Kleur en chemie! Federatie van de Chemische Industrie van België. Maria-Louizasquare 49 - B-1000 Brussel -

02Fed - 08/2006 - Heruitgave NL

Kleur en chemie!

Federatie van de Chemische Industrie van België Maria-Louizasquare 49 - B-1000 Brussel - www.fedichem.be

r u Kle en chemie Achter de

4

regenboog

4 5 7

ur tie van kle n e s s e e D 1_ el kleur

ijns leuren Het versch zichtbare k n o kken k o o n Er zij llen of aftre te p o is n ake Kleuren m

2_Kleuren

9 9 10

zien

d uren? lijk oog kle stjes zien verschillen e s n e m t e h e e t b ie : z n e Ho kleure en andere Andere og

in 3_Kleuren

12 12 12 13

k

rij het dieren

t me niet wel, je zie e m t ie z Je ijnen ang verdw h e b t e h ur? In r je van kle e d n ra e v Hoe

14 15 19 20

mens t voor de a w l e e h n

betekene

nissen van beteke ld re e w n e er Kleuren, e oningspurp k n e w u la taal ersb Kleuren en s: kardinaalrood, keiz tu ta Kleur en s

4_Kleuren

se chemie

dendaag van de he g ie w e d : elen Kleurmidd enten n en pigm e ff zijn Kleursto nnen giftig u k n le e d Kleurmid

ie: de men

verleiden Kleuren die mmuniceren co Kleuren die or veiligheid zorgen vo Kleuren die eten: spectroscopie w Kleur om te unst en restauratie k r o o v den Kleuren fraaiere ste r o o v n re u Kle

ijlpalen in

m 7_kleur -

n Kleur is va

d

enis e geschied

En hi e is ’t g r... edaa n!

24 ing

n omgev s kleurt zij

chnolog Kleur en te

6_

21 22 23

n urmiddele

le

cht naar k

e zoekto 5_Kleur: d

21

24 28 30 31 32 32

33 34

Alle rechten inzake reproductie, aanpassing en/of vertaling, zelfs gedeeltelijke, op welke wijze ook, zijn voorbehouden voor alle landen. Redactie: Dirk Clotman/Fedichem/[email protected] en Eric De Vos/Fokz Communications/[email protected] Grafische conceptie en realisatie: Nathalie Witvrouwen bvba/www.witvrouwen.be Franse vertaling: Michel Keukens/[email protected] Aanpassingen in het Frans: Alain de Fooz/[email protected]

iedereen

Verantwoordelijke uitgever: Catherine Calmels Fedichem - Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel Tel. 02 238 97 11 - Fax 02 231 13 01 - [email protected] Bezoek onze site, www.fedichem.be, voor meer inlichtingen over de chemie of de chemische sector. U kunt deze brochure downloaden vanaf dezelfde site, onder de rubriek “publicaties”. Cette brochure est également disponible en français sur simple demande par écrit ou via notre site. Heruitgave augustus 2006

Federatie van de Chemische Industrie van België

Achter de regenboog Aan het einde van de regenboog wacht het geluk op je. Zo ongeveer gaat het in heel wat spreuken en liedjes. Een regenboog roept nog steeds verbazing op, zeker als hij bijzonder helder is, met mooi te onderscheiden kleuren: de pracht van violet tot rood. sitieve ad een po a rd e d in n die Kleuren zij sturen, is . e s fd m e o li s e e g . onze ggen w art en grijs ien kaart naar leven”, ze w n z e je t e e in h e r w u in dat t kle . Als we z “Breng wa ingen het leven zelf berichten, doen we n rose) of e ie v la ( l z be roze bri erlijden kracht, ze ver een ov we kijken door een o e w ls A ruik : kleurrijk . ns taalgeb o n r a a n r elt. Kleure o v En luiste je je r e o in. , je honge n ngen en h e li g e n d n re a het zwart b h ld, je er mhoog ijn een ze op de were nen je bloeddruk o z k n ij k re u je le n K kun igen. eïnvloede n. Kleuren ewerkstell re b te Kleuren b e ri ld ir r’. f te s o e lmeren en ‘ga doo genoverg ro te g t n e e h ’ s kunnen ka p ie to c an ent ‘s ken of pre worden, v ood betek R n . te e onderdruk rm g o e v g e en ten of municati leur is zeld stie van e k e w n sterke com k e E n .. e ,. e t of nie leuren nten zijn k jven, van overleven la p n e n diere cht bli Voor vele er nagesla is. d n o z f o n e et beteken m e heeft n e d la seks hebb e och moeit ijd b n lt eerd a n t te s s a o a k h t hij ds geïntrig a e d re r u neutraal, n ij le z k n schappers elang aan emicus va n b h l c te e e e e w d v o s n z e e uds erati stenaar in de echt vano . Vele gen n. De kun re u de kleuren le k De mens h er vat op te krijgen t a r d te l h e c d a id om leurm heimen gespaard nog een k van de ge r a n a le n e n ts e u k ntf n zoe door het o t, ze bleve is m e h lc a eren. weleer, de kon benad r te e b g o natuur n -

leuren perfecte k e d r a a n ektocht e gang. nog: de zo k o o eds aan d u te n s jk g li o n n e og, is en eig e regenbo t vroeger d e h n a s v a e w d o in Z te e, naar he reproducti

!?

hier het...begint

1_De essentie van kleur Het verschijnsel "kleur"

aal geen kleur m le e h t e h l e w t, dat, hoe hijnen?" rs dan het lich ie o o m door ze te besc ts rt ie e u r le e k n "Is uw e rp e e voorw t-Victor, 12 ee ll in a Sa ch de to s , ue ft e ug e H in zich h

Kleur is licht De kerngedachte is juist: zonder licht is er geen kleur en zonlicht is kleurloos. Maar dit witte licht heeft wel degelijk alle kleuren van het spectrum in zich. Laten we in een donker gemaakte kamer een smalle bundel wit licht op een glazen prisma vallen, dan zien we een aantal gekleurde ‘banden’ van licht: alle kleuren van de regenboog.

Zichtbaar wit licht bestaat uit zeven kleuren: violet, indigo, blauw, groen, geel, oranje en rood. Twee andere kleuren zijn niet zichtbaar voor het menselijke oog: ultraviolet en infrarood. De wetenschappelijke definitie van kleur luidt als volgt:

"Kleur is het visuele effect dat veroorzaakt wordt door de spectrale samenstelling van licht, dat uitgestuurd, doorgestuurd of weerkaatst wordt door voorwerpen."

De ontdekking van het kleurenspectrum We zijn 1665. Isaac Newton is een jonge wetenschapper aan de universiteit van Cambridge in Engeland. Hij wil alles weten over licht en kleuren. Op een zonnige dag verduistert Newton zijn kamer en maakt een klein gaatje in het luik voor zijn raam. Door het gaatje komt er slechts een smalle lichtstraal de kamer binnen. Hij neemt een glazen prisma en plaatst het in de zonnestraal. Het resultaat is een spectaculair veelkleurige band van licht, net zoals een regenboog. Newton geloofde - terecht - dat alle kleuren die hij zag, verborgen zaten in het zonlicht. Hij redeneerde dat, als hij het zonlicht kon ontbinden in de verschillende kleuren, ook het omgekeerde moest lukken: wit licht bekomen door alle kleuren van het spectrum te combineren.

Om dat te testen, deed Newton het volgende: hij liet de veelkleurige band licht op een tweede prisma schijnen. Alleen zette hij het prisma deze keer op zijn kop. Hij had gelijk: de kleurenband versmolt opnieuw tot wit licht.

4

5

Kleur en chemie

Niet op dezelfde golflengte Een glazen prisma breekt de lichtstralen. Elke kleur heeft een eigen golflengte en een prisma heeft de eigenschap al die golflengten onder een andere hoek te breken. Daardoor splitst het prisma de verschillende kleuren (dus de verschillende golflengten) op. In het zichtbaar licht heeft violet de kortste golflengte. Violet licht wordt daarom het meest afgebogen door een prisma: het ondergaat de grootste afwijking. Aan de andere kant van het spectrum zit rood licht.

Dat heeft de grootste golflengte van de zichtbare kleuren en wordt het minst afgebogen door een prisma.

?

Er zijn ook onzichtbare kleuren Infrarood en ultraviolet "Onzichtbare kleuren" - het klinkt een beetje als "droog water". Maar ze bestaan wel en hoewel we ze niet zien, kennen we wel hun effect.

Het zichtbare gedeelte van het kleurenspectrum gaat van ongeveer 400 nanometer, dat is amper 400 miljardsten van een meter (violet) tot ongeveer 800 nanometer (rood). Vlak onder en boven de golflengten van het zichtbare gedeelte, bevinden zich ultraviolet en infrarood.

e te van d m r a w de tte t, voel je l de ultraviole a a t s n o e de z enw rvoor Als je in raling. Het is ev equentie, die e ng e fr e st strali infrarod met een hoger dat die m o , t vat. d , verbran ergie be straling n id e u r h e e je t veel m zorgt da

?

Ultraviolette straling (UV) zit aan het andere einde van het kleurenspectrum.

Wist je dat alle voorwerpen infrarood kunnen uitstralen? Ja, jij ook! De hoeveelheid uitgestraald infrarood licht hangt af van de temperatuur van het object. Hoe heter een voorwerp is, hoe groter de energie die per seconde wordt uitgestraald door IR-straling.

UV-licht heeft een golflengte van ongeveer 400 nanometer tot minder dan 40 nanometer. Het is slecht voor de ogen en vooral voor de huid, een reden te meer voor zonnekloppers om voorzichtig te zijn. Gelukkig werkt de atmosfeer van de aarde als een natuurlijke filter die het gros van de UV-stralen van de zon tegenhoudt.

Hoe maak je onzichtbare kleuren zichtbaar? In tegenstelling tot sommige dieren, is het oog van de mens stekeblind voor infrarood en ultraviolet. Maar de mens zou de mens niet zijn als hij daar niets op had gevonden. Infrarood (IR) kan je zichtbaar maken met camera’s voorzien van speciale film. Die film, ook wel "pellicule" genaamd, is bedekt met een speciale kleurstof die IR-straling opslorpt en die overbrengt op de emulsie (de lichtgevoelige laag). Omdat IR-film ook de stralen vasthoudt van het zichtbare spectrum, worden filters gebruikt die dat zichtbare licht tegenhouden. Er zijn ook speciale videocamera’s die IR-stralen kunnen detecteren.

Die zijn voorzien van foto-elektrische detectoren, een soort lichtgevoelige plaatjes, gewoonlijk gemaakt van halfgeleidend materiaal zoals silicium, een product dat de chemische industrie wint uit zeer zuiver zand met behulp van chloor. Ook voor ultraviolet licht (UV) bestaan er fotografische film en foto-elektrische detectoren die dat licht kunnen opsporen en vastleggen. Wel moeten de lenzen van een speciaal materiaal gemaakt zijn, zoals kwarts. Dat is nodig omdat gewoon glas UV-stralen absorbeert - het komt er niet door.

De essentie van kleur

Hoe werkt een "blacklight" ? In de discotheken gebruiken ze vaak zogenaamde blacklights. Je kent ze wel: meestal langwerpige lampen, waaruit slechts een weinig purper-blauw licht schijnt. Blacklights lijken op gewone lampen, maar ze hebben een grappig effect: je tanden, nagels, vooral witte kleding en allerlei andere dingen gaan "oplichten" in het speciale licht van het blacklight. Waarom? Laten we beginnen bij de gewone TL-buis. Deze bevat een gas met een kleine hoeveelheid kwikdamp erin. De elektrische stroom stimuleert de kwikatomen, die fotonen of kleine pakketjes licht gaan uitzenden. Die fotonen, vooral van het UV-soort, komen terecht op de wand van de buis, die bekleed is met een fosforlaag. Dit fosfor gaat het onzichtbaar UV-licht omzetten in zichtbaar licht. Fluoresceren heet dat.

Bij een blacklight zit er een speciale soort fosfor op de glasbuis. Die doet min of meer het omgekeerde van zijn broertje in de klassieke TLbuis en laat (enkel onschadelijk) UV-licht door, terwijl het slechts weinig zichtbaar licht produceert (enkel wat blauw en purper).

are draagb n, n e e t e aa Als je m p stap zou g eel o t h hh blacklig ken dat er zic ing ev mer ze omg zou je n o n i r fo wat fos bevindt. e fosfor, omend k r o o v agels, tuurlijk en en vingern el a n e d Er is tand a. He in orbeeld n sperm in bijvo in speeksel e eneens fosfor tiel ev ok x o n te r e , a b n a b e m ten he e verv ra ig a n m p p te m a wat bevat en, so rstiften r -scherm zich: tv s. Fluo-markee ciaal daarvoo pe le tic s e s p e la s d p e n jk d e loeien atuurli g n rn e e k r n fosfo het-do pen inontwor ss. t fluore dingetje aar doe spoeh je ie gel d at wa at zelfs nogal w en. Die ff Er besta et donker. En to s h rende ewone ceren in tten fluoresce g t e h in a l UV v e ie t b x ders t ze de at te rvoor d it" lijkt, omda zetten in e n e rg zo om nw itter da jk" licht uren licht "w het "natuurli le k e d in at straling htbaar licht, w t.. k a a m r ic blauw z xtiel helderde te van het

6

7

Kleur en chemie

Kleuren maken is optellen of aftrekken Er zijn eigenlijk twee manieren om kleuren te zien. Ofwel kijk je naar een object dat zelf lichtgolven uitzendt met de frequentie van de kleur in kwestie: een zaklamp of een spotlicht waarvoor je bijvoorbeeld kleurig cellofaan aanbrengt. Ofwel kijk je naar een gekleurd voorwerp, een gele banaan bijvoorbeeld. De schil van die banaan absorbeert alle frequenties van het kleurenspectrum behalve degene die ze naar je oog terugkaatst. Deze twee manieren van kleuren ‘produceren’ zijn van groot belang en hebben zo hun gevolgen… uw bla

g)

rood

mengin

e kleur dditiev

eld) en (a voorbe llofaan. Elke n ij e b ll n e t e ce mp n op n (zakla blauwe en verKleure bronne e, groene en e t h c in li e z ie r d n lapNeem d met stukjes ro en kleur. Schij eeltelijk over d e ig e g e z r r bedek nu haa n elkaa e strale n heeft lichtbro amer zodat d ; ek agenta duisterd guur). ijg je m als r k , n fi e p lapp pen (zie tellen o ar over cht elka oen en blauw siskleuren li w u la ba gr od en b eel en van alle drie or deze drie Waar ro roen geven g Do m . o s ft e g ge t de intenrood en al merken da dus) wit licht aties of ren. d ra g z l e Je creë gee lend cyaan. nta en verschil bare spectrum rit , mage mbineren in t B n h a e ic a d z y r t c ( co he doo nnen te ren van hreven lichtbro n je alle kleu et eerst besc , ka oor h siteiten werd v riment e ieve p x e Dit ze addit 90. e 7 d 1 t ik in u r ll eb Movwe en. onitor g puterm jes op te wekk m o c f o ip V t s -T n n ure leure Onze kle ing om zijn k g n e m r kleu

?

wit

en

gro

Je kan ook op een heel ander manier "kleuren maken", namelijk door ze van elkaar af te trekken.

Zo doe je dat: neem een geel voorwerp (een banaan bijvoorbeeld) en schijn er op met een blauw licht (een zaklamp voorzien van een blauw stukje cellofaan). Wat denk je dat er gebeurt als je dit experiment in het donker doet? De banaan verliest zijn kleur en wordt zwart. Hoe leg je dit uit? vervo lg op pa g

ina 8

De essentie van kleur

n aa cy

Gele banaan + blauw licht = zwarte banaan Als je in het donker met een blauw licht op een geel voorwerp schijnt, gaat het geel de blauwe frequentie van het licht absorberen. Omdat de kamer donker is, is er geen geel licht dat kan worden gereflecteerd naar je ogen. De banaan lijkt zwart geworden.

ta gen

ma

zwart

gee l magenta + geel = rood; cyaan + geel = groen; cyaan + magenta = blauw. Zwart krijg je als je alle magenta, cyaan en geel mengt, maar ook als je bijvoorbeeld geel met blauw mengt. Het zijn deze specifieke combinaties die ervoor zorgen dat geen enkele frequentie van zichtbaar licht nog terugkaatst en in je ogen terechtkomt. Deze test werkt overigens behoorlijk met markeerstiften van verschillende kleuren.

Met deze subtractieve techniek (subtractie = aftrekking) kan je omgekeerd ook zichtbare kleuren creëren. Alleen hebben we het nu over de terugkaatsing van kleuren op kleurmiddelen (of de voorwerpen voorzien van kleurmiddelen, al dan niet van nature uit). Zo werkt het: neem drie verven of pigmenten in de kleuren magenta, cyaan en geel. Teken drie overlappende cirkels met deze kleuren (zie figuur):

Groene blaadjes lusten blauw en rood Wat je eigenlijk doet met deze subtractietechniek is "een stuk aftrekken van het volledige kleurenpalet, afkomstig van wit licht". Door een voorwerp in een bepaalde kleur te verven, ga je een aantal kleuren uit het wit licht verhinderen om terug te kaatsen (ze worden opgeslorpt of geabsorbeerd).

ZUIVER!

De banaan zal alleen de gele kleur uit het spectrum nog terugkaatsen zodat je oog een banaan als "geel" interpreteert. De bladeren van groene planten bevatten een pigment "chlorofyl", dat de blauwe en rode kleuren van het spectrum absorbeert en bijgevolg enkel nog de groene kleur terugkaatst. Of nog: als je onze banaan van daarstraks ziet, dan weet je nu dat hij het blauwe gedeelte van het kleurenspectrum absorbeert; de rode en groene frequenties kaatst hij terug, die wij samen als geel interpreteren.

bladgroen

+

Drukken De wereld van de drukkerijen maakt ook gebruik van het aftrekken van kleuren om kleuren te creëren. Dit staat dan bekend als de CMYK-methode: Cyaan, Magenta, Yellow (geel) en blacK (zwart). Alle kleuren worden gecreëerd door de drie hoofdkleuren cyaan, magenta en geel in een bepaalde verhouding aan te brengen. Ze voegen nog een zwarte inkt aan het trio om diepzwart te creëren (hoewel dat in theorie niet nodig is). 16

C

8

M

Y

9

17

80% 40% C+Y

18

2% 3% 4%

B

C

Kleur en chemie

M

Y

SLUR

19

B

B

C

M

Y

80% 40% BAL

20

2% 3% 4%

5%

B

C

M

Y

SLUR

+ 21

B

C

M

Y

80% 40% C+M

22

2% 3% 4%

5%

C

+

B

C

M

5%

B

C

M

Y

80% 40% M+Y

? 1

3

2_Kleuren zien menselijk oHoe ziet het og kleuren ?

Kijk naar d e tekening en zie hoe oog kleure het mense n waarnee lijk mt. Het sa "witte" lich m engestelde t van de zo n straalt o een deel v p het voorw an de kleu erp, ren wordt de rest we geabsorbe erkaatst. H e rd et en terecht in het oog, w weerkaatste licht ko m a a t rn preteren: w e "zien" he a de hersenen het in t beeld. ter-

Passen we dat even toe op een rode appel:

2

1. Alle kleuren waaruit het zonlicht bestaat komen terecht op de appel.

de appel gereflecteerd en komen in het menselijk oog terecht.

2. Het oppervlak van de rode appel absorbeert alle gekleurde lichtstralen, met uitzondering van de rode stralen. Die worden op de schil van

3. Het oog ontvangt het gereflecteerde rode licht en stuurt een overeenkomstige boodschap naar de hersenen

Staafjes en kegeltjes Het netvlies van onze ogen is de plek waarop wat we zien "geprojecteerd" wordt. Op dat netvlies zitten lichtgevoelige cellen, ook wel receptoren genoemd. Er bestaan echter twee verschillende netvliesreceptoren: staafvormige en kegelvormige. De staafjes helpen ons nog wat te zien bij weinig licht, de kegeltjes zijn verantwoordelijk voor het onderscheiden van kleuren. Het netvlies bevat zowat 100 miljoen staafjes en 7 miljoen kegeltjes. Hoe wij kleuren ervaren, hangt af van de mate waarin de kegeltjes gestimuleerd worden door het licht. In het menselijk oog zijn er drie verschillende types van kegeltjes. Die zijn als het ware "afgesteld" op het onderscheiden van respectievelijk rood, groen en blauw. Doordat de kegeltjes die kleuren in verschillende hoeveelheden ontvangen en in ons brein mengen, kunnen wij elke gradatie van kleur uit het zichtbare kleurenspectrum als dusdanig herkennen.

Zien is een elektrochemisch proces Onze hersenen zijn eigenlijk een reusachtige elektrochemische fabriek. Zij verwerken de miljarden zenuwimpulsen via een buitengewoon complex geheel van chemische en elektrische omzettingen. Voor de impulsen die de oogzenuw aanlevert is dat niet anders. In de staafjes en

kegeltjes zitten een reeks complexe chemische stoffen die lichtgevoelig zijn. Wanneer er licht op valt (bij het kijken dus) geven die stoffen elektrische impulsen af die de oogzenuw naar de hersenen brengt. De staafvormige receptoren werken met de knappe chemische stof rhodopsine of ‘visueel purper’. Rhodopsine is onder meer gebaseerd op een stof die van vitamine A afgeleid is.

Dat verklaart waarom een tekort aan vitamine A problemen met het zien veroorzaakt (nachtblindheid). De kegeltjes doen hun werk via stoffen die we kleurenpigmenten noemen.

Kleuren zien

Van worteltjes krijg je mooie ogen

A

A A

Geen van beide uitspraken zijn écht waar, maar de link tussen wortels en zien is wel juist: een tekort aan vitamine A leidt immers tot nachtblindheid en na verloop van tijd een algemene verslechtering van het gezicht. De farmaceutische industrie produceert daarom vitamine A om tekorten op te vangen. Maar zoals zo vaak kan overdosering schadelijk zijn, bij zwangere vrouwen bijvoorbeeld. Zij hebben wel een verhoogde nood aan vitamine A maar mogen er ook niet te veel van innemen. Daar is iets op gevonden in de vorm van bètacaroteen, een voorproduct van vitamine A dat wanneer het overvloedig wordt genomen, slechts door het lichaam omgezet wordt in vitamine A naargelang behoefte. Zodoende is er geen risico van overdosering. Dat bètacaroteen is oranjegeel. Baby's die veel wortelen in hun papje krijgen, kunnen al dat bètacaroteen niet omzetten naar vitamine A en krijgen daarom… jawel: een wortelkleurtje.

A

A

A

ren: u e l k e r e d n, an e g o e r e d llend An i h c s r e v n ie beestjes z s in het n zien alle n Zoogdiere

er …

zien mind

l groot aanta n, zien een iet voor de se n e m ij W ldt n aar dat ge e kleuren, m genoten, d rt o so ze n o n e va d , meeste nze neven . Behalve o nde zoogdieren zoogdieren e b ke de meeste end de hond bijapen, zien v n! . Onze ri en grijstinte art-witfilm zw n e e zwart, wit ts ch e slechts sl t id . ondersche en fabeltje voorbeeld ier is dus e st e d n e p hij De rode la en indien goed werk n e ur v e le k u e zo d n niet echter eweging e de stierenv b n e d va is e . p t e st ca De r ophit want h die de stie roen was, blauw of g

zoogdiere er k waarom De meeste erklaart oo ngele katten v t a d n e grijs groe honden en taal niets aan geen rode to r e n e d j zou bestaan: zi hebben…

! T U O F

… de rest ziet meer

Voor de vogels, veel insecten, reptielen en vissen zijn kleuren dan weer heel belangrijk en dat zie je eraan. Hoe hun veren, schild of schubben getooid zijn, kan het verschil maken tussen leven en dood, "eten of gegeten worden", zich voortplanten of niet.

?!

10

11

Kleur en chemie

!?

Zien - vooral correct de lichtintensiteiten en kleuren zien - is een elektrochemisch proces waarin een heleboel stoffen een rol spelen. Met name ook vitamine A. De mens kan die vitamine niet zelf aanmaken en moet ze dus opnemen via de voeding. Nu zijn wortelen (Fr = carottes) een belangrijke leverancier van vitamine A. In sommige culturen wordt gezegd dat je ‘s nachts kan zien als je wortels eet, in het Nederlands luidt het gezegde dat je van wortels eten mooie ogen krijgt.

Vogels, insecten, reptielen en vissen hechten niet alleen meer belang aan hun uiterlijk, ze kunnen doorgaans ook (veel) beter zien dan zoogdieren, de mens inbegrepen. Zo zien de meeste niet-zoogdieren ook ultraviolette stralen, die voor mensen onzichtbaar blijven. Vlinders en vogels laten zich bijvoorbeeld leiden door hun ultraviolet-waarneming om nectar-producerende bloemen te ontwaren! De wetenschap begint echter nog maar pas te begrijpen hoe belangrijk deze extra zintuiglijke waarneming is.

at twee ontdekt d 2 0 0 2 uppy in Zo is rten, de g o o s is v e s kaan let zicht Zuid-Ameri -vrouwtjes, ultravio annerillo en de ama te bepalen welke m om niet… gebruiken en welke n ij z y x e s tjesvissen

Ook aan het andere einde van het kleurenspectrum overtreffen sommige dieren de mens. Zo bijvoorbeeld slangen als groefkopadders (genus Crotalidae) en ratelslangen. Die zien "normaal" gedurende de dag, maar kunnen ‘s nachts ook infrarood signalen detecteren door een orgaan, ontwikkeld in hun zogenaamde driehoekszenuw ("nervus trigeminus").

stralen het warmtegevoelig netvlies treffen. Daarmee ontwaren ze ook in het pikdonker warmbloedige prooien. Uit de buurt blijven!

Dat geeft hen bijna infrarode "ogen", kokervormige structuren die ruwe beelden vormen wanneer infrarode

Kleuren zien

3_Kleuren in het dierenrijk Je ziet me wel... je ziet me niet! Tenzij je aan de top van de voedselketen staat, loop je als dier altijd het risico verorberd te worden door een groter, sterker of slimmer beest. Om te overleven kun je maar best over een aantal "special effects" beschikken: je kan heel snel zijn zoals de gazelle; of je maakt je heel onappetijtelijk zoals een stinkdier; je hebt een beresterk huisje zoals de schildpad; of je kan giftig uit de hoek komen zoals een wesp …

of je zorgt ervoor dat je zo onzichtbaar mogelijk bent voor je belagers. Die laatste eigenschap noemen militairen "camouflage", in het dierenrijk heet dat mimicry. Het hoeft geen betoog dat kleuren of grijstinten daarin belangrijke elementen zijn.

!!

!

In het

jnen i w d r e v nd is behang

rgro de achte mige dielt tegen a m v o S p . o n t e word je nie zien dat teus bijogelijk te it lu m u s r a lu ig a n ty c a tb a h d t ic ti z n n a Er zod o M ker orm haas ier om zo in. De kik leur, textuur als v k rk o één man te O s . r g e k in a ev aar ze zowel qu rijke omg ie ren zijn d ie foto) is iden van zijn blad elende takken (d (z ld e e rb e d h n rk in. c a voo te rs w s e k r d o a r te on n, also zijn da e ) g n n e b la s b acht e niet mee n le vorm h motten e streepjesv sommige g eens een specia r ons opvallende n" voorzien. no een voo te "kleure dan ook mag dan n de juis ra a b v ij ze h n e is En e anne in de sav hebben,

De zebra en de kleurenblinde leeuw Een zebra lijkt met zijn opvallende streepjesvacht allesbehalve uitgerust met een camouflagekleur. En toch. Van op een afstand ziet een leeuw een kudde zebra’s niet als een hoop individuele dieren, maar eerder als een grote gestreepte massa. De verticale strepen lijken wel alle samen één grote massa strepen te vormen, zodat de leeuw het moeilijk krijgt er één dier uit te kiezen en aan te vallen. In het hoge gras van de savanne zorgen de strepen er voor dat een individueel dier in de achtergrond opgaat. Dat de kleuren van de (zwart-witte) zebra en het (groengele) gras nog zo verschillend zijn, maakt niet uit...

s is immer lles de leeuw ta nd en zie li b n e r u kle ten...! in grijstin 12

13

Kleur en chemie

Hoe verander je van kleur? Het is één ding een uiterlijk te hebben waardoor je weinig opvalt in je biotoop, maar wat doe je als je in erg verschillende achtergronden moet bewegen? Van kleur veranderen! Het klassieke voorbeeld van een "kleurengoochelaar" is de kameleon die met een verbazende capaciteit zijn kleuren aanpast aan wisselende achtergronden (hij doet dat echter vooral als zijn gemoedstoestand verandert). Maar hij is zeker niet alleen: ook de steurgarnaal kan lichter of donkerder worden naargelang de plas waarin hij zit. Platvissen, zoals de schol, zijn heel sterk in het ‘onzichtbaar’ worden. Een platvis kan zelfs redelijk een schaakbord nabootsen als je hem erop legt.

?

Maar hoe doen ze het

d, Inderdaa chikken"! lweg de rangrs e h n te en impe n "je pigm nderen s westie va goochelaars vera k n e e n n op hun . uren Gewoo an die kle nten in hun huid en gele pigmente tuurv e st e e na de m pigme e, rode bijna alle g van de ld, bezitten zwart unnen ze ar in k a b schikkin n e e ik e h tt c rb s ze o in te oms be n bijvo s rd e e s n e is ij ellen z in tv rc b n u la m P geco igmente ciale kle ie p e d p r s ie o D o in . d n rug en imitere s zitten ze rgronden ten, som lijke achte n, zoals bij insec . celle noemen gewone atoforen" m ro t h "c n het lich die we terkte va n en de s e d t e e nm via de og ngt same irect het dier n langs d geren, ha a e a w ll re e t e n rc u m re le n fo k e ces to e a r) d ro u r p m a tu ro h misc mpera alen na é die ch ch of che is met de te zenden hun sign s Of en ho fy te t. a k ld e m e o en wikk at b indere e hersen wijls inge nblikkelijk resulta (en in m istreert. D rmonen. Een dik e g g o re n re e e n d herse het an f via ho vergt, bij prikkels o te zenuw ne dier enige tijd te dat bij he

Het werkt ook omgekeerd !

Macho zijn kan je leven redden ...

In plaats van op te gaan in de achtergrond en jezelf zoveel mogelijk onzichtbaar te maken, kan je ook voor een radicaal andere tactiek kiezen.

Soms willen dieren precies het tegenovergestelde bereiken: er minder gevaarlijk uitzien. Rovers passen dan het principe "wolfin-schaapskleren" toe: ze hullen zich in de kleren of kleuren van hun "maaltijd" om dicht te kunnen naderen. Dat doet de sluiptor die de kleine wespen waarmee hij zich voedt, nabootst. Andere doen het nog beter: ze zien er zo uit dat hun prooi naar hén toekomt. De bidsprinkhaan (Mantodea/praying mantis) bijvoorbeeld gaat op in het gebladerte rond bloemen (sommige soorten lijken zelfs op de bloemen zelf), waarop de onfortuinlijke, nectarminnende insecten zich hongerig in de armen van hun belager storten. Met andere woorden: je hebt wel zin in lunchen maar je wordt zélf lunch…

Zo de pijlstaart-mot (familie Sphingidae / hawk moth caterpillar): in de rupsvorm ziet zijn rug eruit als een slang - een afschrikwekkend beeld voor vogels die giftige kruipdieren vrezen. En een klassieker is de camouflage van de onschuldige zweefvlieg (familie Syrphidae / hoverfly ) die zich vermomt als wesp.

kleuren in het dierenrijk

4_Kleuren betekenen heel wat voor de mens Rood, blauw, geel,… Het zijn niet "slechts" kleuren, het zijn ook emoties, herinneringen en associaties. Kleuren spelen een heel belangrijke rol in kleding, tekens, symbolen... kortom in je hele bestaan als mens. Een kleur zien, veroorzaakt een reeks reacties in je hersenen, sommige bewust, andere onbewust. De gevoelens die we al dan niet bij een kleur hebben, zijn dikwijls ergens "ingebed"...

=

Sommige kleurassociaties zijn universeel, andere kunnen regionaal sterk verschillen. Zo wordt blauw overal met lucht en water geassocieerd. Andere gevoelsmatige verbindingen hangen samen met de cultuur waarin je bent opgegroeid. Het meest bekende voorbeeld is de kleur voor rouw: die is zwart in het Westen, wit in heel wat Aziatische culturen. Kleuren zijn aan mode of tendensen onderhevig. Dat geldt niet alleen voor de mode in strikte zin (kleding, make-up, haarkleur,…), maar ook voor de manier waarop we onze leefwereld aankleden: architectuur, binnenhuisinrichting, drukwerk,…

De stand van de techniek speelt ook een rol. Een voorbeeld is de mate waarin we erin slagen een kleur te reproduceren. In de Middeleeuwen, toen blauw of purper heel moeilijk te maken en dus duur waren, kregen blauwe en purperen gewaden veel meer gewicht als statussymbool dan in de 21ste eeuw. Want nu gelden die technische en financiële beperkingen niet meer.

oogst een h is geel t a a t m ss t alle ur. Waaro de an di Los v ele voorke en blauw rklave du ur indivi velingskle rationele e n t e e li mijn Daar is ge eenvoudig je de t ? e f jouwe r, het hee ent en ho b oo ring v met wie je n e mak ziet. n dinge

14

15

Kleur en chemie

De manier waarop we tegen kleuren aankijken, is dus afhankelijk van het mens-zijn (universeel), van waar we zijn opgegroeid (cultuur), van de tijd waarin we leven (mode/tendens), van de stand van de wetenschap (techniek) en zeker niet te vergeten, van onze eigen persoonlijkheid (individueel). Kleur en expressie is een onderwerp waarover je een hele bibliotheek vol kan schrijven zonder ooit het laatste woord gezegd te hebben…

Kleuren: een wereld van betekenissen Violet (purper) Violet of purper is een erg zeldzame kleur in de natuur - sommige mensen ervaren ze zelfs als artificieel, kunstmatig. Violet is een soort verheven, plechtige kleur en is in vele culturen verweven met het koninklijke, religieuze, spirituele en ceremoniële.

Purper en violet worden ook in verband gebracht met eer, zelfrespect, status en luxe. Ze stralen een zekere weelde en extravagantie uit. Andere associaties zijn wijsheid, creativiteit, mysterie en magie. Volgens onderzoek vindt bijna 75% van alle kinderen onder 12 jaar purper de mooiste kleur. Licht purper is een erg vrouwelijke kleur met romantische en nostalgische gevoelens. Donker purper is dan weer droevig van natuur - in de katholieke kerk is dit de kleur van de vastentijd en berouw voor zonden. assorsele e iv n u associa id een afgele ,… Andere en, n a v r ne uw aa hygië vertro e en d de ze zuiverheid, mboliseert n e l , sy me de he id, koelheid eit. Blauw r van e it l. u h il e b is le r a k m f t De en he lucht: e en s tlust! Blauw et water en trouw, diept of, waarheid de ee ssocieerd t , k t m lo u h e r c g ie d t cia der , tie, opre t gea edig, , intelligen het on lauw word rnst, diepte r v : s b id e tie r e e , e t h ig k s ach mm Don , wij met nis, m d als it - so trouw houw . Het et ken en stabilite nkerblauw c s m e b m n do tise wordt lichaa lisme exper n associëre Blauw geest en o b t a t ë e r ie o m rd me theor e. elijke am vo vend sociee rip en s a m e heilza t het mens nd, rustge den) is g t eg fana wordt ag ere chil rust, b k een link vertra een kalm apens ingetblauw genezen, o h w o ( ic t L k t f f e e , e at he raldie svruchtig heid w e d , u en he h n een w d la o o e s z b o d u d t e r o d h g n l g I ic ij n ( . L e cht eid. effect het piëteit theid. Terw n zachth stralende lu e ch kt . e ie vertol id) en opre lichamelijk tiot d ocia met ra he ral e" ass ls e togen n geel voo uw eerder m "he e bla oranje eel zijn, is tellectueel. n in emotio estelijk en nnelijke ge en ma neel, ook e is w Blau én… kleur

Mjam Groen

!

Mjam

Hier zijn we aanbeland bij een erg positieve kleur. Groen is immers de kleur van Moeder Natuur, omdat het de meest voorkomende kleur is van het plantenrijk. Dat is te danken aan de aanwezigheid van chlorofyl (bladgroen), de stof die kooldioxide en water met lichtenergie omzet tot suiker en dizuurstof. Vandaar dat groen vandaag ook geassocieerd wordt met fris en onbezoedeld, ecologisch, natuurlijk,…Het is uiteraard ook de kleur van de lente. In dezelfde sfeer is groen de nationale kleur van onder andere Ierland, wat te maken heeft met het erg groene aspect van dit eiland. En dat komt dan weer door de overvloedige regen.

Kleuren betekenen heel wat voor de mens

vervolg gina 16 op pa

In de Middeleeuwen was groen de kleur van de vruchtbaarheid. Getuige daarvan de kleding van de bruid in het beroemde doek van Jan Van Eyck uit 1434, "Giovanni Arnolfini en bruid" (Renaissance). Naar verluidt zou de vrouw in het doek niet echt zwanger zijn, maar slechts een kleed dragen dat dit suggereert. Zowel het groen als de vorm van het kleed illustreren de wil en het verlangen van de vrouw om kinderen te baren voor haar kersverse echtgenoot.

st naar verwij langie d r u be kle n een zij zo’n as groe kleur omdat s groen een w , n e a e t is th he my nden zelfs d yptenaren w de lente. He Keltisc a t Eg b e e r e d e m d v in ij n n t b e ger, to te Christene onieën. Tot erbond de el vroe rs m prak , v vanop n Nog ve rheid. De ee idense cere e leven uits e d r o e a h uw ba ald fmo vrucht peelde in de p op het nie kleur. tal zel % zijn geda n o e ls a o ig o h a r il e e t e d h k e rij ie een uh et 34 kleur, d teeds uidt zo ar Bridge m ilderd. l r t heilige Islam nog s e e h v r o r vo de naa esch ckfri ur zijn ook in se Bla roen werd g tige kle r geval een n s e u r d t n s Lo mee iede gg acht zou de et wordt in nstillende kr : de bru t a H n Groen ij . e d p g a lg o n n gevo de e lijk o mense de, genezen rstrekkende é n v e v t e e rustg ms m icht, so toeged Puur fysisch gezien is groen een middelpunt in het kleurenspectrum, waar de stimulerende kleuren rood, oranje en geel, de meer rustige kleuren blauw, indigo en violet elkaar ontmoeten. Vandaar dat groen stabiliteit, uithouding en rust brengt. In wapenschilden staat het voor groei en hoop, olijfgroen is de traditionele kleur van vrede.Groen heeft een sterke binding met veiligheid (vooral in tegenstelling tot rood, zie maar naar verkeerslichten).

Geel

Helder geel is de meest zichtbare, opvallende kleur in het spectrum. Geel is warm, vrolijk, energierijk, zomers ook, zoals de zon. Vandaar dat geel met voedsel verbonden wordt. Geel is ook het symbool van de godheid in vele religies. Vooral in het Oosten wordt de kleur geassocieerd met wijsheid en intellect. ("Boeddha kleedt zijn priesters altijd in het geel"). In het Westen is dit veel minder zo: mannen neigen ernaar geel een wat kinderachtige, onstabiele, spontane, clowneske kleur te vinden. Een gele auto bijvoorbeeld is een ondermijning van de auto als statussymbool. Een geel herenkostuum is wat de clown draagt als hij wil lachen met de ernst van een pak.

16

17

Kleur en chemie

!

Dat is ook een van de redenen waarom groen in verband wordt gebracht met bijvoorbeeld medicijnen en apothekers (denk aan het groene kruis aan de apotheek).

In wapenschilden komt geel overeen met eer, verbondenheid en betrouwbaarheid. Later gebeurde in het Engels een ommekeer en ging het voor lafheid staan. Bij vuilgeel denken sommigen zelfs aan aftakeling, ziekte en jaloersheid.

Felgeel trekt de aandacht en vooral in combinatie met een zwarte achtergrond (heel wat waarschuwingssignalen en sommige verkeersborden hebben geel als dominante kleur). Zie ook gele taxi’s: in New York zijn de beroemde Yellow Cabs allemaal warmgeel.

!Wèèèèèè! èè!

èè !Wèèè

st

ee is de m l e e g tetroen lder ci ur, bijna irri e h r u Pu kle ’s eiende ogen. Baby o m r e v e z oor on in rend v eer huilen m n zoude hilderde esc geel g s. kamer

Oranje Oranje mengt de eigenschappen van geel en rood. Het wordt dus net als geel geassocieerd met de zon (vreugde, enthousiasme, creativiteit, tropisch,….) en net als rood met een stimulerende warme, maar niet zo agressief. Oranje is ook de kleur van de Baghwan-eredienst. Het is ook de kleur van sinaasappelen en legt vandaar een link met gezond eten en gezondheid in het algemeen. In de periode rond 1960 en vooral 1970 was het bij ons erg populair in de binnenhuisinrichting (oranje behangpapier, lampen, koffiezetapparaten,…). Goud, een speciale vorm van oranje, heeft prestigieuze associaties zoals wijsheid, hoge kwaliteit en rijkdom.

Rood Het ligt voor de hand dat dit de kleur is van vuur en bloed, hoewel in bloed het ijzer (in onze "rode" bloedlichaampjes) verantwoordelijk is voor de rode kleur, zoniet zaten we met een vrij kleurloze brij in onze aderen. Via bloed en vuur staat rood natuurlijk ook voor leven, energie, kracht, gevaar, warmte.

vervo l op pag gin

Daarnaast telt het mee bij liefde (het hart!), passie, verlangen, oorlog (rood is de kleur van oorlogsgod Mars), opwinding,… en dus ook bij erotiek en seks: rood is dé bordeelkleur bij voorkeur ("red-light district"), rode lippen, nagels, lingerie (Lady in Red). Wat vaststaat: rood verhoogt onze stofwisseling, onze ademhaling en bloeddruk.

Kleuren betekenen heel wat voor de mens

a 18

Het is de meest intense kleur, warmtegevend, opwekkend, en misschien daarom ook de meest gebruikte waarschuwing voor gevaar: rood heeft een hoge zichtbaarheid, zoals in verkeersborden, brandweerwagens, brandblusapparaten (ook hier alweer de link met vuur).

leren trouwk in t e h t het dan n word rheid e penschilden staat u u p e wa an d kleur v rouwelijke" kleur. eInd? e d t e is h et blo en "v In India ood is trouwens aellicht een band m nisme. commu R n . is t e r ik a e a ru geb ialism ed", d het soc , oor "mo ur van vlaggen le weer v k le e a d n o d ti o a ro n is in Politiek ook veel voor . t ië m o lg k e B t e H die van r e d n waaro

Wit

Wit is geen kleur op zich, maar is de optelsom van al de kleuren die we zien. Het wordt geassocieerd met licht, onschuld (Witte Marsen!), goedheid, zuiverheid, puurheid. Het is de ‘kleur’ van de perfectie, is afkoelend (wit is de kleur van de winter!), rustgevend, veilig. Wapenschilden gebruiken wit als symbool voor geloof, trouw en puurheid. Wit is onschuld, maagdelijkheid en ongereptheid. Vandaar het courante gebruik om witte trouwjurken te dragen. Dat was niet altijd zo, in de Middeleeuwen was die rol toebedeeld aan groen als kleur van de vruchtbaarheid (zie hoger). In sommige Oosterse landen heeft wit dan weer met rouw de maken, in Japan staan witte anjers voor de dood. Wit is antiseptisch, vandaar ook witte dokterskielen, ziekenhuizen en keukens. Dat heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat je vuil onmiddellijk opmerkt op een witte achtergrond.

18

19

Kleur en chemie

!

Chirurgenjassen zijn dan weer groen, omdat rood bloed op groene jassen een zwart effect geeft, wat op een witte jas veel angstwekkender zou zijn...

ii!

ii Hiiiii

d van ezighei m is er w f a e aaro er d is eerd k mysterieus en d t e h , r u o kle r,…). den o Zwart rt geen . Het is om die re warte nylons, lede a w z s i erie, z kleur In feite theid, us van t seks (zwarte ling d d, slech zelfs o n o e d , t me Tot lich rouw n link

ook ee

r van aten). de sfee de (zwarte g ebben: in k o h en ns o t onbek ennotatie n wij o evinde , fascisme, he negatieve co ie, zwarte tov b t r a w t n g s e a g e n m a s Met z zwarte orgaan magie, zwarte blijft zwart do warte humor, z l , a d in de ta t, zwarte doo lijs zwarte . .) .. r, naa

oor rt wel v it, a w z t a sta alite Positief egantie, form l e eid, kracht, strengh en e g k o maar o en klasse in e en it en autorite een zwarte wag ak , n. zwart p che apparate is n o r t elek

Kleur en taal Iedere taal kent uitdrukkingen, spreekwoorden of gezegden waarin kleuren voorkomen. Soms is de bron daarvan heel duidelijk, soms is ze helemaal verdwenen uit het collectief geheugen.

!?!

Als je "rood bent van woede" (se fâcher tout rouge / red with anger / rot anlaufen) dan ben je dikwijls ook echt rood in je gezicht. Ondertussen betekent het ook dat je ‘heel erg kwaad bent’, of je nu echt rood wordt in je gelaat dan niet. De oorsprong van andere uitdrukkingen is niet zo vanzelfsprekend: waarom spreken we van "blauw bloed" (du sang bleu) wanneer we het over de adel hebben? De meest aannemelijke verklaring is eigenlijk een chemische: de adel had een veel lichtere huid dan de meestal op het land werkende bevolking. Adellijke aders leken op die blankere huid blauwer dan bij de buitenmens…

Kleuren betekenen heel wat voor de mens

!!

*

*

* Kleur en status: over kardinaalrood, keizersblauw en koningspurper *

*

*

Om seksueel aantrekkelijk te zijn of om zijn macht of status te etaleren, versiert de mens zich vanouds met kleuren. Denk maar aan rode lippen of een marineblauwe das, voorbehouden aan de leden van één of andere exclusieve club. Kleurrijke kleding was voorbehouden aan de rijken en machtigen, omdat goede en fraaie kleurstoffen zeldzaam en duur waren.

! *

* *

Kardinaalrood, keizersblauw en koningspurper - de namen van sommige tinten verraden het al er bestaat geen bedelaarsgroen of boerenbeige. De functie van een luxeauto vandaag werd gisteren nog vervuld door bijvoorbeeld een blauwe of rode mantel. Sommige kleurmiddelen, zoals het gele saffraan of het blauwe indigo, moesten van verre lanr purpe 000 den zoals India aangevoerd worden. m a r ng n8 Andere, zoals purper, waren dan weer letOm éé ijgen ware ! terlijk goud waard door de omstandige ig kr te ver lakken nod manier van produceren. Dit violet kleurs middel werd in de landen rond de 40000 Middellandse Zee uit de klier van de purperslak gewonnen.

*

*

*

*

* * * *

tot

e aan d de en er n ld a o v g g eleden r de kledin n g r a d ja voo ige onder egels rang aan e tweeh n allerlei r e r r a e a d Nog m orstenhove , waarin ie verv en or het en o v e Duitse lende stand as. t ebruik vrucht il rw versch herkenbaa rentegen, g appen van ook s a n n kleure one man da oornamelijk aast werde eesters n v r w a n e le a re ka h .D l De g zijn kle bosbessen chors van lo bijtsmidde n a v n s ls ls a e A ve o d . z ) f t ut o nten egd. nbas en pla n uit het ho wede, eike an toegevo rdse a ( e a t t c n , a ik rale offe a bru extr en ge n ijzermine n eerder d hilderijen m o b c e en m es r da n daa n in d rkreeg werde manier ve beeld te zie r ze Op de zoals bijvoo n e r u kle el. reugh van B

De echte revolutie in de aanmaak van kleurmiddelen kwam er pas in de tweede helft van de 19de eeuw. In 1856 ontdekte de Brit Perkin de eerste "synthetisch" gemaakte kleurstof: mauveïne (zacht paars). Vele andere synthetische, goedkoop produceerbare kleurmiddelen zouden in de jaren daarna volgen. Gekleurde kleding en stoffen kwamen in het bereik van zowat iedereen. Het is overigens grappig om te zien hoe er met de "democratisering van de kleur" een soort ommekeer plaatsgreep. Waar voordien kleur een voorrecht was van de macht en de rijkdom waarmee de leden daarvan zich graag lieten zien, werd dat gaandeweg als "ongepast" beschouwd. Van de weeromstuit wordt het diepgrijze of zwarte maatpak het "uniform van de hogere klassen". Kleurrijke kleding wordt voortaan als "frivool" of ‘schreeuwerig’ afgedaan. Het kan verkeren.

20

21

Kleur en chemie

?

Eu

5_De zoektocht naar kleurmiddelen Wij kunnen moeilijk het belang van kleurmiddelen in onze huidige leefwereld overschatten. Er zijn nauwelijks nog producten waarin ze niet verwerkt zijn. De meest voor de hand liggende zijn verven, lakken en inkten. Je geeft de kamer een vers likje verf, je discussieert over de glanslak van de nieuwe auto en je bekijkt deze kleurrijke brochure. Allemaal ondenkbaar zonder synthetische kleurmiddelen.

de wieg

?

Kleurmid delen: dendaag se chemi e

van de h e

Wij zijn in he Engelse sc t jaar 1856 en de achttienja heikunde stu rige Perkin is in het lab dent William Hen ry oratorium een synth op zoek n etische v a orm van zijn imme kinine. De ar rs nog ee Britten n kolonia er is veel le g vraag naa r dit gene rootmacht en malaria. esmiddel tegen Het zal P erkin niet lukken kin hij stoot p ine te syn er toeval th op een a king. Hij ndere inte etiseren, maar werkt me ressante t het basi leerd uit ontdeksproduct goe aniline, g reactieme dkope teerafval v e d istilan steenk ngsel ontw ool, en in aart hij e middel. het en helder violet kle urHij beseft da is de eers t hij een goudmijn te technis heeft aan geb ch duceerba re kleurs bruikbare en goe oord: het tof voor h d zijde. Hij et verven koop proricht e van wol e middel als en fabriek op en b n ren mauveïne op de ma gt het kleurrkt. Zes jaar la ter zal ko ningin Vic op de Ro toria ya opwachti l Exhibition haar ng maken in een zij kleed gek d leurd me t mauveïn en e.

De ontdekking door Perkin van het eerste "synthetisch" gemaakt kleurmiddel wordt het startschot voor een hele reeks nieuwe ontdekkingen.

! a k re

Zijn - ook commerciële - succes zette anderen aan het denken. Zo ook de Duitser Friedrich Bayer. Hij drijft handel in natuurlijke kleurmiddelen en hulpmiddelen voor textielververijen. Hij ziet wel wat in synthetische kleurmiddelen op basis van aniline en richt daar in 1863 een handelsonderneming voor op. Het eerste synthetische kleurmiddel dat productierijp is, is de rode "Fuchsine", een commercieel succes.

De zoektocht naar kleurmiddelen

vervo op palg gin

a 22

Weer een ander verhaal is dat van Friedrich Engelhorn uit Mannheim, die in 1848 een lichtgasfabriek had opgestart die zeer goed liep. Bij de productie van het lichtgas bleef steenkoolteer over, op dat moment een restproduct zonder waarde. Perkin had op basis van teer mauveïne ontwikkeld, waarom zou Engelhorn dan geen fraaie heldere kleurmiddelen kunnen winnen uit de afvalstoffen van zijn fabriek? In 1865 richtte hij zijn fabriek op. Naast het reeds bestaande fuchsine en de grondstoffen aniline, soda en zwavelzuur, werkte de jonge onderneming ook aan de ontwikkeling van eigen kleurmiddelen. Zo gaf in 1883 de kleurstof indigo (blauw) haar geheim prijs: het zou later de onlosmakelijke kleur worden van de jeans. Ook andere bedrijven, vooral in Groot-Brittannië en Duitsland, hadden de markt van de synthetische kleurmiddelen ontdekt. De talrijke Duitse en Britse ondernemingen die uit deze nieuwe chemie ontstonden, zijn nu nog steeds grote spelers op de wereldmarkt van de chemische industrie.

Kleurstoffen en pigmenten In deze brochure hebben we de termen kleurmiddel, kleurstof en pigment door elkaar gebruikt zonder duidelijk te maken wat de verschillen zijn. "Kleurmiddelen" is de verzamelterm voor pigmenten en kleurstoffen en staat voor "substanties die het materiaal waarop ze worden aangebracht of waarin ze worden gemengd of opgelost een bepaalde kleur geven". Er is evenwel een chemisch en een praktisch verschil tussen kleurstoffen en pigmenten.

+

=

Kleurstoffen zijn kleurende substanties die oplossen en doorbloeden in water of in organische oplosmiddelen olie of vluchtige oplosmiddelen. Ze geven hun kleureigenschappen af aan het materiaal waarop ze worden aangebracht door het te beitsen of door erin opgeslorpt te worden. Een kleurstof ‘gaat op’ in bijvoorbeeld de wol waarop het wordt aangebracht.

=

KLEURSTOF

+

=

PIGMENT

Pigmenten daarentegen zijn op zich onoplosbaar. Het zijn zeer fijn verdeelde, gekleurde substanties die hun kleur als het ware overbrengen op een ander materiaal, door het erin te mengen of door het erop aan te brengen in een dunne laag. Een pigment blijft echter "zichzelf", het gaat niet over in materiaal waarop het is aangebracht. Wanneer pigmenten als verf worden gebruikt, lossen ze niet op in de verf-vloeistof, maar blijven ze in suspensie.

22

23

Kleur en chemie

Blond, zwart, bruin of rood haar? Een kwestie van pigmenten. De kleur van je haar en huid wordt bepaald door de hoeveelheid van twee pigmenten die je in je lichaam hebt: eumelanine en phaeomelanine. Eumelanine is een bruin-zwart pigment. Brunettes en donkerharige types hebben veel eumelanine in hun lichaam. Phaeomelanine is een lichter pigment dat het haar en de huid van roodharigen kleurt en tinten van geelachtig tot rood geeft. Blondharigen hebben zeer weinig eumelanine en behoorlijk wat phaeomelanine.

Kleurmiddelen kunnen giftig zijn De mens heeft de in de natuur voorkomende kleurmiddelen ook lange tijd als geneesmiddel toegepast. Het rode Mercurochroom® heeft een lange geschiedenis ter zake. Andere kleurmiddelen, nochtans veelvuldig gebruikt in de loop der geschiedenis, zijn dan weer erg giftig en begonnen ze pas in de 19e eeuw te verbannen. Een kleine greep uit een paar kleurrijke ziekmakers:

!

!

!

!

d beken nu nog mogen k o o en ers doxide sschild ngen. an loo een beroep v va r is e s v a r op b n. All mee e jk n p li e p e a r k h e ron nsc me : oorsp e eige wordt nings(rood) roestwerend et pigment e i n am ‘ko cht e a h n M e r d e a d a te er le van enutten m rd ond en, nie omwil m, we at vermoed nog b u f r ic e n v e la rs s. deze m" al tenaar wavela geel z als "arsenicu rf voor kuns : ) l e e o e ent (g uikt. Z or in v 0%) Operm erfstof gebr m vooral vo aat (7 t n o b v r a a c an he lood geel’ in perment kw is een et gebruik v het O it . D d . n H r md gezo (OH)2. en doo genaa r wit” : 2 PbCO3 Pb en vervang e s m e “Cr lgië vat n in Be raat be it: Ook Loodw 0% loodhyd dels verbode t id k3 ebruik dat oo odwit is inm aandioxide s veelg d d it t ij lo t s e e e d oo giftig t-giftig (HgS), urige r en nie sulfide namische, v ik w betere k ): dy oranje meest (rood- as lang het n e o j l Vermi sserielak , w aro voor c pigmenten de r e ond

De zoektocht naar kleurmiddelen

!

6_Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving te beginnen, m o lf ze ch zi aan, op cht’ deze ‘kleurzu veral kleur op n o a a st t a a a d h t ts g n ie s . Is het auwelijk De mens bre erpen, auto,… geving is er n rw m o o o jn sv zi ik ru in pel. b k maar oo s is het zo sim g, woning, ge m in o d S le ? k it , a p ra -u rf e k stuk bekijken de dingen ve ontsnapt: ma fd je o rt o u h le it k d n e In e . dt dat ven mee pende omdat hij vin andere motie l e e h k o eest uiteenlo o m n e le d e t e sp l m s la n e Maar ve e de me elden van ho e rb o o v le e k en... we en ngt in zijn lev re b r u le k n ë technologie rt om De mens kleu up) e(kleding/mak te verleiden ing) ht ic nr gi in on (w rstekens) te verfraaien uwen (gevaa ch rs aa w te en keerstift) te signaleren ntueren (mar ce ac n/ ut) ke uk te benadr ts, verf op ho (gele jas op fie en rm he sc te be tiketten) at er in zit (e ten) te vertellen w ren van gerech ne ar (g en ak m te er smakelijk ’s) ire inrichting) n (lak op auto uken en sanita ke in te conservere ls ge te uden (witte proper te ho

Kleuren die verleiden Er is een sterke band tussen seksualiteit en kleur. Nog voor de mens zich begon te kleden was hij al bezig zichzelf te versieren, met kleurrijke veren, schelpen of kleurmiddelen die hij in zijn omgeving vond. Niet zelden wilde hij daarmee een erotische boodschap uitsturen naar zijn medemens: hij wilde zich seksueel aantrekkelijker maken. Die oerbehoefte heeft niets aan kracht verloren. Kijk rondom je en zie hoe haartooi, make-up, tatoeages, kleding, juwelen,… ja zelfs de auto of GSM dikwijls ook signalen zijn die de drager of bezitter ervan verleidelijk moeten maken.

Je haar een kleurtje geven

!Ho

Je haar een kleurtje geven is voor vele dames én heren de gewoonste zaak van de wereld. Die grijze haren wegwerken? Voor de veranderingen je kastanjebruine kleurtje wat voorzien van blonde lokken? Of juist een statement maken door je vlasblonde pinnetjeshaar lekker diepzwart te kleuren? Wat ook je motieven zijn, zonder chemie zal je niet ver geraken, zelfs als je zogenaamde natuurmiddelen (genre henna) gebruikt, want dat is net zo goed chemie.

! o o oo

24

25

Kleur en chemie

fect bestaan nge-termijnef la r als ee m n ee Voor e de profession kleuringen, di erg te en en ud an ho rm pe ze er noemen. De n” ge n in aa ur a le m -k rkt gam “oxidatie n bijna onbepe ee en ak ch m is lang en Hun chem gen mogelijk . kleurschakerin mengsel van ig ur ke een nauw ze gaan het geheim zit in ). ecursoren” De pr (“ n en fe of st actieve anier oxideren elbepaalde m w e n di ee an op ta ts ar on ha rstoffen doen daardoor kleu n. durig kleure het haar lang

! ?

!!

ente k half-perman Er bestaan oo kleurke lij de heel tij kleuringen en tten e laatste beva spoelingen. Di die n ffe e kleursto wateroplosbar e van tin ra ke t aan he maar weinig het : ten. Resultaat het haar hech én gé in psel kan meest brave ka n ee t to n de rd wor tijd omgetove le ke en a N ”. ok wilde feest”lo ar en heeft het ha rt eu ob po am sh rug. te r eu kl tuurlijke alweer zijn na

Make-up en cosmetica Make-up is van alle tijden en alle culturen: er zijn ‘beauty cases’ gevonden in Egyptische graven van 3500 v. Chr. Make-up is vooral een kwestie van het gezicht ‘bij te kleuren’, van subtiele accenten te leggen (het streepje oogschaduw) tot verregaande omkleuringen (het volledig wit maken van het gezicht in de Japanse cultuur). De oudste bekende cosmetica bevatten mineralen zoals malachiet, een kopergroen, dat de Egyptenaren gebruikten als oogschaduw en galeniet (loodglans - zwart loodsulfaat) om de wenkbrauwen te zwarten. vervo l op pag gin

a 26

Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving

Modernere cosmetica, van welk merk ook, bestaan uit steeds dezelfde basisingrediënten. Voor gezichtspoeders bijvoorbeeld zijn dat een substantie zoals zinkoxide of titaandioxide om huidonvolkomenheden te bedekken, het mineraal talk om de kleefkracht te verhogen en het aanbrengen makkelijk te maken, een zweetabsorberend materiaal zoals kaolien (porseleinaarde) of magnesiumcarbonaat en ten slotte guanine of mica om wat glans aan te brengen. De allernieuwste cosmetica doen meer dan alleen kleur geven: ze laten de huid, lippen, oogleden,… stralen. Het geheim wapen hierbij zijn high-tech pigmenten in fijne laagjes boven elkaar. Die zijn van synthetische oorsprong en worden zo ontworpen dat ze het licht ‘manipuleren’ (licht absorberen, licht spreiden of licht breken) om de teint meer glans te geven, te corrigeren of lichter en gelijkmatiger te maken, afhankelijk van het gewenste effect, de soort huid en de waarnemingshoek.

Een lipstick bestaat dan weer uit een mengeling van vetstoffen zoals castorolie (ricine-olie), een was (meestal bijenwas) en uiteraard pigmenten. Nagellak tenslotte is samengesteld uit celluloselakken, harsen en weekmakers.

Fotochromatische pigmenten veranderen de golflengte van het licht dat ze absorberen. Zo kunnen ze ultraviolette stralen (UV) omzetten in zichtbaar licht. Deze technologie wordt vooral gebruikt om een perfect egale teint te beloven onder elk type licht. Bij corrigerende pigmenten gaat het vooral om de dekkracht. Een traditionele foundation legt een ondoorschijnend kleurlaagje op de huid, wat een onnatuurlijk "geplamuurd effect" geeft. Dankzij de recente technologie is er minder pigment nodig voor eenzelfde optische dekking zodat het resultaat transparanter, natuurlijker en stralender is!

Auto’s en kleur, een verhaal apart

Auto’s blijven een statussymbool. Naast het merk, de cilinderinhoud, de vorm en wat al meer, een niet onbelangrijke rol. de lanceerden r en n negentig urdere wagens mee re ja e d n a u v rgt d t lf zo e ze h ie ij D e d waarb klaag. In de twee uwe trend zondere la e ie ij d n b g n n rg e e e la l e e rs et een w ert naarg automake d m n de n ra e e e st v t ru et lich n en uit tswerk meer ging oek van h n het koe h a v ls re a r e v u d n in le a k e t d e de n, tm ervoor dat ndighede De auto lijk weer lichtomsta schouwer. let en dan e io to v r e e d e n w a v n a e d ti e n d si e o p zijn uw u eens bla arenboven woorden n errood of goud… Da dig. n u b it u k ze on hitteren sc n groen of d e p ie ermate d kleuren uit

+ 26

27

Kleur en chemie

?!

=

genoemd, "flip-flop" t rd o an w p a sch nlijking v Deze eigen en verweze emici lieten e is e ti a v e ch Deze inno dustrie. D selinundige in kleurenwis f de e d r o o de scheik d n o re rs e e ir d sp n ij in ige vli zich daarb de van somm je ls l e e g st u , le g v o e ers. Of n v e gen van d k steren in n e li ld g a a n an bep de vere je e Zi r. o schilden v vo een pauw w? staart van en en blau ro g n a v n e g n ri e k a sch

De vorsers hebben dit effect verkregen dankzij een pigment dat bestaat uit een combinatie van vloeibare prismatische kristallen, apart gevormde moleculen en zeer kleine aluminiumvlokjes. Vanzelfsprekend zullen deze nieuwe pigmenten ook elders toegepast worden: textiel, verpakking, valhelmen, … En bankbiljetten worden met deze specifieke kleurmiddelen moeilijker om na te maken.

Witter dan wit : kleur en kleding Waspoederfabrikanten beweren wel eens dat hun product "witter dan wit" wast. Een slogan als een andere? Toch niet! Denk even terug aan het kleurenspectrum dat opgeteld zichtbaar wit licht geeft. We weten inmiddels ook dat de zon bijvoorbeeld UV-licht uitstraalt. De witter-dan-wit waspoeders zorgen ervoor dat dit onzichtbare UV-licht wordt omgezet en gereflecteerd als zichtbaar wit licht. Er komt dus meer - zichtbaar licht uit dan in!

Als je een kledingstuk, gewassen met een dergelijk waspoeder onder een blacklight bekijkt (zie elders in deze uitgave), zie je pas echt het effect! De chemische truc zit hem in de toevoeging van het pigment ultramarijnblauw aan het waspoeder, dat deze omzetting van UV-licht in blauw licht realiseert.

Titaandioxide wordt dan weer toegevoegd aan bijvoorbeeld sommige tandpasta’s, kunststoffen en extra wit papier. Titaandioxide wordt met behulp van een special procédé gewonnen uit een zwart titaanerts.

Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving

Kleuren die communiceren den ! , druk , ver verle ie f n a e r e g o n t a o v f k Zwart-wit Het lijkt een zaa . .. v film en t Toch was kleur in de communicatie nog niet zo lang geleden technisch onmogelijk of minstens erg moeilijk. De babyfoto’s van onze huidige vijftigers zijn nog in zwart-wit. En de veertigers weten nog goed wanneer de eerste kleuren-tv in de woonkamer kwam. Dertigers kunnen dan weer meepraten over de verschijning van de pc met kleurenscherm.

Chemie,

e fotografi

en film

aag ra’s vand ale came rden zijn, it ig d l e w Hoe gewo eengoed ven bijna gem erke troe st g o n le u beweic n ll e foto’s blijft pe -) n re u le ggen. m (k hebben o en (film) vast te le len ld e , x-stra gende be raviolette lt u , e d et is ro Ook infra llicule "vangen". H n de a e p n p e o dank a kan je ot deel te . ro g n e e voor gelijk is at dit mo chemie d jfie ("schri e fotogra d n n e a v 2 2 m 8 ortedatu t gesitueerd in 1 . Hij De gebo pce ord w ié N ) t" n h a c li m s ven met n de Fran een tinnen plaat, reven aa op to fo ngstijd toegesch te de eers e belichti n D e . lt op to a sf te a k maa oelig zich snel t lichtgev teringen volgden e nde m le t il k h e c d be n er vers e verbe D re a r! het u w u 7 t zo 0 Toch u l in 19 was ach twikkeld. e. euw en a n e o ld e e e k d fi ik 9 ra 1 in de nfotog m ontw e re e u st le k r. sy r d g o vo goe én dra e principes 1935 een gen op é in la k e a g d li o e K o duren tot erde drie lichtgev ine Dat comb

=

1822 Chemie ligt aan de basis van de fotografie. Zilver speelde daar snel een cruciale rol in. Naast een drager bestaat een moderne film uit een emulsielaag waarvan zilverhalidekristallen (zoals zilverjodide) de lichtgevoelige component zijn. De vooruitgang van de fotografie loopt gelijk met de verbeterde inzichten in de chemie en bijvoorbeeld de ontwikkeling van kunststoffen. Zo bijvoorbeeld de uitvinding in 1869 van celluloid, lang de meest gebruikte drager van het lichtgevoelig materiaal.

28

29

Kleur en chemie

Celluloid was oorspronkelijk voor heel andere doeleinden "uitgevonden" of beter "ontwikkeld". Lange tijd was ivoor de enige grondstof van biljartballen. Tot 1900 werden jaarlijks 12.000 olifanten gedood, enkel maar om aan de vraag naar biljartballen te voldoen! Daarenboven waren die ivoren biljartballen allesbehalve echt rond zodat de individuele bal het spel ernstig beïnvloedde.

+

+

+

+

Een rijke Amerikaan bood 10.000 dollar voor wie hem een beter en homogener materiaal kon bezorgen. Dat werd uiteindelijk de kunststof celluloid, een weliswaar zeer brandbare kunststof, bestaande uit cellulosenitraat (oorspronkelijk katoen en salpeterzuur), kamfer en alcohol. Celluloid was helder als glas, maar taaier dan leer. Je kon het in alle mogelijke kleuren aanmaken en dat in elke gewenste vorm. Naast biljartballen werden knopen, haarspelden en tenslotte ook de onderlaag voor fotografische film gemaakt van celluloid. Zelden heeft de ontwikkeling van een cultuuruiting zoveel te danken aan de uitvinding van een kunststof. Door de brandbaarheid van celluloid heeft vandaag polyester de rol ervan overgenomen in de film- en fotowereld.

! ew! w Ne ew! N

rmen

utersche

het en als je levisie he te e e d d n a m ing v oeilijk o e uitvind Je kan m t. Sinds d -tv is het medium b e h r u le oover k kleuren n. De intr - en later N geworde r is e ) jk zwart-wit 1 ri 7 ! g 9 n nd (1 aar bela w in ons la ns o v e alleen m r -t e n d n re o u N n kle jongeren e d t ductie va a d . geleden n hebben al zo lang it-tv gezie me de beeld-w rt a w z a nooit een an met n ermen)? t tv en d ch Hoe werk de bij computers olf e t een kath tz e e h m is ie d e e ip c k u n ie iq ri en (L id het p e klass D-scherm opboutie (want en naast elkaar: d c C L u d e w ro u p nre ort e nie een beeld en kleure estaan er twee so Tube) werkt en d een dat ze b y m a 2 e R 0 g 0 e 2 d st o a o Ann of Cath ben alv uis (CRT men heb destraalb y). De twee syste er elkaar. d ispla ast en on Crystal D untjes na p n je ri it wen u

mp TV- en co

?

rken rmen we utersche p elde d m n u co b n –tv- e drie ge t te a d ik ’, e ru n b o est ge ag aan d nenkan teeds me nlijk een ‘elektro erende la miljoen s sc g re o o n u fl n e lf eige ieke – e tgevoelig g een ha is. Dis is De klass op de lich laag heeft ruwwe estraalbu r) dus opge d u t o le rd th o a sk k w si a ie b D rm r e e t. h p n ie sc h n re met een sc (éé uren kleu n de buis nstralen in een kle del van additieve e tj n u elektrone an de voorkant va tp h r mid it van de Elk lic nt v lauw. Doo door de intensite noemd). b e g n kbij e ls binnenka n e e ix loupe vla rood, gro re kleur vormen, ok wel p eens een d u a puntjes (o drie basiskleuren o tb h (h ic n ez ere it de zowat elk te verand bouwd u daarmee an elkaar v je n te a h k ic z g p oor, mengin len ten o af waard ren zien). tronenstra beeldvlak an bewedrie kleu t e e d h n drie elek je e n p n lo sie v , dan ka Die strale id, de illu het scherm te snelhe ro aar een g d e m d O r doo dat ntstaat. o n e ld e n, wordt gende be eeld van te make rst’, dat is e db nde ‘verv bewegen r per seco e e k 5 2 beeld ntie. de freque

vervo op pa lg gina 30

Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving

het graad om frequentie e re W e . g o ld h e e n en ee rend b c’s zijn der flikke p en gebruik in in rm m e n n E e ch e r. rs ee Compute Dat geeft 5 Hz of m in erversen". van 60, 7 de norm: ") n e d beeld te "v an een frequentie e th h 768, ic x td n 4 v u 2 an eer 10 m luties ("p n so e spreken d r re e e re e dat nu m rdig hog tegenwoo kweg 600 x 800, is oogt. a p e v n a beeld rh plaats v et addiit van het te li a w k eneens m v e e t is rk wat d e w n beeldbu isplay) ke van ee chrystal d ra tsp id n r u u e p iq g e (l n iet la l klein cherm aar er is n pgebouwd uit hee Een LCD-s n enging m o m t aanneme n r rd u re o u le w k le tieve k paalde en et beeld e H e b n l. n e a e ro e ra g n st een nen el ka of elektro een rode, Iedere pix lijke oog enaamd. subpixels: g et mense e h ri ls t d e a ix it d p u r a d a jes, w lk u e echts o b sl p e r o g dicht alsof e ij is op n het lijkt ls zitten zo doordat h e e enkaix n n p o e tr id k ze e e le e. D ersch r geen e e is een blauw van elkaar kan ond rm e hting die D-sch eer rondverlic Bij een LC rg t. te zi ze niet m ch ts g over a a n la door ee gelijkmati op die p t l rd e ch e li ix ce t p u e n d h é é gepro en vloeifolie die ordt licht re miljoen e s en een e rd fj e a e ta m non: er w ts r subpixel. t doo kleine lich licht word cel is een it re D e . d middel lt bestaat uit Ie e . e geld door kte verd gestuurd re la ) e ls g rv a e t p st rd p ry o o C de nw iquid n passere alcellen (L zo’n cel ka bare krist ie bpixel. d su t e ch lk li e elheid én voor é , n re De hoeve o st si nden tran van duize

Kleuren die voor veiligheid zorgen Kleur om te zien Ken je die wagens met koplampen die een blauwachtig licht uitstralen? Het zijn meestal duurdere auto’s en het licht is wel bijzonder fel. Het zijn de zogenaamde xenonlampen die voor dit effect zorgen. Xenonlampen maken gebruik van een technologie die zorgt voor een hogere lichtopbrengst: meer licht bij een lager energieverbruik. Thans is de productie van die lampen nog relatief duur, zodat je ze voorlopig alleen op wat duurdere auto’s geïnstalleerd ziet. Maar massaproductie doet haar prijsverlagend werk wel. Net zoals lasers en de klassieke halogeenlampen die in auto’s gebruikt worden, maken xenonlampen gebruik van het principe dat bepaalde atomen fotonen (licht) gaan afscheiden wanneer ze worden geëxciteerd (in beweging gebracht) met hitte of elektriciteit. Het verschil tussen de onderscheiden methodes zit in de technologie en daar komt veel scheikunde bij kijken: het zit al in de namen xenon-, kwikdamp-, natriumlampen,…

Xenonlampen zijn vergelijkbaar met kwikdampen natriumdamplampen. Die ken je vooral als straatverlichting of als verlichting in sportstadions. De lampen verspreiden veel licht en gebruiken relatief weinig energie, maar het duurt even voor ze hun volle lichtsterkte bereiken, ze starten wat trager op. Het edelgas xenon is een belangrijk element in de technologie die dit euvel verhelpt. Klassieke gloeilampen hebben een geel-rood licht. Natriumdamplampen vind je in ons land langs de meeste autowegen: ze geven een erg geel licht af. Deze lampen, uitgevonden in 1932, doen het nog steeds erg goed. Kwikdamplampen, beter bekend als de TL-lampen, verspreiden dan weer een meer groen-blauwig licht, hoewel je ze voor de huiskamer ook in "warme" tinten kan verkrijgen.

30

31

Kleur en chemie

ing; bij verhitt t r e d n ra n te leur ve de hitte die van k orming aa diepv r Rood van s o ij o v m r o u n brandde n kleur veranderen ververhit raakt en een peStel je ee tem va eler o p te hoge ls een sp ekens die te lang o duiden a ct n u a a d verkeerst ro ie p d itjes t als het oetbaltru leur wijzig duiden; v rvan de k aa akking w vriesverp . rd bewaa ratuur is

keZij ontwik vandaag. rs me te p p e a d h n wetensc erschille v n e ij b rk e n w re . len nde re materia kleur vera rt bij 82 °C n die van e bijzonde geel kleu le jk r li a a e ri a n rg te e a d d o fm Aan an ro unststo eer dat v rbranden. evoelige k en polym zich ernstig zou ve e len hitteg l a u n r ns . Zo is e p een me ant van peraturen een fabrik tuur waaro r ra o e o p d t m ik te dan niet is ds gebru Dat is de en pot al wordt ree e l a f a o ri n te e v a dig Het m n te ge t is veelzij en om aa urpigmen kookpann le work t n e e H n . d kun opgewarm en de polymeren ducten, bruikbaar diverse pro ber. n a a d g e o v t en rub den toege , verf, ink ic st la p ld bijvoorbee

Kleur om te weten: spectroscopie Licht, en meer in het bijzonder kleuren, onthullen op meer dan één manier eigenschappen van de wereld rondom ons, van het microscopisch kleine tot de sterren in het heelal. Spectroscopie is de techniek die natuurkundige en chemische informatie over een product achterhaalt aan de hand van het kleurenspectrum dat die stof uitstraalt wanneer je ze bijvoorbeeld verhit. In andere gevallen onderzoeken ze de golflengten die de stof opslorpt uit een invallende bundel. Het feit dat elk chemisch element en elke chemische verbinding een eigen kenmerkend spectrum heeft, ligt aan de basis van een hele reeks boeiende analysemethoden. Net zoals de set vingerafdrukken van iedereen uniek is, kan je chemische producten herkennen aan hun spectrum. Met de spectroscopische analysemethoden kan je van een onbekend product heel wat te weten komen, soms zelfs de volledige identiteit. Je kan ook productstalen in een chemische fabriek onderzoeken om te zien of wat er geproduceerd wordt aan de kwaliteitsnormen beantwoordt.

Spectroscopie en allerlei aanverwante technieken zoals infraroodspectroscopie, massa-spectrometrie en spectrofotometrie zijn onmisbare instrumenten geworden in de hedendaagse wetenschap.

!

!

Je kan er de leeftijd van sterren mee achterhalen en de samenstelling van de dampkring rond planeten bepalen. Zelfs DNA-onderzoek berust voor een deel op deze wetenschap. Kleur en technologie: de mens kleurt zijn omgeving

Kleuren voor kunst en restauratie In musea, kerken en privécollecties staan de mooiste kunstwerken langzaam maar zeker van uiterlijk te veranderen. Dat komt door de verfstoffen, vernis en bindmiddelen die de schilders in de loop der eeuwen hebben gebruikt. Kunstenaars en ambachtslui maakten kleurmiddelen op basis van verfpigmenten die zij fijnwreven met olie, was, ei en andere veelal organische bestanddelen. Onder invloed van licht, klimaat en luchtvervuiling verandert de chemische structuur van die stoffen, waardoor het schilderij of beeld veel van zijn pracht kan verliezen. Om deze kunstwerken correct te kunnen restaureren proberen wij eerst heel wat kennis te vergaren rond de stoffen waaruit de destijds gemaakte verf bestaat. Wetenschappers en historici stappen als het ware in een tijdmachine van de chemie. De schilderijen worden onderzocht met speciale technieken, zoals infrarode spectrometrie en X-straaldiffractie, waarmee je de samenstelling van een schilfertje verf kan vaststellen. Maar ook de schaarse kleurrestanten op stenen beelden onderzoeken de wetenschappers. De figuren in bijvoorbeeld de portalen van heel wat gotische kathedralen hebben er niet altijd kleurloos bijgestaan. Door middel van kleurenprojectie trachten we alvast tijdelijk om de kleurenrijkdom van weleer tot leven te brengen. Maar voordat de lichtkunstenaars met hun werk konden beginnen, hebben geschiedkundigen en chemici een oordeelkundig besluit gemaakt van hoe de beelden er kleurgewijs waarschijnlijk hebben uitgezien.

en

sted Kleuren voor fraaiere

ar Om ze echter zo leefba . ng vi ge om ef le de nnen exe maar boeien tijds met succes te ku s De stad is een compl de nd ta de n ge te de strijd vatie nodig. mogelijk te houden en iing, restauratie, reno aa rfr ve de en ur td or winnen, is vo r lking te en de plaatselijke bevo Om de beleidsmensen rf – met ve e uw nie n paar wolkjes demonstreren wat ee den, ontste re aie fra or vo – kunnen veranciers inspiratie aangebracht –le en n de verffabrikanten n in verwikkelden en sponsorde cte oje tpr oo pil jaren meerdere e tst laa de d lan s zeker on kan in rdig en t resultaat is merkwaa d de sta schillende steden. He de van ral waar de grauwheid navolging krijgen, ove igt. levenskwaliteit bedre gebouwen en k niet ideaal: hoeveel Teveel kleur is dan oo de veelor do worden niet ontsierd wijken in onze steden r aa lisw we en" (graffiti) die kleurige "handtekening t thuisnie en ats pla die op en maar artistieke kracht bezitt

dt hier echter alwee horen? De chemie bie van nde basisbehandeling oplossingen. De passe nwe ge on t da gt ervoor de gebouwengevels zor le pe sim ef ati rel t een ste "kunstwerken" me in weer hersteld worden g lin de an eh ntb ge ter de . zag ag twerper ze gra de staat zoals hun on

?!

?!

Terracotta-soldaten bedreigd door schimmels Het wereldberoemde Terracotta-leger van het Chinese Xian bestaat uit meer dan 8000 soldaten in gebakken klei. Het werd in 1974 ontdekt en is inmiddels uitgegroeid tot een van de meest bezochte toeristische bezienswaardigheden in China. De Terracotta-soldaten waren allemaal gekleurd, sommigen hadden zelfs groene gezichten. Toen ze gemaakt werden, 2000 jaar geleden, was er geen synthetische verf, en waren de verven op basis van bijvoorbeeld eieren. Vanaf 1994 verschenen er verontrustende berichten over schimmels die de beelden aantastten. De Chinese archeologen deden er alles aan om de beelden tegen deze invasie van schimmels te beschermen, maar op een aantal moeilijke soorten kregen ze geen vat. Een Belgisch farmaceutisch bedrijf dat zeer goed thuis is in de wereld van schimmelinfecties, kwam ter plaatse. Het ontwikkelde "op maat" en met succes anti-schimmelproducten die evenwel de originele organische kleurmiddelen intact laten.

32

33

La chimie colore la vie

7_ Kleur - mijlpalen in de geschiedenis rlijk vet, r. - De mens mengt die 30000 - 10000 v. Ch uit gele, n nte t inheemse pigme been en houtskool me . Met die ken ma te n kleurmiddele bruine en rode klei om aa gen ngeroemde rotsschilderin stoffen werden de be in Frankrijk bijvoorbeeld Lascaux bracht in de grotten van . and Altamira in Spanje naren 4000 V. Chr. - Egypte muren met waterverf.

erde schilderen op geplaast

alcohol. bruikt verf op basis van 500 V. Chr. - China ge rken met en en Byzantijnen we 200 - Romeinen, Griek evoerd, om lokale productie als ing pigmenten, zowel uit . ken kunstwerken te ma huizen te schilderen en op perkan illustraties gemaakt 500 - In Europa worde basis voor de verf. ment met eiwitten als t olieverf. rdt hout beschermd me 1200 - In Engeland wo dolie e toepassing van lijnzaa Dit is de eerste gekend . rdt algemeen gebruikt 1500 - Olie op doek wo staat uit de ontdekt dat wit licht be 1665 - Isaac Newton um. kleuren van het spectr de 18de worden gebruikt om in 1700 - De stoffen die verkrijgen, te ) od rro iljoen (helde eeuw de kleurstof verm ement 51 eikunde: antimoon (el lezen als een cursus sch dium, ikjo eljev), kwiksulfide, kw in de tabel van Mend koolteer, … iel voor ontwerpt een kleurenw 1790 - De Brit Movwell nog is Dit . uw d, groen en bla comlicht met de kleuren roo en isie ev tel bij g uropwekkin steeds de basis van kle putermonitors. chrijven m van de fotografie (“s 1822 - De geboortedatu schreven eerd in 1822 en toege met licht”) wordt gesitu en data n . (ook andere name aan de Fransman Niépce circuleren). dent Perkin e Britse scheikundestu 1856 - De achttienjarig . Hij onttof urs kle een synthetische produceert als eerste koolteer van sis ba op n kan make dekt dat je kleurstoffen eïne uv tof aniline purper of ma en ontwikkelt de kleurs in zar Ali in Madder Lake en (andere namen: Alizar Crimson).

rdt geboren. n de kleur magenta wo 1859 - Het jaar waari Italië. in r naam aan een plek Het ontleende zijn/haa hijf, een twikkelt de Nipkow-sc 1884 - Paul Nipkow on TV. p in de uitvinding van belangrijke eerste sta tdekt de r Friedrich Reinitzer on 1888 - De Oostenrijke . en rm he -sc LCD sis van vloeibare kristallen, ba door de e vertoning van een film 1895 - Eerste publiek Parijs. gebroeders Lumière in de grondbeFerdinand Braun legt 1897 - De Duitser Karl latere beeldkathodestraalbuis (de ginselen vast van de buis van de TV). kleurenfotografie. 1903 - Uitvinding van rst TVmonstreert voor het ee 1925 - De Brit Baird de m. tee sys ch t een mechanis beelden gemaakt me Sharp" eelfilm in kleur "Becky 1935 - De eerste langsp wordt vertoond. Engeland. dingen in Duitsland en 1935 - Eerste TV-uitzen een elt ikk tw on rn I.G. Farben Het Duitse chemieconce de , ide rox ijze ine bru van het kunststoftape, voorzien . nd ba eo vid - en voorloper van de audio opie. maken de eerste fotok 1938 - De Amerikanen urenLogie Baird stelt de kle 1938 - De Schot John televisie op punt. de digitale computer. 1944 - Uitvinding van ). n-tv uitzendingen (VS 1953 - Begin van kleure voor ratie van videorecorder 1958 - Eerste demonst kleuren. nteel LCD-scherm. 1968 - Eerste experime n-TV in België. 1971 - Start van kleure nt. opieerapparaat verschij 1973 - Eerste kleurenk ten. -TV in de Verenigde Sta 1993 - Start breedbeeld

Kleur - mijlpalen in de geschiedenis

!

Kleur is van iedereen!

black" (*) r - as long as it is lo co y an in e bl maar zwart is" "Availa kleur, zolang het ke el in ar ba ijg (*) "Verkr

reik auto ook in het be de e di el rie st du nry Ford, de in n esthetische spireerd door ee ïn praak komt van He ts ge ui et e ni ld as ge w eu t vl rf voor zwar Deze ge elst drogende ve sn Fords keuze voor . de ht – ac br 08 19 en in ijk – -r van de niet t feit dat zwart mpelweg door he si r aa chemie dus. m , ur ke or vo perking door de be n Ee . as w kt de eigenschap metaal op de mar n kleur was lang va n ke re tb on t t begin : he te merken. Aan he n luxeproduct. Of n ee va g ng ni la ei er w ze er s idr ze Kleur bleef du nu zich op kleurm ht nog vandaag maa ric is k ar oe Da rz . de en on ng di ezig. Heel wat van ‘goedkope’ zichtshoek . r prominent aanw eu kl is uw digheden of de ge ee an e st om de van de 21 ng la ge t veranderen naar maar delen die van tin eproductie, denk nr re eu kl de in ndelijk maken eld verderzetten verder milieuvrie zal zich ongetwijf ds g in ee st er t lis he ta gi is s di Ook de dere tenden film. Nog een an noeg. aan fotografie en . Uitdagingen ge en rv ve en en kk van inkten, la e verdienste rd. Dat is een grot ee tis ra oc m de ge r is oeksmensen. van iedereen, kleu inders en onderz tv ui le Kleur is inmiddels ve n va t emisch vernuf van vooral het ch

Met dank aan vo lgende organisa ties en bedrijven voor het ter beschikk ing stellen van informatie en illustratiemateria al: Agfa-Gevaert N. V. (pagina’s 28, 32 -33) Analis S.A .-N.V. (p agina 31) Etn. Gebroeders Cappelle N.V. (pag ina’s 14-15) DuPont de Nemou rs S.A .-N.V. (pag ina’s 26 -27) Haverals Wesley (pagina 27) Indaver N.V. (pag ina’s 6, 30 -31) Janssen Pharmac eutica N.V. (pagin a 32) L'Oréal S.A .-N.V. (pagina’s 4-5) Philips Belgium N.V.-S.A . (pagina’s 28-29) Sint-Theresiacolle ge – Kapelle-o/d -Bos