaartjesmos Beekstaartjesmos Rond boogsterrenmos Geel boogsterrenmos Gesnaveld boogsterrenmos Gerimpeld boogsterrenmos Driekantmos Hakig kronkelbladmos Bronsmos Gewone viltmuts Bleek peermos Berghaarmos Gewoon haarmos Fraai haarmos Gerand haarmos Groot laddermos Stekeltjesmos Struisveermos Grijze bisschopsmuts Rozetmos Gewoon haakmos Pluimstaartmos Buizerdmos Muurachterlichtmos Bergachterlichtmos Duinsterretje Viertandmos Sparrenmos Gewoon thujamos Gerimpeld kronkelbladmos Gekapt haartandmos Knotskroesmos
Rotsvorkje Gestekeld tandmos Wimpertjesmos 37
Ma - El - OdS Kla - Si - OdS - Kai OdS Kla - OdS Kla - Ma - Si - El Ma - El - OdS Kla - Le - Ma - Si - El - Bo - Kai Ma Le - Ma - El - OdS - Bo Le - El Si Kla - Le Kla - Le - Si - OdS - Bo Kla - Ma Kla Le - Ma - Si - El - OdS - Bo Ma - Si Si - El Ma Ma Bo Si Ma Le Le - Ma - Si - El - Bo - Kai Ma - Bo Le - Ma - Si - OdS - Bo Si OdS - Bo Kla - Ma - OdS Kla - Le - Ma - Si - OdS - Bo Kla - Le - Ma - El - OdS - Kai Kla - Si Ma Kla - Ma - El - Kai Bo OdS - Bo El - Kai OdS Kla - Le - Bo - Kai Kla - Le - Ma -Si - El - OdS - Bo - Kai Si Le - El - Bo
Kla - Si - OdS - Bo Le - Ma - Si - OdS - Bo Ma Ma - OdS
Cephalozia bicuspidata Conocephalum conicum Frullania dilatata Frullania tamarisci Leiocolea badensis Leiocolea bantriensis Lejeunia cavifolia Lepidozia reptans Lophocolea bidentata Metzgeria furcata Mylia taylorii Nardia scalaris Pellia epiphylla Plagiochila asplenoides Porella platyphylla Preissia quadrata Ptilidium ciliare Ptilidium pulcherrimum Radula complanata Scapania aspera Scapania equiloba Scapania nemorea
Gewoon maanmos Kegelmos Helmroestmos Flesjesroestmos Bol gladkelkje Klein gladkelkje Gewoon tuitmos Neptunusmos Gewoon kantmos Bleek boomvorkje
Gewoon plakkaatmos Groot varentjesmos Gewoon pelsmos Vierkantsmos Heidefranjemos Boomfranjemos Gewoon schijfjesmos Kalkschoffelmos Bosschoffelmos
Excursies naar Klapf – Seesumpf - Benglerwald Lechauen: Martinau - Forchach Jöchelspitzbahn - Bach Madautal: parkeerplaats Memminger Hütte - Bach Simm's waterval - Tschiggenweide resp. -veen Elmen - Stablalm Ort der Stille - Bschlaber Tal Bockbachtal Dürnau - Steeg Kaisertal - Kaiseralmhütte Literatuur Beknopte Mosflora van NL en Be Liverworts, mosses and ferns of Europe Exkursionstaschenbuch der Moose
Ma - OdS OdS Le – Bo Kla Ma Ma - OdS - Bo Si OdS Le Kla – Le OdS OdS Ma Kla - Le - Ma - Si - OdS - Bo - Kai Kla Si OdS OdS Le - Si - OdS – Bo Si - Ma - OdS – Bo OdS Le – Si
3-6-2009 4-6-2009 5-6-2009 6-6-2009 7-6-2009 8-6-2009 9-6-2009 10-6-2009 11-6-2009 12-6-2009
H. Siebel & H.-J. During W. Frey, J.-P. Frahm, by T.L. Blockeel R. Düll
Margriet Bekking
38
