Kijkend naar de Vulkaan

Kijkend naar de Vulkaan

B.Ch. van Ee-Stubert

-2-

Inhoudsopgave Lijst met Fotos .................................................................................. 5 Even Voorstellen ............................................................................ 13 Intermezzo 1:Foto‟s uit de Den Helder tijd .................................. 27 Voor de oorlog ............................................................................... 49 Intermezzo 2: Foto‟s uit Indië ..................................................... 82 In de oorlog .................................................................................. 110 De Kamptijd ................................................................................. 126 Dagboek: Moentilan (Midden Java)............................................... 136 Intermezzo 3: illustraties uit de oorlogstijd ................................ 177 Dagboek: Geen oorlog meer… ..................................................... 195 Dagboek: BERSIAP! .................................................................... 197 Gezinshereniging........................................................................... 211 Naschrift: Storm in de Golf van Biscaye ........................................ 222 Hoe nu verder? ............................................................................. 226 Intermezzo 4: Foto‟s van na de oorlog ...................................... 232 Epiloog ......................................................................................... 242

-3-

-4-

Lijst met Fotos 1. Doopbewijs Albertus Charles Stubert .......................................... 13 2. Charles & Jan Stubert 1907 ......................................................... 14 3. Opa Stubert januari 1918 ............................................................ 15 4. Opa Stubert Soerabaja 1922 met verlovingsring .......................... 17 5. Exploratietocht Nieuw Guinea .................................................... 18 6. Gecombineerde verlovingsfoto 1922 ........................................... 19 7. Bep en Charles 1927 ................................................................... 20 8. Familie 1928 ............................................................................... 21 9. Kombuis Den Helder met Chef De Nies ...................................... 22 10. Zomer 1929 met Nico Mooij ..................................................... 23 11. K-18 in marsepein ..................................................................... 25 12. Met bamboehoed in 1919 .......................................................... 26 13. Oma Rijke met Tante To en neven ............................................ 27 14. Veerboot naar Texel 1922 ......................................................... 27 15. Tante To van Hal 1900 ............................................................. 28 16. Soerabaja 1922 ......................................................................... 29 17. SS Koningin der Nederlanden 1923 ........................................... 30 18. Bep 1927 .................................................................................. 30 19. Aan het strand met de heer De Nies ........................................... 31 20. Met de baker zuster Aales 1928 en foto voor pappa in Indië ...... 31 21. Moeder (met pothoed) trots op kind en kinderwagen................. 32 22. Zomer 1929 .............................................................................. 33 23. Soerabaja 1929 auto van Niek Mooij......................................... 34 24. Chinese tempel Singapore 1928 ................................................. 34 25. Pa op bezoek in Soerabaja ......................................................... 35 26. In de marinekazerne Soerabaja 1929 ......................................... 36 27. Keukenploeg Zeven Provinciën 1929......................................... 37 28. 1929 statieportret ...................................................................... 38 29. Familie uit Amsterdam aan het strand 1929 ............................... 39 30. De postbrug in Den Helder, winter 1929 ................................... 40 31. Familieportret 1930 ................................................................... 40 32. Pa weer beter na buikvliesontsteking, Aarhuus Denemarken ...... 41 33. 23 mrt 1934 Sergeant-Kok Stubert! .......................................... 41 34. Vertrek familie Mooij ................................................................ 42 -5-

35. Strand 1934 .............................................................................. 42 36. Poppenhuis ............................................................................... 43 37. Met Mees.................................................................................. 43 38. Kind van de zee......................................................................... 44 39. Badmode 1935 .......................................................................... 44 40. Huis van Limburg Stirumstraat Den Helder 1935 ...................... 45 41. Familie aan het strand 1936 ....................................................... 46 42, Familie Mooij op weg naar Curaçao .......................................... 47 43. Aan boord van de De Ruijter ..................................................... 47 44. Indienststelling hms de Ruijter 26 sept 1936 .............................. 49 45. Het Huwelijk! ........................................................................... 50 46. Aan boord van de De Ruijter 11-01-1937 .................................. 51 47. Opa in de Krant! ....................................................................... 53 48. De Johan van Oldenbarnevelt .................................................... 54 49. Aan boord van de Johan 1937 ................................................... 55 50. Aan boord van de Johan 1937 ................................................... 56 51. Het Nieuwe Huis....................................................................... 58 52. Bep en de Baboe Tipa ............................................................... 59 53. Moortje het eiervrouwtje. .......................................................... 60 54. Een Hollands Interieur .............................................................. 62 55. De 5e hands fietsen met blokken ............................................... 64 56. Statiefoto voor het thuisfront .................................................... 65 57. Klaar voor het Bal Masqué ........................................................ 68 58. Het Bal Masqué ........................................................................ 68 59. Duitsers „verplicht‟ op vakantie. ................................................ 69 60. Kijken naar de vulkaan .............................................................. 70 61. Moeder in uniform heeft Rode Kruisje gehaald. ......................... 72 62. MULO in Soerabaja 1941 ......................................................... 75 63. De De Ruijter in de afbouwperiode, 1936 .................................. 82 64. Dogkar in 1937 ......................................................................... 82 65. Moeder met Floor Meijer, Soerabaja 1936 ................................ 83 66. Beatrix! ..................................................................................... 84 67. En de feestverlichting... ............................................................. 84 68. 5e klas school met de bijbel "Ketabang"1938/39 ........................ 85 69. Een politieagent regelt 'het verkeer' ........................................... 85 70. De bemanning van de De Ruijter, 4 mei 1939 ............................ 86 -6-

71. Doing the Lambeth Walk .......................................................... 86 72. Pa met de keukenbrigade ........................................................... 87 73. Op weg naar Selecta ................................................................. 87 74. 1938 Vakantie Selecta ............................................................... 88 75. 1938 Vakantie Selecta ............................................................... 88 76. 1938 Vakantie Selecta ............................................................... 89 77. 1938 Vakantie Selecta ............................................................... 89 78. 1938 Familie Vorstman naar Nederland ..................................... 90 79. 1938 Familie Vorstman naar Nederland ..................................... 90 80. 1938 Familie Vorstman naar Nederland ..................................... 91 81. 1938 Uitzwaaien familie Vorstman ............................................ 91 82. 1938 Mijn verjaardag! ............................................................... 92 83. 1938 Grootouders op vakantie in Bergen NH ............................ 92 84. Familieportretje... ...................................................................... 93 85. 1939 Motorcontrole voor de steile rit naar Sarangan ................. 93 86. 1939 Hotel Bergmeer in Sarangan ............................................. 94 87. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 94 88. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 95 89. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 95 90. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 96 91. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 96 92. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 97 93. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 97 94. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 98 95. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 98 96. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 99 97. 1939 Vakantie Sarangan............................................................ 99 98. 5-Augustus 1939 geboorte princes Irene ................................. 100 99. Chocoladewikkel tgv geboorte princes Irene ........................... 100 100. Koninklijke familie naar Canada ............................................ 101 101. Dierentuin Soerabaja 1939 .................................................... 101 102. De eerste hoge hakken 1940 .................................................. 102 103. Mevrouw de Nijs en de buurkinderen .................................... 102 104. 1941 Oom Leo met verlof in Sydney ..................................... 103 105. 1941 Oom Leo met verlof in Sydney ..................................... 103 106. 1941 Vakantie Sarangan........................................................ 104 -7-

107. 1941 Vakantie Sarangan........................................................ 105 108. 1941 Vakantie Sarangan: vissen ............................................ 106 109. 1941 Vakantie Sarangan te paard .......................................... 106 110. 1941 Vakantie Sarangan met Piet Kesteloo ........................... 107 111. 1941 Vakantie Sarangan: zwaveldamp................................... 107 112. 12-12-1941 Henk Tuyt komt op voor zijn dienstplicht in Bandoeng .............................................................................. 108 113. 1941 De Oranje in Sydney omgebouwd tot rode kruis schip .. 108 114. Bep vlak voor de oorlog soerabaja 1941 ................................ 109 115. Pendaftaran 1942 .................................................................. 177 116. Achterkant Pendaftaran ......................................................... 177 117. Januari 1943 Japanse Guldens ............................................... 178 118. 1943 modetekening voor naaiatelier ...................................... 179 119. Januari 1943 Geboorte Margriet in Canada ............................ 180 120. September 1943 Moentilan 1 ................................................. 181 121. September 1943 Moentilan 2 ................................................. 181 122. 1943 Plattegrond Moentilan .................................................. 182 123. September 1943 Moentilan, Djalan Kartini ............................ 182 124. September 1943 Moentilan kerk ............................................ 183 125. Tekening Moentilan: melden met de melk .............................. 184 126. Tekening Moentilan: Patjol Ploeg .......................................... 185 127. Moentilan 1945: tekening voor verjaardag moeder ................ 186 128. 1945 Moentilan, tekening moeder in uniform ......................... 187 129. Moentilan, tekening ............................................................... 188 130. Moentilan, tekening op achterkant prentbriefkaart ................. 189 131. 21 augustus 1945 Banjoe Biroe kamp 12 ............................... 190 132. Plattegrond Banjoe Biroe kamp 12 ........................................ 191 133. Ghurka! ................................................................................ 192 134. Kukri's .................................................................................. 192 135. Hoofdgebouw Moentilan 1944 .............................................. 193 136. Corvee Kali Lamat in Moentilan ............................................ 194 137. Overgave Japanners in Singapore .......................................... 194 138. Batavia 1946 ......................................................................... 232 139. 1946 HBS klas 2C................................................................. 232 140. An Besuyen in 1946 en Bep vlak na de Bersiap tijd............... 233 141. Batavia 1946 met Hans Heppener .......................................... 233 -8-

142. De Japon die niet Kon... ........................................................ 234 143. Batavia 1946, Hans Heppener ............................................... 235 144. Huwelijk Willem Creteer en Henny. Batavia 1947 ................. 235 145. Geboorte Maria-Christina (Marijke) 18-02-1947 ................... 236 146. De Oranje 1947 ..................................................................... 236 147. Bep in Nederland 1947 .......................................................... 237 148. De jurk zoals hij uiteindelijk WEL kon .................................. 238 149. 1947 ..................................................................................... 239 150. Overbruggingsklas HBS Amsterdam 1947 ............................. 239 151. 1947 Dam, Amsterdam (let op de padvinders!) ...................... 240

-9-

- 10 -

Opgedragen aan: Mijn Vader, die op mij de liefde voor Indië overbracht. Mijn Moeder, hard werkende Rode Kruis medewerkster, steun en toeverlaat voor vele kampgenoten maar bovenal voor mij. Mijn echtgenoot Jan, en mijn kinderen Martien en Albert, voor hun betrokkenheid met mijn Indisch verleden.

`s-Hertogenbosch, mei 2007

- 11 -

- 12 -

Even Voorstellen Even voorstellen, zodat u weet, over welke personen dit verhaal gaat. Albertus Charles Stubert, geboren te Amsterdam op 09-11-1899 Jacoba Maas, geboren te Anna Paulowna (N.H.) op 20-06-1902 Bertha Charlotte Stubert, geboren te Den Helder op 14-05-1927. Mijn Vader, A.Ch.Stubert, had één eigen broer: Jan Debert Stubert. Zijn moeder was gescheiden en hertrouwde met de heer Rijke. Uit dat huwelijk werden drie zoons geboren: Jo, Wim en George.

1. Doopbewijs Albertus Charles Stubert

- 13 -

2. Charles & Jan Stubert 1907

Papa had twee passies: Indië en de zee. Hij werkte al heel jong mee in de zaak van Vader Stubert (behangen en stofferen. Hij moest immers het vak leren. Het zinde Pa helemaal niet en op een gegeven moment monsterde hij stiekem aan op de wilde vaart en was zoonlief verdwenen tot verdriet van zijn ouders. Het leven aan boord was hard en van Pa's romantische dromen bleef maar bitter weinig over. Toen zijn schip Amsterdam weer eens aandeed kwam hij met hangende pootjes en zeer schuldbewust weer thuis. Terug naar de zaak, maar dat was ook niet alles. Hij zeurde net zolang tot hij naar de Marine mocht en op 15 januari 1918 trad hij in dienst als lichtmatroos. Maar welk dienstvak? De keus was gauw gemaakt: kok! Hij volgde een spoedcursus op de Amsterdamse Huishoudschool (de Marine kende toen nog geen eigen opleiding). Het beviel hem uitstekend, ook al was hij de enige jongen tussen de meisjes. Na het behalen van het felbegeerde diploma wilde hij - als het even kon - naar Indië, maar de eerste wereldoorlog woedde nog en hij moest toestemming van zijn - 14 -

ouders hebben. Die kreeg hij gelukkig, ook al kreeg zijn Moeder angstige visioenen van schepen, die op mijnen liepen of in de grond geboord werden. En zo vertrok Pa vol goede moed op 20 juli 1918 a/b van Hr Ms "Hertog Hendrik" op weg naar het grote avontuur. Zijn ouders bleven bezorgd achter, ze hadden nu alleen nog maar een foto van hun oudste zoon met een geweer, bijna langer dan het joch!

3. Opa Stubert januari 1918

- 15 -

De reis verliep zonder incidenten. Pa genoot, al werd hij niet met fluwelen handschoenen aangepakt. In de kombuis had hij een goede leermeester, streng, maar rechtvaardig. Pa leerde snel, maar had natuurlijk ook zijn kwajongensstreken. En dan het grote moment: Sabang in zicht, ze waren in Indië! Pa kwam in een wondere bonte wereld terecht met heel verschillende mensen, volkeren waar hij geen weet van had. Het wende snel, dit was immers wat hij altijd gewild had! Twee jaar doorkruiste hij de archipel en wist hij al heel gauw dat hij weer terug zou komen; dit land deed hem heel veel. In december 1920 voer hij thuis, weer met de "Hertog Hendrik". Terug in Den Helder leerde hij mijn Moeder kennen, varende met het MOK-bootje van het Marinevliegkamp op Texel naar Den Helder. Als gedienstige van een officiersfamilie mocht zij mee varen. Het klikte tussen die twee en dat is altijd zo gebleven, al was het af en toe zwaar weer. Mijn Vader was een echte Bourgondiër, een levensgenieter eerste klas. Mijn Moeder was heel anders. Ze kwam uit een goed Katholiek gezin met acht kinderen. Haar Vader was boerenknecht in Anna Paulowna waar zij ook geboren werd, maar het gezin verhuisde al gauw naar Texel waar meer werk zou zijn. Haar Vader werkte keihard en haar Moeder had de handen vol aan het gezin en de grote moestuin. Op school deed Moeder het heel goed, maar verder leren was er niet bij; er moest geld in het laatje komen. Op haar twaalfde jaar kwam zij voor dag en nacht in dienst bij een hotelhouder in Den Burg. Zij leerde er veel, maar jaren later sprak zij nog met afschuw over de was, die zij 's winters uit het koude sodawater moest halen. Haar handen bevroren zowat! Na een paar jaar kon zij zich verbeteren. Zij kwam in dienst bij een jong gezin, de Vader was een Marineofficier en de Moeder kwam uit Indië, waar zij onderwijzeres was geweest. Ook hier was het hard werken, maar het was er veel gezelliger. Moeder kwam zelfs aan sparen toe, in tegenstelling tot mijn Vader, die het woord "sparen" niet in zijn woordenboek had staan.

- 16 -

4. Opa Stubert Soerabaja 1922 met verlovingsring

- 17 -

Om zijn financiën weer wat op peil te brengen vertrok Pa op 9 november 1921, notabene op zijn verjaardag, weer naar de Oost. Dit keer was er niet de spanning van het op weg zijn naar het volkomen onbekende land, het werd nu een blij weerzien. Toch duurde deze term hem te lang, want hij miste zijn Koosje en hij moest brieven schrijven, waar hij een vreselijke hekel aan had. Toch genoot hij met volle teugen, had een gezellig stel vrienden en ze trokken er vaak op uit. Met zijn schip ging hij naar Nieuw Guinea en mocht een keer mee op een korte exploratietocht. Een groot deel van Nieuw Guinea moest n.l. nog in kaart gebracht worden. Hij voelde zich als een kat in een vreemd pakhuis, maar baande zich vastberaden een weg door het dichte oerwoud en hij vond het achteraf prachtig en kon er zeer smeuïg over vertellen.

5. Exploratietocht Nieuw Guinea

- 18 -

In November 1923 aanvaardde hij de thuisreis met het s.s. "Koningin der Nederlanden", een passagiersschip. Ook dit was een belevenis, want mijnheer was nu passagier en dat beviel hem heel goed. Hij moest wel wat corveediensten doen, maar dat deerde hem niet. In het koude Den Helder zag hij dan eindelijk zijn geliefde Koosje weer. Wat een thuiskomst! Er was één minpuntje: mijn Vader had maar heel weinig gespaard, zodat er niet direct getrouwd kon worden. Dat werd uitgesteld tot 24 december 1924. Zij trouwden voor het kantongerecht, want de ouders gaven geen toestemming voor dit huwelijk. Mijn Moeder was immers Rooms Katholiek en mijn Vader Nederlands Hervormd, dus dat kon helemaal niet. Zo ging dat in die dagen. Het was dus geen feestelijke dag. Pa trouwde in uniform en Ma droeg een geruit mantelpakje met een bouquet theerozen. De trouwfoto ontbrak helaas.

6. Gecombineerde verlovingsfoto 1922

Moeders jongste zusje hield contact met haar (waarschijnlijk stiekem), maar schreef wel op de enveloppen: "Aan Mej. Maas p/a dhr Stubert"! Gelukkig verbeterden de verhoudingen weer, maar er bleef toch altijd iets van hangen. - 19 -

Mijn ouders huurden een huisje in de Van Limburg Stirumstraat in Den Helder. Het werd geleidelijk aan ingericht. Moeder was zielsgelukkig als zij weer iets kon kopen. Op 31 Januari 1925 werd Pa bevorderd tot korporaal kok, een hele vooruitgang. Op 14 Mei 1927 werd ik geboren. Mijn ouders waren dolgelukkig met hun eersteling. Ik werd met de "helm op" geboren, iets bijzonders en bovendien was het na werktijd, daarom zou ik nooit hard hoeven te werken verkondigde de baker. Nu, werk was er genoeg: mijn Vader had van de zenuwen de petroleumlamp laten loeven, zodat een muur onder het roet zat.

7. Bep en Charles 1927

Pa genoot van zijn dochter, maar werd toch weer onrustig en vertrok voor de derde keer naar Indië in Maart 1928 aan boord van het s.s. "Indrapoera". Deze term verliep gladjes. Zijn beste vriend en buurman - 20 -

was daar ook. Zij huurden wel eens een auto en trokken dan de bergen in en genoten van de schitterende natuur. Af en toe verzond hij een pakje met o.a. coupons zijde, waarvan dan net een jurkje voor mij kon worden gemaakt. Moeder was trots op haar werk en werd woest over opmerkingen uit de buurt, zoals: "Een korporaalskind hoort niet in zijden jurkjes rond te lopen". Over rangen en standen gesproken!

8. Familie 1928

In Juni 1930 kwam Pa weer terug. De naam van het schip wordt in de Staat van Dienst niet genoemd. Ik herkende hem niet meer, was bang van "de vreemde man" en liep naar de foto van Papa, dat was hem immers! Gelukkig was het ijs snel gebroken.

- 21 -

9. Kombuis Den Helder met Chef De Nies

Op 28 Juli 1930, kennelijk na een maand verlof, werd Vader geplaatst op de Onderzeedienst. Op de duikboten voelde hij zich thuis, heel wonderlijk voor een man, die zo van de ruimte om zich heen hield. Het ging er toen nog gemoedelijk aan toe. Pa kon daar smakelijk over vertellen, bijv. over de trek in croquetten van de commandant. De kok had daar wel zin in, maar had ook wel oren naar een paar uurtjes duiken; daar stond nl. een premie op. Hij kreeg het voor elkaar en de croquetten smaakten uitstekend. Later heb ik vele malen het beproefde recept van mijn Vader gemaakt! Ik moest dan altijd denken aan Pa's verhaal. Vader werd nog ettelijke malen overgeplaatst op, zoals hij het noemde, "een varend scheepje", zoals de "Banckert" en de "Hertog Hendrik". Moeder was dus heel vaak alleen en bofte, dat haar buren ook haar beste vrienden waren en ze had de zorg voor mij. Ik mocht niet naar de kleuterschool, want dat waren allemaal "snottebellenkinderen" en bovendien speelde ik toch met de buurkinderen, die ook niet naar dat schooltje mochten. In de - 22 -

schemering las Moeder altijd voor. Dat vond ik gezellig, maar dat schemeren vond ik vreselijk. Ik had een rijke fantasie en zag allerlei spookbeelden in de voorbijdrijvende, akelig donkere wolken. Moeder deed dit om licht te sparen. Het was crisistijd, de salarissen waren bepaald niet hoog en overal moest bezuinigd worden.

10. Zomer 1929 met Nico Mooij

Al jong mocht ik naar OKK, een gymclub met de mooie naam "Oefening Kweekt Kunst". Ik had het daar erg naar mijn zin. Bovendien kon ik in September 1933 eindelijk naar school. Moeder had mij aangemeld op de Opleidingsschool aan de Parallelweg. Zij vond, dat ik zoveel mogelijk moest leren en het verder zou brengen dan zij ooit gekund had. Het was niet ver lopen (Moeder liep vroeger een uur naar school). Zij vond dan ook, dat ik een Zondagskind was. In de eerste klas had ik een schat van een juffrouw, mw. Timman. Zij vond, dat ik niet schreef, maar de letters tekende. In de tweede klas bofte ik niet met de juffrouw. Zij was erg streng en sloeg met een Spaans rietje op je handen als iets haar niet zinde. Tot ons verdriet ging zij mee naar de derde klas. We waren dan ook blij naar de vierde klas te kunnen. Daar zwaaide mijnheer Westenberg de scepter, een heel aardige man. - 23 -

Thuis veranderde ook het een en ander. Vader was in 1934 bevorderd tot sergeant kok en dus zaten we wat ruimer in de financiën. De gaslamp verdween en we kregen electrisch licht. Geen gedoe meer met olielampjes als we naar boven moesten. Pa kreeg nog steeds te horen hoe hij die lampjes had laten loeven, zodat alles beroet was en dat juist op het moment dat ik geboren moest worden! Wat een gemak. Je drukte maar op een knopje en je had licht. Er kwam een nieuw servies met gouden randjes, een hartewens van Moeder. Ik vond het prachtig. Toch had Moeder nog een groot verlangen. Ze had een hekel aan ons "toilet", een ouderwetse poepdoos, wel heel keurig met een glimmend gewreven houten deksel gesloten en door te spoelen met een emmer water, maar toch niet ideaal en de waterclosets waren in opkomst. De huisbaas vond dat allemaal maar nieuwerwetse onzin en het ging dus niet door. Wel kregen we een radio en dat was een hele verandering. Dat bracht nog eens leven in de brouwerij. Ik had de meeste aandacht voor de kinderuurtjes en AVRO's kinderkoor met Jacob Hamel. Minder leuk vond ik de Zondagse voetbalwedstrijden. Dan werden de kinderen naar buiten gestuurd, want die maakten teveel lawaai en verstoorden het boeiende commentaar van Han Hollander. Eén ding bleef ik vervelend vinden. Voor schooltijd moest ik nog al eens een boodschap doen bij Buter, de kruidenier. Dat op zich was niet erg, maar hij woonde in één van de weinige straten waar ze nog "poeptonnen" hadden. Die werden regelmatig opgehaald en geleegd, maar ik werd altijd misselijk van de stank. Ik was 's morgens toch al een slechte eetster, maar op de ophaaldag van de tonnen scheelde het niet veel of ik moest overgeven. Moeder vond dat maar kinderachtig. Feest was het als Vader terug kwam van zee. Hij nam dan altijd cadeautjes voor ons mee en gebakjes! Op een keer had hij poppenmeubeltjes meegebracht uit Madeira, heel snoezig van riet gevlochten. Voor Moeder mooie lingerie, maar ze vond dat veel te wuft. In November 1934 werd Pa op het wachtschip bij Willemsoord geplaatst. Dat vond ik gezellig, want dan was hij bijna elke avond thuis en als hij Zondagsdienst had mocht ik wel eens mee. Ik werd dan - 24 -

door de koks schandalig verwend, want ik vond het eten aan boord veel lekkerder dan thuis. De spoelingboer kwam het overtollige eten ophalen voor de beesten, maar voor hem schoot er ook wel het een en ander over. Het wachtschip was een houten oorlogsschip uit de negentiende eeuw, een zg. ramschip, dat vijandelijke schepen moest rammen en zo mogelijk tot zinken brengen, maar dat was gelukkig nooit van toepassing geweest en het schip was nu eigenlijk met pensioen. Pa werd weer eens bij de onderzeedienst geplaatst en maakte een reis mee met de beroemde heer Vening Meinesz, een geodeet, die moeilijke en ingewikkelde onderzoeken deed op het gebied van aantrekkingskracht van de aarde, zwaartekracht van het water en nog veel meer. De bemanning snapte er niet veel van, maar het zou wel van belang zijn. Later maakte hij de beroemde reis met de K18.

11. K-18 in marsepein

- 25 -

12. Met bamboehoed in 1919

- 26 -

Intermezzo 1:Foto’s uit de Den Helder tijd

13. Oma Rijke met Tante To en neven

14. Veerboot naar Texel 1922

- 27 -

15. Tante To van Hal 1900

- 28 -

16. Soerabaja 1922

- 29 -

17. SS Koningin der Nederlanden 1923

18. Bep 1927

- 30 -

19. Aan het strand met de heer De Nies

20. Met de baker zuster Aales 1928 en foto voor pappa in Indië

- 31 -

21. Moeder (met pothoed) trots op kind en kinderwagen

- 32 -

22. Zomer 1929

- 33 -

23. Soerabaja 1929 auto van Niek Mooij

24. Chinese tempel Singapore 1928

- 34 -

25. Pa op bezoek in Soerabaja

- 35 -

26. In de marinekazerne Soerabaja 1929

- 36 -

27. Keukenploeg Zeven Provinciën 1929

- 37 -

28. 1929 statieportret

- 38 -

29. Familie uit Amsterdam aan het strand 1929

- 39 -

30. De postbrug in Den Helder, winter 1929

31. Familieportret 1930

- 40 -

32. Pa weer beter na buikvliesontsteking, Aarhuus Denemarken

33. 23 mrt 1934 Sergeant-Kok Stubert!

- 41 -

34. Vertrek familie Mooij

35. Strand 1934

- 42 -

36. Poppenhuis

37. Met Mees

- 43 -

38. Kind van de zee

39. Badmode 1935

- 44 -

40. Huis van Limburg Stirumstraat Den Helder 1935

- 45 -

41. Familie aan het strand 1936

- 46 -

42, Familie Mooij op weg naar Curaçao

43. Aan boord van de De Ruijter

- 47 -

- 48 -

Voor de oorlog Vader werd eind 1935 betrokken bij de afbouw van de kruiser Hr Ms "De Ruyter". Als sergt.kok mocht hij (mee-)adviseren bij de inrichting van de kombuizen, een hele eer. Hij volgde tevens een spoedcursus in het Amstelhotel in Amsterdam. Hij moest de laatste snufjes in de vingers krijgen m.b.t. grote diners en ontvangsten. Zijn ouders genoten van zijn verhalen over de grote luxe van het hotel en de belangrijke gasten. Pa had het best naar zijn zin in het Amstelhotel, maar verheugde zich enorm op de reis naar Indië. Met moeite kon hij verlof krijgen voor mijn negende verjaardag. Toen hij zei, dat dit de eerste keer zou zijn, dat hij een verjaardag van mij meemaakte, kreeg hij toestemming. Het werd een groot feest, temeer omdat toen bekend werd, dat eindelijk het gezin mee mocht naar Indië. We zouden voor vier jaar gaan en verlenging was mogelijk tot zes jaar.

44. Indienststelling hms de Ruijter 26 sept 1936

- 49 -

Op 3 October 1936 vond de indienststelling van de kruiser plaats door H.M. Koningin Wilhelmina. Er werden statiefoto's gemaakt en er was veel belangstelling van radio, pers en publiek en iedereen was het er over eens: het was een prachtschip! De bemanning kon nog net het huwelijk van Prinses Juliana met Prins Bernhard meemaken. Het a.s. bruidspaar had samen met de Koningin al een tocht met de "De Ruyter" gemaakt over de Noordzee en tijdens de lunch liet Prins Bernhard zijn vork vallen. "Allemaal plankenkoorts" was het commentaar van Prinses Juliana. Op 7 Januari 1937 was heel Den Helder versierd en de nieuwe kruiser lag te pronken in een zee van licht. Het was een koude dag, maar het huwelijk werd uitbundig gevierd. Later mochten we met school de film van het huwelijk zien, net een sprookje! Er kwamen foto's en albums uit en ik wilde alles wel kopen, maar daar stak Moeder een stokje voor. Ik had al een grote verzameling koninklijke bruiden, maar uiteindelijk mocht ik toch vijf van de mooiste kaarten kopen.

45. Het Huwelijk!

Op 11 Januari 1937 mochten de naaste familieleden aan boord van de kruiser om het schip te bewonderen en officieel afscheid te nemen. Vooral de twee vliegtuigjes trokken veel belangstelling. De volgende morgen was het dan zover. Het was koud en druilerig. Moeder en ik - 50 -

namen afscheid van Vader met een "Tot gauw ziens in Soerabaja en een behouden vaart". We liepen naar het havenhoofd om het schip uit te wuiven tot er niets meer te zien viel.

46. Aan boord van de De Ruijter 11-01-1937

Er brak een drukke tijd voor Moeder aan. De passage moest geregeld worden; het werd de "Johan van Oldenbarnevelt", die op 24 februari 1937 naar Indië zou vertrekken vanuit Amsterdam. De voorlichting van Marinezijde was nihil. Gelukkig woonden er in Den Helder vele oud-Indischgasten en daar staken we veel van op. Moeder kocht een leerboek Maleis en begon ijverig te studeren. De tropenuitzet moest gemaakt worden en daar zorgde de Huishoudschool in Den Helder voor. Een buurmeisje was daar lerares en zij vond het voor haar leerlingen een goede manier om praktijk op te doen. Moeder moest voor de stof zorgen en dat vond ik prachtig, want daarvoor gingen we naar Amsterdam om met Oma en Tante Jans, die zelf lerares op een huishoudschool was, inkopen te doen. Het was midden in de winter, maar de winkels waren er op ingesteld om ook in de winter zomerstoffen in huis te hebben, want er gingen zoveel - 51 -

mensen naar de tropen. Het was moeilijk kiezen. Moeder moest alzo drie avondtoiletten hebben voor de dansavonden aan boord. Ze had er nog nooit één bezeten en was blij met de adviezen van Tante Jans. Dan nog ettelijke japonnen en voor mij enkele jurken (niet te veel, want ik groeide snel) en niet te vergeten stof voor tropenlingerie. Bepakt en bezakt kwamen we thuis na nog iets lekkers bij de Hema genomen te hebben, Oma's geliefde uitrustplek na het winkelen. In Den Helder begon het grote werk: modelletjes uitzoeken, passen en nog eens passen, ik voelde me net een prinsesje! Moeder vorderde goed met het Maleis, zat soms wel met de uitspraak in de knoop, maar er was altijd wel iemand bij de hand om haar te helpen. Ik leerde alle grote steden, rivieren en bergen van Java uit het hoofd, want dan zou ik niet met mijn mond vol tanden staan in die vreemde klas daarginds. De tijd vloog om, de meubels en alles wat niet mee kon moest opgeslagen worden, poes Mees moest ondergebracht worden (wat ik heel naar vond, want waarom mocht Mees niet mee naar Indië?). Moeder zei, dat Hollandse poezen niet van de tropenzon hielden en dat geloofde ik. En toen kwam de dag, dat er afscheid genomen moest worden van iedereen. Nog een laatste bezoek aan de familie in Alphen aan den Rijn en op Texel. Voor de laatste keer met de boot van Texel naar Den Helder; het gaf een wat naargeestig gevoel. Daarna de vrienden en kennissen gedag zeggen en het moeilijkste voor mij: afscheid nemen van mijn klas en mijnheer Westenberg. We zouden elkaar nooit meer terugzien. Onze trein stond klaar, een stoomtrein met gescheiden coupé's en eigen deuren. De deur ging dicht en daar gingen we op weg naar Opa en Oma in Amsterdam en wie stonden ons langs de spoorbaan uit te wuiven? De hele 4e klas met de heer Westenberg! Het heeft me wel wat traantjes gekost. Het heeft een diepe indruk op me gemaakt, want zelfs nu - na vierenzestig jaar- zie ik het beeld nog duidelijk voor me. De tranen waren weer snel gedroogd en we genoten van de treinreis, want zo vaak gingen we niet naar Amsterdam. We namen een taxi naar Opa en Oma, want we hadden natuurlijk veel bagage. De laatste avond in Nederland was erg gezellig. Iedereen was er en we deden allerlei spelletjes en er werden - 52 -

foto's gemaakt. Oma verwende ons met drankjes en hapjes.

47. Opa in de Krant!

De volgende dag, 24 februari 1937, gingen we op weg naar de "Johan" met Oma, Tante Jans en Oom Jo. Opa wilde niet mee; hij vond het veel te emotioneel. Wat een mooi schip en wat een drukte! Onze hut werd aangewezen: een dekhut. De hele familie was opgetogen over de boot. Toen kwam de verrassing: de familie mocht meevaren tot IJmuiden! De stoomfluit was al een paar keer gegaan, de trossen werden los gegooid en vanaf de kade wierp men kwistig serpentines naar de passagiers. Daar gingen we: het grote avontuur tegemoet. Er werd thee geserveerd met allerlei lekkers door Javaanse bedienden. Ik werd danig door ze verwend en kreeg later van Moeder te horen, dat ik niet zoveel moest snoepen, want dan paste ik niet meer in de nieuwe jurken. Dat hielp wel. Toen het afscheid in IJmuiden, de grote reis was begonnen. Het leven aan boord was een belevenis. Het begon 's morgens al met het ontbijt: ik wist niet wat ik zou kiezen en de mandoer schoot me te hulp met een lekker broodje, roerei, een glas melk en fruit toe. Moeder lette streng op mijn - 53 -

tafelmanieren. We maakten kennis met de andere passagiers, veel Marinegezinnen, maar ook verkoopsters, die uitgezonden werden om in de betere Europese winkels te gaan werken, o.a. Gerzon. Ook waren er enkele handschoentjes aan boord, op weg naar hun echtgenoot. Vraag van mij: "Waar is dan toch die handschoen?" Het werd uitgelegd, maar ik bleef het vreemd vinden, trouwen met je broer of je neef en dan op reis naar je man.

48. De Johan van Oldenbarnevelt

Er waren gelukkig kinderen van mijn leeftijd aan boord, waar ik de hele dag mee optrok. Al de eerste dag hadden we sloepenrol op het sloependek; we moesten ons opstellen bij onze 'eigen' sloep met zwemvesten aan. Wij kinderen vonden het machtig interessant, maar hoopten, dat er niets akeligs zou gebeuren. We werden een groot deel van de dag bezig gehouden met allerlei spelletjes. Een dag vloog om. Moeder had het ook erg naar haar zin. Ze had al snel mensen gevonden waar ze goed mee op kon schieten. Er waren geregeld dansavonden en dan verscheen ze in avondtoilet. Ik vond haar dan prachtig, zo mooi gekleed had ik haar nog nooit gezien, het was net een sprookje! Na Southampton, waar we maar kort bleven, kwamen we in de beruchte Golf van Biscaye terecht. Het stormde weer aardig, en we werden allemaal zeeziek. Een vriend van ons, die al jaren op de grote vaart zat, lachte ons hartelijk uit, vond mij maar een piepmuis en zei - 54 -

dat we veel in de buitenlucht moesten zijn en vooral moesten zorgen voor een volle maag. Het hielp wel iets, maar we waren toch blij toen die akelige Golf eindelijk achter ons lag.

49. Aan boord van de Johan 1937

Er gebeurde iets vreselijks. Een kindje in de vierde klas viel in een teil heet water en overleed. Het werd op zee begraven. Het kistje werd met een "één, twee, drie, in Godsnaam" over boord gezet. Om nooit te vergeten! In het Zuiden van Spanje hoorden we in de verte kanongebulder, er woedde een burgeroorlog. We vonden het maar griezelig. Gibraltar kwam in zicht, maar op de rots was geen aap te zien en daar was Gibraltar toch zo bekend om. We deden Genua aan, waar we van boord mochten. We maakten een stadstour en zagen heel veel. In de grote kathedraal werd een baby gedoopt met een fraaie doopjurk aan. Eén van de kleintjes riep heel hard: "Mooie baby hoor, maar ik wil nu weg uit die kat!" Wij vonden het Campo Santo, de beroemde begraafplaats van Genua, schitterend, al die graven met heel fraaie beelden; ik vergat helemaal om bang te zijn. Thuis vond ik een kerkhof doodeng; de jongste broer van mijn Vader had me eens bang gemaakt door te vertellen, dat de handen van ondeugende overleden kinderen boven hun graf uitgroeiden! Na Genua voeren we langs Italië en zagen hoe de vulkaan Stromboli weer eens vuur spuwde. Heel indrukwekkend. We deden Port Saïd aan en de winterkleding werd vervangen door zomerkleding. Port - 55 -

Saïd vonden wij al een Oosterse stad. Bootjes krioelden rond ons schip; er werd van alles te koop aangeboden, vooral veel leerwerk. Met wat hulp van de bemanning werd afgedongen op de prijs. Werd men het eens, dan werd de aankoop aan boord gehesen. De kinderen hadden veel plezier met de man met de kuikentjes. Hoe die man kon goochelen met dat kleine spul, het was niet te geloven!

50. Aan boord van de Johan 1937

We zouden door het Suez-kanaal naar Suez varen, maar je kon ook met een excursie mee: per kameel naar Suez. Dat leek me wel wat, maar vergat dat Moeders budget daarvoor niet toereikend was. Het feest ging dus niet door. We voeren door het Suez-kanaal en kwamen ogen te kort. Kamelen met hun begeleiders in witte burnous, scheepjes en schepen, die ons passeerden. Nederlandse schepen werden enthousiast begroet. Na Suez de Rode Zee in, op naar Aden. Het werd tropisch warm en dat was toch wel even wennen. We voeren langs Aden en begonnen aan de grote oversteek naar Ceylon. Zee en nog een zee! Tijdens de oversteek werd een grote kinderpartij georganiseerd met spelletjes en als hoogtepunt een heus kinderdiner in de tweede klas. Kip met appelmoes en gebakken aardappeltjes. Als slot ijs toe! Dan eindelijk Ceylon. We waren blij aan land te mogen en we maakten een grote autotocht door Colombo en omgeving. - 56 -

Het begon nu toch op te schieten. Na een paar dagen deden we Sabang aan. We waren nu echt in Indië. Helaas konden we niet de wal op. Op 25 maart 1937 kwamen we in Tandjong Priok, de haven van Batavia, aan. De handschoentjes mochten van boord, enthousiast verwelkomd door hun kersverse echtgenoten. In Batavia moesten we een dag en nacht van boord en werden we ondergebracht in een pension. De eigenaresse nam ons baroes (nieuwelingen) mee door het hele huis om te laten zien hoe een Indisch huis er uit zag. Vooral de belakang (achterhuis) had wel wat aandacht nodig. Allereerst de keuken, waar nog op arang (houtskool)potten werd gekookt. Naast de keuken de goedang (berging), verderop de bediendenkamers. Soms waren de bedienden intern, maar vooral in de grote steden gingen ze naar hun huis in de kampong. Ze beschikten wel over de bediendenkamers, want tussen twee en vier uur was het rustuur (siësta) en konden ook zij zich terugtrekken en het even kalmpjes aan doen. Toen was de mandi(bad)kamer aan de beurt. Er was een grote gemetselde mandibak waar je met een gajong (emmertje met handgreep) water uit moest scheppen en over je heen moest gooien, minstens twee keer per dag. De moderne mandikamers hadden ook een douche, maar de oude methode bleef geliefd. Het toilet was een verhaal op zich. Er werd aangeraden om geen toiletpapier te gebruiken, maar een fles water (de bekende botol tjebok). Vooral de kinderen vonden dit heel leuk! Ook wees mevrouw op de tjitjaks, ze leken op kleine ranke hagedisjes, die razendsnel langs de muren renden. Ze deden mensen niets, voelden alleen wat koud aan. Met de kakkerlakken was het anders gesteld, die waren vies, want ze zaten vaak bij de afvoeren en ze plantten zich razendsnel voort. Er kwam een fruitverkoper langs en mevrouw kocht ramboetans voor ons. We pakten ze gretig aan, maar er zaten mieren tussen de harige schillen. We moesten er maar aan wennen en niet zeuren, daar waren ze te lekker voor. We aten onze eerste echte rijsttafel en waren er meteen aan verknocht. Wat was dat lekker! De volgende dag vertrokken we weer, op weg naar ons einddoel: Soerabaja. Pa stond ons ongeduldig op te wachten; - 57 -

we hadden elkaar ruim twee maanden niet gezien. Met een taxi gingen we naar ons huis in de wijk Ketabang. We reden langs de Perakweg, waar veel Marinegezinnen woonden. Er stonden leuke huizen met glas in lood deuren en elk huis had een terrasje (platje genoemd). De weg werd omzoomd door schitterende bomen, flamboyants, die volop in bloei stonden, één oranje-rode gloed. Maar wij moesten nog veel verder naar Cannalaan 22 tegenover de Marinekazerne Goebeng. Aan het hek stonden de twee baboes ons op te wachten, een lieve oude vrouw en een knappe jonge vrouw, Ika. Zij had pokken gehad, wat duidelijk te zien was aan haar gezicht en toch was ze bijzonder knap.

51. Het Nieuwe Huis

We kregen meteen limonade. Vader had het hele huis al laten inrichten, de zitkamer heel modern met veel chroom. Er was al een radio en in de eetkamer stond een grote Java ijskast, die gekoeld werd met staven ijs, die elke dag gebracht werden door een jongen, die de staven op zijn schouder droeg; dat leek me erg koud, maar hij had een driedubbel gevouwen jutezak onder de staven en de opslag was - 58 -

vlakbij. Moeder vond al dat chroom toch niet zo handig, was bang voor roesten en we togen gedrieën naar de Chinese meubelwinkel om iets anders uit te zoeken. Arme Pa, maar de Chinees verzekerde hem, dat dit o zo vaak gebeurde.

52. Bep en de Baboe Tipa

We maakten kennis met de buren, waar ik eigenwijs verkondigde, dat - 59 -

ons huis toch het mooiste was, wat me een stevige reprimande van Moeder kostte toen we weer thuis waren. Het was een leuk nieuwbouwhuis, niet zo groot, maar practisch. Vier kamers met belakang en garage en een kleine tuin. De eigenaresse, mevrouw de Nijs, was een weduwe van een KNIL-militair. Ze had een dochter Maggie, die heel mooi kon tekenen. Het leven in Indië was heel anders dan in Nederland en dat was wel even wennen! Iedereen stond heel vroeg op. Het was dan nog heerlijk koel en velen ontbeten op het terras. Om zeven uur moest men op het werk zijn en begonnen de scholen. Die gingen met een kleine pauze door tot één uur. Het was dan op het heetst van de dag . Je kwam dan puffend thuis . Om twee uur was het rusten. Dan moest iedereen rustig zijn, geen lawaai maken en niet piano spelen. Tegen vieren ging iedereen baden en was het tijd voor het thee-uurtje. De baboe had altijd wel wat lekkers bij de thee. Favoriet waren pisang goreng, pisang-of bananenbeignets of miniflensjes, gevuld met vanille- of chocladevla. Het was vroeg donker; er was maar een korte schemering. We aten ‟s avonds warm, meestal Hollandse pot en met weekend Indisch. We gingen meestal niet te laat naar bed, want het was weer vroeg dag.

53. Moortje het eiervrouwtje.

We moesten er aan wennen, dat we personeel hadden. Moeder lette er - 60 -

streng op, dat ik niet teveel verwend werd, want we moesten ooit weer terug naar Holland en daar was beslist geen lieve baboe voorhanden! Moeder ging op zoek naar een school voor mij. Vader bemoeide zich niet met dergelijke zaken. Het werd de lagere school met de Bijbel "Ketabang" aan de Ambenganweg en niet ver weg. Ik werd geplaatst in de vierde klas bij de heer Lettink. Hij vond, dat ik niets van Indië wist en zette me naast een Indisch-Portugese jongen, Alfred Manfredo. Ik verdedigde me door te zeggen, dat er in Den Helder ook veel Indische mensen woonden en dat ik al extra-veel over Java had geleerd. De vrede was getekend. Ik had er een leuke tijd in een klas met 7 nationaliteiten: Javaans, Chinees, Japans, Armeens, Duits, IndoEuropees en Nederlands, in totaal 39 leerlingen. Gelukkig was ik niet achter en was ik al snel gewend. In de pauze speelde ik vaak met Soetris, een dochter van een Raden (Javaan van adel). Zij kon heel goed bikkelen en dat deden we dan ook vaak op de emper (galerij). De emper liep langs de hele school en beschermde tegen zon en regen. Buiten school had ik al snel een vriendinnetje teruggevonden uit Den Helder. We kenden elkaar al sinds onze peuterjaren en haar Vader was ook met de "De Ruyter" uitgekomen. Ze woonden ook aan de Cannalaan op nr. 14. We fietsten heel wat af door Soerabaja op onze tweedehands fietsen met blokken op de pedalen (duidelijk berekend op de groei). Het leven in de tropen was kleurrijk en levendig. Er kwamen allerlei verkopers langs de huizen met groenten en fruit. Vaste klant bij ons was de bejaarde Moortje met haar eieren en zalige cakes, soms ook koekjes. Ze droeg alles in een grote trommel op haar hoofd. Ze was altijd goed te spreken en vertelde alle nieuwtjes uit de buurt, terwijl ze de eieren keurde in een bak water. Dan was er de katjangchinees met een reuze voorraad dop- pinda's op zijn rug, die hij verkocht per kati (6 ons) en wij maar doppen.

- 61 -

54. Een Hollands Interieur

- 62 -

Voor Moeder was de kelontongchinees belangrijk, die zijn voorraad japonstoffen op het platje uitspreidde, zodat de klant kon kiezen. Hij gaf haar zeer goede adviezen tot het adres van de naaister aan toe. Je moest nooit haast hebben, er ruim de tijd voor nemen, het moest per slot gezellig blijven! En had je niets nodig, geen punt, hij kwam wel weer eens terug. Met etenswaren lag het iets moeilijker; de totoks waren altijd bang voor enge besmettingen, maar bepaalde dingen mochten weer wel, zoals bami, loempia en saté. Die verkopers kwamen op bepaalde tijden (vooral 's avonds) langs met hun kaki lima (winkeltje met vijf wieltjes) en hadden veel aftrek, de loempia Semarang en saté kambing (saté van geitenvlees) waren beroemd! Stiekem aten wij roedjak en daar zijn we nooit ziek van geworden. Op school ging het aardig goed. We kregen handwerkles van mevrouw de Liefde Meijer, een jonge weduwe met kinderen, een heel lief mens, maar ijverig! Haar werklust was alleen voor de Chineesjes bij te houden. We kregen nl. taken op, die op bepaalde tijden af moesten zijn. Wij gooiden er wel eens met de pet naar, vonden dat we leukere dingen te doen hadden dan breien in de hitte van Soerabaja. De Chinese meisjes waren altijd binnen de tijd klaar en hoe sneller je was en iets af had, des te leukere dingen mocht je maken. Het breien was in de hitte een heel ritueel: eerst je handen bedakken (poederen) tegen het transpireren. We mochten beginnen met een shawl voor de pop (voor in de bergen waar het koud kon zijn!), dan een poppenjurk enz. Het leukste om te maken waren de klamboehaken van doorgestopte tule, gevoerd met rose of blauwe satinet. Dan kwam het doorstopwerk heel mooi uit. Het eindstuk was een doorgestopt tulen kleed voor de theetafel, maar ik ben gekomen tot en met de klamboehaken, waar ik best trots op was. Op een dag kreeg ik een piano, al tijden een stille wens, die wel nooit uit zou komen. Maar daar stond hij dan toch, een glimmend bruine Naessens tropenpiano. Een juweeltje! Er zat wel aan vast, dat ik les zou krijgen en dat betekende elke dag oefenen. Via mond tot mond reclame kwam ik terecht bij een oudere Indische dame, die perfect les gaf en heel veel geduld had. - 63 -

Ze bewoonde een groot oud Indisch huis in één van de embongs (laan), waar ik me erg thuis voelde. Bij de thee had ze altijd heerlijke Indische koekjes. Ik kon nauwelijks wachten tot de week om was en ik weer naar pianoles kon. Mijn fiets stalde ik altijd onder het raam van de leskamer en op een dag was hij gestolen. Mevrouw bracht mij naar het politiebureau om aangifte te doen. Ik kwam terecht bij de jonge inspecteur Drievoet, die oprecht begaan was met mijn grote verlies, een zoveelste hands fiets, maar hij reed zo lekker!

55. De 5e hands fietsen met blokken

Het belangrijkste kenmerk was het rijwielplaatje, dat elk jaar bij het gemeentehuis gehaald moest worden en op de fiets geplakt werd en o ja, het laatste spijltje van de bagagedrager, dat ronddraaide. Het geheel heeft wel indruk gemaakt, want ik weet alles nog precies. Een paar weken later stopte er een politie-auto met aanhanger voor de deur. Op de aanhanger stond een aantal fietsen en of ik maar even - 64 -

wilde kijken of de mijne er bij was en het geluk was met me, hij was er bij!. Een paar weken later moesten Moeder en ik voor de rechter verschijnen (Vader was op zee). De verdachte, een jonge Javaan, hield een zielig verhaal, maar hij kreeg toch drie maanden cel. Hij mocht zeggen of hij het er mee eens was en hij vond dat het best zes maanden mocht zijn. Dan had hij de tijd om na te denken en hij had nog te eten ook. De rechter vond echter, dat drie maanden genoeg was en de zaak werd gesloten.

56. Statiefoto voor het thuisfront

Ik hield van lezen en vriendin Marianne ook. Favoriet waren de boeken van Karl May, maar ook spannende meisjesboeken: De Canneheuveltjes en Joop ter Heul. Als Pa van de reis terugkwam mocht ik altijd met hem mee naar de stad, naar de boekwinkel van Leo Lezer op Toendjoengan. Meestal kreeg ik dan één of twee boeken. Dan een ijsje eten of een leverworstje in het zuur, die ze in de marinecantine op Pasar Besar verkochten. Daar waren we allebei gek op en we kwamen vrolijk thuis. Pa zong nl. graag en dat deed hij soms ook op straat, dat vond ik niet zo leuk, maar uiteindelijk zong ik dapper mee. - 65 -

De Vader van Marianne kon soms heel streng zijn. Hij controleerde o.a. de boeken, die ze van mij leende. Hij keek altijd naar de laatste bladzijde en als het een happy end was, dan mocht ze het niet lezen. Dat gebeurde natuurlijk toch. Als ze bij mij thuis was las ze toch de "verboden" boeken. Marianne vond het gezellig als ik piano speelde, natuurlijk niet de vingeroefeningen, maar het werd al leuker als ik "boer daar ligt een kip in het water" speelde en de eerste eenvoudige melodietjes. Moeder pronkte graag met haar pianospelende dochter en als de vriendinnen op bezoek waren moest ik altijd wat spelen; ik had er een hekel aan, maar ja, ik moest Moeder ook te vriend houden. De twee baboes werden vervangen. Ze konden niet met elkaar overweg. Ika flirtte met Pa en dat vond de oudere baboe niet gepast. Ika vroeg regelmatig om voorschot op haar salaris of om verhoging en zei dan rustig, dat de oudere baboe dat niet hoefde te krijgen, maar de toean kon het haar, de knappe Ika, toch wel geven? Gevolg: onderlinge ruzietjes, waar Moeder een hekel aan had. En zo kwam Tipa bij ons, een jonge vrouw, getrouwd met een electricien van de ANIEM. Ze woonde in één van de stadskampongs in een keurig halfsteens huisje, de wanden van aangesmeerd gedek en een atap dak. Tipa wilde een spaarpotje maken voor de eerste baby als die zich aankondigde. Moeder kon goed met haar overweg en werkte mee tot 9 uur. Dan werd het goed warm en werd het tijd voor de koffievisites. En dat ging haar vervelen. Ze hield niet van roddelpraatjes. In Indië was het de gewoonte om o.a. de kruidenierswaren eens in de maand af te rekenen. Een bediende van de toko kwam de rekening brengen en dan kon het gebeuren, dat de "dames" de rekening vroegen van een bepaald iemand, alleen om te zien wat ze die maand besteed had. Ze gaven dan de rekening terug met het excuus, dat de bewuste dame al naar huis was gegaan. Moeder kon daar niet tegen en wilde iets gaan doen. Ze had altijd al verpleegster willen worden en meldde zich aan bij het Roode Kruis. Ze volgde een opleiding tot helpster en had er een boeiende tijd. Ze deed praktijk op in de polikliniek van een Chinees arts in de benedenstad en later in het Centraal Burger Ziekenhuis (CBZ). Ze werkte met veel plezier en vond dat ze eindelijk op haar - 66 -

plek was. Ze zag er goed uit in haar witte uniform met sluier en met witte Bemberg kousen aan (en dat in die hitte). In het begin had ze het in het CBZ niet makkelijk.De vervelendste klusjes waren voor haar, maar Moeder deed net of ze dat niet merkte. Op een dag kwam ze thuis en begon meteen te vertellen. De hoofdzuster had haar gevraagd een patiënt op de eerste klassse, een rijke Arabier, te wassen. De man had een enorme ochtenderectie en was daar kennelijk trots op. Mijn preutse Moeder schrok zich wezenloos, maar liet niets blijken en deed blozend haar werk. Terug op de zusterspost vroegen ze gniffelend of alles goed gegaan was, want mijnheer was een lastige patiënt. Mijn Moeder antwoordde, dat het nog wel meeviel, ze was wel wat gewend. Sindsdien was het gebeurd met de plagerijen en werkte ze er met veel plezier. Na haar verhaal merkte ze dat ik er ook was; ze kreeg een kleur en zei, dat dit eigenlijk niet voor mijn oren bestemd was. Op een dag kreeg zij een katjong te verzorgen, een heel leuk jochie. Hij was uit een klapperboom gevallen en had zijn voet lelijk bezeerd. Er was een gemene infectie ontstaan en de voet moest geamputeerd worden. Hij was heel dapper en Moeder verwende hem. Hij mocht al snel naar huis en wachtte op een prothese. Moeder kwam hem in de stad tegen en vroeg hoe het met hem ging. “Baik betoel zuster, toenggoe kaki baroe”. “Heel goed zuster, ik wacht op een nieuwe voet”. Ik mocht op dansles voor jongeren. Marianne helaas niet, die was nog een jaar te jong . We leerden de stijldansen, maar ook de Lambethwalk, favoriete dans van Koningin Elisabeth van Engeland en in Indië razend populair. In 1939 had ik mijn eerste dansavond. Moeder wilde een feestelijke strik in mijn haar doen, maar daar voelde ik me toch echt te groot voor.

- 67 -

57. Klaar voor het Bal Masqué

58. Het Bal Masqué

- 68 -

Dat jaar (1939) zouden we voor het eerst echt met vakantie gaan. We hadden al wel wat dagtrips naar de bergen gemaakt, maar nu trokken we er in November echt voor twee weken op uit en dat was al heel wat. In November waren de scholen gesloten. Het was dan erg benauwd in Soerabaja (kentering). De regentijd was in aantocht en iedereen wilde - zo mogelijk - de koelte opzoeken. We hadden geboekt in Sarangan, een bergdorp op de grens van Oost- en Midden Java, gelegen op de helling van de Lawoe. Bij de reis was inbegrepen het van huis halen en weer terugbrengen met een zg. bergauto, die gemakkelijk de vaak steile hellingen kon nemen. Behalve Moeder en ik reisden Tante Ko van Arkel en Mevrouw Reitsma mee. De mannen konden helaas niet mee, die waren op zee. Het werd een gezellige reis. In Ngerong stopten we en de chauffeur dook onder de motorkap om alles te controleren alvorens de zeer steile helling naar Sarangan te nemen. We vonden het wel wat griezelig, je had het idee, dat de auto zo weer terug zou glijden. We hadden een leuk hotel, gelegen aan het kratermeer. Het heette dan ook "Hotel Bergmeer, geleid door een Duits echtpaar, de heer en mevrouw Brendler. Hij was heel sympathiek, maar mevrouw was een fel aanhangster van Hitler. Gelijk met ons logeerden er een twintigtal Duitse zeelieden van de Duitse koopvaardij.

59. Duitsers ‘verplicht’ op vakantie.

- 69 -

Zij vertelden ons, dat elk Duits hotel verplicht was elk jaar een bepaald aantal Duitse zeelieden een gratis vacantie aan te bieden. Bevel van Berlijn! Dit ploegje was heel geschikt , het waren joviale mensen, die niet veel met het Hitlerregime op hadden. Dat paste niet bij zeelieden vonden ze en vertelden, dat ze op hun schip, elke keer dat ze bovendeks kwamen, de Hitlergroet moesten brengen en dat mevrouw Brendler dat ook van ze eiste als ze de eetzaal binnenkwamen. Daar hadden ze geen zin in, ze waren immers alleen verantwoording verschuldigd aan hun kapitein en die was er niet. We wandelden veel en kwamen de Duitsers vaak tegen. Die zongen het hoogste lied. Ze hadden een accordeon bij zich en op de rustplaatsen werd er zelfs gedanst. Het was volop vacantietijd en er was dus animo genoeg voor een dansje. Eén van de leukste uitjes was een tocht te paard naar Hotel "Het Arendsnest", hoog in de bergen. Zij serveerden aardbeien met slagroom. Er waren in de buurt enkele Nederlandse boerderijen met Hollands vee, vandaar de verse slagroom. Heel bekend was op Sarangan "Rozenhof", een boerderij waar je tevens kon logeren. De eigenaars waren jonge enthousiaste mensen.

60. Kijken naar de vulkaan

Ook geliefd waren de tochten door een schitterend bosgebied naar de - 70 -

grote en de kleine waterval. We kanoden ook vaak op het bergmeer. Dat was heel diep, waar we weleens bang voor waren. Er deden enge verhalen de ronde over onverklaarbare verdrinkingsgevallen (wraak van de goden?) Maar ja, enge verhalen hoorden nu eenmaal bij Indië. We hebben er ondanks dat alles vele aangename uren doorgebracht. Maar aan alles komt een eind en we moesten weer terug naar het snikhete Soerabaja en ook dit wende weer snel. De Kerstdagen kwamen er aan en dat was in de stad goed te merken. Overal kon je kerstspullen kopen; thuis hadden we als zovelen, een kunstboompje. Elk jaar kocht ik er van mijn zakgeld weer wat moois bij. Het huis was dan echt in Kerstsfeer. Ik ging meestal naar de Darmokapel naar Dominee Eckenhausen. De jeugd liep met hem weg; hij had een jeugdclub, de Dorpelwachterij, opgericht, waarbij je je kon aansluiten; je werd dan plechtig ingewijd en je kreeg een speldje, dat je altijd moest dragen. Zijn jeugddiensten waren altijd zeer goed bezet; het was bij hem geen straf om naar de kerk te gaan. Het jaar 1940 begon wat somber: Hitler had in september 1939 Polen aangevallen en bezet en het begon tot ons door te dringen, dat hij meer wilde en dat ook Nederland wel eens aan de beurt zou kunnen komen, al maakten we ons wijs, dat we, net als in 1914, best neutraal konden blijven. En zo kon het gebeuren, dat de inval van de Duitsers in Nederland op 10 Mei 1940 toch als een donderslag insloeg. Heel Indië was van slag. De kranten schreven op een gegeven moment, dat we tot bezinning moesten komen, het leven en werken in de Gordel van Smaragd moest wel doorgaan. We maakten ons erg ongerust over de familie, vooral om George, die in dienst was. We hadden in April een foto van hem ontvangen in buitenmodel uniform. Heel krijgshaftig! We begonnen ons toch wel zorgen te maken over Japan, dat al in Mandsjoerije als een beest te keer ging en tot hoever ging de expansiedrift van Japan? Men zei wel, dat Indië geen gevaar liep: de Japanse vloot deugde niet, Japanners hadden slechte ogen, zodat hun luchtmacht ook wel niet veel voor zou stellen enz. enz., maar wat was - 71 -

daarvan waar? Het Spitfirefonds werd opgericht voor de aankoop van Spitfires en dat leverde heel wat geld op. Er werden EHBO-cursussen gegeven en wij jongelui deden daar enthousiast aan mee. Moeder breide ijverig voor de COVIM (Commissie tot Organisatie van Vrouwenweerbaarheid In Mobilisatietijd, sept 1939), een instelling, die zich o.m. bezighield met gebreide kleding voor de koopvaardij, zoals de zg. schipperstruien, mutsen, sokken en shawls, alles van donkerblauwe wol. We hebben toen heel wat afgelachen. Goedwillende dames wierpen zich op het breien, maar hadden niet veel kijk op breipatronen. Een shawl was te doen, maar die truien, de vreemdste modellen kwamen te voorschijn. Moeder en ik haalden dat alles weer uit en de wol moest worden gestoomd om weer wat toonbaar te worden en werd dan hergebruikt. Al met al is er toch heel wat afgeleverd. Ik vraag me af of de zeelieden ooit beseft hebben, dat hun nieuwe trui in het warme Indië was gebreid en op wat voor manier!

61. Moeder in uniform heeft Rode Kruisje gehaald.

- 72 -

Ik zat in de zevende klas (in Indië hadden de lagere scholen 7 klassen i.p.v. 6) en we moesten beslissen naar welke school ik zou gaan. Mijn Vader, die zich nooit met mijn schoolgaan bemoeid had, vond nu ineens, dat de huishoudschool voor mij goed genoeg was tot woede van Ma, die me het liefst naar de HBS zag gaan, ik was immers nr 2 van de klas. Pa vond dat maar niets, dacht dat ik te verwaand zou worden en hem boven het hoofd zou groeien! Hoe Moeder en Oom Leo Steyns ook op hem inpraatten, het hielp allemaal niets. Uiteindelijk werd een compromis bereikt: de MULO. Het hoofd van mijn school, de heer Ruitenbeek, was het daar volkomen mee eens, maar dat had een andere reden. Hij adviseerde ons om me in te laten schrijven bij de Christelijke MULO Embong Woengoe in Soerabaja. Het was een uitstekende school, waar iedereen welkom was, maar het aantal Chinese leerlingen werd erg groot en om het evenwicht een beetje te bewaren werd geprobeerd de lagere scholen te motiveren zoveel mogelijk Nederlandse leerlingen naar die MULO te sturen. De Moeder van een Indisch vriendinnetje van me vond, dat we ons daar niets van aan moesten trekken: ik moest gewoon naar de HBS gaan. Moeder durfde de confrontatie met de heer Ruitenbeek en niet te vergeten met Pa, niet aan en het bleef dus de MULO. Maar voorlopig was het nog niet zover en ik was bezig met andere dingen. Ik had aanleg tot X-benen en daar moest ik oefeningen voor doen bij de heer Apon, een bekend bokser, die ook een sportschool had. Het was even volhouden, maar de oefeningen hielpen goed. Het schooljaar liep ten einde en ik nam afscheid van de lagere school; het was toch wel een beetje naar om weg te gaan; de klas ging allerlei richtingen uit en we zouden elkaar niet zo vaak meer zien, hoogstens in de stad op pasar Toendjoengan bijv. waar we graag ronddwaalden. Maar eerst nog vacantie en toen kwam de dag, dat ik naar de MULO ging, ik vond het best eng, kreeg een plaats toegewezen voor mijn fiets en werd naar klas 1A gebracht. Achteraan zaten twee wat grotere jongens, de één groot en blond ( met golven nog wel), de ander een knappe Indische jongen. Henk en Emiel (Nono) bleken gezworen - 73 -

kameraden en duidelijk zittenblijvers te zijn. Ik zou nog heel wat met ze te stellen krijgen! Toen ze mij in de gaten kregen, zeiden ze pesterig: "En wie mag dit wel zijn?" en ik snibbig: "De kat van de buren". Vooral Henk trok mijn aandacht en dat was voor het eerst dat ik met andere ogen naar een jongen keek. Tot nu toe waren het speelkameraadjes geweest, maar dit was anders en ik hoorde weer de waarschuwende stem van mijn Moeder: "Van nu af aan geen gedoe met jongens meer, een speldenknop is genoeg om je ongelukkig te maken!" Wat die speldenknop dan wel mocht zijn en waarom ik daar ongelukkig van zou worden bleef onbesproken. Dit was alle voorlichting, die ik ooit van haar heb gekregen. Maar gelukkig waren daar de vriendinnen met oudere zusjes, die me beter op de hoogte brachten! Maar er bleef toch wel iets hangen: jongens kunnen gevaarlijk zijn! De waarschuwende woorden van mijn Moeder kreeg ik toen ik op een middag uit de mandikamer kwam en Tima zei, dat er bloed langs mijn been liep en dat ik nu een groot meisje was en kinderen kon krijgen! Ik moest maar uit de buurt van de jongens blijven. Ik toch wat paniekerig naar mijn Moeder, die mij wel wat geruststelde , maar het verder bij de bekende waarschuwing hield. Moeder ging wel even met mij naar de huisarts, dr. Mellema, die ook in Den Helder onze huisarts was. Moeder vond mij nog te jong om al zo volwassen te zijn. Zo drukte zij het uit, want het paste eigenlijk niet om over dergelijke dingen te spreken, ook al was het de huisarts. Hij lachte hartelijk en zei, dat alles in de tropen nu eenmaal sneller ging en er dus niets aan de hand was. Hij vroeg nog of ik bepaalde klachten had. Dat was dus niet het geval en we gingen weer op huis aan. Moeder toch wel wat bezorgd over al die wondere dingen in dit land en ik vond het allemaal maar onzin. Hoe kon het dan gebeuren, dat ik één jongen zo aantrekkelijk vond? Maar ik moest bij de les blijven; het ging er op deze school immers heel anders aan toe dan op de Ambenganweg. De eerste schooldag vloog voorbij; het was een leuke klas, het was zo één uur en we konden met een berg huiswerk naar huis, vrij tot de volgende morgen 7 uur. Thuis natuurlijk enthousiaste verhalen over alle dingen die zo - 74 -

anders gingen dan op de lagere school. Ook hier begonnen we op Maandagmorgen met de weekopening in de aula, waar we met de hele school samenkwamen. Henk zorgde altijd dat hij achter me stond en ik constateerde dat hij een heel goede stem had: pluspunt! We zongen een psalm, de directeur hield een bemoedigend toespraakje en we eindigden met gebed.

62. MULO in Soerabaja 1941

Tussen de lessen door was er vijf minuten pauze en daar maakten we gebruik van. De nieuwste song van bijv. Deanna Durbin werd doorgenomen, begeleid door Henk en Emiel, die de bank als drumstel gebruikten. Het feest was over als de volgende leraar binnen kwam. Hij had de klas zo weer rustig! Anders was het bij de lerares Nederlands, een Indisch meisje, jong, aantrekkelijk, heel enthousiast, maar nog wat verlegen. Op een keer droeg ze een japon met een voor die tijd tamelijk diepe V-hals, waar zij een Djokja-zilveren clip op droeg. Zij boog zich naar Henk, die weer eens scheef in de bank zat en vroeg hem recht te gaan zitten. Hij reageerde met "Juffrouw, dat kan ik niet, want dan zie ik uw decolleté!" Ze bloosde. maar zei niets. De klas kwam niet meer bij van het lachen. - 75 -

Met de wiskundeleraar was er ook altijd trammelant. Ook hij was jong en veel te goedig voor al die brandals (deugnieten); vooral de jongens maakten daar gebruik van. Ik kreeg bijles van hem, want ik had niet zo'n wiskundeknobbel en zag wat voor leuk gezin hij had, een jonge blonde vrouw en twee schattige dochtertjes. Op school trok ik dus partij voor hem, waar Henk en ik dan over kibbelden. Gevolg: niet samen naar de bios, maar hij zat in de zaal en ik op het balcon. Dat was ook weer niet de bedoeling en de vrede werd weer getekend. We genoten weer samen van de films met Errol Flynn, Nelson Eddy en Jeannette Mac Donald. Ook Deanna Durbin was heel geliefd. Met de klas gingen we een enkele keer naar het strand (Seaside) bij Soerabaja. Met z'n allen op de fiets. Het strand was niet zo geweldig, maar men verkocht daar geweldig lekkere roedjak. Dat mocht natuurlijk niet van thuis, maar wat niet weet, wat niet deert. We zijn er nooit ziek van geworden. Tima wist het wel, maar ze heeft het nooit overgebriefd. Tima was de opvolgster van Tipa, die haar eerste baby verwachtte en liever thuis bleef. In maart 1940 brak er in Soerabaje een difterie-epidemie uit, die vooral kinderen trof . Ik kreeg het ook en werd in het CBZ opgenomen in de isoleer-afdeling, samen met een klasgenote, Truus Mol. We hadden samen veel plezier en werden verpleegd door een Javaanse mantri (ziekenverpleger), die ons ‟s avonds voorlas uit Joop ter Heul, want dat vond hij zo‟n leuk boek en wij vonden dat best gezellig. Ook de dokter was Javaans, een heel kundig arts. We kregen post genoeg. De meisjes uit onze klas schreven een heel gezellige brief. Eén van hen schreef, dat ik maar niet meer aan Henk moest denken, want die fietste al lang met een ander! En dat vond ik nou niet zo leuk. De mandoer van Vadfer verwende ons met lekkere hapjes. Na drie weken werden we genezen verklaard en konden we eindelijk weer naar school. Henk was toch wel verheugd me weer te zien en ik bedankte hem hartelijk voor de vele brieven, die hij mij gestuurd had! Zijn verweer: “Ik heb elke dag aan je gedacht”. Van mijn zakgeld kocht ik veel fotokaarten van het Oranjehuis en natuurlijk ook filmsterren. Op de overdekte pasar Toendjoengan - 76 -

werden allerlei kaarten verkocht voor vijf cent per stuk. Het was er altijd druk. Voornamelijk bakvissen waren op zoek naar hun favorieten. Zelfs voor de vriendjes kochten ze kaarten, vooral stoere van Errol Flynn. De heren deden wel net of ze er geen belangstelling voor hadden, al die flauwekul was immers voor meisjes, maar ondertussen. Mijn favorieten, Errol Flynn en Nelson Eddy stonden keurig ingelijst op mijn nachtkastje. Zij overleefden, weliswaar zonder lijstje, de oorlog! Ik was blij als er veel bezoek bij ons kwam; we hadden nog al wat aanloop van boedjangs (vrijgezellen) en natuurlijk Oom Leo Steyn, die op de "Oranje" werkte, die sinds de oorlog in Soerabaja lag en waarschijnlijk naar Australië zou vertrekken en tot Roode Kruisschip omgebouwd zou worden. Mijn zakgeld werd dan behoorlijk aangevuld, want ik kreeg van iedereen wel een kwartje en dat betekende veel kaarten of een extra keer naar de bios. De bios kostte voor het matinee 50 cent voor het balcon en een kwartje voor de zaal. De oorlogsdreiging nam toe en ook in Indië zag men het somber in. Op de EHBO-cursus maakte ik vorderingen: met een eindeloos geduld legde ik vingerverbanden aan, voor de meesten een hopeloos gestuntel. We werden ook geacht een tentoonstelling te bezoeken over de gevolgen van oorlogsgeweld. Heel luguber, ik zie nog altijd de enge wonden voor me, die heel natuurgetrouw werden uitgebeeld. We kwamen er maar sombertjes vandaan. Maar het leven hernam zijn loop; we gingen bijna allemaal over, maar we werden gesplitst: een deel, waaronder Henk en Nono ging naar afdeling A (talen en handelscorrespondentie) en een deel naar afdeling C (talen en wiskunde). Ik had hem nog wel even geknepen voor mijn cijfer geschiedenis. Tijdens de lessen had ik Henk iets te duidelijk voorgezegd (hij had nooit tijd om geschiedenis te leren) en de lerares had me op het matje geroepen. Foei, foei!! Dat ik hem erg aardig vond, dat was nog tot daar aan toe, maar voorzeggen, dat was uit den boze. Ik zou het wel merken aan mijn rapportcijfer. Ik beloofde deemoedig beterschap en - 77 -

wachtte af. Met mijn rapportcijfer was gelukkig niets mis; ze had dus alleen maar gedreigd. Dezelfde lerares vertelde trots, dat haar huis air conditioning had gekregen. Dat was in die jaren zeer luxe en we waren er allemaal een beetje jaloers op. Voor de vacantie begon werd het jaarlijkse schoolreisje gehouden. Zoals elk jaar ging de reis ook nu naar de bergplaats Tretes, waar we naar het Nymfenbad gingen. Eerst zwemmen, wat een dolle boel werd. Klasgenote Truus Mol gleed nogal wild de glijbaan af, wat een grote scheur in haar badpak veroorzaakte. Grote consternatie. Truus durfde zo het bad niet meer uit, maar haar vriendinnen redden haar met handdoeken. Het was intussen etenstijd en we aten heerlijke nassi goreng. Daarna mochten we zowaar dansen en dat voor zo'n strenge school! Tot mijn verwondering werd ik veel gevraagd. Zelfs Henk vroeg me voor een rumba, waarop Nono:"Hoe deze ken? Je weet niet eens hoe de rumba gaat", waarop Henk antwoordde, dat ik immers op dansles was en dat het best zou lukken en dat deed het ook. Op een gegeven moment vond de leiding het welletjes en moesten we de omgeving maar eens gaan verkennen. Ik ging met vriendin Riek op pad. Op een kruispunt wilde ik naar links, maar Riek deed wat geheimzinnig en wilde naar rechts. Wij dus naar rechts en wie stonden na de bocht op ons te wachten? Jawel, Henk en Nono. Ik kreeg het er warm van en Riek maar lachen. De heren riepen verbaasd op zijn Winnetou's: "Wat ziet mijn oog, wat hoort mijn oor?" De opzet was geslaagd en nu maar hopen dat de rest ons niet zou zien, want dan was het plagen weer niet van de lucht. Na de vacantie zagen we elkaar weer terug op school. Buiten wat ontmoetingen in de stad hadden we elkaar niet zo vaak gezien en we hadden dus veel bij te praten. Henk vertelde, dat zijn Vader was overgeplaatst naar Buitenzorg (Bogor) en het gezin zou dus binnenkort verhuizen. We vonden het allebei verre van leuk, maar we hadden nog één feestavond in het vooruitzicht. De jongens van de Marine hadden een revue ingestudeerd en daar zouden we met een heel stel anderen naar toe, wel onder begeleiding van de ouders. Na afloop zou er nog gedanst worden. Iedereen was er, behalve Henk. Nono vertelde, dat Henk weer wat uitgehaald had en hij had huisarrest - 78 -

gekregen. Ik was woest op Henk. Had hij dan niets geleerd van die avond in de bioscoop Sampoerna? Hij had toen met een stel vrienden tijdens de film rotjes afgestoken, wat de Chinese eigenaar niet op prijs stelde en hij waarschuwde de politie. Het hele stel moest naar het bureau en de inspecteur belde Henks Vader. Papa vond dat ze zoonlief maar een nachtje moesten houden en zo geschiedde. Henk had me plechtig beloofd zoiets niet meer te doen, want op die manier ging het met alle afspraakjes mis. En nu had die sufferd ook onze avond vergald. Ziedend was ik! Tot Nono beloofde veel met mij te dansen en de boze bui weer zakte. De revue was geweldig. Binnen de kortste keren kende ik alle songs en ik schreef ze ijverig over in mijn songschrift. 's Maandags kreeg Henk van mij de wind van voren. Waarom verknalde hij nou toch onze laatste feestavond? Binnenkort zat hij in het regenachtige Bogor en wat dan? Heel boos was ik en daar kon Henkie niet tegen. Hij kreeg het Spaans benauwd en zocht steun bij Nono, die hem dit keer niet uit de puree hielp, maar mijn kant koos en dat was hij niet gewend. Dit vond ik toch ook weer sneu en mijn boosheid smolt weg. Voor de zoveelste keer werd de vrede weer getekend. Op een ochtend was Henk niet op school en Nono vertelde, dat ze toch nog onverwacht naar Buitenzorg waren vertrokken en Nono moest vooral de groeten aan mij doen. Ik voelde me heel ellendig. Moeder vond, dat ik me niet aan moest stellen. Zo liepen de dingen nu eenmaal en er zou wel weer een ander vriendje komen, Sierk Karel bijv., een keurige jongen, die nooit van die rare dingen uithaalde en altijd zo beleefd was enz. enz. Bah! Nee dan Tima en haar zusje Ti de kendoh (leerling). Die begrepen me en hadden veel kassian met me. Dat nou juist die leuke blonde totok zo ver weg moest gaan. Ti vroeg of de sinjo ginds telefoon had. Toen ik dat bevestigde, stelde zij voor, dat Vader ook maar telefoon moest nemen, dan was alles opgelost. Maar de toean nam geen telefoon! Bovendien vond Moeder, dat meisjes niet achter jongens behoorden aan te lopen. Als Henk het meende en me zou missen, dan zou hij wel iets van zich laten horen, maar ik voelde, dat ze hoopte dat dat niet zou gebeuren; ze had liever - 79 -

geen jongens bij mij in de buurt, behalve die Sierk dan, maar ja, die was dan ook zo keurig! Ook tante Ko van Arkel had kassian met me en nam me als troost vaker mee naar de bios. Eén film is me altijd bijgebleven: "Gejaagd door de wind" met Vivian Leigh en Clark Gable, één van de eerste kleurenfilms. Kort daarop gingen we met vacantie, weer naar Sarangan; het was inmiddels november 1941. Vader kon niet de hele periode mee, hij kon alleen rond de weekends komen. We logeerden niet in Hotel Bergmeer, want de Brendlers werden in mei 1940 geïnterneerd en sindsdien stond het hotel leeg. We logeerden nu in een klein hotel midden in het dorp Sarangan. Er waren veel jongeren van mijn leeftijd, maar meestal trok ik op met Annie Heystek. Zij was verloofd met een Marinevlieger. Ook hij kon alleen de weekends komen. Hij trok de aandacht door zijn zeer snelle auto en was bovendien een charmante vent. We maakten bijna dagelijks tochtjes met Roel Noordhuis, een ziekenverpleger van de Marine. Hij hield van fotograferen en maakte de mooiste foto's. Te paard gingen we naar de Grote Waterval, een lange tocht door de bossen met af en toe prachtige vergezichten. Ook liepen we veel, staken kali's over, af en toe met behulp van de gids, want we waren niet zo behendig in het springen van steen tot steen, want die waren behoorlijk glad. Ook stroomde het water soms heel snel, maar dat was lekker koel aan de voeten. De waterval was bijzonder mooi; het was nog een hele klim om dichtbij te komen. 's Avonds werd er meestal gedanst. Op een keer kreeg ik tijdens het dansen last van mijn dijbeen, daar zat ineens een reuze blaar van wel 10 cm doorsnee. Ik danste toevallig met Roel, die de blaar deskundig behandelde en het leed was geleden. We waren die dag te paard een lange tocht gaan maken. Het was heel zonnig en ik was goed verbrand. Omdat ik shorts droeg waren mijn benen ook verbrand en zo was die kanjer van een blaar ontstaan. De vacantie vloog voorbij en voor we het wisten waren we weer terug in Soerabaja.

- 80 -

- 81 -

Intermezzo 2: Foto’s uit Indië

63. De De Ruijter in de afbouwperiode, 1936

64. Dogkar in 1937

- 82 -

65. Moeder met Floor Meijer, Soerabaja 1936

- 83 -

66. Beatrix!

67. En de feestverlichting...

- 84 -

68. 5e klas school met de bijbel "Ketabang"1938/39

69. Een politieagent regelt 'het verkeer'

- 85 -

70. De bemanning van de De Ruijter, 4 mei 1939

71. Doing the Lambeth Walk

- 86 -

72. Pa met de keukenbrigade

73. Op weg naar Selecta

- 87 -

74. 1938 Vakantie Selecta


- 88 -



- 89 -

78. 1938 Familie Vorstman naar Nederland


- 90 -


81. 1938 Uitzwaaien familie Vorstman

- 91 -

82. 1938 Mijn verjaardag!

83. 1938 Grootouders op vakantie in Bergen NH

- 92 -

84. Familieportretje...

85. 1939 Motorcontrole voor de steile rit naar Sarangan

- 93 -

86. 1939 Hotel Bergmeer in Sarangan

87. 1939 Vakantie Sarangan

- 94 -



- 95 -



- 96 -



- 97 -



- 98 -



- 99 -

98. 5-Augustus 1939 geboorte princes Irene

99. Chocoladewikkel tgv geboorte princes Irene

- 100 -

100. Koninklijke familie naar Canada

101. Dierentuin Soerabaja 1939

- 101 -

102. De eerste hoge hakken 1940

103. Mevrouw de Nijs en de buurkinderen

- 102 -

104. 1941 Oom Leo met verlof in Sydney

105. 1941 Oom Leo met verlof in Sydney

- 103 -


- 104 -


- 105 -

108. 1941 Vakantie Sarangan: vissen

109. 1941 Vakantie Sarangan te paard

- 106 -

110. 1941 Vakantie Sarangan met Piet Kesteloo

111. 1941 Vakantie Sarangan: zwaveldamp

- 107 -

112. 12-12-1941 Henk Tuyt komt op voor zijn dienstplicht in Bandoeng

113. 1941 De Oranje in Sydney omgebouwd tot rode kruis schip

- 108 -

114. Bep vlak voor de oorlog soerabaja 1941

- 109 -

In de oorlog Een paar weken later kwam de aanval van de Japanners op Pearl Harbor en Nederland verklaarde de oorlog aan Japan. De Gouverneur Generaal maakte het bekend via de radio. Hoewel we het ergens wel verwacht hadden schrokken we enorm. Na Pearl Harbour wisten we heel goed, dat er met Japan niet te spotten viel en konden alle vroegere verhalen over de onmacht van Japan naar het land der fabelen worden verwezen. In Soerabaja verscheen een stadsblad, "Krokodillentranen" genaamd. Soerabaja werd wel de Krokodillenstad genoemd. Volgens een legende zouden heel lang geleden een krokodil (boeaja) en een haai (soera) gevochten hebben om de macht. Die gevechten waren zeer bloedig en het water rond een brug in de stad kleurde rood. Sindsdien heet de brug de Rode Brug. Ze waren echter even sterk en ze besloten het op een accoordje te gooien. De haai zou voortaan de zee beheersen en de krokodil de kali Brantas. Bovendien bracht de krokodil zeelieden, die te laat waren voor de laatste sloep, naar hun schip op de rede. Hierin had de haai grootmoedig toegestemd. Op een dag las ik in "Krokodillentranen" een artikel over dienstplichtigen, die in Bandoeng opgekomen waren en daaronder waren enkele Soerabajanen. Er stond een grote foto bij, waarop ik Henk en nog een paar jongens herkende. Ik had er niet bij stilgestaan , dat Henk op 8 december jarig was en meteen opgeroepen werd. Hij was immers ouder dan ik en was nu 18 jaar geworden. Ik knipte de foto uit, maar dom genoeg niet het artikel. De foto bewaarde ik als een kostbaar bezit. Tima en Ti moesten de foto ook zien. Ze vonden het heel naar dat hij zo jong moest gaan vechten tegen de Jappen. "Maar non, huil maar niet hoor, sinjo Henk komt vast wel terug". De foto kwam de hele oorlog door, overleefde de vele kofferonderzoeken en zelfs de Bersiap. Wij in oorlog, we konden er maar moeilijk mee uit de voeten. Er moest veel geregeld worden, o.a. opvangmogelijkheden voor kinderen, voor het geval beide ouders aan het werk waren en niet iedereen had familie bij de hand om op te passen. Veel mannen - 110 -

werden gemobiliseerd en ook veel vrouwen werden ingezet voor allerlei werkzaamheden. Ik werd ingedeeld bij een opvanggezin in de buurt, maar gelukkig was het nog niet zo ver. De school ging nog gewoon door al waren de meeste leraren gemobiliseerd. Zij werden zo goed en zo kwaad mogelijk vervangen door paters, die echter niet gewend waren om ook meisjes les te geven. Ze wisten niet goed hoe ze daar mee moesten omgaan. Wij kregen vaak les van de jonge pater Diepstraten, die soms hevig blozend voor de klas stond als de meisjes hem weer eens plaagden. Naast de school stond het kantoor van de Aniem (Electriciteits-maatschappij) dat nu werd gebruikt door geallieerde stafofficieren. Er liepen veel jonge officieren rond en dat was zeer interessant voor de meisjes. De paters hadden handen vol werk om ze bij de les te houden. De oorlog was dan even vergeten. Op een dag kwam Piet Kesteloo helemaal overstuur op school. Zijn Vader was gesneuveld; de onderzeeboot waar hij aan boord was, de K17, was in de grond geschoten en gezonken. Toen beseften we wat oorlog betekende. Moeder maakte lange dagen in het ziekenhuis. Ze werd daar grondig ingewerkt door de gediplomeerde zusters en moest vaak vervelende karweitjes opknappen, wat ze overigens niet erg vond. De Jappen begonnen Soerabaja te bombarderen. Meestal was de haven het doelwit, maar soms werd de stad ook getroffen. Moeder kwam eens overstuur thuis, het was 2 februari 1942. Bij een bombardement op het centrum waren ettelijke doden en gewonden gevallen. Tussen de gewonden ontdekte Moeder een kennisje. Ogenschijnlijk leek ze niet zwaar gewond, maar toen ze omgedraaid werd bleek haar hele rug open te liggen. Er was niets meer aan te doen; ze overleed een paar minuten later. De bombardementen werden talrijker. Mariannes Vader had van onze garage een schuilkelder gemaakt en als het luchtalarm ging zochten we daar beschutting. Tima en Ti deden dat niet, het was immers Allah's wil als ze dood gingen en dat zou dan ook gebeuren in de schuilkelder. Ik zag eens een luchtgevecht tussen een Jap en een - 111 -

Hollander. Ofschoon ik het afschuwelijk vond, toch boeide het me en ik was blij, dat de Hollander won en de Jap neerstortte. Dat de Jap dood was deed me niets, wie weet had hij wel meegedaan met de aanval op Pearl Harbour en hoeveel slachtoffers waren er daar wel niet gevallen? Elke ochtend om zeven uur ging het luchtalarm, net voor schooltijd. De sport was om voor het luchtalarm bij de LBD-post (LBD = Luchtbeschermingsdienst) te zijn. Dan konden we niet meer naar school en moesten we bij de post schuilen. Daar deden jongelui dienst, die nog niet voor militaire dienst waren opgeroepen. Na het all clear konden we dan toch nog naar school. Uiteindelijk werd de school gesloten: het was niet meer te doen; er waren teveel absenten. Veel mensen waren naar de bergen getrokken, in de hoop, dat het daar rustiger zou zijn. En de mensen die bleven, hielden de kinderen thuis. Het werd te gevaarlijk. Vader zat niet meer op de "De Ruyter"; hij was al een poos geleden aan de beurt om overgeplaatst te worden en was nu chef van de Marine-keuken in het CBZ. Hij moest tevens beschikbaar zijn t.b.v. de Marinecommandant als daar een groot diner werd gegeven en dat gebeurde nog al eens. Hij vond het heel leuk dat Moeder ook in het ziekenhuis werkte; was best trots op haar. Hij was al geconsigneerd en nu moest Moeder ook in het ziekenhuis blijven. En wat moest ik? Op mijn opvangplek was niemand meer te bekennen, het hele gezin was de bergen ingetrokken zonder ook maar iemand te waarschuwen. Dat begon dus al goed! Ik vond het niet erg, ik was veel liever bij Tima. Mijn ouders beslisten echter, dat ik mee moest naar het CBZ. Er was daar genoeg werk. Ti was in de dessa gebleven, nadat ze typhus had gekregen en van geen dokter wilde weten. Ze zag meer in de hulp van de doekoen. Tima had haar naar hun ouders gebracht. Het wonder geschiedde. Ti werd beter, maar was al haar haar kwijt. Dat groeide snel weer aan, maar gezien de oorlogsomstandigheden zag ze het niet meer zitten om naar Soerabaja terug te gaan. In het ziekenhuis was het ontzettend druk. Ambulances reden af en aan en zelfs vrachtwagens vervoerden gewonden. Op één van de - 112 -

wagens reed mej. Pinke, zus van admiraal Pinke. Zij was chauffeuse bij het Vrouwen Auto Corps (VAC) en voor geen kleintje vervaard. Er werd bij de Wonokromobrug hevig gevochten en soms moest ik helpen met brancards sjouwen. Ik vond het vreselijk, al die jonge mensen, vaak heel zwaar gewond. Er werd meteen geschift: die naar de operatiekamers, die nog even wachten en sommigen hadden het niet gehaald, waren overleden en gingen nu naar het mortuarium. De chirurgen waren bijna dag en nacht in touw. Moeder moest helpen in de operatiekamer; eerst alleen maar het voorhoofd van dr Harkink betten, want hij transpireerde hevig. Later mocht zij ook andere dingen doen. Toen zij voor de eerste keer met een geamputeerd been in haar handen stond, kreeg ze het goed te kwaad. Dr Harkink riep vertwijfeld uit, dat hij toch niet als chirurg was opgeleid om dagen lang jonge mensen te moeten verminken. En toch waren er mensen in het ziekenhuis, die niet begrepen, dat het oorlog was, of het niet wilden begrijpen. Zo kon het gebeuren, dat een doktersvrouw mij vroeg of ik haar zilver wilde poetsen, want dat zag er niet uit. Zij bekommerde zich kennelijk meer om haar zilver dan om de slachtoffers van de oorlog, die zij toch ook had zien binnenkomen! Ik werd zo kwaad, dat ik botweg weigerde en zei, dat ik wel wat anders te doen had, nl. gewonden sjouwen. Mevrouw drong niet verder aan. Toen Vader hoorde van de grote verliezen bij de slag in de Javazee, dat er veel collega's van hem waren gesneuveld, waaronder onze buurjongen uit Den Helder, Egbert Postmus, die met de "De Ruyter"( Vaders lievelingsschip) op 27 februari 1942 ten onder was gegaan, toen was hij zwaar aangeslagen en ook Moeder en ik waren zeer ontdaan en begaan met Egberts vrouw en zijn twee jonge kinderen. Ik vroeg me af waar Henk zou zitten en kreeg allerlei enge visioenen. Ik hoopte maar, dat hij uit zou wijken naar Australië als het hier mis zou gaan. We hadden al gehoord, dat burgers probeerden om via Tjilatjap, aan de Zuidkust van Java, naar Australië te komen en ook vliegers probeerden hun gezinnen mee te krijgen als hun vliegtuigen uit moesten wijken. - 113 -

De toestand werd hoe langer hoe benarder. Op het terrein van het CBZ liepen twee Javaanse officieren rond, die volkomen in shock waren. Ze zochten alsmaar een schuilplaats, renden dan weer weg en gingen opnieuw in dekking. Er viel niet met ze te praten; niets drong tot ze door. Moeder moest helpen een Amerikaanse piloot in de taninezalf te zetten. Zijn toestel was in Oost Java neergestort en hij was zwaar verbrand, maar hij was wel bij bewustzijn. Hij vroeg alsmaar om bier en dat mocht niet van de hoofdzuster., waarop Moeder vroeg het hem toch maar te geven, het zou immers zijn laatste biertje zijn. Hij herhaalde alsmaar waar zijn toestel was neergestort en noemde de namen van zijn bemanning. Hij overleed even later en één van de zusters vond het zonde van alle zalf, die hem toch niet had kunnen redden. De Amerikanen haalden hun gewonden uit het ziekenhuis en dat was een veeg teken. De bevoorrading van het ziekenhuis verliep met horten en stoten en Vader moest alle zeilen bijzetten om nog iets redelijks klaar te maken. We spraken elkaar nauwelijks, we hadden het veel te druk. Op een gegeven moment was het dan zover. De Jappen namen Soerabaja in. Er werd aan alle kanten geschoten. Wij zochten met de patiënten dekking onder de bedden, voorzover zij uit bed konden komen. We hoorden een oorverdovend geschreeuw vanuit de Goebengkazerne, een soort overwinningsgebrul. De vijand was nu wel erg dichtbij en zouden zo voor de poort staan. We wisten totaal niet wat de Jappen met de patiënten en de verpleging zouden gaan doen en men vond, dat ik naar een doktersgezin moest worden gebracht, dat achter het ziekenhuis woonde. Een mantri bracht mij er heen via een achteraf poortje en ik werd er heel hartelijk ontvangen. Daar hoorden we op 8 maart 1942 op de radio de laatste woorden van de omroeper van de NIROM (Ned.Indische Radio Omroep Maatschappij): “Wij sluiten nu. Vaarwel, tot betere tijden. Lang leve de Koningin!” We hadden gecapituleerd! Wat zou er met ons gaan gebeuren? We zaten er verslagen bij. Ik bleef er nog enkele dagen, tot bleek, dat de verpleging gewoon dienst deed en zelfs naar huis mocht. Bij de - 114 -

hoofdpoort zat een Japanse wacht waar je je af moest melden na een diepe buiging te hebben gemaakt. De mantri haalde mij weer op en we kwamen langs dezelfde sluiproute weer in het ziekenhuis. Zodra de militaire zieken beter werden verklaard werden ze krijgsgevangen gemaakt. Het militair personeel moest blijven en mocht niet naar huis. Tima kwam elke dag met de schone was en nam de vuile was weer mee. Ze was totaal niet bang, bracht de schildwacht keurig hormat en ze werd totaal niet lastig ge-vallen. Na een paar dagen mocht het Roode Kruis personeel naar huis en zo namen we afscheid van Vader. De jonge mandoer beloofde ons op de hoogte te houden van het gebeuren in het CBZ. Bij de poort maakten we onze eerste buiging voor de Nip, onze bagage werd zelfs niet nagekeken en we konden terug naar huis. Thuis was alles bij het oude. Tima bleef trouw komen en het dagelijkse leven kwam langzaam weer wat op gang. Van de Japanners hadden we toen nog niet veel last. We mochten ons nog vrij bewegen en ik ging al gauw op zoek naar Riek. Zij woonde met haar ouders en zusje in een adjudantswoning van de Ondaatjekazerne. Ik mocht er niet te dichtbij komen, maar zag, dat de huizen er verlaten uitzagen. Waar zouden ze toch gebleven zijn? Al snel kreeg ik een briefkaart van Riek uit Malang. Ze woonden in bij een tante, die haar eerste baby verwachtte en niet graag alleen in huis was. Ze waren dus snel naar haar toe gegaan en hadden het hoognodige meegenomen. Later hoorden ze dat hun huis gerampokt was, er stond bijna niets meer in. Van school kreeg ik bericht, dat er hier en daar bij de leraressen thuis nog les gegeven werd en zo kreeg ik nog wat Nederlands en Engels. Dat was best gezellig, zo met een klein clubje. Het duurde niet lang. De Jap kreeg door, dat er les gegeven werd en dat mocht niet. Overwonnenen hadden daar geen recht op. Af en toe gingen we nog naar de bios. Op een keer gingen we naar de film "Balalaika" met Nelson Eddy. Hij speelde een Kozakken-officier. Het Russische volkslied werd gespeeld en de hele zaal begon met de voeten te trappelen, een oorverdovend lawaai, adhaesie dus, niet voor de Jap, maar voor de andere kant. Er gebeurde niets, hoewel er toch Jappen in de zaal zaten. Toen Moeder dit hoorde mocht ik niet meer - 115 -

naar de bios. Ze vond het veel te gevaarlijk worden. Marianne was ook al verhuisd en zo werd het wel wat saaier allemaal. De Marine had bepaald, dat het salaris opgehaald kon worden op een bepaald adres. Dat ging drie maanden goed en toen kreeg de Jap het in de gaten en werd het geld ingepikt. We mochten ook ons spaargeld niet meer opnemen. Het werd dus hoe langer hoe leuker. Af en toe kwam de mandoer de groeten brengen van Vader. Hij maakte het goed en we moesten ons vooral geen zorgen maken. We kregen steeds vaker huiszoeking. Soldaten, die in de Goebengkazerne gelegerd waren, vonden het noodzakelijk om af en toe de huizen overhoop te halen en de inhoud van de kasten te bekijken. Voor Vaders uniformen sprongen ze vaak in de houding en als ze wat Engels spraken (dat was vaak een begeleidend officier) dan hadden ze het over "good fighters". Als ze binnenkwamen liepen ze eerst naar de piano. Daar stond een Boeddhabeeld op en dat bedekten ze steevast met de piano-loper. Dan kon Boeddha niet zien wat ze jatten en dat waren meestal eieren. Tima kon ze schieten en vond dat die kerels totaal niet opgevoed waren en dat ze blij zou zijn als de Belanda's weer terug zouden zijn. Al dat gedoe begon Moeder te vervelen en ze besloot om bij Tante Ko van Arkel in te trekken. Tante Ko had dat al eerder voorgesteld, want we moesten ook bezuinigen. Nog net op tijd kwam de mandoer langs om te vertellen, dat Vader met de anderen was overgebracht naar de Boeboetan-gevangenis in Soerabaja; de weg langs Boeboetan was vrij en we konden daar zonder gevaar langs fietsen. De mandoer vroeg wat hij met de motorfiets van Vader moest doen. Vader had gezegd, dat hij, de mandoer, er wel op mocht rijden, maar hoe dacht de nonja daar over? Moeder was het daar volkomen mee eens en ze schreef een verklaring, dat de mandoer de motor voor onbepaalde tijd in bruikleen mocht hebben. Ze gaf ook ons nieuwe adres door aan de mandoer. Het overtollige meubilair werd aan een Chinees verkocht en die gaf er nog een redelijke prijs voor. De rest verhuisden we met een tjikar (ossenwagen). Ik kon mijn twee poezen niet te pakken krijgen en moest ze tot mijn verdriet dus wel achterlaten. Tima ging wel mee. - 116 -

Het was wel verder weg voor haar, maar dan zou ze wat later komen en eerder naar huis gaan. Bij Tante Ko was het gezellig, wel wat vol, wamt we hadden allemaal nog dingen, die we nog niet kwijt wilden. In de Prinsstraat was het rustig, geen last meer van huiszoekingen. Op een keer fietste ik naar de stad toen ik op een pleintje werd tegengehouden door een Jap. We moesten ons verzamelen, de jongelui vooraan. Wat zou er toch aan de hand zijn? Een jonge Javaan had iets gestolen en werd gestraft. Zijn rechterhand werd afgehakt en wij moesten toekijken of we wilden of niet. Het was een vreselijke gewaarwording en ik kwam danig overstuur thuis. We konden ons niet voorstellen, dat iemand zo wreed kon zijn en nog wel voor zo'n klein vergrijp. Een andere keer fietste ik langs de banketbakkerij waar Jan, het vriendje van Riek, werkte. Er stond een militaire wagen voor de deur en niemand mocht verder. Tot mijn grote schrik werden Jan en een paar vrienden opgebracht door een paar Jappen. We mochten niets zeggen, maar Jan zei voor zich uit: "Zeg in Godsnaam niets tegen Riek". Toen de jongens afgevoerd waren vroeg ik aan de baas, wat er gebeurd was. Ze hadden naar de radio geluisterd en iemand had dat verraden en nu waren ze naar de Kempei Tai, de Japanse Gestapo, gebracht. Contact was absoluut niet mogelijk en niemand wist wat er met de jongens zou gebeuren. Thuis maakten we zelf pindakaas, we hadden er wat sambal doorgedaan en vonden ons product heel lekker. We kwamen op het idee de pindakaas ook te verkopen. De klanten moesten zelf een potje meebrengen en de handel liep heel goed. Ik kon er niet lang aan meewerken, want ik kreeg geelzucht. Dat heerste erg in Soerabaja. Gevolg: langdurige bedrust en een vetvrij dieet. Ik doodde de tijd met het tekenen van kalenders. Een mooie tekening van een populaire filmster op het voorblad, een lintje door de 13 blaadjes en klaar was Kees. Ik hanteerde niet de Japanse jaartelling, dat was te veel gevraagd, maar de Europese. Het duurde zes weken eer ik van de geelzucht af was, maar ik had last van hartkloppingen; maar volgens de dokter kwam dat wel vaker voor na geelzucht. Ik kreeg een hoogtezonkuur om weer wat energie op te - 117 -

bouwen. Een vriendin van Moeder was een naaiatelier begonnen en vroeg of Moeder en ik mee wilden helpen tegen een redelijke vergoeding. Mevrouw Keunen was een ervaren coupeuse en het leek ons best leuk. Er waren ook vrouwen en meisjes, die breiden en haakten voor toko Eurora, een grote winkel op Toendjoengan. Er bleek een grote behoefte te bestaan aan babykleding, van capes tot sokjes, dus voor elk wat wils. Maar wij hielden ons dus bezig met japonnen. Ik mocht beginnen met het afwerken van de naden en ik moest ook de bestellingen wegbrengen. De zaken liepen heel goed. Er bleken toch nog veel dames te zijn met een welgevulde portemonnaie en dat was voor ons alleen maar gunstig, want wij hadden geen van allen nog een inkomen. Zo langzamerhand werden de Europese stoffen schaarser en wij zelf kochtem sarongs, waar je hele leuke jurken van kon maken, mits je niet te dik was, want dan had je er twee nodig. Sommige klanten kwamen met de linnenuitzet van hun grootmoeder aanzetten, beeldig geborduurd en van veel kant voorzien. We vonden het eigenlijk zonde om te verknippen, maar je moest wel, kinderen groeien nu eenmaal snel en ook de Moeders hadden wel eens iets nodig. De Jap vond, dat we allemaal een identiteitskaart (pendafteran) moesten hebben à raison van fl. 65,-, een groot bedrag voor ons. We togen naar het gemeentehuis en daar bleek, dat ik hem nog niet nodig had, ik was te jong. Moeder kreeg, na eindeloos wachten, haar kaart. We hadden nog steeds vrijheid van beweging en we fietsten regelmatig richting Boeboetan, in de hoop Vader te zien. Hij moest werken en was hoofd van de keuken en die was buiten de gevangenis gebouwd op een buitenterrein. Hij had genoeg hulp en daar was ook de jonge inspecteur Drievoet bij. Soms mochten we een praatje met ze maken, dat hing van het humeur van de schilwacht af. Meestal boften we, ze waren vaak zelfs vriendelijk. Op een keer werden mijn ouders in een hok geduwd, de schildwacht vond, dat ze maar eens lief voor elkaar moesten zijn! Intussen werd Vader op de hoogte gebracht van de laatste berichten en geruchten. De schildwacht vertelde mij in aardig goed Engels, dat hij het beslist niet leuk vond om zo ver van - 118 -

huis te zijn en liet foto's van zijn gezin zien. De gevangenen mochten af en toe bezoek ontvangen. De vrouwen en kinderen brachten allerlei lekkere dingen mee, ook voor de alleenstaande mannen. Er was een strenge controle: cakes bijv. werden doorgesneden om te zien of er geen mesjes of briefjes in verstopt waren. Op een dag kregen we de aanzegging om naar de beschermde wijk te gaan, gelegen in de Darmowijk. We boften, dat we zelf mochten beslissen met wie we in een huis wilden. Er moesten drie gezinnen met kinderen in één huis. Om ons atelier in stand te houden gingen wij samen met mw. Keunen , mw. Breebaart en hun kinderen in een nieuw ruim huis aan de Indragiristraat wonen, ons door de Jap toegewezen. Tante Ko sloot zich aan bij andere kinderloze vrouwen, maar zou ons blijven helpen. We moesten weer meubels verkopen, maar de spoeling werd aardig dun; iedereen bood meubels te koop aan en we kregen er niet veel voor. Tima en Mina (de baboe van Tante Ko) mochten mee de wijk in. We waren best tevreden met ons nieuwe home. Er was een ruime garage, waar mw. Keunen met haar dochtertje introk, Tante Gré Breebaart en haar twee zoons kregen een ruime slaapkamer en een goedang en Moeder en ik ook een grote slaapkamer. Eet- en zitkamer waren gemeenschappelijk en daar hadden we ook ons "bedrijf". Het duurde niet lang of we waren ook hier weer gewend. Er was een kleine pasar waar van alles te koop was. Op zondag mochten we naar de kerk en voor bezoek aan een dokter of tandarts mocht je de wijk uit, maar daar moest je wel een pasje voor halen bij de wacht. De wijk was omgeven door een omheining van gedek (gevlochten bamboe). Ik kreeg zelfs weer Engelse les (stiekem). Ons werk liep nog steeds goed. We maakten van alles mee en er waren klanten bij, die nog veel geld uit konden geven maar ook de kennelijk daarbij behorende tinka's hadden. Wat waren die lui soms vervelend! Of er geen oorlog bestond. Zo was er iemand, die van een zeer glibberige gestreepte stof een heel ingewikkeld model wilde hebben en wat mw. Keunen ook aanraadde, ze moest en zou haar zin doordrijven, want ze betaalde er toch voor en de klant was nog steeds koning! Het heeft ons heel wat moeite gekost om het voor elkaar te - 119 -

krijgen en we waren best tevreden over het eindproduct. Mevrouw dus niet, ze vond het toch heel anders dan ze zich had voorgesteld. We hadden dit wel verwacht en hadden uit voorzorg haar tekening van de japon bewaard; ze kon dus eigenlijk niets zeggen. Het was weer eens mijn beurt om japonnen te bezorgen. Het liep allemaal vlot en ik was aan het laatste adres toe. Ik liep de treden van het terras op en riep keurig: "Sepada", (volk) en liep naar de voordeur, maar dat bleek deze keer helemaal verkeerd te zijn. "Meisje, blijf maar mooi op het trapje staan, daar hoor je tenslotte". Ik was overdonderd en voelde me diep beledigd. Ze was wel zo goed om de japon aan te nemen, maar deed natuurlijk moeilijk over de betaling. Het bedrag viel haar ontzettend tegen. Ik bood haar venijnig aan de japon dan maar weer terug te nemen, maar dat was ook weer helemaal verkeerd gedacht. Uiteindelijk betaalde ze en ze riep me na, dat ze dat deed om van dat onbehoorlijke wicht af te zijn en daar kon ik het mee doen. Ik troostte me met de gedachte, dat de meeste dames toch iets vriendelijker waren. Op een keer moesten alle jonge meisjes op appèl komen. Wat was er aan de hand? Een jongen buiten de wijk wilde zijn vriendinnetje opzoeken en was over de omheining geklommen en werd door de Jap betrapt. Ze hadden hem afgeranseld en hij moest het meisje aanwijzen. Dat deed hij niet en hij kreeg er weer van langs, maar hij liet niets los. De Jap gaf het op en we mochten weer naar huis. Wat er met de jongen gebeurd is zijn we nooit te weten gekomen. Moeder beleefde nog een angstig moment toen een bedjak voor het huis stopte. Een Japans officier stapte uit en sprak Moeder aan. Hij wilde met haar main main (spelen, maar hier werd bedoeld vrijen). Moeder pakte heel naief een spel kaarten, maar dat bedoelde hij niet. Moeder maakte hem duidelijk, dat hij dan in de straat achter ons en buiten de wijk moest zijn. Daar waren bordelen en daar zou hij wel terecht kunnen. Ze legde de betjakbestuurder uit, dat hij goed verkeerd was en wees hem de weg. Hij bood zijn excuses aan. Ze reden weg en wij waren erg opgelucht. Overigens hadden we weinig - 120 -

last van de bordelen. Er was wel veel belangstelling voor van de kant van de Jappen en vaak zaten de soldaten op onze achtermuur op hun beurt te wachten, wel met de rug naar ons toe, want ze mochten geen contact met ons hebben. Er kwam een hongerig jong poesje aanlopen en ik kon het niet over mijn hart verkrijgeen haar weg te sturen. Ze bleef dus en we noemden haar Mieke. Kees Breebaart en ik speelden in de vrije uurtjes vaak piano, quatre mains en dat ging heel goed. Kees was heel muzikaal en dat was van invloed op mijn spel. We hadden er beiden veel plezier in. Al met al hadden we het behoorlijk druk en dat was maar goed ook; dan bleef er geen tijd over om te piekeren, want het werd er allemaal niet beter op. Het atelier nam veel tijd in beslag, dan de Engelse lessen, de piano en de corveediensten. Tima kon niet alles aan nu we met zovelen waren en dus moesten we een handje toesteken. De jongens hielpen ook mee, Rita Keunen was nog te klein en kon dus nog heerlijk kind zijn. Ze mistte haar Pappa wel erg. We woonden tegenover de vroegere Marinekazerne "Willemsoord", waar voor de Japanse inval adelborsten werden opgeleid, aangezien na de Duitse inval de opleiding adelborsten in Den Helder uitgevallen was. Nu waren er uiteraard Jappen gelegerd en die gingen hardhandig te keer. Om het minste of geringste sloegen ze elkaar hard, bepaald niet leuk om aan te zien. En we moesten wel: stond je toevallig buiten als er weer zo'n aframmeling plaats vond dan moest je blijven toekijken, zo niet, dan werd je zelf afgerammeld. Een Javaanse dief werd aan een paal gebonden; ze gaven hem heel veel water te drinken tot het bijna z'n oren uit kwam. Ze lieten hem 24 uur hangen, maakten hem toen los en begonnen op zijn buik te dansen. We hadden er het zicht op en moesten zelfs af en toe komen kijken. Het was afschuwelijk en we konden niet begrijpen, dat je zoiets een ander aan kon doen. Het waren beestmensen! Opeens was het slachtoffer verdwenen. Op een keer, terugkomend van de tandarts (waar ik niets hoefde te betalen , want dat verrekende hij wel met de Japanse klanten), besloot - 121 -

ik om een eindje om te rijden en eens te gaan zien hoe de school er bij stond. Maar daar was niet veel te zien en ik draaide de Palmenlaan weer in. En wie zag ik daar? Sierk Karel Dijkstra, de jongen uit mijn klas, die vaak mijn tas droeg, de klasse-agenda bij hield als ik er niet was enz. enz. Hij controleerde ook de agenda als ik hem zelf bijhield, want hij was uiterst bezorgd, dat ik een fout zou maken en dan op mijn kop zou krijgen van de leerkrachten. Henk werd altijd woedend over dat gedoe, vond het melig en overdreven en volstrekt overbodig. Ik kon best voor mijn eigen zaakjes zorgen vond mijnheer. Maar Sierk Karel was nu eenmaal een brave jongen en zag er ook altijd tip top verzorgd uit (Henk ook trouwens). Ik was zeer verbaasd hem hier te zien, want de Dijkstra's waren van plan om uit te wijken naar Australië, maar dat was dus kennelijk niet gelukt. Hij was zeer verheugd me te zien en vertelde het hele verhaal. In Tjilatjap was het stampvol vluchtelingen en ze hadden geen kans gezien een plek op een boot te bemachtigen. Ze waren dus maar terug gegaan naar Soerabaja en wachtten nu op een oproep voor de wijk. Hij vertelde in Tjilatjap Henk gezien en gesproken te hebben. Henk was er goed afgekomen, maar was krijgsgevangen gemaakt en met enig leedvermaak vertelde Sierk dat Henk al zijn blonde krullen kwijt was, hij was kaal geschoren! Dit maakte me kwaad en ik had Sierk wel een draai om zijn oren kunnen geven. Dit was voor Sierk Karel dus niet het moment om een afspraakje te maken voor het geval hij in de wijk zou komen. Ik had dus groot nieuws toen ik thuis kwam. Moeder had zich danig ongerust gemaakt toen ik zo lang wegbleef en ik moest haar plechtig beloven nooit meer om te rijden. Het stond toch duidelijk op mijn soerat: "Naar tandarts Han en terug naar de wijk". De Palmenlaan was een heel eind buiten de route. Stel je voor, dat ik gecontroleerd was, dan had je de poppen aan het dansen gehad enz. enz. Ik zweeg deemoedig, bang voor nog meer verwijten en ik had nog wel zo'n spannend verhaal! Er waren vrouwen, die een verhouding begonnen met een Japans officier. Eén van hen wekte haar vriendje elke morgen met de woorden: "Rise up darling, it's seven o'clock". De buurkinderen hoorden dit en riepen haar dat zinnetje dikwijls na, wel oppassend, dat de Jap er niet was. - 122 -

Er ging een blij gerucht door de wijk. Er was in Canada een prinsesje geboren! Tegen de avond kwam er iemand het goede nieuws vertellen met het verzoek het op onze beurt aan de buren door te geven. De buren vertelden het ook weer door en zo was binnen de kortste keren de hele wijk op de hoogte. Een poosje terug, in de Prinsstraat, was de mandoer langsgekomen om ons te waarschuwen, dat Vader op transport zou gaan. Er gingen geruchten, dat de gevangenen naar Ngawi zouden gaan, maar zeker was het niet. We moesten zorgen de volgende ochtend heel vroeg bij de gevangenis te staan, dan konden we misschien afscheid nemen. We waren de mandoer heel dankbaar dat hij ons had willen waarschuwen. De volgende morgen waren we al bijtijds bij de gevangenis. De keuken lag er verlaten en leeg bij. Er was zelfs geen wachtpost. Er waren veel mensen op de been. De kabar angin (letterlijk nieuws van de wind, gerucht) had dus feilloos gewerkt. Na een kwartiertje wachten kwam er beweging in het kamp. De hoofdpoort ging open en daar kwamen de mannen, bepakt en bezakt. Vader zag ons meteen en lachte breeduit, maar mocht van de Jappen niets zeggen. Ze maakten een uitzondering voor een jonge moeder, die haar pasgeboren baby bij zich had. De vader mocht het kindje even vasthouden en knuffelen. Maar toen was het over. De mannen moesten sneller gaan lopen. Wij probeerden ze nog bij te houden, maar toen Moeder een klap met de kolf van een geweer kreeg (Vader zag het gelukkig niet) en vooraan de Jap begon te razen en te tieren, beduidde Vader, dat we weg moesten gaan. Moeder had nog dagen last van haar schouder. We verwachtten een berichtje van Vader waar hij zou zitten, maar dat was teveel van Nippons goedheid gevergd. We hoorden dus niets. Nog een wonderlijk verhaal over Vader. We woonden nog in de Prinsstraat, toen op een middag, het was rustuur en Moeder lag te slapen, Vader in een betjak voor kwam rijden. Ik kon het bijna niet geloven en vroeg onmiddellijk of de oorlog voorbij was. Maar dat was helaas niet zo. Moeder, wakker geworden, kon haar ogen niet geloven. De Jap had Pa een vrije middag gegeven, omdat hij zo hard werkte!! Hij mocht een paar uur naar huis en moest dan weer terug. De tijd vloog om, we hadden elkaar zo veel te vertellen en voor we - 123 -

het wisten, moest hij weer weg. Iets dikker dan hij gekomen was door de extra kleding, die Moeder hem aan had laten trekken en dikgevoerd door Tima en Mina. Tante Ko kon er maar niet over uit en had de bekenden uit de straat opgetrommeld om hem even te groeten. Eén voor één kwamen ze binnen sluipen, want het mocht niet opvallen, maar naderhand hoorden we, dat de hele straat het wist. Een meisje uit de wijk tekende heel goed. Ze tekende portretten op briefkaarten bij gebrek aan goed tekenpapier. Ze vroeg een redelijke vergoeding en ik liet me ook tekenen en was best tevreden met het resultaat. De Jap werd vervelend, pikte van alles in. Op een dag kwamen twee Ambonezen mijn piano ophalen. Wij vonden dat vreselijk. Dat betekende geen quatre mains meer spelen met Kees. De mannen zeiden, dat ze goed op de piano zouden passen en dat ze dit helemaal niet prettig vonden, maar ze werden gedwongen om dit werk voor de Jap te doen. Een paar dagen later was de boekenkast aan de beurt. Ik had er nog wat foto's in liggen, maar die mocht ik er niet uithalen, wat ik heel erg vond.

- 124 -

- 125 -

De Kamptijd Er gingen geruchten, dat we verplaatst zouden worden. We geloofden het niet erg, maar toch, waar rook is daar is vuur! En jawel hoor, Moeder en ik kregen aanzegging, dat we over drie dagen moesten vertrekken. We mochten per persoon één hutkoffer meenemen en handbagage. We moesten ons melden bij de hoofdpoort. We waren de enigen van ons huis, die weg moesten en we vonden het allemaal heel vervelend. Je kende elkaar door en door en nu kwam daar abrupt een einde aan. We waren een hecht team geworden en we wisten totaal niet of we elkaar ooit nog terug zouden zien. Tima was al eerder de wijk uitgestuurd. Ze mocht nog wel afscheid nemen en Moeder gaf haar een derde van het geld, dat ze bezat. Dan kon ze tenminste nog een poosje vooruit. Dappere Tima zei, dat ze zich best zou redden en dat we ons geen zorgen om haar moesten maken. Het werd een roerend afscheid. Drie dagen tijd om van alles te regelen. Wat moest er mee en hoe konden we dat zo efficiënt mogelijk inpakken? Moeder was daar heel handig in en vond, dat we er rekening mee moesten houden, dat er ginds van alles zou mankeren. Dus ging er van alles mee wat voor de dagelijkse gang van zaken nodig was, tot pannen en een teil aan toe. Zelfs de knijpers en een stuk waslijn werden niet vergeten. Ik mocht maar twee boeken meenemen (er lagen nog boeken in mijn kamer en die waren niet ingepikt). Ik maakte me zorgen over de fotoalbums en besloot alle foto's er uit te halen. Dan namen ze minder ruimte in. Ook de foto's van het Oranjehuis gingen mee, tussen de gewone foto's in. Mw Keunen maakte snel twee rugzakken voor ons, dan konden we nog meer handbagage meenemen. De poes mocht niet mee, maar zolang er mensen in huis waren, zou ze niets te kort komen. Het was die dagen hard werken, maar dan had je ook geen tijd om te piekeren. We waren op tijd klaar, zorgden voor wat eten onderweg en kookten wat eendeneieren. We sliepen voor de laatste keer in ons eigen bed, een vreemde gewaarwording! De volgende ochtend waren we al vroeg wakker. De hutkoffers - 126 -

werden opgehaald en we namen afscheid van onze dierbare huisgenoten en Tante Ko. Ze liepen met ons mee om ons uit te zwaaien. Er stonden al heel wat mensen aan de poort en het eindeloze wachten begon. Het werd hoe langer hoe warmer en de kinderen begonnen te dreinen. Een Japans officier hield een toespraak in het Maleis. "Di sana ada banjak makanan dan banjak soesoe. Mersti dengar betoel ke voorman. Djangan piker". We zouden dus genoeg te eten krijgen en er zou genoeg melk zijn. We moesten goed luisteren naar de voorman en vooral niet piekeren. De grote vraag bleef: Waar zouden we naar toe gaan? Niemand wist het antwoord. We werden weer eens geteld: 700 vrouwen en kinderen plus bagage. Het werd 9 uur, 10 uur en er gebeurde niets. De zon stak al behoorlijk. Babies, niet gewend aan al het rumoer begonnen te huilen en de moeders werden zenuwachtig, Eindelijk, tegen elven, de eerste autobus in zicht. "Ploeg 1 aantreden, ploeg 2 gereed staan". Een luide afscheidsgroet van de achterblijvers en weg waren de eerste ploegen. Nu kwam er een open vrachtwagen aanrijden, gevolgd door een gevangenisauto, voorwaar, een bonte verzameling."Itoe boeat njonja sama anak" zei een agent. "Mama, die agent is net Pappa in het bruin" verkondigde een kleuter enthousiast. Iedereen, ook de agenten, moesten er om lachen. Wij waren bij groep 8 ingedeeld en kregen zowaar een autobus. De barang lag hoog opgestapeld op het dak van de bus en bij elke bocht rolde er wel een rugzak af. En o wonder, de bevolking ving het ding steevast op en gooide de rugzak door het open raam naar binnen, luidkeels bedankt door de passagiers. Het station kwam in zicht en we haastten ons de bus uit en werden met de bijeengegriste bagage de trein ingedreven door een opgewonden Jap, die alsmaar brulde "Ajo, lekas, saja bilang lekas". (Snel, ik zeg snel!). Een tas van ons begaf het, hengsel gebroken, 20 eieren rolden over het perron en ik kon er maar een paar redden, want die brulaap zat al weer achter me aan. En dan weer het onvoorspelbare van de Jap. We mochten ijs kopen van een ijsverkoper, die rustig zijn handel mocht verkopen en zeer veel aftrek had. We hadden zowaar allemaal een zitplaats. Om drie uur vertrok de - 127 -

trein eindelijk (waarom dan toch al dat gejakker?) Dokter Labeau zwaaide ons uit, ze stond stiekem achter een hek. Uur na uur verstreek en we hadden geen flauw benul waar we ongeveer waren. Op sommige stations werd gestopt, maar de namen konden we niet lezen. Er mocht niets gekocht worden, maar daar werd de hand mee gelicht. De agenten dienden als tussenpersoon en hadden druk werk om alle bestellingen op hun plek te krijgen. Uiteraard werd er flink aan verdiend. maar dat hadden we er graag voor over. Op een gegeven moment kwam er een Jap bij ons langs, die we uit de wijk kenden. Hij heette Aloëi en had iets Europees over zich en was altijd vriendelijk. Hij beloofde ons om limonade te kopen, zodra de trein weer stopte. Hij knipoogde tegen enkele dames en maakte een complimentje over hun uiterlijk, wat ze hem niet in dank afnamen, maar daar trok hij zich niets van aan. En geen limonade aan het volgende station! Het schemerde al toen Aloëi nogmaals binnen denderde. "De dames moeten de nacht in de trein doorbrengen" kondigde hij aan. "Dan gaan we vast naar Bandoeng" was ons commentaar, maar Aloëi gaf geen antwoord. Het werd snel donker en er mocht geen licht aan. Alles moest op de tast en dat gaf heel wat gedoe. De kwestie slapen kostte nog heel wat hoofdbrekens. Uiteindelijk werd besloten de kinderen zoveel mogelijk op de banken te laten slapen en de volwassenen moesten maar zien hoe ze de nacht doorkwamen. Met een paar meisjes ging ik naar het achterbalcon, waar een agent djakade (de wacht hield)."Hier kom je bij, wat een hitte daarbinnen en geen licht, hopeloos gewoon" zuchtte iemand."Kita pergi kemana agent?" "Tida tahoe nonna, Nippon tida bilang sama saja". (Waar gaan we naar toe agent? Ik weet het niet nonna, Nippon heeft het me niet gezegd.") We naderden een station en iedereen werd naar binnen gestuurd. Eindelijk kwamen we te weten waar we waren: Djokja. We stonden een hele poos stil en de kinderen werden wakker en konden we genieten van een wedstrijd wie er het hardst kon huilen! We bogen ons uit het raam, maar moesten ons telkens bliksemsnel terugtrekken, want er raasden steeds Japanse transporten langs. We voelden een - 128 -

schok en daar gingen we weer. We waren zolangzamerhand doodmoe en gingen maar op de grond slapen. Vuiler dan we al waren konden we vast niet worden. Aloëi kwam nog even langs gedraafd, maar struikelde zo vaak over armen en benen, dat hij van schrik een paar rake klappen uitdeelde en heel snel naar zijn eigen compartiment verdween. Er kwam een order: alle agenten naar binnen en ze moesten een zitplaats hebben. Dus werd er plaats gemaakt en Loes was de gelukkige, die een agent naast zich kreeg. De man was doodmoe en langzaam maar zeker zakte zijn hoofd op de schouder van Loes. Zij durfde geen vin meer te verroeren. De trein minderde vaart en we zaten weer in Djokja! We waren leukjes omgereden. We gingen weer door en stopten pas tegen de morgen. Tegen zeven uur Nippontijd moesten we uitstappen. Het was weer een zenuwachtig gedoe van kinderen bij elkaar trommelen, bagage opzoeken, maar eindelijk stonden we dan op straat, een perron was er niet. We waren beland in een uithoek. We zagen achter de ramen slaperige gezichten. "Adoeh, Belanda's". Groep voor groep stonden we opgesteld. We waren doodmoe en smerig. We hingen van het ene been op het andere, wachtend tot het Nippon zou behagen om op te stappen. Eindelijk was het dan zover. Tsjonge, tsjonge, wat was die bagage zwaar! De samengestroomde bevolking wilde wel helpen, maar durfde niet uit angst voor de Jappen. Zelfs in dit gehucht zat de schrik er goed in. Nippon had echter de goedheid om koelies te laten sjouwen en konden wij de kleintjes dragen. Aloëi kwam langs op de fiets (hoe kwam hij daar nou weer aan?) "Boleh pelahan pelahan sadja" zei hij minzaam, we mochten kalmaan doen en peddelde weg dwars door de file mensen heen. We kwamen langs een groot gebouw, achter de ramen blanke gezichten. "Van waar?" gebaarden ze en wij brulden luid en duidelijk "Van Soerabaja". We zagen gedek, een poort, een kerk, ziedaar ons toekomstig home. We kwamen terecht in een grote zaal, gemeubileerd met rijen stapelbedden zonder bultzak (matras). Na een kwartiertje rust klonk het luid "Verzamelen". En daar stonden we weer in de zon, uren lang. De een na de ander viel flauw. Maar - 129 -

eindelijk kwam Nippon opdagen om ons te controleren en te tellen. Gelukkig klopte het. In groepen werden we naar ons onderkomen geleid. De agenten vertrokken weer: "Selamat tinggal Nja, tabé non, sinjo". Het klonk gemeend. Och, de meesten waren niet zo gebeten op ons; we kenden ze wel, ze controleerden ons vaak als we naar school fietsten en met z'n drieën reden. Ze tikten ons dan op de vingers, we wisten toch wel, dat dat niet mocht en ze dreigden goedmoedig met een bon. Het was wel even wennen, wonen in een klaslokaal, adres: kamer 21. Ook hier stapelbedden. Moeder en ik kregen ieder een bovenbed toegewezen, gelukkig wel naast elkaar. Beneden sliepen moeders met kleine kinderen. Tegen zes uur konden we eten halen, onze eerste maaltijd na ons vertrek uit Soerabaja. In de trein was er wel wat brood en melk voor de kleintjes geweest en af en toe hadden we wat kunnen kopen als de trein bij een station stilstond. Het menu bestond uit rijst met sajoer en tahoe. De meesten lustten het niet, maar wij hadden er geen moeite mee, we vonden het zelfs lekker! Na het eten konden we de bagage ophalen bij de poort. Dat gaf een geweldige drukte. Koelies mochten onze hutkoffers slepen, alweer een goedheid van Nippon. Alhoewel, hij ramde er weer flink op los. Toen alles binnen was, waren we doodmoe en kropen we in ons bed. We waren vroeg wakker, stijf en stram door het slapen op de harde planken. Al meteen was het tijd voor het ontbijt, rijst met sajoer. Er werden dames gevraagd voor het werken in de keuken. Daar was animo genoeg voor. Voor het schoonmaken van de mandikamers en toiletten was minder enthousiasme. Ik meldde me toch maar aan. Samen met een troep bakvissen ging ik aan de slag. We hadden nog nooit zo'n smeerboel gezien. Alles was voor toilet gebruikt, de mandikamers waren ontoonbaar en verspreidden een ondragelijke stank. Enfin, toch maar beginnen. Eerst een paar emmers water er door, maar de afvoer bleek verstopt, dus doorsteken jongens! Na een ochtend hard werken zag het er wat toonbaarder uit. Na de lunch, weer rijst met sajoer, hadden we even vrij. Maar van - 130 -

uitrusten kwam niet veel. Er moest thee gehaald worden en dat kostte ons een uurtje staan in de rij en in de rook, maar we hadden thee en zo ging het de hele dag door. Eten halen, thee en koffie halen enz. Op verschillende punten in het kamp stonden agenten op wacht. Els en ik probeerden één van hen uit horen. "Waar zitten we hier eigenlijk?". "In Moentilan, vlak onder Magelang. Het is hier een internaat geweest". "Zie je Els, dan heb ik toch gelijk; ik zei immers, dat ik bij het zg. stationnetje Moentilan had zien staan". Nippon kwam er aan en we maakten dat we weg kwamen. Op 27 september 1943, vier dagen na onze aankomst, werd de eerste kampbaby geboren, Jantje Selier. Het kamp verwelkomde hem met een grote mand cadeautjes voor moeder en kind. Er werd gul gegeven: blikjes melk, stukken zeep, kleertjes. Voor Riek Selier, de jonge moeder was de geboorte van Jantje een blijde gebeurtenis, maar ze miste de jonge vader heel erg. Ze waren in ondertrouw gegaan toen bleek, dat er een baby op komst was en nog voor de trouwdag werd de a.s. vader geïnterneerd. Iedereen was toen ziedend. Waarom nou geen dag uitstel? Vijf dagen na ons kwam de tweede ploeg, daarna de derde, allen uit de wijk in Soerabaja en een paar gezinnen uit Madoera. Het kamp had toen ongeveer 2400 bewoners. Er was inmiddels een kampleiding samengesteld, nl. Mevrouw B. Bueninck-Schot (tot jan.'44), Mevrouw J.H. Bussing-Wildbergh (tot augustus 1945). Verder Mevrouw Roelofsen, de echtgenote van de commandant van de Marinierskazerne Goebeng in Soerabaja. Ik kreeg een baan bij het Babyfonds: melk rondbrengen voor de babies en peuters. Een baan, die niet meeviel, want we moesten de melk van de poort halen en de nodige hormat aan de wacht brengen, de melk koken en dat in de heerlijke keuken, waar iedereen liep te huilen van de rook, roetzwart van het stof, en dan eindelijk wegbrengen, twee keer per dag. We moesten zorgen, dat de laatste de volgende keer het eerste aan de beurt was. Het hele kamp was jaloers, omdat wij de melk aan de poort ophaalden, want dat betekende: 1e de gedekpoort uit, wat bij hoge uitzondering gebeurde; - 131 -

2e we zien de domineesgezinnen, die aan de andere kant van het gebouw zitten; 3e we komen aan de hoofdpoort en zien een stukje van de buitenwereld! We kregen veel aanbiedingen om de melk voor ons op te halen, maar dat ging niet, omdat met naam en toenaam genoteerd stond wie de melk mochten halen. Oktober liep ten einde en we waren al aardig aan het kampleven gewend. Tot dan toe ging alles goed, maar in november begon de ellende. Op 1 november 1943 stierf het dochtertje van Mevrouw v.d. Houwen. Het hele kamp was onder de indruk. Nauwelijks was dit voorbij of op 3 november 1943 overleed baby Elsbeek en een paar weken later stief baby Stolk. Toen we 's morgens vroeg aan de poort kwamen voor de melk, stond de inspecteur van politie voor ons. "Nonnah, itoe kembang dari toean dokter dan zuster zuster". (Nonnah, deze bloemen zijn van de dokter en de zusters) . De Javaanse arts uit Moentilan (een leerling van de zendingsarts Veldstra) had het babietje behandeld en ze waren zeer bedroefd, dat het niet goed was afgelopen. Het was een prachtig bouquet en Salim vroeg of we er voor wilden zorgen, dat het op de juiste plaats kwam en hij voegde er nog aan toe, dat de bloemen ook van de bevolking waren. We waren helemaal ontdaan door dit teken van medeleven. Eind november kwamen mensen van Magelang binnen. We kikkerden weer wat op. Misschien pikte de Jap wel zoveel mensen op, omdat de Amerikanen in aantocht waren! De bekende schrijfster Jo Manders schreef een kamplied over Moentilan, dat gezongen kon worden op een bekende melodie en heel populair werd. De tekst luidde als volgt:

- 132 -

Kamplied Het trotse koppige Belandavolk, hier in de tropen bijeen Vergaard in kampen hier tesaam, maar wij Hollanders blijven één De lijntjes trekken ze steeds meer aan In huis blijft geen stuk meer staan Maar Eén, die kent Zijn kinderen en die verlaat Ons niet Alles wordt ons afgenomen, ons huis, onz' man en ons kind Dat is de nieuwe orde, genaamd het Parindabewind Maar ons verneed'ren doen wij nooit, wij blijven die wij zijn Zolang 't rood, wit en blauw ons tooit, die driekleur houden wij rein Als straks de klokken luiden en vrede is in ons land En wij weer blijde juichen Met het rood, wit en blauw in ons hand Dan zal weer Neerland voor ons bestaan, in menig oog blinkt een traan Als straks de klokken luiden, dan is al ons leed gedaan. -o-o-o-o-o-o-

- 133 -

Plotseling kwam er bericht, dat er een ziekenhuisje mocht komen aan de Magelangkant, een hele vooruitgang. Op een middag werd Moeder opgetrommeld. Of ze wilde helpen om het ziekenhuisje schoon te maken en Mams was al weg. Om twee uur was het etenstijd en ik besloot om Moeders portie maar te gaan brengen, maar bij de gedekpoort werd ik aangehouden door een agent. "maoe apa?". "Makanan boeat zuster". "Moesti doeloe minta permissie sama toean inspecteur".(Wat wil je? Eten brengen voor de zuster. Dan moet je eerst toestemming vragen aan de inspecteur.) Hij opent de poort en ik steven op inspecteur Salim af. "What's the matter? Er is nog geen melk hoor". Ik legde hem uit, dat ik eten naar mijn Moeder wilde brengen, die in het ziekenhuis werkte. Hij plaagde me, dat het eigenlijk niet mocht, maar bij hoge uitzondering mocht ik dan toch naar mijn Moeder. Of ik de weg wist? Nee, natuurlijk niet. Hij legde het uit, maar ik snapte er niets van. Salim had er lol in en vroeg Noer, een agent of hij me even wilde brengen. Wat een service! Het was inderdaad een wirwar van gangetjes, maar we kwamen bij het ziekenhuis en Moeder was blij met het eten. Ik vond zowaar de weg alleen terug tot grote vreugde van Salim, die me een heel goede middag wenste. Terug op zaal moest ik natuurlijk uitgebreid verslag doen. Zo langzamerhand begonnen wij te werken voor St. Nicolaas. Ondanks de geringe middelen ontstonden er de leukste dingen. Het kantoor van mevrouw Tapper leek wel een speelgoedwinkel. Dankzij de hulp van de nonnen verscheen er op 5 december een heuse Sinterklaas en Zwarte Piet in het Soerabaja-kamp. Het werd een reuzefeest voor de kinderen. Het enige minpuntje was, dat de kinderen van het Magelangkamp volop borstplaat kregen en de Sb-kinderen niets. Op een Zondagmorgen zaten we bij het Babyfonds aan het ontbijt. Dat extra'tje kregen we, omdat het toch vrij intensief werken was bij het Babyfonds. Plotseling kwam Salim binnenrennen, gevolgd door Mevrouw Baggen, een jonge plantersvrouw, die met hem moest samenwerken i.v.m de aanvoer van het eten."Morning, smakelijk eten. Rijst met suiker nog wel". "Is die rijstmolen alweer defect? Dat is al - 134 -

de derde keer" ! "Niet goed gerepareerd dus" reageerde ik en een vernietigende blik van Salim trof me, want Salim himself repareerde het ding altijd. Salim bleef nooit lang boos en repareerde de rijstmolen voor de vierde keer. Ik besloot wat minder te gaan schrijven. Het kostte veel papier en papier was schaars. Dan maar wat korter van stof; ik kon het immers na de oorlog altijd nog aanvullen. -o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-

- 135 -

Dagboek: Moentilan (Midden Java) 010544 De maand begint goed! Geen eten vanavond, aangezien een jongen een ruit van de kerk heeft ingegooid. Grote consternatie. De hele leiding probeert Pa te bepraten. Resultaat: Baggen vliegt triomferend de kerk uit, gevolgd door de anderen. De keuken mag weer draaien! Een hele opluchting, maar de schrik zat er weer goed in. De kerk werd door de kampcommandant gebruikt als kantoor. Diensten mochten er niet worden gehouden. 060544 Lang gewacht en stil gezwegen, nooit gedacht en toch gekregen. Brood lui. Hoera, een oorverdovend gejuich. Eindelijk, na 7 maanden brood. De jongens maakten een ererondje langs het hoofdgebouw. Een enig gezicht! En dan: hoog bezoek! Gevolg: Patjollen dames, want Semarang vindt kamp III een dessa gelijk. Die tuin, nee, affreus. 070544 Daar gaan we dan. Een patjol over de schouder, staat geweldig. Bekijk het maar van de vrolijke kant. En het valt mee. Vijf minuten patjollen, tien minuten rust, tenminste wanneer Pa (de kampcommandant) niet in de buurt is. Want als hij achter je staat met zijn stok dan werk je wel. De agenten, die ons bewaken lachen zich krom om het beduvelen van de Jap. We mogen ook een vuilnishoop opruimen onder bewaking van een agent. Verheffende baan! 100544 Heel stil voor jezelf gedenk je Holland. Mevrouw de Graaf en Mevrouw Homan vertrekken naar hun dochters. Plotseling komen er Rode Kruis kisten binnen. Wat zou dat geven? Pa vindt het echter niet nodig om uit te gaan delen. Vet geloerd! 180544 Nieuwe orders. Kamers aan kant. Alles van de muur. Als je schoenen hebt, moet je ze dragen! Emmers en teilen bij elkaar. Oude rommel weggooien enz. enz. Reden: 20 Mei inspectie Semarang. En je doet maar. We zijn o zo volgzaam. 200544 Het gewone gangetje tot half vijf. Dan verspreidt zich vliegensvlug het bericht, dat de oude pastoor is overleden; heel vredig ligt hij daar, hij is 86 jaar geworden. Op 21 Mei wordt hij begraven. De kist is bedolven onder de bloemen, geschenk van de R.K. - 136 -

bevolking van Moentilan. Het was immers hun pastoor. Dit teken van medeleven doet ons goed. Eén van de andere pastoors mag mee naar de begraafplaats. De verdere dag moeten we kapoeren (witten). Voor HET BEZOEK! Verder heeft Wilhelmus (een agent) herrie gehad met een jongen. Hij hield moederlief aan: "Mevrouw, ik ben Hollands opgevoed en ik wens niet uitgescholden te worden. Dat doet me pijn. Ik kan het ook niet helpen dat ik in Nipponse dienst ben. Dat doe ik ook niet voor mijn lol". 20544 Om negen uur zwaait de gedekpoort open. Nippon is gearriveerd. Het bestuur, blokleidsters en zaalmoeders vliegen in de houding, kijken stomverbaasd, want er is een Europese dame bij. En wat voor een dame! Wit-Russin, in Japan opgevoed, gehuwd met een Hollander en fungerend als tolk. We proberen ze steeds te ontwijken, maar lopen ze toch in de armen. Tegen de muur, in de houding, buigen, we hebben het al aardig onder de knie. Het hele kamp wordt geïnspecteerd. Als je een versleten jurk aan hebt wordt er gezegd: "In de koffer heb je vast nog wel een goeie". Het opperhoofd houdt een afscheidsspeech, vertaald door de Russin. "En hij zegt (met de nadruk op hij) "Dit kamp is het vuilste, dat ik ooit gezien heb. Slecht zijn jullie (hm). Als jullie niet doen wat ik zeg, luister ik zelfs niet naar jullie vragen". Hij wel! Ze vertrekken. De dame wuift stiekem achter haar rug. En dan komen 's middags de nieuwe orders: hormat bewijzen aan iedere Nip. Ook aan de Indonesische inspecteur en wachtcommandant. Er mogen op Vrijdag kerkdiensten gehouden worden, op Zondag niet. Scholen blijven gesloten enz. enz. De verduistering geeft hoofdbrekens: Hoe moet dat met de te verwachten baby? Pa weet er wel wat op. Kort en bondig klinkt het: "Tida boleh keloear". (Hij mag niet naar buiten komen"). En de baby komt niet. Nippons almacht is groot. U zei? 250544 Om 7 minuten over 4 wordt de laatste kampbaby geboren. Een zoon! Dus volgens de voorspelling over 17 dagen de bevrijding. De ziekenbarak eet brood met muisjes en het kamp? Mag als attractie blubber scheppen. Wat dat beduidt? De vijvers moeten uitgebaggerd worden en Mevrouw Bussing heeft een uur moeten bomen eer Pa koelies liet komen om het ergste vuil op te ruimen. Het vuil der w.c.'s - 137 -

passeert er nl. ook. Maar ondanks de hulp van de koelies zien we er uit als Turken. O ja, Nippon tegen Mevrouw Bussing: "Jullie Hollanders kennen geen discipline, vandaar, dat jullie de oorlog verloren hebben". De schoft! 260544 Tot 11 uur n.m. niets bijzonders. Maar dan komt het. Pa komt controleren. Alle nachtwachten krijgen een mep in hun gezicht. Een dame blijft hij slaan tot de inspecteur zegt "Toean dan toch". En hij komt zowaar tot bezinning. Het hele kamp rilt en beeft. Pa schreeuwt niets anders dan "Bilang apa, kenapa bilang apa? Boeat apa?" (Wat zeg je, waarom zeg je iets? Waarvoor?) Geen touw aan vast te knopen. Pa verdwijnt en de inspecteur als een haas langs de blokken. "Als hij weer komt naar hem toeRENNEN. Hij wil dat nu eenmaal. En flink buigen". "Komt hij dan weer? We zijn bang toean, ik bedoel mijnheer". "Hij moet eerst zijn roes uitslapen, dan komt hij weer. Te erg toch, dat slaan. Ik ga er vandoor, goedenavond". Pa komt inderdaad terug en dan gaat het goed, maar de hele nachtwacht loopt met blauwe plekken en builen. Flinke lui, die Nippen! Moeder en ik besluiten om niet meer samen de nachtwacht te lopen. Zo leuk is het niet om je eigen Moeder te moeten slaan, dus lopen we voortaan met een kamergenoot. 270544 Het kamp is nauwelijks bekomen van de schrik, of we horen: 1e Er komt een nieuwe kampcommandant (Formosaan, hou je vast!) 2e De agenten gaan weg. Daarvoor in de plaats het NipponsIndonesisch hulpleger, oftewel overlopers! 3e Verder nieuwe orders voor de nachtwacht: Nippon of commandant van de wacht (Indonesiër) tegemoet RENNEN dan buigen en zeggen: Fu chin ban dai han san, idjoe hari maseng. (Nachtwacht van blok 3, er is niets te melden.) Voor hem uitlopen. Stoppen aan het eind van het eigen blok. Wanneer de nachtwacht van het volgende blok niet aanwezig is, deze aanroepen. Voor het Nederlandse bestuur hetzelfde handelen om te oefenen. De jongens worden door de overlopers getrapt en geslagen en uitgescholden voor zwijn! Aristocratisch niet? 280544 Tweede Pinksterdag. De overlopers doen officieel hun intrede. Ze durven ons niet recht aan te kijken. Doen heel gewichtig - 138 -

met hun geweren à la 1800. De agenten kijken sip. We hebben ze nu al acht maanden als bewaker gehad en ze zijn de kwaadsten niet. Het is echt sajang, dat ze weggaan. En verder: Voortaan appèl. Om acht uur 's morgens aantreden per kamer en nummeren in het Japans. Weer aantreden om half acht 's avonds en weer nummeren. 290544 Niets bijzonders. 300544 Verplicht groeten voor de overlopers! Een behoorlijke vernedering, maar we maken ons wijs, dat we alleen groeten voor de uniformen, niet voor den persoon. Het is niets meer gedaan. Tegen de middag komt de Hei Ho (overlopers) er aan. "Mevrouw Roosendaal, iedereen moet de kamer uit". "Dat zal me gebeuren, niets er van". "Ajo, moesti". (Ajo, het moet. Neen). Een hand grijpt haar bij de keel, maar ze is niet bang. "Tida takoet?" "Tida". (Niet bang? Neen). Een kolf van het geweer zweeft boven haar hoofd. "Maoe mati?" "Tida apa". "Berani". "Ja, saja berani". (Wil je dood? Dat kan me niet schelen. Je hebt lef. Ja, ik heb lef.) "Djoega berani pergi ke Nippon?" "Berani". (Heb je ook lef om naar Nippon te gaan? Dat heb ik.) en ze gaat de kant van de poort uit. De overloper blijft staan. "Nomor berapa?" "Tida oesa bilang. Saja blokleidster dari han satoe. Sampé". "Asoe!" "Tida apa. Di sini masoek, di sana keloear". en ze wijst naar haar oren. (Welk nummer heb je? Dat hoef ik niet te zeggen. Ik ben blokleidster van blok 1. Dat is genoeg. Hond! Dat geeft niet. Het gaat het ene oor in, het andere uit!) De Hei Ho: "Betuig hormat". En ze roept in het Japans: "In de houding en buigen". De Hei Ho loopt naar kamer 2. Mevrouw Roosendaal: "Awas, Han satoe". (Pas op, dit is van blok 1") Kamer 3: Han satoe, kamer 55: djoega Han satoe, kamer 56: di sini sampé Han satoe". (Hier eindigt Han satoe). Ze buigt en de overloper snauwt: "Nanti saja kamoe ambil". (Straks kom ik je halen.) "Baik". (Dat is goed). Wilhelmus (agent) steekt zijn duim op en zegt: "Djempol Mevrouw". (Goed gedaan Mevrouw). Een ordonnans rent langs de blokken en roept: "Alles naar buiten, de kampvader komt er aan!". Alles staat in de houding en daar komt. ..... de Hei Ho! We zijn woedend. Aantreden voor die rotlui! Een paar vertikken het en Wilhelmus fluistert:"A.u.b. Mevrouw, buig, ze meppen zo gauw!" En dat is het laatste, wat we van deze Hollands voelende agent gehoord - 139 -

hebben. We zullen nooit vergeten hoe hij branie was het Wilhelmus uit volle borst te zingen, iets wat wij niet durfden. Mevrouw Roosendaal krijgt voor haar dappere houding een broodje en een ei! 's Avonds komt de wachtcommandant Amat Ditri op ons af. "De laatste nacht dames en dan gaan we weg". "Sajang!" "Ja, jullie krijgen nog een korte, maar een moeilijke tijd, maar dan is het gedaan. Geloof me. En als die kerels jullie een grote mond geven, geef dan een grote mond terug, dan druipen ze wel af. Er komt iemand aan en Amat Ditri verdwijnt met een kort "Selamat tinggal Nja". (Een goed verblijf toegewenst dames). En wij:"Terima kassi, selamat djalan en tot ziens". (Bedankt, goede reis). Hij salueert en vervolgt zijn weg. We zullen hem missen! 310544 De agenten zijn weg en de overlopers staan alleen op post. We komen voorbij met de melk, geven een korte knik en het blijkt voldoende te zijn. Om elf uur zien we een flashlight. We liggen dan al een uur op bed en de lichten zijn uit. Meestal liggen we dan nog wat na te praten. We kijken door het raam en zien de nachtwacht buigen voor een Nip en een overloper. En o jee, daar komt de Nip binnen. Eén voor voor één belicht hij de bedden. We geven geen kik. Mevrouw Smit ligt helemaal onder haar deken. De Nip beschijnt nog een kist en verdwijnt. We herademen. Schrik op schrik, hoe blijft een mens gezond. O ja, de nieuwe bezetting heet niet He Ho, maar Hei Ho. Gevolg: Het hele kamp zingt het liedje uit de tekenfilm Sneeuwwitje: "Hei Ho, Hei Ho, het werk is gedaan" enz. Ze krijgen ons er toch niet onder. 010644 Niets bijzonders in het kamp, maar op onze zaal moet Joke Lobbes, ons troetelpeutertje naar de ziekenbarak. We hopen zo, dat ze er snel weer boven op is. 020644 Mevrouw Smit en Mevrouw Steins van onze zaal naar de ziekenbarak, beiden geveld door amoebendysenterie. 030644 Geen suiker binnengekomen. De broodjes slinken bij de dag, hopeloos! Tegen de avond toch nog suiker, maar nu is de arang (houtskool) weer niet binnengekomen. Zelfs niet voor het Babyfonds. Het Babyfonds heeft over mei uitgegeven f.1551,79. - 140 -

040644 De zg. Nippondokter is voor de oorlog kapper geweest! Hij heeft het zelf op kantoor gezegd. Een geluk, dat hij alleen voor controle is. 050644 Een groot bord bij de “onderzeedienst” (toiletten): “Wat heb ik de muren van de WC weer heerlijk bevuild”. Wat zijn we toch netjes. 050644 's Middags komt een dame binnen, die onze tolk blijkt te zijn. Ze brengt de groeten over van Puck van Drummelen uit Semarang. Dus zitten de mensen uit Malang op Semarang. Verder de groeten van Mevrouw Meilink, ook uit Semarang, vroeger Soerabajawijk en ook de groeten voor het hele kamp van Mevrouw de Vreede, onze wijkleidster in Soerabaja. 060644 Kamer 59 moet verhuizen naar het hoofdgebouw. Een geweldige rommel. 080644 We krijgen bultzakken! Gevolg: enorme ruzies bij het hoofdgebouw, want er zijn vuile en schone bultzakken bij. Wij nemen er geen, want dan komen we helemaal onder de wandluizen te zitten. En op het ogenblik gaat het, dus we blijven op de planken. 100644 Tuin reinigen van kapok. Een heidens werk. En als we klaar zijn, moeten we weer beginnen, want alles is nog niet tussen het gras uit. Morgen hoog bezoek. Dus de voorspelling komt uit! 110644 Het kamp staat uren in de houding en het hoog bezoek komt niet verder dan de poort. Had geen tijd om het kamp te inspecteren! Orders: Kook het water en wees er zuinig mee. Jullie krijgen een schoenmaker. 120644 's Morgens om 8.00 uur uitdelen Roode Kruis pakketten. 's Avonds verscherpte verduistering. Herrie met de Hei Ho. “Kasih hormat”. “Boeat apa?” “Boeat saja”. “Saja kasih hormat boeat pakean sadja”. Eén nul! (“Betuig hormat”. “Waarom?” “Voor mij”. “Ik betuig hormat alleen voor het uniform”. 130644 Geen uitdelen van de pakjes. Pa heeft geen tijd. Zaal 77 moet in de kerk komen wegens bevuilde selokan. (Selokan = goot). Ze moeten elkaar slaan en wanneer ze het niet hard genoeg doen, doet Pa - 141 -

het voor. Welk een vernedering! De pakjes verhuizen naar de toko. De repen chocola zijn behoorlijk aangebroken. Enfin, we stellen ons er niets meer van voor. 150644 De pakjes worden uitgedeeld! We hebben brood met boter en kaas! Verder jam, ham and eggs, koffie, Klimmelk, worst, suikertjes en Chesterfield sigaretten. Het kamp is nog nooit zo vrolijk geweest. 250644 Om half tien order: Verzamelen bij de gedekjes. Alle koffers open. Dit betekent: kofferonderzoek! Een Nip komt langs de zalen en wie nog op de zaal is wordt er uitgeslagen. Eén dame mag achterblijven. We staan weer eens te bibberen. We staan onder bewaking van onze teergeliefde wachtcommandant en mogen geen mond open doen. “Han tiga, saja bilan diam. Soedah bilan satoe kali, doea kali, tiga kali, diam, diam!” (“Blok Drie, ik heb gezegd: stil zijn. Al één keer, twee keer, drie keer, stil, stil!”). Hij wel! En dan, er is geld gevonden. De eigenaressen krijgen een pak slaag. Maar nu wordt de tuin onderzocht. Er worden duizenden guldens gevonden. In de teilen met wasgoed, in het goed aan de lijnen, onder tikars enz. Je schudt maar aan de bomen en de guldens rinkelen naar beneden. We hebben Nippon nog nooit zo triomfantelijk gezien. Nippon komt op de zaal. Een vrouw krijgt een draai om de oren. Onwillekeurig bibberen we. “Tida oesa takoet, saja priksa sendiri”, zegt de Nip, die onze koffers onderzoekt. Zelfs hier vriendjessysteem! (“Jullie hoeven niet bang te zijn,ik controleer zelf”.) Om half twee is het afgelopen. Een bende in de kamer, verschrikkelijk. Naschrift: Ik stond in de rij, wachtend op het einde van het kofferonderzoek. In de zak van mijn jurk had ik een fotoalbumpje en bedacht met schrik, dat achter één van de foto's een bankbiljet van fl. 25, zat. En natuurlijk vroeg één van de Hei Ho's wat ik in mijn zak had zitten. Ik gaf hem het albumpje. (Gelukkig was het een aardige vent). Hij zag de foto van Henk in Bandoeng. “Aha, je vriendje staat er zeker op. Weet je waar hij nu is.” Ik antwoordde, dat hij krijgsgevangen was gemaakt in Tjilatjap. Dat vond hij zielig voor hem en voor mij en ik kreeg het albumpje terug met het advies er goed op te passen. Een zucht van verlichting mijnerzijds! Nauwelijks zijn we wat bekomen van alle emoties of dr. Veldstra (zendingsarts) krijgt een aframmeling van de Jap. Even - 142 -

daarna moet hij de poort uit voor een operatie. Je vraagt je af, waar de Jap mee bezig is. 260644 Geen cent meer in je zak! Met recht. We zijn zo arm als kerkratten. Wat er nog aan geld is wordt verbrand of weggegooid. Ook gaat er nog wat naar kantoor. De gedekjes zijn telkens verstopt. (De gedekjes waren primitieve noodtoiletten bij het zwembad). De onderzeedienst blinkt van het zilvergeld. De patjol ploeg vindt op de gekste plaatsen geld. Wat hebben we toch een heerlijk bestaan. 090744 Alle jongens en mannen van 11 t/m 60 jaar om 9 uur aan treden voor het hoofdgebouw. Het kamp verwacht dat ze weg moeten. En de naaisters krijgen het druk! De Jap laat natuurlijk weer niets los, met gevolg, dat het in het kamp een zenuwachtige bedoening is. 150744 De kampvader heeft Borrel, de meest geliefde kamphond, opgehangen. Eerst heeft hij hem half gestikt en toen moest een Hei Ho hem met een mes doodsteken. De Hei Ho weigerde. Dus deed Pa het zelf. De schoft! En juist Borrel, onze lieveling! Het kamp is verontwaardigd. Dat we ook zo machteloos zijn! Maar onze tijd komt ook nog wel eens! 170744 Binnen 10 dagen moet alles omgepatjold zijn. Zijn wij even klaar! Verder het gerucht: Maospati gebombardeerd! En we zuchten: “Was het maar waar!” De Hei Ho laat ons aan de poort terugkomen, om de melk, die we gemorst hebben, op te peilen (dweilen). 08744 Vandaag is Mevrouw Hess, onze keukenchef, jarig. 's Morgens receptie in de keuken. Een stortvloed van cadeaux. Nee maar, geweldig! Van ons, het Babyfonds, krijgt ze een taart. Met gevolg: de kwade tongen vragen zich af: vanwaar die eieren? Ja, dat was ons geheim. 100744 Grote consternatie in het kamp. De jongens moeten kaal geschoren worden. And at once! Het is geen gezicht. Maar als de meisjes ze uitlachen worden ze zelf door Nippon kaal geschoren. Zelfs de kleuters van vijf jaar moeten er aan geloven. Verder komen er langs het gedek Javanen voorbij met rugzakken. Wat zou dat weer beduiden? En dan vliegtuigen in de lucht. Amerika datang! (Amerika - 143 -

komt er aan!) 150744 Alarm. Eerste ogenblik: “Nou maar jongens, da's betoel hoor”. “Dat zijn vast geen oefeningen meer hoor!” Maar dan de domper in de vorm van een pessimiste: “Oefening sadja; de Hei Ho zegt het zelf”. Iedereen tien meter de put in! 170744 Weer alarm! En weer Nippons leren: Hei hai hei ho, Ku chu hei ho, ku chu hei ho hai djo, Hei ho kai djo. resp. luchtgevaar, luchtalarm, afnemend luchtgevaar, einde alarm. Met excuus voor de taalfouten. 170744 Dr. Dreckmeier afgeranseld in de kerk. Heldhaftige Jap. De Hei Ho krijgt tranen in de ogen, zo erg gaat het er aan toe. Dr. Dreckmeier is zendingsarts en heeft jaren, tot en met de Japanse inval, in Midden Java gewerkt. De kans is groot, dat veel Hei Ho's haar kennen en zeer waarderen. Het kamp is razend. En je voelt je weer zo hopeloos, zo vernederd! 220744 We halen op het Babyfonds herinneringen op. Natuurlijk komt het gesprek op Salim, de inspecteur van politie. De nieuwelingen luisteren belangstellend. “Weet je nog Miep, die ochtend van de rijstmolen?” “Toe, vertel eens”. Het was op een Zondagochtend. We zaten aan 't ontbijt, rijstepap met suiker. Wat een weelde. Plots komt Salim binnenstevenen, natuurlijk gevolgd door Cootje Baggen (logisch). “Morning ladies. Smakelijk eten. Rijst met suiker nog wel”. “Wij doen het niet minder hoor. Je werkt bij het Babyfonds of niet. Je zou wel gek zijn, als je het niet deed”. Waarop Baggen: “En dat zegt de inspecteur?” Hij wist duvels goed, dat we dat ene bordje rijstepap officieel mochten hebben, omdat het werk toch behoorlijk zwaar was en onze bazin, zuster Bonaventura lette goed op, dat het niet uit de hand liep. Haar assistente, zuster Romualda, was veel goediger. Zij was nog maar net ingetreden en dolde nog graag met ons. Zong zelfs Engelse songs en o foei, ze danste ook, tenminste als zuster Bonaventura uit de buurt was. Zuster Bonaventura zou graag zien dat ik RK werd; ze vond het maar niets, dat ik later zou beslissen wat ik zou worden. Tot nu toe voelde ik me het meest aangetrokken tot de Ned.Hervormde kerk en dat vond ze geen goede beslissing. Maar - 144 -

terug naar de inspecteur en we gingen door met ons verhaal. De inspecteur: “Ach wat, ik mag zeggen wat ik wil, maar wat zie ik, is die rijstmolen alweer stuk?” “Vorige keer verkeerd gerepareerd natuurlijk” reageerde ik. Een vernietigende blik trof me, want Salim zelf had hem gemaakt. “Mijnheer de inspecteur?” “Herejee, wat deftig, Verlakkerij natuurlijk. Maar enfin, what's the matter?” “Kan die deur niet opengebroken worden? Het wordt hier te klein en achter die deur is misschien een tamelijk grote ruimte. Wilt U er over spreken?” “Natuurlijk wil ik dat en als je Bag, ik bedoel Mevrouw Baggen lief aankijkt, wie weet”. We staan perplex. Wie had dat gedacht? Een anonieme stem mompelt: “Cootje kan hem beter lief aankijken, dan is het zo in orde”. Ze bloost lijk een pioen en Salim buigt zich enthousiast over zijn zorgenkind, de rijstmolen. Het eind van het liedje is geweest, dat de deur is opengebroken en we zijn rijker: één kamer, twee ramen en een prachtig uitzicht. “Salim is een kreng hè”. “Ach, dat valt best mee. Je moet hem kennen, maar tegenover ons is hij nooit beroerd geweest, maar het is een flirt”. “Zeg Bep, weet je nog van dat geraamte? En van die dweilerij?” “Wat was dat? Vertel op”. En we vertellen de twee histories, die we wel kunnen dromen. “Op een keer lopen we met de melk over de oprijlaan of daar rijdt Salim ons bijna van de sokken. “Welke route?” "Madoera Magelang keuken.” “Thanks”. “Wat voert hij in zijn schild? Hij lachte zo verdacht”. Enfin, we braken ons er verder het hoofd niet over en liepen door. We sloegen de hoek om naar de Magelang keuken en liepen precies een geraamte in de armen. Je snapt, we schrokken ons dood en wie stond er bij te grinniken? Salim! “Ik geloof, dat mijn opzet gelukt is”. “Mispunt!” “Complimenteus ben je, hoor”. “Als die melk geduveld was, wat dan?” “Had ik natuurlijk nieuwe laten komen, heel eenvoudig”. “Ja en wij te laat en scheldende Mamma's op ons dak”. “Schuif de schuld maar op Salim. Ik ben hier toch de zondebok en er kan nog meer bij.” Je snapt, de diverse voorbijgangers gaven hun oren en ogen de kost en één van hen zei: “Maar meisjes, dat jullie je nog ophouden met zo'n smerige inlander. Foei. Affreus!” “Pardon mevrouw, Indonesiër heet zo iemand tegenwoordig.” “Morning young ladies, tot ziens” en hij maakt een komieke buiging voor ons. Salim kijkt de dame vernietigend aan en verdwijnt de goedang in, al fluitend: - 145 -

“It's a long way to Tipperary”. De dame is een flauwte nabij. Zij heeft waarschijnlijk niet geweten, dat Salim de inspecteur van politie was, die vaak de toevoer van levensmiddelen regelde en ons bepaald niet slecht gezind was. Een andere keer zat Baggen met de handen in het haar. Het hoofdgebouw moest gedweild worden en niemand had tijd. En kans op hoog bezoek. Enfin, we hadden vrij, dus vooruit aan de dweilerij. Eerst het kantoor maar. Wie zit daar natuurlijk? Salim. “Heb je hem ook weer”, moppert Jo binnensmonds, maar Salim heeft het natuurlijk verstaan. “Ja kind, ik zal er niet zijn. Ik ben hier niet weg te tikken volgens een paar dames. Maar wat gaan jullie doen? Dweilen nog wel. En waar moet ik mijn zaken bespreken?” Jo wijst op de schrijftafel en ziet meteen kans een natte dweil over Salims schoenen te halen. “Heb ik ze daarvoor gepoetst?” “Laten poetsen bedoelt U”. Salim wipt op de schrijftafel, waarop Cootje: “Maar Salim, de inktpot! en je maakt een rommel”. “Poe. Net of er in dit huishouden van Jan Steen nog meer rommel te maken is, look: ziekenbriefjes van de melk tussen het rapport aan Pa. De sajoeropgaaf bij de lijst "verandering van kamer gevraagd" and so on. Hopeloos!” Mevrouw Baggen is er al vandoor. “Ai, boos”. En Salim verdwijnt ook. “Jasses, weer moddervoeten” roept Jo. “Gaan natuurlijk naar de pianokamer, dus: hierna de pianokamer dweilen.” Renee was aan het pingelen. “Is zij even klaar”. Als we na een kwartier in de pianokamer komen zit Salim op de punt van de tafel te luisteren naar het spel van Renee, die haar krachten op het Bloemenlied beproeft. Cootje zit op haar potlood te kauwen. “Kauwgum is doeltreffender m'amie”. Cootje bromt iets onverstaanbaars. “Het spijt me, maar U zult van de tafel afmoeten en de piano moet ook afgestoft worden”. “Goed zo” zegt Cootje. “Wel allemachtig, begin jij nu ook al?” Renee begint treiterend het Kimigayo te spelen. “Hou op Renee met dat rotding”. Renee houdt op. “U kent mijn naam?” “Ik weet en ken alles”. “Zal wel”. “O nee? Dit zijn Froukje, Bep en Jo en dit zijn hun nummers. Klopt hè”. “Nu jij”. “Dat heeft Mevrouw Baggen verteld”. “Nee, Boy” zegt Frouk. Salim zwijgt, trekt alleen zijn wenkbrauwen op. “Kom Baggen, ik stap op. Het wordt me hier te benauwd. Alles zit me dwars. Blijf asjeblieft bij de wagen een half uur napraten en vergeet me vooral niet sentimenteel na te staren. Anders hebben kamer 77 en 80 vanavond - 146 -

niets te roddelen. Dag kinders, netjes dweilen hoor!” "Tot uw orders kolonel". "Wat moet je nu denken van die twee? Ze liepen verdacht dicht naast elkaar in de gang en nu hangt Cootje over het portier te bengelen, af en toe met haar gezicht helemaal naar binnen". Jo verkondigt dit alles. Natuurlijk moest ze weer spionneren. "En hij neemt ook sigaretten voor haar mee" zegt Renee. "Hou je mond kind Zie toe en zwijg. Wat gaat het ons aan? Geen zier. De Jap heeft zelf gezegd, dat ze samen moeten werken. En je hoorde toch hoe Salim er de draak mee steekt. Als er iets tussen die twee was dan had de kampcommandant allang ingegrepen. Trouwens, het kamp doet ook wel dingen, die niet in de haak zijn. Ja toch? O, kijk eens, 77 en 80 vallen bijna door de ramen om toch vooral niets te missen". En we moeten lachen als we Cootje na het vertrek van Salim inderdaad naar de poort zien staren. Ze speelt goed toneel! Jo veegt haar ogen ontroerd met de dweil af, deze per ongeluk aanziend voor haar zakdoek. "Kan je zien hoe schoon haar was is" lachen we. "Gek, de tweede inspecteur komt nooit op kantoor". "Dat is logisch, Yokoyama (hoofdbewaker) liet heel veel aan Salim over, terwijl Shiraischi alles zelf bedisselt. Waar of niet?" "Indeed". 310744 We mogen buiten patjollen. Hoera! Aantreden met vieren. "Diam" brult Bulldog, Hei Ho. "Kalau saja maoe poekoel, saja boleh poekoel". (Stil! Als ik wil slaan, mag ik slaan). "Hij wel" fluister ik. De Hei Ho, die achter me staat, grinnikt. We worden drie maal geteld. In het Nippons, want Bulldog is zijn moedertaal in dienst totaal vergeten. Mevrouw Kraut, onze leidster moet iets in het Japans roepen en ze brult: "Meisjes, mee". We lachen en marcheren de poort uit. "Hij merkt het verschil niet eens, kan je nagaan". "Links, rechts, vooruit, laat zien, dat je Hollandse bent". We komen langs het politiebureau en natuurlijk staat Salim in de tuin. Hij heeft ons in de gaten en roept: "Hoe gaat het?" "Very well" roepen we terug, waarop de Hei Ho: "Koppen dicht". "Goed Hollands" mompelt Frouk. "Mevrouw Baggen, wat gaat U na de oorlog doen?" vraagt er één. "O, ik leg beslag op een boer met patjol". "Zeg" fluistert iemand "Heb je opgemerkt, Baggen gaat 2x per dag naar buiten en die Salim zit daar op het bureau". "Waar is hij anders politie-inspecteur voor?" kets ik terug. "Mevrouw Baggen zorgt toch voor de proviand van het kamp?" - 147 -

"Jullie van de babymelk praten alles goed". "Nee hoor, er valt niets goed te praten, Salim is een goede vent, die heel wat voor het kamp geregeld heeft, maar daar hebben jullie geen weet van". Het patjollen valt mee, maar het is wel aanpoten. Wanneer we rusten, begint de wachtcommandant te patjollen. "Je kunt wel zien wat hij voor de oorlog is geweest". "Potverdomme". is zijn antwoord. Teruggekomen worden we weer 3x geteld. En alle drie de keren een verschillende uitkomst. In het Nippons: 75, in het Javaans: 72, in het Maleis: 70! De Bull dog transpireert. In de volgende stilte krijg ik een hoestbui, echt per ongeluk. "Babymelk, diam sedikit" brult Bulldog en begint verbouwereerd in het Hollands te tellen: "Vier, acht, zestien, twintig enz." tot hij bereikt 81! Het klopt als een bus. We hormatten keurig beleefd en zo, dat de achterste rij onbetrapt rechtop kan blijven staan. Zo is Moentilan! 010844 Mevrouw Baggen zit in de kerk te schrijven. Een Nip houdt treiterend zijn zwaard voor haar neus. "Tida takoet?" "Tida". (Niet bang? Neen.) De Nip verdwijnt en keert even later terug met een kadal (hagedis), die hij omzichtig in haar hals legt. Een gil en Cootje maakt een geweldige luchtsprong. "Mana bisa, boeat kadal takoet, boeat keris tida takoet". ("Hoe kan dat, bang voor de hagedis en voor de kris niet bang".) Dat snapt hij niet. 020844 Henk Vreedenburgh en Pierre Veraart hebben een pak slaag gehad, want ze houden er een meisje op na en dat mag niet! 090844 Jantje Selier is gestorven. Een slag voor het hele kamp. Onze eerste kampbaby, die een dag na onze aankomst is geboren. Niemand wil, kàn het geloven. Je vraagt je af: "Waarom moet zo'n kindje ter wereld komen als het toch zo jong weer moet heengaan?" Wij van de babymelk gaan afscheid van hem nemen, we waren zo aan hem gehecht, we zagen hem immers elke dag en gaven hem ook wel wat meer dan mocht. Jantje lag een paar uur opgebaard. Zo'n lief manneke in zijn mooiste kleertjes. Een tekenares maakte een portret van hem in kleur als herinnering voor zijn ouders. Er waren immers geen foto's. nb. Jaren later bezoek ik het ereveld Kalibanteng in Semarang en vind dan ook het grafje van Jantje en na al die jaren lopen de tranen weer over mijn wangen. - 148 -

100844 Onder grote belangstelling is Jantje om vier uur begraven. Het kistje was bedekt met witte orchideetjes en de hele familie mocht mee naar buiten. 120844 Nieuwe order: Gymnastieken na het appèl, want we worden veel te stijf! Dus wij gymnastieken. Iedereen moet meedoen, Nippon meent het toch zo goed met ons! De oefeningen worden voorgedaan door een Jap. 150844 De Hei Ho om half zeven 's morgens. De wachtcommandant zingt: "Oh Johnny, oh Johnny". Nummer 2:"How can you love?" Nummer 3 drumt en nummer 4 brult tegen Gré en Elly: "Good morning, good morning en dan: "Oh, mama" en zijn chef: "Ze zitten me achterna", neemt een sprong over de tafel, rent de hal op en neer, om dan verbluft te brullen: "Geeft acht, ik bedoel Kyotschukei", want Tanaka (hoofdbewaker) is in aantocht. 170844 We zitten bij het raam van het Babyfonds. Het is half acht en de wachtcommandant kan elk ogenblik voorbijkomen. "Daar heb je hem, het is de Neus. De Neus staat bij de kei stil en brult iets, maar we verstaan hem niet. "Wat zeg je?" "Please, pasang lampoe boeat saja". Een handbeweging vergezelt het verzoek en we doen de buitenlamp voor hem aan. Hij bedankt: "Thank you". Heeft zeker zijn Engelse dag. 200844 Gré komt op het Babyfonds met een arm vol blauwe plekken, gegarneerd met diverse schrammen. "Wat heb je uitgevoerd?" "Listen. Komen we om drie uur aan de poort, houdt Simmy Sorry ons aan. "Jullie mogen wel oppassen, want de wachtcommandant beweert, dat jullie om elf uur melk gemorst hebben, de poort expres open hebben laten staan en hard lachend zijn weggelopen". " Dat liegt hij". "Dat heb ik hem ook gezegd." En daar komt Bulldog aangestevend. "Ja, dat is waar en je dweilt de rotzooi maar op kreng. Ben jij helemaal bedonderd om hier zo'n vuile bende te maken. Ik krijg er voor op mijn donder." "Ach, vlieg op. Kom op El, we smeren 'm." Bulldog smeet ons nog zijn liniaal naar het hoofd, maar miste. Om 4 uur moesten we thee brengen naar de patjolploeg. We stonden al half in de poort en daar begon Bulldog weer. "Haal een dweil, geen vod uit de mand hier, - 149 -

maar een dweil uit het Babyfonds. En een emmer water. Natuurlijk zeurde ik, maar hij begon weer: "Sodemieter op enz." en ik was al weg, keerde terug met dweil en emmer. "Je dweilt dus en doe je het niet, dan roep ik Shiraishi, die is net in een bui om je half dood te slaan". "Heb je me verstaan?" "Ja". "Wat ja? Ja hond?" "Perhaps". "Spreek Hollands" "Nippons bedoel je zeker". "Hou je moeloet besar, dweilen". (Hou je grote mond, dweilen). "Maar vertel eens, waar ligt de gemorste melk?". En de Hei Ho's ook allemaal: "Di mana toean? Kassian, itoe non". (Waar dan meneer? Zielig toch, die non). En Bulldog: "Diam. Door die melk is heengelopen, dus niet meer zichtbaar". En ik kon het hele hok aanpeilen. Eerst met mijn voeten, maar hij schold zo erg, dat ik het maar netjes ging doen. Toen ik klaar was moest ik op appèl komen". Ziezo, dat hoeven wij vanavond niet te doen en nu zal ik je bedanken!" En daar kreeg ik er van langs, met de liniaal nog wel. Elly kreeg ook nog een lik uit de mok. "Ziezo, tevreden?" "Matig". Rang, nog een mep. "Volgende keer een zweep ja. Je moet maar leren te doen wat de Hei Ho wenst. Ajo, breng eindelijk die thee naar buiten. Schiet op". Wij weg. "Wat een schat is het toch hè lui. Maar we zijn toch niet bang van hem". 310844 Verjaardag van de Koningin. Ter harer ere koffie uit de keuken. Verder uitdelen van pepermunt. En de fröbelschool loopt met oranje vlaggetjes! 030944 De nachtwacht heeft er weer van langs gehad. Kanariepiet had een mepperige bui. Bij de nonnen sloeg hij een tand los. Een paar nachtwachten moesten in de kliniek verbonden worden. Houten Kistje (Hei Ho) moest ook meppen. Even later kwam hij terug. "Mevrouw, ik kom mijn excuses maken. Ik heb het niet gewild. Ik moest". 040944 Weer herrie aan de poort. Gré en Elly hormatten. Maar Bulldog zei, dat het niet waar was. Slot van het liedje: Gré een kaakslag, Elly een blauw oog. Daarna hevig berouw van Bulldogs zijde. Elly komt de melk betalen en het is: "Nona Elly, wat zie je er leuk uit, waar ga je naar toe?" Elly zegt niets, draait zich om, hormat niet en verdwijnt. Verder moeten we honden vangen! Indien ze niet gevangen worden krijgt de nachtwacht meppen. De jongens vangen er - 150 -

twee, maar Mevrouw Bierman laat ze weer los. 050944 Gré en ik moeten koffie brengen naar de patjolsters. We komen binnen, maken halt voor Bulldog. Gré brult: "Kyotschuke, Kyrei". We buigen, Bulldog laat ons zo een minuut staan en zegt dan eindelijk: “Naorei". "Dan bilan apa nona? Moesti bilan apa?" (En wat zeg je nona? Wat moet je zeggen?). “Stubert dan v/d Steen ika ni me wa. It té mari masta". (Het Japanse afmelden). Bulldog grijnst en we mogen weg. Buiten zegt de Hei Ho: "Jullie moeten er nog wat bij leren. Voor jullie teruggaan moet je het kennen". Hij krabbelt een Japanse zin voor ons op een papiertje. En wij maar oefenen! We hebben koffie uitgeschonken en gaan weer terug. Onze Hei Ho ziet niets. "Ajo meiden rennen" roept Jo Kraut. En wij aan de run. We zijn al bijna aan de selokan als Jo Kraut roept: "Hé Krelis, daar gaan je lammetjes". En Krelis achter ons aan. "Ajo nou, tida bikin lari". (Ajo nou, niet zo rennen). We krijgen medelijden, want Nippon is in de buurt en gedwee lopen we huistoe. Het is mijn beurt om te ratelen. Van de zenuwen brul ik vervaarlijk: "Kyrei. Naorei!" “Stubert dan v/d Steen ika ni me wa. Idjoe mahoe Ka eri masta". Mijn uitspraak van de nieuwe zin is verkeerd en Bulldog schreeuwt me voor. Ik brul na, hoe harder, hoe mooier. Eindelijk is het goed en mogen we weg. 100944 Nieuwste baantje met patjollen. Beerputwater halen bij de Hei Ho thuis en daarmee de velden begieten. En je doet maar. Houten Kistje heeft politiedienst en staat ons uit te lachen. Jo Kraut geeft er niets om en zegt doodleuk: "Nou, jullie krijgen meer tempé en lombok dan wij. Je komt af en toe hele stukken tegen". Waarop Houten Kistje: "Maar Jo toch, zo vies, het stinkt behoorlijk". 110944 Half acht. "Look Bep, Kistje staat beneden". Ik kijk en zie onze teergeliefde wachtcommandant staan. "Wat is er?" "Pasang lampoe". Ik doe het licht aan, keer terug en daar begint hij te schelden. Nee maar. Want de lamp was om twee uur nog aan geweest. Ik geef geen spat en Kistje begint uit louter woede met stenen te gooien. 130944 Gré bezeert haar voet aan een roestig blik en Frouk en ik moeten invallen. Verandering van spijs doet eten. 140944 Als we koffie naar buiten brengen lopen we Kistje recht in zijn - 151 -

armen. "Hallo. Tida bisa omong Melajoe?" "Tida" zegt Elly. (Hallo, spreken jullie geen Maleis?" "Neen") "Zal wel. Nog boos?" "Ik blijf niet boos". "Gelukkig". Mevrouw Wolzak is jarig en de hele patjolploeg loopt met bloemen in het haar. Zijlstra heeft een bouquet bougainville geplukt en wat boombloemen. Jo Kraut houdt een komische speech. Het gaat er geweldig plechtig toe. De Hei Ho staat stram in de houding. Mevrouw Wolzak trakteert op borstplaat en dan heeft Jo Kraut nog een verassing. "Allemaal in de rij en ogen dicht!" We krijgen iets in de hand gestopt en dan kijken we "Adoeh, brood met .....". ( Nb. Ik durfde toen niet te schrijven, dat het brood met vlees was. Onze 'beschermers' konden zo vreemd reageren). Een geweldig gejuich. "Denk er om meiden, koppen dicht in het kamp, want het wordt ons door een groot deel niet gegund". Er is nog wat over. "Hei Ho, hier, pak aan, jullie horen er ook bij. Vooruit!" "Ach nee Jo, tida oesa". (Hoeft niet). "Ben je beduveld? Het is van een sapi, niet van een babi hoor". "Daar gaat het niet om, maar jullie hebben zelf honger". Eind van het liedje is, dat ze het toch maar opeten, het smaakt ze best. Nog een kop koffie. Tsjonge wat een koningsmaal! Er heerst een leuke stemming en we zingen gemeend: "Wij Hollanders, wij zijn één". Gouden Tandje hoort het en zegt zachtjes: "Wij Hollanders dan Djawa?" "Op het moment wel" bevestig ik. Hij lacht en roept: "Jo bedankt hoor, het was lekker". Teruggekomen kijkt Bulldog veelbetekenend naar de klok. We kijken schuldbewust, want we hebben kans gezien om drie kwartier weg te blijven. Maar hij is in een goede bui en vraagt:"Poging gedaan om te ontvluchten?", waarop Gouden Tandje nog eens herhaalt: "Idjoe hari maseng". Of te wel: niets te melden". 190944 Tahoen baroe! 's Morgens vroeg de wachtcommandant: "Volgens de etiquette wenst men iedereen een gelukkig Nieuwjaar". En we ontkomen er niet aan, we moeten de hele ploeg gelukwensen. Eén tracteert op pepermunt en we lopen kauwend de poort uit. "V/d Steen, kauw niet zo demonstratief, heel het kamp hoeft het niet te weten". "Wat zei die?" vraagt één van de houtsjouwsters. "Oh, we hormatten niet goed". Zo is Moentilan. 's Middags heeft Gré een stuk goela djawa genjoost (gepikt) en praat zodoende met een volle mond tegen Neus oftewel Wanitoe. "Met een volle mond spreken is niet - 152 -

netjes, eet eerst je mond leeg! Dat baantje van jullie is zo slecht nog niet. Volop melk en goela djawa". Of hij ook op de hoogte is. 200944 Hoog boesoek! (bezoek). Belangstelling voor de tuinen. Bijna heel het kamp moet in de tuinen gaan werken, zodat het er uit ziet alsof er mensen geplant zijn. Gevolg: 1e We zijn het beste en schoonste kamp van Midden Java. 2e We krijgen er een nieuw veld buiten bij. 210944 We mogen schrijven en hoe! "I am constantly thinking of you. I hope that this miserable war soon will be over. We have much of food and much recreation.” Vertaling van de laatste zin: We stikken van de honger hebben als ontspanning acht uur hard werken. Maar laten we dankbaar zijn, dat we tenminste een levensteken kunnen laten zien. 230944 Kwart voor tien. Ik sta mijn tanden te poetsen. Over een kwartier moet het licht uit en worden we geacht te gaan slapen. En daar komt Zijne Excellentie de wachtcommandant Soeardjo van de Hei Ho's (oftewel Bulldog) aan. Ik doe net of ik hem niet zie. Struisvogelpolitiek, want hij herkent me en gaat naast me staan. "Hm", ik poets verder. "Kasih hormat". "Oh, sorry hoor". Ik maak een pracht van een salonbuiging. Hij is in een goede bui en loopt door. En ik de opmerking "Niet zo uitdagend!" De volgende morgen: Of de non poetih altijd zulke deftige buigingen maakte en hoe het mogelijk was, dat ik na 4 maanden Hei Ho nog niet wist hoe een Nipponse buiging was. 240944 Buiten voetballen ze en Gré en Elly brengen in a hurry thee weg en gaan doodleuk naar de wedstrijd kijken, aangezien er toch geen Hei Ho mee was. Maar Kistje (Zenov), wachtcommandant, merkte het natuurlijk, klapte in zijn handen en roept: "Kindertjes, binnen komen", en je kan weer braaf achter het gedek kruipen. 250944 We vieren ons éénjarig bestaan met alarm! Zelfs de buitenpatjol moet terug. Net echt. Salim heeft kans gezien om drie keer langs te komen. "En meid, hij groette ook nog!" 290944 De babymelk moet er bij patjollen. Dus: "Wij gaan naar buiten, waar de vogeltjes fluiten!" Aan de poort algemene opinie: - 153 -

"Non soesoe mersti bekerdja keras!" (“De melkmeisjes moeten hard werken!") Het is buiten geweldig ondanks de doeries (doornen). 021044 Hoog bezoek. Veel lof over de tuin. We groeien! 101044 Koekjes halen, veertig per persoon! Verder goela batoe en zuurtjes. Jong Moentilan (en eigenlijk oud ook) is door het dolle heen. We hebben het in maanden niet zo goed gehad. We komen met een kaakje langs de uitkijk. "Mijn toffees zijn veel lekkerder". "Nietes". "Welles!" "Oh, tida boleh bikin contact". (We mogen geen contact maken). Waarop de uitkijk: "Loop naar de pomp". O ja, de uitkijkpost wordt verplaatst, want we maakten volgens Yokoyama te veel contact. 111044 Gré en El worden in de kerk geroepen. Zenov wordt lijkbleek. Kanariepiet geeft zowaar geen standje, is zelfs vriendelijk. "Kanamitzusan bilan non soesoe berkerdja keras betoel". (K, zijn chef, zegt, dat de melkmeisjes echt hard werken). En de meiden krijgen van dezen heer een neergeschoten vogel (aanvulling op de maaltijd?) en mogen inrukken. Daarna de order: "Na half acht moet het Babyfondsraam dicht". Zo leuk toch, we waren net aan het schitterende uitzicht gewend. Natuurlijk lopen we Zenov tijdens zijn binnenpatrouille tegen het lijf. Zoiets zal je altijd zien. "Sheraischi poekoel?" "Tida". "Betoel?" "Soengoe". "Boeat apa djandella mersti toetoep?" (“Heeft Sh. jullie geslagen?" "Neen". "Weten jullie het zeker?" "Heel zeker". "Waarom moest dat raam dicht?") "Jij hebt natuurlijk de zaak verraden, van dat zingen en zo". daagt Gré uit. "Adoeh non Kreta, jij jokt zè. Ik heb niets verraden, ik vind dat raam juist wel aardig". "Nou, in elk geval heeft hij ons te pakken". 141044 De lijst van de handschoenennaaisters wordt plotseling gecontroleerd en er zijn er lang geen 60! De ontbrekenden worden opgehaald en moeten in de kerk komen. Voor straf op de knieën van 10.00 uur tot 4 uur 30. "Dan tida boleh pergi kakoes". (Jullie mogen niet naar het toilet). Gevolg: De meesten bevuilen zich en kunnen na hun invrijheidstelling de vieze rommel opruimen. Ze voelen zich tot op het bot vernederd. 181044 Allerhoogst bezoek. Geen patjollen, maar aantreden op de - 154 -

galerij. Daar komen ze aangerend: de Bamichinees, de "hoge", Yokoyama, Kanariepiet, het Nederlands bestuur. Poppetje gezien, kastje dicht. Klaxon. Weg hoog bezoek. En de tuinen zijn weer djempol! Het kan niet op. Hoe komt het toch, dat de Jap ons zoveel lof toe zwaait over die tuinen? 231044 Ongeluksdag. Dames hebben gesmokkeld met de Hei Ho. Ringen en vulpennen tegen sigaretten. De Hei Ho moeten op appèl komen en worden ongenadig afgeranseld, net zo lang tot de bewuste dames zich aanmelden. Gouden Tandje staat bij ons op het doerieveld in de brandende zon. "Ook geslagen?" "En of, kijk maar". En we zien een hele rauwe rug. "Doe je zo nog dienst?" vragen we vol afgrijzen. "Het zal wel moeten, ik ben maar een Hei Ho sadja hoor". "Wij vinden het schunnig". "Stil, mag je niet zeggen. Wat Nippon doet, is goed". Fox komt met Elly en Gré thee brengen. Ook al, wat je noemt, rotgeslagen. Hij ziet nog kans Elly en Gré terug te brengen. Als ze de hal uitgaan, zakt Fox in elkaar om niet tot bewustzijn te komen tot de volgende ochtend. Gouden Tandje wordt 's avonds opgenomen. Mevrouw Borst is de eerste, die zich aanmeldt. Gevolg: Pak ransel. 241044 's Morgens vroeg om 9 uur. Wij staan aan de poort. Waterhoofd heeft een blauw oog en een pracht van een buil. "Adoeh, jij ook al?" "Saja non". Jo rammelt af: “Han tyoo ika 85 mai ta dai ma hara roo moe ni so pat soe mas. Kyrei". "Tapi ini hari itoe njonja Han tyoo". "Kenapa Jo?" "Saja mersti datang”....en haar vinger wijst naar de kerk. De Hei Ho valt en masse flauw. "Jo djoega?" "Ja toet, ik ook. Nou dag lui. Als ik soms doodgeranseld wordt, ik wil lobak op mijn graf hoor!" (Vertaling: Jo meldt zich in het Japans af, ze gaat met 85 personen patjollen, maar zegt in het Maleis, dat een ander vandaag de leiding heeft, waarop de Hei Ho verbaasd vraagt: "Jij ook al, Jo?") Van 9 uur tot 5 uur zitten Jo, de dames Borst, Sporker en nog een paar anderen in de kerk. Jo houdt de moed er nogal in. Kanemitsu timmert ze één voor één met een veldfles op het hoofd. Jo roept: "Ping, pang, pong". Er wordt met een zweep gedreigd. ""Hus paardje, hus". Als Yokoyama even weg is zegt Kanemitsu: "Ajo, lekas pergi ke kakoes". (Ajo, ga snel naar het toilet). Om zeven uur gaat Jo doodleuk haar eten halen alsof er niets gebeurd is. De uitkijk kijkt - 155 -

haar vragend aan. Antwoord: Achter haar rug een opgestoken duim. 251044 Zeven nieuwe Hei Ho's. Of liever gezegd zes, want wij, de vier melkmeisjes herkennen onze 'lieveling' Thunder storm. En je merkt direct zijn aanwezigheid in het kamp: "Ajo, kassi hormat!" (Ajo, respect betuigen). En doe je het niet, dan krijg je een klap in je snuit. Frouk en ik zien de aflos aankomen. "O jé, Thunderstorm". "Aitz, nonnie soesoe". We hormatten en Thun derstorm: "Adoeh, sekarang kassi hormat djoega. Siapa adjar? Nippon barangkali?" "Stik". En we lopen door. (Vertaling: Adoeh, jullie betuigen nu ook respect. Wie heeft jullie dat geleerd? Nippon misschien?) Een volgende keer geeft de Babymelk geen hormat. Thunderstorm komt op ons af en slaat doodkalm zijn arm om mijn hals. "Mersti kassi hormat nonnie". "Ik had je nog niet gezien hoor". "Zal wel". Zijn arm ligt nog steeds liefdevol om mijn hals. Ik wring me in allerlei bochten en mopper: "Mispunt, kreng, akeligheid enz." Maar ik vergeet, dat het mispunt Hollands spreekt. "Adoeh, zo lief doe jij". Een laatste aai langs m'n haar en Thunderstorm verdwijnt. "Drakepit" scheld ik woest. Om 9 uur hormat ik keurig en Thunderstorm glimlacht liefelijk: "Drakepit". Voor de zekerheid controleer ik of ik mijn kampnummer wel op heb. Dat is nl. verplicht en Thunderstorm is er het mannetje naar om juist dat te controleren. Ik heb geluk, ik ben het niet vergeten. Toen we in September 1943 in Moentilan kwamen kregen we allemaal een nummer met Japanse lettertekens. Moeder had 586 en ik 587. We waren er bepaald niet gelukkig mee. Je voelde je ook een nummer, je was je identiteit kwijt. In het begin controleerde de Jap streng of je het wel droeg en moest je de cijfers in het Japans opzeggen. Later werd dat wat soepeler, tot hij weer eens een rotbui had en hij iedereen aanhield. Tellen was voor de Jap altijd een probleem. Het klopte nooit bij de appèls. Die duurden dan vaak eindeloos, want stel je voor, dat er één verdwenen was! Dat gebeurde nooit. Ontsnappen had geen zin, je viel veel te veel op met je blanke velletje. Bovendien was de bevolking zo bang gemaakt, dat ze je uit pure angst zouden verraden. Maar terug naar 25 October 1944. Gré had ook haar ongeluksdag. Van David een trap tegen haar been, juist op een wond. Van Horrelvoet een klap, omdat ze te zacht praatte. Van Thunderstorm - 156 -

vier klappen, omdat ze in haar rug geen ogen heeft, zodoende geen aflos kan zien aankomen. 261044 's Morgens vroeg is Thunderstorm bedaard. Sindsdien doet hij poeslief tegen ons. Waar we dat aan te danken hebben mag Joost weten. Enfin, beter zo dan omgekeerd. 011144 Alweer een nieuwe maand. De tijd gaat ontzettend snel. Het is stikkend heet, kentering. Het wordt tijd dat de regen komt. Kentering is de tijd tussen het droge en natte seizoen en omgekeerd. 031144 Eindelijk regen. Elly en Gré boffen niet, want ze zijn verplicht een dweil te gaan halen om de melk op te dweilen en het stroomt van de regen. Terwijl de heren zelf een dweil hebben. 041144 Als een donderslag bij heldere hemel: de negende komen er nieuwe mensen. De 8e hoog bezoek. We moeten rekenen op ongeveer 1000 mensen. En dat in een gebouw, waar in gewone tijd 300 mensen zitten. Dus de 9e (op Vaders verjaardag) zitten we hier met z'n 3500en. 051144 Hele zalen worden ontruimd. Het is overal een heidens kabaal. Alles, goedangs, loodsen, worden tot woonplaats gepromoveerd. Het wordt nu toch wel erg. Op de kleine kamertjes komen allemaal kleine kinderen beneden de drie met hun Moeder. Het is wel makkelijk voor onze babyroute. En dan komt er af: De nieuwelingen komen de 15e pas. 091144 Vader is jarig, hij is 45 jaar geworden en hoe zou hij deze dag vieren. Hoe is het met hem en waar zit hij? Moeder zegt, dat hij het best zal redden. Zelf heeft ze het druk, want er zijn veel zieken en ook op de polikliniek is het altijd druk. Een paar dagen terug liep een Japans officier binnen. Hij had een wondje aan zijn hand en hij wilde jodium, maar geen prikkende, want dat deed pijn. Moeder had moeite haar lachen te bedwingen, een Jap, die zelf altijd mensen pijn bezorgde was zelf kleinzerig! 131144 De bamichinees heeft de Vierkante ingepikt om voor chauffeur te spelen. De poort woest en wij woest. De poort, omdat de Vierkante getapt is en wij, omdat hij als hij dienst heeft voor ons - 157 -

dweilt, wij niet voor hem hoefden te hormatten enz. 151144 's Morgens vroeg komen de nieuwelingen binnen. Ze komen van Bandoeng. Wij, het Klaverblaadje, hebben een mieterse uitkijk in het hoofdgebouw. De nieuwelingen hebben nog boter, brood en eieren bij zich. Je hoort de gekste dingen. Bv. "Waar is hier de dancing?" "Is hier warm water?" "Waar zijn de vaste wastafels?" "Hoe laat lunchen we?" enz. 's Avonds smullen ze van de stamppot. Het eten in Bandoeng was slecht. Slechts diegenen die geld hadden, konden van alles gedekken. 211144 Soesah op het Babyfonds. De Feestcommissie vindt de melkmeisjes te zelfstandig en het verschil in de melk klopt ook niet. Aangezien er toch maar weinig komt, nemen we ontslag en komen we in de patjolploeg. De poort is woest en vraagt om tekst en uitleg. Ons antwoord: "Jullie plagen ons te veel". Maar een dag later weet Sjenov de hele toedracht. Ra, ra? 221144 De nieuwelingen gaan voor het eerst mee naar buiten. hevig geschminkt en met onmogelijk korte shorts treden ze aan. Kistje valt flauw en zegt: "Nee, geef mij dan toch maar onze vier meisjes zonder tjet". Tjet is verf (make up). En hij buldert: "Wie morgen nog opgemaakt is, komt de poort niet uit en dergelijke rommel wordt door ons verwijderd. Voorts verbied ik dergelijke onsmakelijke shorts. Jullie maken er maar een rand aan!" Ga je lekker als Belanda zijnde. Eén der nieuwelingen uit onder het werk een kreet. Haar nagellak was van haar vinger af en ze had nog een gebroken nagel ook. 251144 Make up is taboe. Voortaan moeten we leven zonder lipstick. 011244 Ik heb vrij van dienst vanwege de beruchte buikloop. 051244 St. Nicolaas. Nog gezellig ook. We houden de moed er in. 251244 Kerstmis. Droge rijst met kerry. Verder een desillusie, want de prachtberichten blijken loos alarm te zijn. 271244 Ik mag weer patjollen. 311244 Hebben een fikse regenbui op ons dak gehad buiten. We zijn drijfnat. Kanemitsu is weer terug. Oudjaar gevierd met koffie, droge - 158 -

rijst met kerry en een groot stuk taart (klapper) met koffieklop. Gevolg voor mij: 's Nachts 15 x naar de onderzeedienst. 010145 Zomaar vrij! Wat is Nippon toch goed. 020145 André Balloni overleden, nog maar drie jaar oud. Verder gaat het gerucht dat Kanariepiet dood is. 050145 Weer nieuwe mensen binnen. Van Ambarawa. Ze komen om 11 uur binnen in het pikkedonker. Hebben over de reis maar een dag en een nacht gedaan. Moesten op het perron overnachten. En Ambarawa ligt zo dichtbij. Ze hebben de jongens van tien jaar achter moeten laten!. Dat moet voor de Moeders heel erg triest zijn. 060145 De jongens van 11 jaar moeten weg. 080145 Een Hei Ho randt midden in de nacht een meisje aan en wordt betrapt. 130145 Mevrouw Zomerdijk overleden. We weigeren de vijvers uit te baggeren. 160145 Neus is weer eens ziek. Kistje valt in en gaat weer behoorlijk te keer. Een oude dame overleden. 220145 Diamanten en briljanten inleveren. De treiterkop. 240145 Officëel: geen make-up meer, op straffe van een pak slaag. 260145 Alarm! Ramen en deuren dicht. Oefening, of ....? 310145 Ik ga zo snel achteruit, dat ik opgenomen moet worden. Per brancard, want ik ben zo slap, dat ik niet meer op mijn benen kan staan. Ik heb een ernstige amoebendysenterie. Onderweg zegt iemand: "Nou, die hoeft alleen haar ogen nog maar dicht te doen". Niet bepaald opwekkend. Ondanks alle narigheid lig ik op een gezellige zaal. We zijn allemaal ernstig ziek, maar proberen elkaar op de been te houden. Dr. v.d. Broecke behandelt me. Zij was arts in West Java en werkte veel onder de indonesiërs. Samen met zuster Engel, die haar ook in het kamp assisteert. We spraken vaak over Indonesië en ze merkte al ras, dat dit onderwerp me interesseerde en dat ik het vaak met haar eens was. Op een dag hield ze mijn Moeder in het ziekenhuis - 159 -

aan en vertelde haar, dat het niet zo best met me ging, maar dat ze nog voor één patiënte medicijnen had en ze vond, dat ik die maar moest hebben. Emetine en iathreen. Mijn Moeder dolgelukkig, want die stond duizend doodsangsten uit. De dokter vroeg uiterste geheimhouding om jaloezie te voorkomen. Mijn Moeder vertelde het mij pas in Batavia in 1946. Het was mij ook niet opgevallen, want ik kreeg meer medicijnen en ik was te suf om me er voor te interesseren. Eén ding wist ik zeker, ik moest vechten om er bovenop te komen, want na de oorlog moest ik Henk zien terug te vinden. 030245 Yokoyama op bezoek! Ik houd me slapende en hij zegt: "Non soesoe betoel sakit, sajang". (Het melkmeisje is goed ziek, zo zielig). 100245 Benny Jansen overleden. We hoorden hem 's avonds steeds zeggen: "ik wil nog niet naar de hemel", wat ons erg aangreep. Hij was pas tien jaar. 210245 Kofferonderzoek bij mw. K. Een hoop gestolen rommel komt te voorschijn. Degene, die haar aangebracht heeft wordt het ziekenhuis ingeranseld. K. zelf wordt om de haverklap afgeranseld en na afloop opgesloten in de WC. Twee mensen moeten er 's nachts de wacht bij houden, want "Itoe njonja tida boleh mati". (Deze mevrouw mag niet dood). 230245 Het kamp heeft een bevlieging om kodoks te vangen. Frouk is zeer enthousiast en ziet kans er vier te te vangen op het doerieveld. Maar ons aller lieveling Sjenov, heeft het in de gaten. "Non soesoe, kasih kodok". (Geef die kikker). "Ik kijk wel uit". Sjenov buldert maar, maar Frouk geeft geen krimp. Kistje geeft haar een duw, zodat ze bijna het ravijn invliegt. Frouk is zo woest, dat ze hem een oplawaai teruggeeft. Kistje EIST nu de kodoks. Frouk denkt even na, maakt dan doodleuk de zak waarin de kodoks zitten, los en Sjenov wordt besprongen door vier van de lieve beestjes. Als Frouk me op komt zoeken heeft ze wel gebraden stukjes kodok voor me en ze vertelt grinnikend het hele verhaal. Frouk is nergens bang voor en ziet altijd kans iets voor me mee te brengen. De hele zaal geniet van het kodok verhaal. 030345. Mevrouw Freens overleden. Ze laat drie kinderen achter. - 160 -

Moeder heeft haar verpleegd en ze zat heel erg in over de kinderen en vocht om in leven te blijven. Moeder probeerde haar gerust te stellen en zei, dat haar kamergenoten beslist voor haar kinderen zouden zorgen. Toen overleed Mevrouw Freens in alle rust. Ze is begraven in een ellendige kist vol kieren. Op een dag komen koelies met een kist de zaal op. Ik houd mijn ogen dicht en ze stoppen bij mijn bed en ik hoor zeggen, dat ik wel dood zou zijn. Ik kom overeind en ik heb nog nooit mensen zo snel weg zien lopen, de kist achterlatend! 100345 Nieuwe mensen binnen van Magelang, een stuk of vijftien. En je hoort weer over aardappelen, droge rijst, eieren enz. Hongerig als we zijn verlangen we naar eten. Ik voel me nog altijd erg slap en ik krijg "versterkende middelen": een half ei om de dag (dat ik probeer ongezien op te eten, want ik vind het zo sneu voor de anderen) en een aftreksel van gabah gabah (schilletjes van de rauwe rijstkorrel), vreselijk vies, maar er zou veel vitamine in zitten. Af en toe een paar stukjes gebakken lever. Ik slaap veel en als ik wakker ben schrijf ik wat in mijn dagboek (er zijn altijd nieuwtjes die we horen van het bezoek). En ondanks alle ellende, want we zijn allemaal behoorlijk ziek, hebben we toch veel plezier. Naast mij ligt mw. Pekelharing, van geboorte een Tsjechische, die altijd wel een leuk verhaal heeft en bijna accentloos Neder lands spreekt. 190300 Midden in de nacht vraagt iemand om de po. Zuster doet het licht aan en zwaait demonstratief met de po. Wie o wie? De Hei Ho boven in zijn uitkijkpost ziet dit alles en roept klagend: "Zuster, po, ik moet een plasje doen". Ons ziekenzaaltje is nl. een diepe galerij, dus de buitenwereld kon van alles meegenieten. 250345 Eén van de laatstbinnengekomen nonnen is overleden. Zij had baccilaire dysenterie. 280345 Een krant met prachtberichten. Hoe is die binnengekomen? We maken er uit op, dat Holland wel vrij zal zijn en dat wij er goed voor staan. Het kamp is plots vol optimisme. 290345 Hoop gegil, hoop gelach. En daar komt de houtsjouw langs onze zaal met 16 angstig gillende varkens in grote krandjangs en verder zijn er kippen en eenden bijgekomen. De houtsjouw heeft er - 161 -

een taak bijgekregen en moet voor die veestapel zorgen. De Hei Ho is beroofd van hun geweren en loopt nu met houten stokken met messen er aan bevestigd. De hope des vaderlands! 010445 De ziekenbarak krijgt chocolademelk want het is eerste Paasdag. Bovendien is het prachtweer. 040445 Het licht is stuk en Harto komt het repareren, in gezelschap van den afloscommandant Klikspaan. Lieve hemel, hij loopt in shorts, waarschijnlijk gemaakt van zijn oude uniform. 's Avonds gaat de zuster Mevrouw Storms benen wassen bij de put. Storm geeft haar een duw en stapt dood kalm over de rand van de put, wordt nog net bijtijds gegrepen en in een dwanglaken gehesen. 050445 Kofferonderzoek. Het kamp is gelijk het huishouden van Jan Steen. Er wordt niet veel weggehaald. Wel zijn ze gek op obat (medicijnen). 060445 Wegen in de barak. Ik weeg nog 98 pond. Mevr. Uytenhaak 70! 070445 Mevrouw Laurs overleden; even daarna volgt Mevrouw Niet. Verder wordt een Madoerese familie in de kerk geroepen. Op een briefkaart schijnt een woord te staan, wat volgens Nippon een codewoord is en de bewuste personen worden vreselijk mishandeld. 140445 In de barak overleden Mevrouw Bos en Mevrouw Klaassen. 150445 Overleden: Willy v/d Hoeven en Zuster Angaelica. 160445 Willy wordt uitgeleide gedaan door de hele patjolploeg, allemaal in het wit gekleed. De Magelangkeuken komt bij de Soerabajakeuken. Eindelijk! 170445 Ik ben weer terug op kamer 21 na 11 weken ziekenhuis. Dat is wel even wennen. Ik voel me weer aardig goed, alleen de benen zijn nog wat zwabberig. 190445 Nieuwe order: Om de twee uur moeten twee vrouwen naar buiten (met de Hei Ho, o wat griezelig), om de sluizen open of dicht te draaien. - 162 -

200445 Sluizenbedoening afgeschaft. Inplaats daarvan: Alle V.v.D.'s (mensen, die ziek geweest zijn en nog vrij van dienst zijn, zoals mijn persoon) moeten 's morgens het ravijn in. Stenen rapen, want zwakke mensen hebben buitenlucht nodig. Er mogen geen bomen omgehakt worden, ondanks dat de keuken geen hout meer heeft. Verder weer eens luchtalarm. Met het ravijn wordt de kali Lamat bedoeld, die langs het kamp loopt. In de regentijd, na een forse tropische bui, hoor je het water aan komen ruisen en staat het water in de kali ineens behoorlijk hoog, maar na de regentijd is het een lieflijk stroompje met steile wanden, vandaar dat wij het over het ravijn hebben. 220445 Weer luchtalarm, maar o wrede ontgoocheling, het is weer eens loos! Twee op de honderd mensen mogen een verzoek doen. We vragen om meer eten en gedeleh tegen de beriberi. 270445 We krijgen meer eten. Zomaar een dag voldoening. Overleden: Mevrouw Patoir en Mej. Werney. 300445 We zingen "Lang zal ze leven" voor Juliaantje en hebben voor het middagmaal hele djagoengkorrels met sajoer. En maar kauwen. Verder: geen hout. Misschien komt er vannacht om twaalf uur weer een lading, zoals de vorige maand. Maar we treuren niet en slaan lustig deuren en kasten in elkaar. 020545 Hedenochtend geen ontbijt. We mochten eens te dik worden. Overleden: Tineke Hut. Er komt hout binnen. En verder is het gabah sjouwen. 's Avonds laat met de vrachtwagen naar een rijstpellerij. Alsmaar gabah om te stoken 030545 We krijgen gedelehsoep. Heerlijk! Verder per persoon 20 vliegen vangen. Niemand doet het. Want: 1e 20 x 3500 = 70.000 vliegen en die zijn er niet. 2e Zijn we nog niet rijp voor Porong! (gekkenhuis). 040545 Het hele kamp heeft buikloop van de gedelehsoep. Order van de doktoren. Dooreten! Eiwit en vet!!! Kauwen 060545 De 11e komen de Roode Kruispakketten, maar we hebben ze nog niet. 070545 De pakketten komen binnen. Heel Moentilan helpt sjouwen. - 163 -

080545 Mevrouw van Hesteren overleden. 090545 De blokleidsters en zaalmoeders horen de preek aan over Nippons goedheid om ons de pakketten te geven, want Amerika , o foei, heeft het schip getorpedeerd, nadat het de pakketten had afgeleverd. Schandalig ja! Daar sta je nou je schip voor af, want Amerika heeft er geen meer. Het Nipponse volk vond, dat wij, vuile honden en zwijnen, maar gedood moeten worden, maar Tenno Heiko wilde dat niet, want hij hield zich aan de internationale wetten. Hm, hm! 110545 Post van de mannen, de bekende briefkaarten. Verder: uitdeling pakketten uitgesteld. 130545 We krijgen er 1000 mensen bij, geen kleinigheid! Overleden: Mevrouw Wiersma. 140545 Overleden: Meisje de Graaff. Ik ben jarig, 18 jaar en ik droom weg: Als het geen oorlog was, dan had ik mijn eerste avondjapon gekregen, gemaakt door Maison Elly, die al mijn "deftige" jurken maakte. Moeder ontfermde zich over de schooljurken; dat vond ze leuk om te doen, al hadden we altijd verschil van mening over de modellen. Ik wilde modellen, die Deanne Durbin droeg en waarvan leuke foto's in de Mode Orient stonden en waarvan patronen te koop waren. Moeder zag meer in wat kinderlijker modelletjes. Meestal werden we het eens. Er zou een groot feest gegeven worden, natuurlijk bij dhr Van der Engh, mijn dansleraar. Alle vrienden en kennissen zouden er zijn en wie weet zelfs Henk, misschien zou ik dan eindelijk zijn adres eens weten! Maar helaas, ik zit in een interneringskamp zonder avondjapon en zie er niet uit. Mijn haar, dat neigde naar rood, fraaier gezegd chatain, is van lieverlede echt rood geworden door vitaminegebrek en het is nog dun ook. De Hei Ho noemt mij plagend de nonnah merah poetih, de roodwitte. Het wit is voor mijn bleke huid. Voeg daar ook nog de bekende dikke benen en voeten bij vanwege de beri beri en het geheel ziet er charmant uit! 160545 Zaal 21 moet ontruimd worden t.b.v. mensen van zaal 55. Dat doen we niet, we zijn zo aan elkaar gehecht. En het gaat dan ook niet - 164 -

door. 170545 Het hele kamp krijgt chocolademelk. Gesmolten chocolade met blikken melk uit Zuid Afrikaanse pakketten. 's Avonds krijgen we de blikjes van Zuid Afrika. We eten plumpudding 1 op 10, d.w.z. 1 blik plumpudding voor 10 personen, maar het blijft een tractatie. De 25e komen er 900 mensen bij, waarvan 150 zieken. 180545 De pakketten worden uitgedeeld: 1 op 5! En we roken weer echte Chesterfields. Verder koffie met melk, kleefrijst met vlees, worst of zalm. Wat een weelde. En niet te vergeten: boter! Jammer, dat we geen brood krijgen. 210545 Overleden: Mevrouw Storm en Mevrouw Leidendorff. 240545 Mevrouw Marcella overleden. Zaal 80, 58 en 55 worden ontruimd. Je hoort niets anders dan koffers en bedden verschuiven. We hebben tussen twee bedden een paadje van....30 cm. 250545 Kanariepiet is uit de dood herrezen. Hij is terug in kamp 3. (Dat is dus Moentilan.) 270545 Om elf uur komen de nieuwe mensen. Om elf uur: ze komen om 2 uur. Om 2 uur: verpleegsters naar buiten , brancards ophalen, naar de trein. Zieken uitladen en voorlopig op de matrassen in het zand; dan de zittende patiënten op de vrachtwagen en op de hekken de liggende patiënten op de brancards. Zo heeft Nippon dat uitgedacht. We vinden het maar niks. Een beest behandel je nog beter. Het hele kamp helpt met koffers sjouwen, met de karretjes of met de pikolan. Zelfs de nonnetjes doen mee. De koelies zijn nog druk bezig met britsen te timmeren. Midden in de nacht: Alles opkomen om te sjouwen. Kanariepiet komt controleren. Het hele kamp naar de poort en dan is het niet nodig. De nieuwelingen zijn van Solo. Het hele kamp is daar ontruimd. Zelfs het gedek moet afgebroken worden. 280545 Het tweede transport komt binnen. Er is niet voldoende plaats. De mensen zijn genoodzaakt om op de galerijen te overnachten. Verder 13 wagons barang. De patjol en houtsjouwploeg werkt zich krom. Wat binnengekomen is, is allemaal ziek of verzwakt. We krijgen rijst met djagoeng, getjampoerd met 1 eetlepel sajoer. - 165 -

Weer midden in de nacht: Alles wat lopen kan moet sjouwen. Kanemitsu komt al schreeuwend langs de galerijen. Alles rent, allerzonderlingst gekleed: in housecoat, nachtjapon of pyjama, of in een jurk binnenstebuiten. Het kamp is bekaf. Mevrouw Bussing speelt op, maar niets helpt. 290545 Nog meer sjouwen. Nippon brult. Britsen ingezakt. En de kinderen buigen uit louter gewoonte voor den nieuw binnengekomen dokter. Zwitsers en Zweden mogen de poort uit. Afgehaald door de consuls. Mevrouw Bussing geslagen en met een sigaret gebrand door de Jap. Naar men zegt, omdat ze gezegd heeft (tegen degenen, die weggingen): "Jullie gaan de vrijheid in. Tot ziens, wij volgen gauw". 300545 Krant binnen. Niet veel bijzonders. Hoop geklets in de ruimte. De avonden gebruiken we om bij te praten. Er is altijd wel wat in het kamp gebeurd, maar om tien uur moet het licht uit en moeten we in bed liggen. De Jap is daar heel streng in. En dan komen de verhalen los. Wonderlijk, dat je in het donker makkelijker over privézaken praat. Wij bakvissen liggen dan met rode oortjes te luisteren, want het nodige is niet voor ons bestemd! Ik herinner me nog een paar verhalen. Mw K. was een jonge kleuterleidster, toen haar verloofde tekende voor het KNIL en naar Indië vertrok. Het was nog volop crisistijd en hij dacht meer kansen in de tropen te hebben. Zij gaf hem wel gelijk, maar zag op tegen het lange alleen zijn en besloot hem te volgen. Ze kon in de tropen een baan krijgen als kleuterleidster en vertrok vol goede moed. Het was een geweldig weerzien en ze trouwden heel snel. Er was één tegenvaller, ze hadden niet veel geld, dus werd het een heel eenvoudige bruiloft zonder bruidsjapon en zonder bouquet. In Nederland was de oorlog uitgebroken, de familie wist van het huwelijk niets af. Zij kregen een huisje voor Europese soldaten toegewezen, vlak bij de kazerne. Ze hadden het niet breed, maar ze redden het wel. Ze konden zelfs nog wat opzij leggen voor hun grote wens: een trouwfoto! Zodra er weer contact met de familie in Holland zou zijn zou de foto het eerste zijn wat ze op zouden sturen. Eindelijk was het dan zover! Ze leende een trouwjapon van een vriendin en de Chinese fotograaf kon wel ergens een bruidsbouquet bemachtigen. De foto werd een succes! Bij daglicht - 166 -

mochten wij hem bewonderen en inderdaad, het was een plaatje. Hun zoontje Jan werd geboren en nu zat ze dan in Moentilan met peutertje Jan en niet wetend waar haar man was. Het verhaal van Mw S. was anders, maar niet minder boeiend. Mw S. leerde haar man kennen toen hij met verlof in Nederland was. Als adjudant vond hij het wel tijd worden om te trouwen en dat moest dan maar tijdens het verlof gebeuren. Zij ontmoette hem en het was meteen raak, ze werden smoorverliefd en trouwden snel. De reis naar Indië was voor haar een droom en ze dacht, dat het leven ginds ook een droom zou zijn. Hij werd geplaatst op een buitenpost en daar kon ze totaal niet wennen. Ze was een stadskind en verlangde hevig naar het stadsleven. Haar man vond het goed, dat ze een poosje naar de stad zou gaan, maar o jee, daar leerde ze een ander kennen. Het werd een heftige relatie, maar na een poosje kwam ze tot bezinning. Wat had ze gedaan? De kabar angin (het gerucht van de wind) reikte ver in Indië en stel je voor, dat haar man het te horen zou krijgen! Ze pakte haar koffers en vertrok onverwacht naar de buitenpost. Haar man was blij verrast en ze hing een verhaal op van een hevig verlangen naar hem. Zo kwam het toch nog goed tussen die twee. Ze bleef wel bezig met de vraag of hij iets van de kabar angin gehoord had. Ze zou het nooit te weten komen. Ze hadden één gezamenlijke grote liefde: hun zoontje. En nu zaten die twee ook in Moentilan en hadden geen idee waar man en vader gebleven was, want ook de schaarse briefkaarten gaven geen uitsluitsel. Het laatste verhaal liep tragisch af. Mw B. was gescheiden van een hoge ambtenaar. Ze hadden één dochter Loes, een heel knap meisje van een jaar of 21, donker haar, slank en altijd elegant gekleed. Ze was diabetespatiënte en had al een grote voorraad medicijnen meegenomen naar Moentilan, maar op een kwade dag was de voorraad op en er was niet meer aan te komen. Loes werd depressief. Voorbij waren de gezellige kletsuurtjes met ons jongeren over de gezellige tijd, die voorgoed achter ons lag. Ze trok zich helemaal terug. Op een dag werd ze in het ziekenhuis opgenomen met een ernstige vergiftiging. Men zei, dat ze vergiftigde ketella had gegeten. Loes werd hoe langer hoe zieker, haar Moeder was zo vaak als mogelijk bij haar. Op een dag vroeg de dokter of ze even de gang op wilde gaan en ze legde haar uit, dat haar dochter niet kon sterven - 167 -

zolang haar Moeder bij haar was. De binding was te groot. Even later sloot Loes voor altijd de ogen. Het was 24 december 1943. Heel kamer 21 was van slag. Moeder moest Loes helpen afleggen en nam mij mee. Ze vond, dat ik ook dit aspect van het leven moest leren kennen. We wisten immers niet wat ons nog te wachten stond. Ik vond het een beetje eng. Ik had in het CBZ al verschrikkelijke dingen gezien, maar dit was iets heel anders. Loes was me zo vertrouwd; dit deed me veel meer. Ze lag er heel vredig bij en werd de volgende dag begraven, de dag dat Piet de Jong overleed. Ik kende hem goed, hij kreeg difterie, werd naar het ziekenhuis in Moentilan gebracht, waar het de dokter door de Jap verboden werd hem met medicijnen te behandelen. Hij stierf, zeventien jaar jong. Hij was enig kind, dus zijn Moeder bleef eenzaam achter. Ik kon er niet over schrijven in mijn dagboek, ik vond het te emotioneel. 010645 Een Solose gestorven. Geen hout. Waarschijnlijk geen avondeten. De Jap is niet te genaken. Vooral de patjolploeg moet er van lusten. Gelukkig toch nog eten. 020645 Volgens de Jap zijn de Soerabajanen djempol, Bandoeng, Solo en Ambarawa zijn luilakken. Verder moeten we altijd opgewekt zijn en niet zo mopperen als er iets niet binnenkomt. Want we moeten niet vergeten, dat we een land in oorlog zijn. Weer geen hout binnen. Banken, stoelen, kasten, alles gaat eraan. Om 12 uur 's avonds komt er eten, zuur als azijn, aangezien de ketella te lang gestaan heeft. Maar soedah, het is eten. 030645 Nog geen hout. Eindelijk 's middags komt het binnen. En nog suiker. Er is een non overleden. 070645 Twee mensen uit Solo overleden. We krijgen in de loop van de maand brood. 080645 Honderd mensen mogen naar buiten. Ze mogen wandelen, krijgen koffie met suiker. Maar de propagandawagen rijdt er achter aan en we snappen Nippon direct. 090645 Wilde geruchten dat we weggaan. Eerst zien en dan geloven. Brood weer uitgesteld. Je kunt zien, dat de droge tijd er aankomt. De put is bijna leeg. de Evabron loopt niet, dus voor de keuken water - 168 -

sjouwen uit het zwembad. 110645 Miss Curtis overleden. Het beloofde brood komt maar niet. We komen tot de ontdekking, dat onze 'lievelingen', Neus, Bulldog en Sjenov, weg zijn. Vertrokken drie dagen na aankomst van de Solomensen. 140645 De drie wachtcommandanten zijn weer terug. Hebben de Vierkante gezien. Grijnsde breed. Vandaag weer eens twee maaltijden. Goed voor de slanke lijn. Waar Nippon al niet aan denkt! 180645 Brood binnen. Per persoon een half broodje, aangevuld met glibberpap. Het zijn nl. maar kleine broden, slecht gerezen en van een onbestemde kleur en keihard. Naar de kali geweest om stenen te sjouwen. Ik heb officieel nog steeds Vvd, maar meestal komt er niets van terecht en help ik toch mee met allerlei sjouwwerk. Dat stenen sjouwen is heel intelligent werk. Je verplaatst ze van de ene plek naar de andere, maakt er een bergje van en breekt het weer af om ze op een andere plek weer op te bouwen. Zolang de Jap niet in de buurt is doen de allerzwaksten niet mee en de rest doet heel kalm aan. De Hei Ho, die ons bewaakt, nemen het er ook van en letten nauwelijks op ons. Het is hier mieters, vooral in de schaduw. 190645 Weer een Solose overleden. Als het zo doorgaat wordt ons kerkhofje aan de overkant van het ravijn te klein. 200645 Moeder is jarig. Ze is 43 jaar geworden, werkt keihard en is wonder boven wonder nooit ziek. Ze moet van ijzer en staal zijn, want ze komt toch met heel wat besmettelijke dingen in aanraking en net als met de medicijnen is het ook met ontsmettingsmiddelen karig gesteld. Moeder geeft fantastisch injecties. Soms wordt het hele kamp geïnjecteerd voor het een of ander en dan heeft Moeder veel klandizie. Ik sta dan altijd bij de Javaanse arts uit Moentilan in de rij, want die prikt nog beter. Aan Moeders verjaardag doen we niet veel. We hebben niets meer en ze moet het doen met klapzoenen en veel felicitaties. Van een oudpatiënte krijgt ze een heel mooie tekening, een bouquet bloemen in kleur. Fantastisch en ze is er heel blij mee. 210645 Agaath Veldstra heeft 2e graads verbrandingen opgelopen door kokende gedelehmelk. Haar eigen Vader behandelt haar en we - 169 -

hopen van harte, dat ze gauw herstelt. Suiker en katjangkoekjes binnen. Vanmorgen brood gegeten met eendenhachee. Heerlijk! 240645 In de laatste drie dagen zijn er drie mensen uit Solo overleden. 260645 Patjollers vrij, aangezien de Hei Ho oefeningen heeft. Er zijn weer een rits biggen binnengekomen. We krijgen hier een hele veestapel. 270645 Mevrouw Antes en iemand uit Solo overleden. We lopen weer rond met rammelende magen. Slecht brood en kleefrijst, zo waterig mogelijk en zeer soeperige soep 1 op 4! 020745 Mevrouw Spits overleden. In het rustuur bezoek van een Nipvliegtuig, steeds rakelings over het gebouw. 030745 23 Mensen binnengekomen in het pikkedonker. Worden verwelkomd met kantjipap (stijfselpap). Hebben het beroerd gehad, ze hebben wegens make-up een half jaar in de gevangenis gezeten. Mevrouw Meijnen en Mevrouw Plomp in het andere kamp overleden. 050745 Mevrouw Stokhuyzen overleden. 070745 Vanaf morgen geen brood meer, want er is geen olie. 080745 Toch weer brood, zo mooi als nooit tevoren; het is alleen gemengd met katoel. 090745 De eerste acht dagen toch weer geen brood. Oma v.d. Swan overleden. 100745 Ontbijt bestaat uit broodmeelpap vermengd met katoel, bitter! Ons middagmaal: djagoeng 1 op 3,5, sajoer 1,5 eetlepel en 2 theelepels bedis. Om 4 uur 's nachts komen er 16 mensen binnen van Soerabaja. Ze hebben nog al die tijd in de Camphuyslaan gewoond. Hebben het nog goed gehad, want konden van alles kopen via het gedek. Ze zijn reuze optimistisch, maar wij zijn argwanend, aangezien ze de familie Roos achtergelaten hebben! (NSB). Mevrouw Prins overleden, nog maar 27 jaar. 110745 Mevrouw de Graaf en Mevrouw Freenigoort overleden. 120745 We krijgen 's morgens glibber, 's middags 90 gram droge rijst, - 170 -

's avonds broodmeelpap. 150745 We krijgen 's morgens broodballen, gemaakt van broodmeel, stijfsel en wat gist. Een half uur in het kokend water en ze zijn klaar. Wel wat klef en bitter, maar tenminste droog. We zijn nl. reuze benauwd voor verdere uitbreiding van oedeem. En we rammelen! Peuter Wim Kerkstra van onze kamer huilt van de honger en de enige die hem stil krijgt is Moeder. Als ze even vrij heeft loopt ze met hem op de arm, stopt hem wat toe en hij is stil. En is het Wim niet dan is het peuter Joke, die het te kwaad krijgt. Ook die kan Moeder kalmeren. De moeders zijn er blij mee, want dan hebben ze even rust. En we foeteren op die rot Jap, die dat alles zelfs kinderen aandoet. Deze dag begint de invasie op Java, als je het geloven wilt, dan doe je dat maar. 170745 Een oude dame van 60 jaar overleden. 190745 Touwslagerij opgeheven. Men beweert dat in de tangsi van de agenten onze jongens komen. Laatste nieuws: het duurt nog 38 dagen!! Over een paar dagen krijgen we 2 katjangkoekjes en vanavond hachee van 50 eenden. En we glibberen en rammelen nog steeds. Een operatiepatient mag naar buiten, na onderzocht te zijn door den Javaansen dokter. Hayashi onderzocht mee, want hij was ook dokter volgens de kampcommandant. Het blijkt nu wel waar we aan overgeleverd zijn, want Hayashi was toch in een vorig leven timmerman? Ik weeg nog 47 kilo, drie maanden terug 48,5. 200745 Ons middagmaal: "Dikke" soep, 10 op 4,5!. Mevrouw Cambier overleden. Als het zo doorgaat zullen er nog veel meer volgen. 210745 Overleden: een non, een oude dame en de moeder van mevrouw Schreuder. Dan als een donderslag bij heldere hemel: we moeten weg! Zou het waar zijn? Daar gebiedt blokleidster Volkers stilte. “Dames, kamp Moentilan moet ontruimd worden. Bagage: 1 hutkoffer per persoon plus handbagage maar niet teveel. Wanneer we vertrekken is onbekend.” Dan zegt Mevrouw Bussing: “Mevrouw, U heeft uw woord gebroken”. En gaat weg. Het had nl. nog niet bekend gemaakt mogen worden. Eindelijk een voorspelling uitgekomen nl.: - 171 -

schrik in de namiddag, gebracht door een blonde vrouw. En de Hei Ho zingt: "We gaan verhuizen, wie gaat er mee?" 220745 Een zuster van Mevrouw van Drimmelen overleden. Vanavond djagoeng. De eerste 500 zijn aangezegd, dat ze vertrekken. Zwaar zieken plus verzorgsters. Overal zenuwachtige bedoening. Nogal down. Suiker binnen en katjangkoekjes. Doerieveld geoogst. Volgens de Jap zijn we het netste kamp (zo plotseling). 250745 Een oude dame overleden. 260745 Overleden: Mevrouw Storm, Mevrouw van der Aar, Mevrouw Lindeyer. Er wordt druk gesmokkeld. Vooral 's nachts. Als je 's nachts de aflos tegenkomt, heb je kans, dat er iets in je handen gestopt wordt. Reden: Degene waarvoor het bestemd was, is niet op komen dagen en de heren moeten het toch kwijt. 270745 Weer drie mensen overleden. De kisten worden hoe langer hoe slechter, een samenstelling van gedek en bamboe. De smokkelarij gaat lustig door. Eén dame geeft uit eigen beweging een laken voor 4 porties nasi goreng. Gek is lastig. 280745 Weer iemand overleden. De Hei Ho wenst niet meer aangesproken te worden met Hei Ho! "Kita sekarang Indonesia". 290745 Iemand overleden. De arangpotten rijzen als paddestoelen uit de grond. We hebben nl. kantji (stijfsel)meel gekregen en daar brouwen we de vreemdsoortigste dingen van. Yokoyama zit op zijn hurken tussen de dames, grijnst breed en zegt: "Boleh, boleh", het mag. Hij gaat weg en komt tien minuten later terug met een zweep en rammelt er lustig op los. Niets is zo veranderlijk als een mens. En de Hei Ho beweert: "Wij staan als één man achter de vrouwen. Wat wil Nippon beginnen? Zij met 2 tegen ons met 40!" Donna Clara loopt patrouille langs het gedek, want er zijn lui, die proberen barang naar binnen te smokkelen en daar moet Clara toch op letten! Er lopen dames langs het gedek. En Clara: "Had U dat horloge geruild. Wacht dan even". Wipt de gedekpoort uit en keert terug met de barang. Het Moentilan van tegenwoordig! Onze kamergenote, Mevrouw van Brakel gaat met het eerste transport weg. Reuze rel bij het kantoor, aangezien het eten 1 op 5 is en er van de 20 bakken ketella er 7 - 172 -

genjoost zijn. En dat er ketella gestolen is, blijkt wel als op een gegeven moment Mevrouw Wiedemeyer van onze kamer met de armen vol ketella aan komt rennen, achterna gezeten door de Hei Ho; ze smijt de ketella's door ons raam en rent naar de mandikamers. De Hei Ho's geven de achtervolging op. Mevrouw Wiedemeyer was een al wat oudere vrouw, behoorlijk corpulent toen ze het kamp inkwam. Ze was toen al erg hongerig, want ze had als een Bourgondiër geleefd en was altijd in voor iets lekkers. In Moentilan viel ze kilo's af en werd hoe langer hoe rimpeliger, maar probeerde toch het decorum te bewaren. Wij jongelui zaten vol aandacht te kijken als ze bv. haar wenkbrauwen bijtekende. De linker ging altijd prima, maar de rechter was een groot probleem, want daar zat een grote pukkel op de verkeerde plaats en het was moeilijk om een behoorlijke lijn te trekken. Dat maakte haar boos en op het laatst ging ze met een boogje om de pukkel heen, wat een komisch gezicht was, maar daar trok ze zich niets van aan. Solo is plotseling fit genoeg om in de keuken te werken. 290745 We krijgen een half ei per persoon. Sommigen hebben buikloop vanwege de nasi goreng, bamie en telor asin. De Bamichinees zit doodleuk aan de poort en vergeet ons af te blaffen. Het kippenhok wordt afgebroken. 300745 Degenen, die weggaan, moeten hun bed meenemen, maar Mevrouw van Brakel heeft een bovenbed en haar buur een benedenbed. Zij moet het hele geval verkassen. Luchtalarm. De Hei Ho komt uit de hoek: “Mevrouw, ada alarm, mersti ambil piespot!” (“Mw. er is alarm, U moet de po halen!”) Alle extra porties geschrapt, behalve van de kooksters en stooksters en nachtzusters. En die extra porties worden op zaal uitgeschept. Zo eerlijk is Moentilan. Kanemitsu vindt ons rariteiten, omdat we barang tegen eten ruilen en daar zit veel kleding van de mannen bij. We moeten wel bedenken, dat onze mannen vrijwel naakt terugkomen en wat dan? Buiten is het schreeuwend duur. Mevrouw Kagone mag naar buiten. Voor haar is het kampleven ten einde. 030845 Het smokkelen met de Hei Ho viert hoogtij. Eén handdoek: 6 eieren, herenondergoed: 15 eieren. 's Nachts struikel je over de - 173 -

mensen. Hei Ho, in burger, sluipen zaal in, zaal uit. Het is een prachtvertoning. 040845 Donderdag vertrekken er tien van onze zaal. 050845 Ziekentransport om 6.15 uur vertrokken, waaronder Mevrouw van Brakel. De zieken zijn vervoerd in vrachtwagens en ingeladen in goederenwagens, seperti Artis!. Er zijn er weer 3 overleden. Achter op de galerij waren ze aan het gorengen. Humpie ziet het, ziet ook nog pisangbladeren en ontsteekt in woede; mept Mevrouw Schmaler gemeen en sleept haar naar de kerk. Zij komt na een uur terug met heel haar hoofd in het verband. De Hei Ho informeert elk uur hoe het er mee is. Humpie's nieuwste scheldwoord: "rotzak"!! De Vierkante komt met de vrachtwagens weer in het kamp. Heeft nog een even grote mond als vroeger tegen de Jap. 090845 De afspraak was: “Om 11 uur bij de onderzeeërs.” Maar verkeerd begrepen. Hei Ho weet zich geen raad met 45 eieren en geeft ze aan een willekeurige njonja. 100845 Suiker 1 op 2!! En dan nog rantsoen. 120845 Families Pont en Vlier vertrokken. Aan het gedek kan je oud goed kwijt tegen eieren of kwékwé. Gaat als volgt: "Ada telor?" "Saja". (Zijn er eieren? Ja.) Je schuift je barang door het gedek en kawat, zegt wat je er voor wilt hebben en wacht af. Even later zeilt de één of andere boengkoes door het gedek en klaar is Kees. Word je betrapt door Humpie, dan heb je de kerk in het vooruitzicht. 140845 We moeten verhuizen naar zaal 1. Echt sajang. 's Avonds zenuwachtige bedoening. Kofferonderzoek. Weg met de eieren! Wij stoppen ze in ons hoofdkussen. Anderen zijn bang en eten hun voorraad op. Sommigen een stuk of elf. Gevolg: buikloop en onderzeedienst vol met schillen. Heel het kamp heeft droge rijst gehad en een half ei. We krijgen het nog goed 150845 Gedekken gaat gesmeerd. Alleen in de tangsi is kofferonderzoek geweest. Gelukkig niets gevonden. Om één uur zijn we verkast. Weer droge rijst en weer een half ei. Ketella 1 op 2!! Nog even en we willen niet meer weg. Onze zaal is zeker al wel 20 keer gedweild. Reden: Achter is gedek. Smokkelen gaat gesmeerd. Bij de - 174 -

polikliniek is het seperti pasar (net de markt). Tot Kanemitsu langs komt en er een eind aan maakt. En als straf: de hele dag wacht lopen. Om het uur aflossen. 170845 Ik kom Sjenov tegen. Hij heeft me een eeuw niet gezien en wil eens zien, of ik in die tijd bang voor hem ben geworden. Ik groet natuurlijk niet en daar begint hij: "Kenapa tida kasih hormat sama saja, saja commandant". (Waarom betuig je mij geen hormat? Ik ben commandant). Ik neem hem eens op en glimlach medelijdend. "Maoe saja kasih poekoel?" (Wil je, dat ik je sla?) "Probeer het". We staan elkaar nog even aan te staren en dan schudt Sjenov het wijze hoofd en zegt: "Beloem atjar". (Heeft nog niets geleerd). 190845 Inpakken en koffers naar de poort. Een gesleep en gesjouw. Aan de poort staat Hei Ho Rammeleh en we groeten elkaar. Verder geen tijd. Er moeten morgen maar 16 wagons worden ingeladen. We slapen reuze lekker op de stenen. 200845 Om zes uur staan we aan de poort. Nog een zwaai naar Bulldog en daar gaan we, in het pikkedonker. In de trein staat Sjenov onder ons raam. Hij grijnst breed en neemt luidruchtig afscheid van Neus. Om de haverklap moeten de ramen dicht. Om één uur komen we in Ambarawa aan en daar staat Tante Gré Breebaart uit de Indragiristraat op ons te wachten. Zij moet helpen om de barang te sjouwen. Wat een weerzien na september 1943! Veel tijd om te praten hebben we niet, want we moeten nog een uur lopen naar Banjoe Biroe, onze eindbestemming. Het is stil op straat, je ziet geen mens. De kinderen, vooral de kleintjes, worden moe en de Hei Ho draagt ze. We worden ondergebracht in heel oude officierswoningen, men zegt wel 100 jaar! Die zullen er dus wel leuk uit zien. Ze zouden door het gouvernement al in 1929 onbewoonbaar verklaard zijn. Het electrisch licht is afgesneden en de kranen zijn weggehaald, wc's hopeloos antiek, een zg. poepdoos op een verhoging. Dat kan, zonder licht, 's nachts nog leuk worden. We zitten op een achtergalerijtje, op en in elkaar gestouwd. Ondanks dat we doodmoe zijn, moeten we lopend onze grote barang ophalen van Ambarawa en dat kan niet wachten tot de volgende morgen. Ze vragen dus vrijwilligers en de jeugd ziet dat wel zitten en ik meld me ook aan tot woede van Moeder, die me nog - 175 -

niet sterk genoeg vindt en zegt, dat ik beter wat in de polikliniek kan helpen. Maar ik wil en zal. We mogen toch de volgende ochtend beginnen. 210845 En maar sjouwen, de gekste rommel komt mee. Lekke pannen, oud roest enz. enz. 's Avonds ga ik weer met de karretjes naar het station. In de maneschijn, o wat romantisch. Ons karretje wordt door de Jap zelf opgeladen, een linnenkast, een paar beddeplanken, een bank en drie stoelen. En dat zonder touw! En dan wil mijnheer er nog een paar Hei Ho bultzakken bij deponeren. Maar dat nemen we niet. We gooien ze er doodleuk weer af. De terugweg is iets wanhopigs. Om de haverklap is het stoppen en weer opnieuw opladen. Om half twee is alles klaar en sommigen moeten dan nog hun bonensoep verwerken. Ik heb een behoorlijke snee in de muis van mijn hand opgelopen en Moeder bewerkt me kwistig met jodium als een soort straf voor mijn roekeloos gedrag. 220845 Om half drie komt de laatste ploeg binnen. Ze brengen eendeneieren voor ons mee. Ze hebben reuze gesjouwd, het hele kamp moest leeg. Gedekken ging mieters. Droge rijst: 1 op 2. Ketella: 101!!! 230845 Droge rijst met sambal telor. De Hei Ho's mogen naar huis!! De IndoBelanda's mogen naar buiten. We hebben van de Paus 23 mille gekregen. We krijgen meer eten en worden bewaakt door Nippen. De zaken gaan geweldig! 240845 Het gedekken wordt te erg. De Javanen klimmen tegen het gedek op en de Jap laat het toe! Maar het wordt angstig. De meesten worden bang voor rampokken. En dan om half zes moeten we verzamelen en Mevrouw Bussing maakt de vrede bekend. De kampcommandant heeft haar gezegd, dat Japan de goedheid heeft gehad een einde aan de oorlog te maken! We staan verstomd. Eindelijk, eindelijk! En dan klinkt uit volle borst het aloude Wilhelmus. En de Javanen staan aan het gedek en zeggen: "Sekarang sobat lagi". (Nu zijn we weer vrienden.) Mevrouw Bussing vraagt om niet meer te gedekken, want ze zal van alles zoveel mogelijk binnen laten komen. Heerlijk, finish. - 176 -

Intermezzo 3: illustraties uit de oorlogstijd

115. Pendaftaran 1942

116. Achterkant Pendaftaran

- 177 -

117. Januari 1943 Japanse Guldens

- 178 -

118. 1943 modetekening voor naaiatelier

- 179 -

119. Januari 1943 Geboorte Margriet in Canada

- 180 -

120. September 1943 Moentilan 1

121. September 1943 Moentilan 2

- 181 -

122. 1943 Plattegrond Moentilan

123. September 1943 Moentilan, Djalan Kartini

- 182 -

124. September 1943 Moentilan kerk

- 183 -

125. Tekening Moentilan: melden met de melk

- 184 -

126. Tekening Moentilan: Patjol Ploeg

- 185 -

127. Moentilan 1945: tekening voor verjaardag moeder

- 186 -

128. 1945 Moentilan, tekening moeder in uniform

- 187 -

129. Moentilan, tekening

- 188 -

130. Moentilan, tekening op achterkant prentbriefkaart

- 189 -

131. 21 augustus 1945 Banjoe Biroe kamp 12

- 190 -

132. Plattegrond Banjoe Biroe kamp 12

- 191 -

133. Ghurka!

134. Kukri's

- 192 -

135. Hoofdgebouw Moentilan 1944

- 193 -

136. Corvee Kali Lamat in Moentilan

137. Overgave Japanners in Singapore

- 194 -

Dagboek: Geen oorlog meer… 250845 We weten gewoon niet, hoe of we het hebben, nu we zo maar de poort uit mogen. Buiten is een pasar. Geld hebben we niet, dus gaat het opgedragen goed er aan. En we eten na twee jaar nasi goreng, gebraden kip, eieren enz. Onze vlag is vanmorgen in alle glorie gehesen en in onze ogen bestaat er niets mooiers, dan het rood, wit en blauw. 270845 In de keuken komt bijna niemand op. Alles is aan het ruilen. De watervoorziening is hopeloos. Drie kranen voor 1450 mensen! Verder staan we, tot de bezetting komt, onder Indonesia. Er is 1,5 koe binnen. In Moentilan was het één kop met poten. En dat was voor driemaal zoveel mensen. Morgen moeten we zelf koken. We mogen de mannen schrijven, maar in het Maleis. Het is nu heel wat drukker in het kamp, nu de jongens terug zijn. Ze zijn vaak door de moeders opgehaald. Dat kon, omdat ze hier in de buurt zaten. Ze zijn ontzettend vervuild. Er wordt op ze geboend van jewelste. Sommigen hebben schurft en worden daarvoor behandeld. 280845 We krijgen koelies binnen voor het vuilste en zwaarste werk. 310845 Koninginnedag in vrede! Koffie uit de keuken. 040945 Mannen binnen! Hollanders voor de bescherming van de kampen. De Jap krijgt behoorlijk op zijn kop over de schandalige behuizing van de vrouwen en kinderen. 060945 Hollandse vliegtuigen bezorgen ons pakketten met kleding, melk, boter, kaas enz. Sommigen komen los van de parachute neer. Met gevolg: alle blikken zijn kapoerus. Een Javaan ziet Mevrouw Bussing met de parachute in haar handen en zegt: "Maoe toekar nja boeat 10 ajam?". ("Wilt u hem ruilen mevrouw voor 10 kippen?") 080945 We krijgen 2 eieren per persoon. Wat een weelde. 100945 Mevrouw Baggen is naar een conferentie in Batavia. Nippon haalde haar om 2 uur 's nachts uit bed. De bespreking ging hoofdzakelijk over het contact tussen de kampen, betere voedselvoorziening enz. Er waren Engelse en Hollandse officieren bij. - 195 -

Over Holland horen we enige bijzonderheden. De ellende schijnt daar wel groter te zijn dan hier, 800 gram brood per week!. 110945 Een Hollands briefje van Vader! Hoera! Hij maakt het goed, zat in Tjimahi, maar nu in Batavia en is alweer aan het werk in een grote Marinekeuken in Batavia. Ook daar is het een reuze bende. Ze koken in doorgezaagde oliedrums en het is niet makkelijk fourageren. Dat was in Tjimahi nog erger. Hij deed daar inkopen onder bescherming van een paar Ambonezen, want het is overal onrustig. We beginnen te begrijpen dat er iets broeit in Indië, maar wat? Op de pasar heb ik Humpie ontmoet, bijna niet te herkennen in sarong. Scheen erg ontstemd. Schijnbaar over het ontbinden van de republiek Indonesia. Djambi oftewel Donna Clara is bevorderd tot dogkarkoetsier. Onze radio (één voor het hele kamp) werkt prima. Na vijf jaar horen we Hilversum weer. 120945 Alweer een brief van Vader. Hij schrijft dat gezinshereniging nog moeilijk zal zijn. Er is nog geen huisvesting, daar komt wel een bureau voor. Maar het ergste is de onveiligheid. Vanuit Midden-Java voorlopig nog geen transporten naar Batavia. Moeder en ik snappen er niets van dat Vader niet in Soerabaja geplaatst is, want daar horen we toch. We krijgen hoog bezoek van Engelse, Hollandse en Nipponse officieren. Yokoyama had gezegd, dat we maar weer Kyrei, Naorei moesten roepen, waarop Mevrouw Bussing antwoordde: "Onze adat is, dat de heren de dames groeten". Eén nul! De Engelsen vonden de behuizing schandalig, vonden verkassen naar Salatiga nodig, maar we willen niet. 130945 Met de pakketten van vandaag zijn modeplaten en tijdschriften meegekomen. De mode is niet veel veranderd. Ons diner: Gebakken aardappelen met dendeng (gedroogd vlees), uien en tomaat. Djempol! Mijn schrift is vol. Nooit gedacht, dat ik het vol zou pennen! Gelukkig heb ik nog een schrift "Engels", waarvan nog maar een paar bladzijden beschreven zijn en ik kan dus verder.

- 196 -

Dagboek: BERSIAP! 121045 De Jappen worden geïnterneerd door de Indonesiërs. We hebben geen water, geen licht. Volgens Indonesia een laatste streek van de Jappen. 131045 Mr Tull, hoofd van de RAPWI (Recovery of Allied Prisoners of War and Internees), heeft Indonesia bevolen voor 2 uur het water in orde te brengen. Antwoord: "Saja toean". En het gebeurt. 211045 Onze bezetting gearriveerd, bestaande uit 11 Ghurkha's, Kleine bruine kereltjes, tot de tanden toe bewapend. 311045 We moeten ons klaarmaken voor eventuele evacuatie naar kamp 10. Er zijn nl. relletjes op Magelang. Het is vrede, maar alleen in naam. Enfin, misschien lopen de Engelsen nu wat harder, nu Generaal Mallaby gisteren in Soerabaja is vermoord. 061145 Driehonderd mensen om half zeven vertrokken naar Bandoeng. In Soerabaja gaan ze behoorlijk te keer. Morgen gaan wij ook naar Bandoeng met kamp 11. Om vier uur komt het bericht: alle transporten uitgesteld. 071145 We mogen weer pasarren in Banjoe Biroe. Het is hier nog rustig, hoewel veel roodwit gedoe. De koopwaar is duur: 1 djeroek fl.1,20, 1 eendenei fl.1,-, papaja fl. 2,- enz. Tot nu toe maakten Moeder en ik nog wel eens een wandelingetje, meestal de heuvel op. Op een keer kwamen we een oude Javaan tegen, die ons vroeg of de schoenen, die we droegen uit het vliegtuig kwamen en wat de vliegtuigen allemaal brachten. De schoenen hadden we bewaard voor als het vrede was en we antwoordden, dat de vliegtuigen voedsel en medicijnen brachten. Hij zei, dat de bevolking geen medicijnen meer had en dat er veel zieken waren. Of de zieken misschien naar de polikliniek in ons kamp mochten komen? Moeder beloofde hem, dat ze het aan de toean dokter zou vragen en zo geschiedde. Voortaan was er 's morgens spreekuur voor de kampbewoners en 's middags voor de bevolking. Het nieuws ging als een lopend vuurtje door Banjoe Biroe en er stonden rijen mensen voor de poort. Er waren veel patiënten met grote open wonden. De mensen hadden weinig - 197 -

weerstand meer en nu ze behandeld werden zag je de wonden slinken. Moeder was er erg enthousiast over. Ze werkte keihard. De eigen mensen moesten hun verbanden uitwassen en opnieuw gebruiken, de bevolking hoefde dat niet en dat vonden onze mensen weer onrechtvaardig, al werd er honderd keer uitgelegd dat je nooit wist of die verbanden wel echt uitgekookt waren. 081145 We mogen geen sterke drank en schoenen meer kopen van de heren Indonesiërs. Gevolg: stiekem gedoe en onze tassen worden gecontroleerd door opgeschoten jongens. Hier en daar zien we plakkaten met de tekst: Indo Europeanen, onze bamboe roentjing (aangescherpte bamboestok) eist jullie bloed! Het begint echt eng te worden, maar de bevolking blijft toch wel vriendelijk. Bij de kamppoort, aan de overkant, staat een warong en daar kopen we nog steeds overheerlijke tapébollen (gemaakt van aangezuurde ketella). 141145 Om 4 uur 's middags krijgen de dames Doezie en Bol bericht, dat zij 15 november om 5 uur klaar moeten staan, om op transport te gaan naar Batavia. Doel: Met de "Nieuw Amsterdam" naar Holland. Mevrouw Bol is zo zenuwachtig, dat ze haar koffers niet kan inpakken. 151145 Om 8 uur zijn ze vertrokken. De achterblijvers zijn jaloers, niet omdat ze naar Holland gaan, maar omdat ze van deze ellende in Banjoe Biroe verlost zijn. Maar ja, onze tijd komt ook wel! 171145 De dames Nederpelt en Waas schoppen heibel bij het bestuur, omdat ze niet mee mogen naar Batavia met een volgend transport. Ze wippen toch op de vrachtwagen. De begeleidende officier is van plan om ze in Ambarawa in kamp 7 te stoppen. De dames doen hun "lieflijke" mondjes open bij mr. Tull. Resultaat: Ze mogen naar Batavia. Het kamp is woest, omdat "viswijven" alles gedaan krijgen. Mr. Tull is zeer ontdaan over de "viswijven". Hij wist niet, dat er dergelijke Hollandse dames bestonden. Eén hunner had hem toegevoegd: "Sterf, vent". Daar gaat onze reputatie! Het is natuurlijk wel zo, dat er velen aan het eind van hun Latijn zijn en over hun toeren en dan gooi je er dingen uit die niet bepaald ladylike zijn. Verder is er een postvliegtuig in Batavia aangekomen. Of we de post - 198 -

ooit krijgen, is een vraagteken. Het nieuwe kabinet is niet zo fel. Sjahrir is de kepala. Verder Abdul Kadir en Shari Foedin. In Semarang is het niet pluis. 181145 In Soerabaja liggen de lijken in de zon te rotten. Het moet daar een hel zijn. Generaal Hawthorn spreekt zijn lof uit over het gedrag van de Hollandse vrouwen bij de evacuatie uit Soerabaja. Een konvooi met vrouwen en kinderen is daar in de Palmenlaan aangevallen en er zijn doden en gewonden gevallen en toen werd tot evacuatie besloten. 191145 De toestand op Midden-Java verslechtert. In Semarang zijn ze weer behoorlijk bezig geweest. 201145 Eigenaardig, Ambarawa zit in het donker. Het nieuws is niet veel. Om half negen slaat het licht bij ons uit. De Ghurkha's lopen zwaar gewapend rond. Om half twaalf begint het geschut te blaffen, onderbroken door mitrailleurvuur. Om ongeveer vier uur zakt het af. Zitten we even in de soep! 211145 We zijn blij dat het licht is. Men zegt (officieel hoor je niets), dat het gevecht plaats had tussen Ambarawa en Semarang, bij Bawen in de buurt. Het ging tegen Indonesische troepen, die Semarang wilden innemen. Verder is het de hele dag rustig. Een vliegtuig werpt pakketten uit boven Ambarawa. Waarschijnlijk ammunitie en voedsel. Om een uur of zes licht mitrailleurvuur. 221145 Een rustige nacht gehad. Nog steeds geen licht, dus ook geen radio. Verder geen groenten enz. binnen. Om tien uur stoppen de kranen. En nu zullen ze de putten eens schoon gaan maken. Vliegtuigen werpen 113 pakketten uit boven Ambarawa. De weg tussen Ambarawa en Banjoe Biroe zal schoongeveegd worden voor het doorlaten van een voedseltransport. Om vijf uur begint het mitrailleren weer. Het wordt allengs duidelijker. We gaan naar voor, misschien zien we nog wat. De Britten komen steeds nader. Hier en daar zien we Indonesiërs over de weg sluipen. Het vuren komt al dichterbij. We gaan maar naar huis. En gek, we reageren heel raar op het lawaai. Daar zit er één haar wenkbrauwen te epileren. Een ander zit doodleuk te eten en de zaalmoeder zet koffie, terwijl van alle vier - 199 -

de hoeken van het kamp gevuurd wordt. Onze Ghurkha's zijn op hun qui vive. Een kampong staat in brand. 's Avonds horen we, dat de Britten veilig in kamp 10 aangeland zijn. Onze verliezen zijn tot nu toe twee man en nog wel door eigen vuur! 231145 Onze morgengroet is kanongebulder. We wennen er al aan. Er wordt olie uitgegeven voor noodverlichting. Een blikje voor 3/4 gevuld met water en 1/4 met olie. Verder een deksel met gaatjes en daar een veter door. Klaar is Kees! We kunnen een tijdje verder met de rijst en we hebben nog vlees, suiker enz. Alleen zijn de putten bijna droog en nu regent het natuurlijk niet. Het waterreservoir wordt bewaakt door één dame. (Het reservoir is een heel groot zeil op poten, geïnstalleerd door de Sikhs). Om een uur of elf wordt Ambarawa gebombardeerd en worden er parachutes neergelaten. Om vijf uur bombarderen 4 vliegtuigen de omgeving van de Rawa Pening. Eén valt in een glijvlucht in het meer te pletter. Er is niets meer van te zien.... We zijn er diep van onder de indruk. Even later beginnen ze aan de voorkant te schieten. Een Gurkha die op de weg even iets aan wil wijzen wordt getroffen en is op slag dood. De kogels vliegen bij hopen over het dak. Het is weer echt oorlog. Twee Indonesiërs dachten, dat nu de Ghurkha dood was, ze met gemak zijn post konden innemen. Voordat ze hun doel bereikt hadden, waren ze al naar de andere wereld geholpen. Na het invallen van de duisternis neemt het schieten af. Het licht brandt nog steeds niet, maar daar zijn we al aan gewend. We behelpen ons met de olielampjes. De duisternis is alleen een probleem op het toilet. Omdat bijna iedereen nog buikloop heeft in meer of mindere mate is het daar een reuze smeerboel. Ik ben nog steeds min of meer op dieet. Ik mag alleen maar nasi tim, zacht gekookte rijst met bouillon. Dat hapt zo heerlijk weg en ik blijf honger houden. Moeder moet me streng in de gaten houden, dat ik me niet overeet, want ook dat kan weer problemen geven. Verder heb ik een paar kuren emetine/yathreen gehad om de laatste sporen van de amoebendysenterie weg te werken. Ik voel me lang niet zo slap als in Moentilan. En Moeder? Zij werkt keihard door en is nooit ziek. Een poosje terug, toen het nog rustig was, zijn de doktoren en verpleegsters naar de zendingspost in Magelang geweest. Het Indonesisch personeel was dolgelukkig om ze weer te zien, maar ze - 200 -

moesten helaas terug, omdat het kamp nu eenmaal niet zonder hen kon. 241145 De nacht is rustig verlopen. Om half zes begint het lieve leven weer. De getroffen Ghurkha is gisteravond om tien uur op de aloon aloon begraven. De putten geven bijna geen water meer. De ochtend wordt besteed aan het vullen van zandzakken voor de stellingen. Een dame wilde een jute zak niet afstaan, want dan had ze geen voetenmat meer. Verder commentaar overbodig. Tegen de middag vliegen de kogels ons om de oren. En dan komt er, Gode zij dank, regen!!! Iedereen gaat zich in de stortbui baden. Verder staat er van alles onder de drup. En nu de mandibakken vullen lui! Hoe meer regen hoe liever. De lijnen hangen in een wip vol wasgoed. En af en toe wordt er nog gemitrailleerd. Een kogel schaaft Juul Sporkers wang. Verder vliegt er één in de nasi tim trunk. Niemand durft er meer in te roeren. De Gurkha's zitten in de schoorsteen te vuren. Je komt toch nog wel komische dingen tegen. Om een uur of acht komt mijnheer Bussing zeggen, dat we morgenochtend om zes uur klaar moeten staan om binnen een half uur te evacueren. Alle barang mag mee. Dus aan het inpakken geslagen. In het pikkedonker met een enkel oliepitje. Om circa 12 uur vliegen de Indonesische kogels over de galerij. Moeder staat daar pannen te schuren. De kogels ketsen vlak bij haar af! We zoeken beschutting onder de bultzakken. Het schieten neemt toe. Lichtkogels zweven over het dak. Op de kamer ligt alles door elkaar. Om drie uur wordt het stil. Tot vijf uur kunnen we proberen nog wat te slapen. 251145 Het vertrek wordt uitgesteld. Op Ambarawa wordt weer geschoten. In onze kamer maken we een barricade van koffers en bultzakken. Om acht uur moeten we dekking zoeken, want de Ghurkha's beginnen met zwaar geschut. De kalk van het plafond komt naar beneden. Deze huizen zijn zo gammel als wat, alhoewel, zou een nieuwbouwhuis hier tegen kunnen? Een Sikh komt ons opzoeken. "No takoet, we protect you". We lachen maar wat, maar we zitten hem nu toch echt te knijpen, want de Sikhs zijn nogal handtastelijk in tegenstelling tot de Ghurkha's, die raken je nooit aan. Maar deze Sikh gedraagt zich keurig. Hij legt alleen bij het passeren een hand op je - 201 -

schouder. Morgen om 7 uur gaan we naar de boei in Ambarawa. 's-Middags komt er een projectiel van Indonesia over ons kamp. De scherven komen terecht in het blok bij de keuken. Er zijn vier lichtgewonden. Moeder is al naar de polikliniek gerend onder het motto: "Ze zien toch, dat ik een Rode Kruis zuster ben!" en ik ben blij als ze weer heelhuids thuis is. (Nou ja, thuis...) Alles houdt gelukkig de zinnen bij elkaar, er is totaal geen paniek, zelfs de kinderen blijven rustig. 261145 Met de barang van de polikliniek gaan wij mee in een blitzbuggy. Even voorbij kamp 10 bij de resten van een vliegtuig, rijdt een zware vrachtwagen ons aan, gelukkig reed hij niet hard en hebben we geen schade. Bij wijze van verontschuldiging neemt de Sikh zijn pet af. En daar gaan we dan weer, op naar Ambarawa. Het is iets imponerends. Vliegtuigen boven ons, mitrailleursnesten langs de weg. De barricades van Indonesia zijn opgeruimd. Nu zien we pas hoe gevaarlijk ons kamp tegen de heuvel lag. Als we de boei (gevangenis) zien, schrikken we. Wat een troosteloos gebouw, één en al tralie. We komen terecht op een galerij vol voorraad van kamp 11. Vlees, boter, meel, rijst enz. Er wordt druk genjoost. We maken ruimte en slepen alles weg. Tegen de avond komen de auto's met barang binnen. We werken als paarden. Hier in het kamp zweeft van alles: gevangenisboeven, ex-gevangenen van de extremisten, Indonesische vrouwen, Chinezen enz. In een loods vinden we het lijk van een Indonesische vrouw en een stervende katjong. Zo zielig. De WC's zijn stinkend smerig. Al heel vroeg gaan we slapen op de kale tegels, maar we zijn zo moe, dat we dat niet eens merken. 271145 Alles rustig. We zitten hier heel gezellig. Voor ons een barricade van rollen touw, die we in een goedang gevonden hebben. We baden met zijn twintigen tegelijk in een hele grote mandikamer met een lange mandibak. Er staat een schildwacht voor de opening, waar eens een deur was. Moeder heeft het niet meer en staat zich maar in te soppen; ik sta me al af te spoelen en zeg "Schiet nou op, des te eerder ben je hier weg en heus, niemand kijkt naar je". Ze vindt het vreselijk om hier tussen al die mensen poedeltje naakt te staan en dan ook nog die schildwacht! 's Middags komt een deel van kamp 10 - 202 -

binnen. Kamp 10 wordt in de huizen bij de poort ondergebracht. Daar zitten heel wat kogelgaten en er ligt veel glas. Geen aanlokkelijk onderkomen! 281145 In de loop van de ochtend vliegen een aantal granaten over de boei. Eén komt terecht in kamp 6 (Ambarawa). Er zijn twee doden en een paar gewonden. Indonesia weert zich nog behoorlijk. Het zit ze bonkerig, dat ze de boei zo gauw kwijt waren. We mogen niet buiten de poort komen, doen we dat toch dan wordt er op ons geschoten. Een paar Indonesiërs zijn gearresteerd wegens vuren op Ghurkha's. Ze hadden mitrailleurs bij zich. We horen nu, dat de extremisten tot voor het gedek geweest zijn op de 24e November. Op de eerste blokleidsters worden de Ghurkha's van Banjoe Biroe bedankt voor hun heldhaftig optreden. Als er geschoten wordt, wordt er een bel geluid. 's Avonds is het al nodig, maar al gauw is het weer rustig. 291145 's Nachts wordt er veel geschoten. Als ik bij de WC sta, slaat er achter ons een granaat in. We komen er goed af. Achter elkaar suizen ze over het kamp. Eén voltreffer. Eén Ghurkha gedood, acht gewonden. Om twaalf uur weer alarm. Vier granaten, daarna alleen ons eigen geschut. 301145 In de nacht veel geschoten. Nadat de vliegtuigen ik weet niet hoeveel parachutes hebben afgeworpen, begint Indonesia weer lustig met granaten te werken. Het suist er weer behoorlijk op los, maar er wordt niets geraakt. Iemand komt een jurk van mij brengen met een sapoe; is kennelijk ergens van af gevallen. Ik was zeer verrast. "Ach, ik herkende de jurk. Die is van de babymelk dacht ik en dus krijg je hem eerlijk terug". Ik bedankte haar hartelijk. Om twaalf uur komen de Britten bombarderen. We horen nu, dat Sjahrirs kabinet is aangenomen. 80 Pro, 12 blanco, 7 tegen. Vast een stap in de goede richting. Op 2 December begint de evacuatie naar Semaramg. Een Amerikaans oorlogscorrespondent vindt de toestand hier ten hemel schreiend. Hij deed zeven uur over het stukje Bawen Ambarawa. 011245 Om 6 uur al alarm, na een rustige nacht. Na een half uur is het all clear. Om half zeven krijgen we aanzegging om morgenochtend tussen 8 en 11 uur naar Semarang te evacueren. - 203 -

021245 Van 11 uur tot half twee in de zon. En dan horen we, dat het transport uitgesteld is. Nu weer morgen. Om 8 uur gereed voor vertrek. Bawen bezet door ons. 031245 Om half twee vertrekken we in de stromende regen. Geen zeil op de wagens. Als dekking bultzakken, die al heel gauw doorlekken. We zitten als haringen in een ton. We blijven nog een half uur in de regen staan ook. We zijn kliedernat. De weg naar Semarang is één en al brand. We zien vijf lijken liggen. Om 5 uur komen we in Semarang aan, in kamp Lampersari. Dit kamp wordt nu weer bewaakt door Jappen. De jongens hier helpen flink mee met de barang. We krijgen koffie met melk en ook nog brood. Daar knappen we van op! En daar kom ik na jaren Riek Jongbloed tegen, mijn beste schoolvriendin en Froukje uit Moentilan is er ook. We kunnen nog niet veel praten, want we moeten naar ons nieuwe onderkomen. We komen terecht in een stadskampong, halfsteens huisjes met muren van gedek. Ze hebben geen deuren meer, opgestookt. Het huisje is niet overbevolkt, iedereen is al weg, er woont nog één dame, die over een paar dagen weg gaat. Zij heeft er lang gewoond en weet precies, waar de lekkages zitten en dat zijn er veel. We erven dan ook de blikken om het water op te vangen. We moeten geregistreerd worden, is voor het Rode Kruis. Uiteraard onze belangrijke gegevens, maar ook onze schoolopleiding en op onze vraag: "Is dat in deze omstandigheden belangrijk?" wordt er gezegd, dat dat nu eenmaal moet. En wij bakvissen antwoorden, dat we dom geboren zijn en nooit iets hebben bijgeleerd. 041245 We krijgen een Australisch Rode Kruis pakket en komen meteen in Sinterklaasstemming Er zit van alles in: tandpasta, tandenborstel, kam, poeder, lipstick, naaigaren, wol, breipennen, breibeschrijvingen. Heel leuk. 051245 St. Nicolaas is ook dit jaar in het kamp. De kinderen krijgen chocolademelk, borstplaat en koek. Wat een feest! 071245 Het vliegtuigtransport komt terug, want ze zijn aan het knokken op het vliegveld. Een kwartier later gaan ze toch weer weg, om rond twee uur weer terug te komen. We horen van de overval op kamp 8 (Ambarawa) op 22 november. De leiding berustte bij 2 - 204 -

inheemse pastoors! Toen de bende binnenviel, riep de ene helft: "Bikin mati!" (Maak ze dood). De andere helft was het hier niet mee eens. Alle vrouwen en kinderen moesten aantreden en toen gooiden de helden met handgranaten. Een dokter en een meisje vingen er één op en gooiden het ding terug. Er vielen ettelijke slachtoffers. Na een kwartier kwamen de Ghurkha's en van de bende bleef niet veel meer over. Het was wel een blaam, dat het kamp totaal onbeschermd was. 201245 Het transport naar Bangkok (voor gezinshereniging) is een dag uitgesteld. Vier Indonesiërs doodgeschoten, omdat ze handgranaten trachtten te gooien op de pasar! Het leven in het kamp gaat weer zijn gewone gangetje. We hebben nog corveediensten, maar het gaat niet van harte meer. Er moet groenten schoongemaakt worden voor de keuken en de opkomst is bedroevend. Met een paar mensen moeten we de klus klaren, dus snijden we maar wat grover. Moeder werkt in het ziekenhuis en is weer geconsigneerd. We hebben Vader geschreven dat we in Lampersari zitten en dat alle vluchten naar Batavia voor weken vol zitten. Pa vindt dat niet leuk en probeert van zijn kant er alles aan te doen om ons in Batavia te krijgen. Op elke brief schrijft hij op de enveloppe dik onderstreept: Nog steeds kamp Lampersari! 251245 Kerstmis. Mooie kerkdienst. 311245 Om 12 uur mitrailleurvuur. Mooi begin! 010146 Schitterende toespraak van Mevrouw van der Poel, kampleidster. 060146 We moeten weer evacueren. Houdt het nu nooit op? Gelukkig gaat het niet door. De inkt is op en ik kan dus niet verder schrijven. Ik heb al op de pasar gevraagd, maar ook daar geen inkt. Ik moet er dus mee ophouden, want potloden heb ik ook niet. Als ik ooit het verdere verloop nog op wil schrijven zal ik uit mijn geheugen moeten putten. 010246 Ik heb gelukkig weer inkt te pakken gekregen en kan weer gaan schrijven Van evacuatie kwam niets meer terecht en daar zaten we niet zo mee. Froukje was naar Bangkok vertrokken voor hereniging met haar Vader, die aan de Birmaspoorweg had gewerkt en voorlopig niet naar Java terug kon. Ik trok vaak op met Riek, die - 205 -

Jan Jongman weer ontmoet had. Jan was op zoek naar zijn Moeder en zusje, maar vond Riek terug. Hij was er erg gelukkig mee, maar Riek zag weer kans ruzie met hem te maken (als vanouds). Het ging altijd om futiliteiten. Het werd Jan te gortig en hij verdween. Riek zat er toch wel danig over in en vroeg me mee te gaan naar het Rode Kruis om inlichtingen over hem te vragen. Het meisje aan het loket had leedvermaak toen ze de naam van Jan hoorde. "Daar ben ik gisteren nog mee uit geweest. Hij zit nu aan boord van de "Oranje" als werkend passagier, op weg naar Holland. Als je hard loopt, kan je hem nog uitwuiven". Riek liet niets merken, maar ze zat er wel mee. Voor mij zat het ook niet mee, want Henk was nergens te vinden, op geen enkele lijst van Java. Dat was dus pech hebben. We bedankten het meisje en liepen een beetje triest de deur uit. We hadden snel een lift naar het kamp. Riek was dagen van slag en had spijt dat ze ruzie had gemaakt, maar voorlopig kon ze daar niets aan veranderen. Ik vertelde Moeder, dat ik Henk niet had kunnen vinden. Ze vond, dat ik daar niet zo zwaar aan moest tillen. "Zorg jij nou maar, dat je straks in Batavia je school afmaakt, de rest komt vanzelf wel". Op een dag hoorden we, dat de hutkoffers uit Banjoe Biroe aan de haven van Semarang stonden en Riek en ik vonden dat we daar maar eens moesten gaan kijken. Stiekem, want onze Moeders zouden dat nooit goed gevonden hebben. Aan de poort vroegen we, hoe we min of meer veilig aan de haven konden komen. Een Engelse officier was bereid ons mee te nemen, hij moest toch die kant uit. Hij leverde ons keurig af en regelde meteen, dat we ook teruggebracht zouden worden. Heel sympathiek! Een Sikh bracht ons naar de plek waar ontelbare hutkoffers stonden opgestapeld. Het werd een eindeloos gezoek, maar eindelijk vonden we er één. Wij blij. We zochten niet verder, want nog even en Moeder zou weer thuis zijn en dan wilden we toch wel thuis zijn om paniek te voorkomen. We kregen weer keurig een lift en we sjouwden trots met de koffer naar huis. Moeder keek wel raar op toen zij de verloren gewaande koffer zag. Toen moest ik het hele verhaal wel vertellen en ik kreeg een reuze preek met alle vreselijke dingen, die er hadden kunnen gebeuren enz., maar uiteindelijk was ze er toch wel blij mee. Ik moest wel beloven dergelijke stunts niet meer uit te halen. - 206 -

Om de jeugd wat te vermaken werden er regelmatig dansavonden georganiseerd samen met de Engelsen. Er zaten Engelse parachutisten in Semarang, die ook wel eens wilden dansen. Soms was het heel gezellig, maar soms waren de heren te moe om ook maar één pas te verzetten. Ook mochten we onder militaire bewaking naar de bios. We genoten van de films, maar ook hier hadden we niet veel aanspraak aan de vele militairen, die ook naar de film mochten. Het was in elk geval een verzetje en we begonnen ons weer een beetje mens te voelen. 010246 Ons huisje en vele anderen werd 's nachts bewaakt door een Timorees. De pelopors hadden zijn hele gezin uitgemoord, vrouw en acht kinderen. Om niet helemaal crazy te worden knapte hij allerlei klusjes op in het kamp, liep ook nachtwacht en verdiende zo de kost. 's Morgens kwam hij altijd bij ons een kop koffie halen. Hij wist, dat de njonja zuster altijd vroeg wakker was en dan kwam hij melden, dat alles in orde was.Verderop in de straat woonde een weduwe met vier kinderen en ze zorgde ook voor vier kinderen van haar overleden vriendin. Op een gegeven moment kwam de vader van de vier in Lampersari zijn kinderen zoeken. Hij vond ze dus terug en was heel verbaasd toen hij de pleegmoeder zag, de vriendin van zijn overleden vrouw. Toen hij zag hoe goed het ging tussen de acht kinderen stelde hij voor om maar bij elkaar te blijven, want het zou niet goed zijn de kinderen uit elkaar te halen en daar was iedereen heel gelukkig mee. Riek en ik waren druk met songs overschrijven.. Een dagboek bijhouden vond ik niet meer zo nodig, er gebeurde niet zoveel, het bleef onrustig in de stad, maar dat was al heel gewoon. Het eten was niet om te juichen; Riek zong vaak een song uit een operette, die ze tijdens de oorlog opgevoerd hadden. "Rijst van Sompok is niet lekker, aangebrand of nog veel gekker". Maar ook aardappelschijven uit blik (van de Engelsen), daar zat geen smaak aan, wat je er ook aan deed.

- 207 -

Rijst van Sompok is niet lekker (Op de wijs van La Conga) A la Conga, sji ba koekoe Vanavond boemboe, morgen ragout Refrein: Rijst van Sompok is niet lekker Aangebrand of nog veel gekker! A la conga, rijst van Sompok Maar zo weinig en dan nog korsten ‟s Morgens pap ja, een heel klein beetje En zo dun zeg, als water weet je ‟s Middags soep ja, met ketella En dunne pap met nog wat nangka In de kampong Lampersari Banjak soesah, saban hari Veel gepoekoel van zo‟n opschepper Is ‟t niet de clown, dan Jan de Mepper Sprieten trekken moet je weten Heel veel zon ja, weinig eten Maar dat alles kan ons niet hind‟ren Want strakjes zien we onze kind‟ren Waar blijven de koeken in de keuken Niet voor ons ja, maar voor Kijlstra Wij krijgen slechts de taaie plakken En de rest is naar de ….. A la conga -o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-

- 208 -

Kedelé (Op de wijs van het Jamboree-lied) Wat zullen we straks eten Ik kan het heus niet weten Ben toch benieuwd, wat dat wel wezen zal Hoor je je maag al knorren En zit je al te morren Maar in de keuken hoor ik al een ton Straks hoor je dan toch eindelijk De bel voor ‟t zaaltje gaan Je loopt dan naar de keuken toe En blijft voor ‟t trapje staan Refrein: Kedelé, kedelé, het is vast en zeker al weer kedelé Tweemaal per dag valt nog best mee! We hebben niet te klagen Dik worden onze magen De kedelé heeft tovermacht misschien? Hoe zou het anders komen Dat ingevallen konen Gaan glimmen als een boerentrien? We hebben op de double „W‟ Een lopend abonnement Want dat we zoveel plasjes doen komt van de kedelé Refrein. Soms zie ik in mijn dromen Een potje bruine bonen Ik smul er van, totdat ik niet meer kan Een lekker dik mals vleesje Zonder één enkel peesje Toen ‟t op was likte ik onbeschaafd de pan Maar toen ik ‟s morgens wakker werd En vroeg: “Wat eten wij”? Toen lachten zij mij allen uit En zongen nog daarbij: Refrein. -o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o- 209 -

Rieks Vader was ook alweer een poos terug uit krijgsgevangenschap. Hij was sterk ververmagerd en erg verzwakt, maar hij was dezelfde sympathieke man gebleven, zoals hij in Soerabaja was. Hij deed lichte dienst bij de bewaking en Riek en ik gingen vaak een praatje met hem maken, dan ging de tijd wat vlugger voor hem. In het ziekenhuis vonden ze, dat het zo langzamerhand tijd werd dat we naar Batavia gingen en Moeder kreeg permissie om te vertrekken. Ze was dus niet meer geconsigneerd.

- 210 -

Gezinshereniging 030346 Eindelijk kregen we bericht, dat we naar Batavia konden. We moesten ons met ons hele hebben en houden melden ergens in de villawijk Tjandi en daar afwachten wanneer we weg konden. We werden ondergebracht in een leegstaande villa, bijna niet gemeubileerd, maar dat was niet zo erg, omdat het toch maar voor een paar dagen was. Eten werd gebracht, dus makkelijker kon het niet. We kregen al snel bericht, dat we weg konden. We moesten al vroeg op het vliegveld zijn en ons melden bij kapitein de Haan van het KNIL, een aardige man, maar zeer resoluut in zijn optreden. Het viel ons op, dat hij een groot litteken in zijn hals had en toen we daar voorzichtig naar informeerden, vertelde hij, dat hij een klewanghouw had opgelopen tijdens schermutselingen in Semarang met de pelopors. Het ging er fors aan toe en de kapitein sprong op een verhoging en sprak de menigte toe in het Javaans. Het wonder geschiedde, de onlusten waren voorlopig over. En nu stond hij daar op het vliegveld in alle rust de transporten te regelen. Hij keek eens naar onze bagage en vond, dat we maar met een Engels gewondentransport mee moesten gaan. "Die lui hebben toch geen bagage, dus kan al jullie barang mee. Jullie hebben al te veel moeten inleveren". Hij beloofde de Marine in Batavia te bellen dat we er aankwamen. We namen heel hartelijk afscheid van deze prachtkerel. Het was een oud toestel waar we mee naar Batavia gingen. Aan boord lichtgewonde Engelsen; ze waren niet erg spraakzaam en er waren verder geen evacués uit Semarang bij. In Batavia stond Vader ons ongeduldig en nerveus op te wachten. Wat een weerzien! Hij keek wat vreemd naar mij; ik was ineens een volwassen jongedame en hij had nog het beeld van een bakvis voor zich. Pa had een busje geregeld en we moesten eerst mee naar het Marinekamp om allerlei formaliteiten te regelen en natuurlijk moesten we mee naar de keuken, waar Pa trots showde met zijn vrouw en dochter, waar hij het altijd over had. Vader was niet veel veranderd, wat magerder en grijzer, maar nog dezelfde tjabé rawit als vroeger. Hij had woonruimte geregeld aan de Batoe Toelis en verontschuldigde zich, dat we weer moesten inwonen. Nou, dat was voor ons geen - 211 -

probleem, we waren niet anders gewend. De Batoe Toelis was een straat achter Noordwijk met ruime oud-Indische huizen. In ons huis woonde al een Marinegezin met twee dochters, ongeveer van mijn leeftijd en een zoon, die bij het uitbreken van de oorlog met de Marine Luchtvaart Dienst was uitgeweken naar Engeland en sinds kort weer terug was in Indië. Mijn ouders hadden een ruime slaapkamer en ik sliep bij de meisjes. Verder was alles gemeenschappelijk. De maaltijden werden verzorgd door de Marine, die een post hadden in één van de zijstraten. De baboe moest weer wennen aan haar oude beroep. Ze had al die jaren niet meer kunnen werken en had het heel slecht gehad. Moeder liet haar op halve kracht werken. In haar ogen had ze zeeën van tijd, nu ze niet meer in de verpleging was. Ze werkte mee tot het te warm werd en ik moest helpen met strijken (met de arangbout). Tot verbazing van mijn Vader was ik daar heel handig in. Ik was niet blij met Pa's witte uniformen; die werden als vanouds gesteven en er mocht geen plooitje in zitten. Gelukkig was de Marine zo verstandig, dat er ook khaki gedragen mocht worden en dat was makkelijker strijken. Als Joop, de zoon van onze medebewoners, thuis was, vroeg hij vaak of ik zijn uniform wilde strijken, dan zou hij me helpen met algebra en meetkunde. Over algebra gesproken, ik zat weer op school. Bij de nonnen naast de Theresiakerk. Vader had me gebracht en kennisgemaakt met de directrice, uiteraard een non. Ze las de onschuld nog in mijn ogen (!) en ik mocht komen. Het was wel even wennen weer in het schoolregime te moeten zitten. Ook de katholieke gang van zaken was vreemd voor mij. Als een non het leslokaal betrad stond iedereen naast de bank. Om twaalf uur het Angelus en de zangles werd voor het grootste gedeelte besteed aan Gregoriaans zingen. Bovendien was het een meisjesschool. De meesten zaten op het internaat en ik hoorde spannende verhalen over 's avonds bolos (uitbreken). Ze klommen dan over het hek en gingen de stad in, meestal met een vriendje. Ze werden zelden betrapt. We hoorden, dat er in Hotel des Indes een HBS was begonnen en Moeder en ik gingen er op af. De directeur bleek van een HBS in Soerabaja te komen, dus het ijs was snel gebroken. Hij vroeg van welke school ik kwam en toen hij hoorde, dat het de MULO van - 212 -

Embong Woengoe was begon hij te lachen. "Je zat zeker op de lagere school van de heer Ruitenbeek? Die stuurde iedereen naar die MULO, hij was altijd bang, dat het evenwicht verstoord zou worden en er te veel Chinezen op zouden komen". Wij bevestigden dit verhaal en hij vroeg hoe ik er toen voor stond. Ik was toen de tweede van mijn klas en had makkelijk naar de HBS gekund. En zo kwam ik terecht op de HBS in Hotel des Indes. Ik had het er reuze naar mijn zin. Er was daar heel wat te beleven, want er liepen vele jonge officieren in en uit, vaak heel aantrekkelijke figuren. Er werd heel wat af geflirt tot woede van de jongens, die dat als concurrentie zagen. Dit gezellige leventje duurde niet lang. De HBS kreeg de beschikking over twee panden in de Laan Trivelli. Er was nauwelijks water en de toiletten waren spoorloos! Als je hoge nood had moest je maar naar de badkamer en maar hopen dat de kraan een beetje liep, dan had je nog iets om door te spoelen. Ik was blij, dat ik geen buikloop meer had, want dan had ik me geen raad geweten. Ook hier was het gezellig. We hadden allemaal veel meegemaakt; er zaten zowel leerlingen uit de kampen, maar ook lui, die buiten het kamp hadden kunnen blijven (de zg. buitenkampers) en die hadden het net zo zwaar gehad als de anderen. De meeste leraren waren ook nog maar net uit het kamp en wisten precies hoe ze met ons om moesten springen. De leraren, die kersvers uit Holland kwamen, hadden meer moeite met ons, want we waren toch wel vrijbuiters geworden, die niet zoveel op hadden met netjes in de rij lopen, handen op je rug en stil zijn. Desondanks studeerden we hard, we hadden heel wat in te lopen! De jongens hadden in het kamp nog wel les gehad, maar de meisjes mochten van de Jappen niets leren, zodat die een fikse achterstand hadden. Ik zat naast een Ambonnees meisje, Netty Sahanaja, waar ik goed mee overweg kon. We moesten het Bahasa Indonesia leren en aan Netty had ik een heel goede hulp. Ik sprak het pasar maleis en dat was een stuk eenvoudiger. Met de repetities had ik wel enige moeite, maar de leraar kneep gelukkig een oogje toe en zo had ik toch nog een voldoende. Onderweg naar huis kwam ik altijd langs een jonge bloemenverkoper, die een stalletje op Noordwijk had en waar ik vaak wat kocht. Na al - 213 -

die bloemloze jaren hadden Moeder en ik echt behoefte aan bloemen om ons heen. Thuisgekomen eerst eten en dan huiswerk maken, na een half uurtje rusten; het was altijd snikheet op Batavia. Met algebra en wiskunde hielp Joop me vaak onder voorwaarde, dat ik mee ging naar de bios of naar een dansavondje en erger, zijn uniform strijken. Naar de film gaan was een feest; de bios was altijd druk bezet. Bij een cowboyfilm waren er altijd lui, die dwars door het doek schoten, dat vonden ze leuk! Op de dansavondjes was het hard werken voor ons meisjes, want er was een overschot aan mannen en die wilden allemaal dansen. Op een keer kwam er met de vaders een sergeant-majoor van de mariniers mee, keurig in het pak, opgeleid in Amerika. Het was een sympathieke vent en hij vroeg aan de vaders keurig toestemming om An en mij mee te nemen naar een dansavond en natuurlijk mocht dat. Op die ochtend hadden An en ik in het centrum twee Hollandse militairen ontmoet, die een afspraak met ons wilden maken om te gaan dansen. Wij weigerden vriendelijk met het excuus, dat we van onze ouders niet op straat mochten afspreken. Die avond gingen we dus met onze marinier op stap. Hij wist een gezellige dansclub en dat was het ook. Op een gegeven moment stonden de twee militairen van die morgen voor onze neus en zij vroegen aan de marinier of ze met ons mochten dansen. Dat werd welwillend toegestaan en de heren vroegen meteen waarom we wel met een marinier op stap gingen en niet met hen. Wij uitgelegd hoe of het in elkaar zat en dat het toeval was, dat wij uitgerekend deze avond met hem op stap waren. Mariniers en landmacht, dat was van oudsher water en vuur, dus dat werd ons wel even ingewreven! Wij zeiden daar niet zo van op de hoogte te zijn, want onze vaders waren bij de Marine. Dat accepteerden ze en het werd een leuke avond. Van school moest ik een aan een Bosatlas zien te komen. De meeste schoolboeken kochten we op de pasar. Daar was van alles te koop, allemaal spullen van leeg geroofde huizen in en na de oorlog. Als je bij het uitbreken van de oorlog in Batavia woonde, had je kans je eigen spullen tegen te komen en die kon je dan weer terug kopen! Ik dus naar de pasar op zoek naar de atlas en wat modebladen. Die kon ik goed gebruiken, want de mode was sinds 1942 niet erg veranderd en - 214 -

we konden op de bon aan stof komen. Plotseling hoorde ik een bekende stem achter mij zeggen:"Ben jij het werkelijk?" Ik draaide me om en zag zuster Engel, de assistente van dr. v.d. Broecke. Het was een blij weerzien. Ze was een paar dagen in Batavia op familiebezoek en dokter en zij werkten weer op hun oude plek in de buurt van Bandoeng. Zuster Engel vroeg hoe het met me ging en ik vertelde, dat het redelijk goed ging. Ik was snel moe en moest daar rekening mee houden, maar ik deed toch zoveel mogelijk met alles mee en op school ging het ook goed. Ze vertelde, dat dokter v.d. Broecke het somber voor me had ingezien, ondanks de medicijnen. Ze had me hooguit nog een half jaar gegeven en zuster Engel was er heel gelukkig mee, dat dat niet uitgekomen was. Ik was er al ruim overheen! Ze waarschuwde me wel heel voorzichtig te zijn en goed op te letten, want amoebendysenterie kon heel sluipend zijn en je lever aantasten. Maar ik moest me er maar aan vasthouden, dat ieders leven in Gods handen lag; daar was ze stellig van overtuigd. Ik verzekerde haar onder goede contrôle te staan en vooral de hartelijke groeten aan de dokter te doen. Ik was nog altijd heel dankbaar voor hun beider zeer goede zorgen in Moentilan. Thuisgekomen vertelde ik opgetogen het hele verhaal. Vader vertelde toen, dat hij in het kamp destijds met een Indischman in contact kwam, die helderziende was. Hij zei mijn Vader, dat zijn dochter heel erg ziek was, maar dat ze toch een goede kans maakte er door te komen. Natuurlijk vroegen wij naar het tijdstip en ook dat klopte! Moeder had destijds gesproken met dr. v.d. Broecke en had dus al die tijd geweten, dat ik het misschien niet zou halen. Vandaar ook haar woede, toen ik hoe dan ook met de sjouwploeg naar Ambarawa wilde lopen (16 km v.v.) om maar te bewijzen dat ik dat best kon! Ik voelde me schuldig tegenover mijn beide ouders, dat ze zo in angst gezeten hadden, maar dat vonden ze niet terecht, ik was er immers niet debet aan. Joop was zo langzamerhand mijn vaste begeleider bij de dansavonden van de Marine. We konden goed met elkaar overweg en hij vertelde, dat hij nog vaak last had van nachtmerries. Altijd over luchtaanvallen en bombardementen. Zelfs nu zocht hij nog steeds dekking en kwam - 215 -

zichzelf 's morgens tegen onder bed in plaats van erin. Ik zei hem, dat wel eens gezien te hebben als ik naar school ging. Die begon nog steeds om 7 uur en ik was dus altijd vroeg. Joop sliep in de binnengalerij en daar moest ik altijd langs. Ik had dan altijd kassian met hem, maar durfde niet naar hem toe te gaan uit angst voor zijn Moeder, die behoorlijk streng was. Op één van die dansavondjes danste ik met een buurman uit de Cannalaan in Soerabaja, maar hij herkende mij niet meer. Hij zocht toenadering en deed hoe langer hoe inniger, tot ik hem vroeg hoe of het met zijn dochter ging. Hij verschoot van kleur en vroeg wie ik dan wel was. Zijn verbazing was groot en hij bood nederig zijn excuses aan. Na afloop van het feestje liepen Joop en ik nog een eindje om. Bij thuiskomst kreeg hij van zijn Vader op zijn kop. Het was niet verantwoord om bij nacht en ontij(!) met een meisje te gaan wandelen in deze roerige tijd! Wij waren ons van geen kwaad bewust, maar een poosje later werd Joop overgeplaatst naar Soerabaja. En wie zou dat geregeld hebben? Drie keer raden! Ik zat er niet zo mee; ik miste wel Joops hulp bij mijn wiskunde! Het leven kabbelde voort. Bezoek was er altijd en op een keer kwam een collega van Vader op bezoek. Hij was destijds naar Australië uitgeweken en was nu weer terug. Voor dochterlief had hij een leuk boek meegenomen, zo van 12 tot 14. Hij was totaal vergeten, dat ik inmiddels 18 jaar was! Op een keer kwam ik uit school. Het was een snikhete dag en ik zocht de schaduwkanten op. Een hadji liep me tegemoet en duwde me de stoep af, luid schreeuwend, dat Christenhonden daar thuis hoorden. Hij hield me hardhandig bij de arm vast en ik kon geen kant meer heen en geen belanda in de buurt. Ik kreeg het behoorlijk benauwd, maar de bloemenjongen van de overkant schoot me te hulp. Hij zei dat ik een heel aardige nonna was en dat ik dit niet verdiende. Heel dapper van het joch en zowaar, de hadji liet me gaan. Ik bedankte de bloemenjongen uitbundig en de volgende dag hebben Moeder en ik hem goed beloond en zolang we nog in Batavia waren was hij onze vaste bloemenman. - 216 -

An was tot over haar oren verliefd op een sergeant van de mariniers, Ton. Een sympathieke jongen, die vaak bij ons te vinden was. Zijn broer was als militair ook naar Indië gekomen, maar werd al een paar dagen na aankomst bij een eerste patrouille vermist. Zijn kameraden en Ton vonden hem uiteindelijk vermoord en afschuwelijk verminkt. Ton was natuurlijk overstuur en zag er vreselijk tegenop om zijn ouders te schrijven. We zaten er allemaal mee en wisten niet goed hoe we Ton moesten troosten. Het was dan ook een verschrikkelijke gebeurtenis, die we nooit zouden kunnen vergeten. Ton vroeg uiteindelijk overplaatsing aan, hij kon het in West Java niet meer uithouden en vertrok naar Soerabaja, An in tranen achterlatend. Kort daarop vertrok het hele gezin naar Holland en wij bleven eenzaam achter, maar dat duurde niet lang. Een sergeant majoor van het KNIL kwam langs en vertelde, dat hem huisvesting bij ons was aangeboden en hij kwam eens kijken wat dat inhield. Het leek hem wel wat. Hij kon met zijn gezin beschikken over het rechtergedeelte van het huis. De ruime voorkamer was ooit een Javaanse toko geweest en zeer vervuild. Verder twee grote slaapkamers en in het achterhuis een goedang. Voor de schoonmaakklus kon majoor Anten beschikken over een paar gevangenen, dus dat was geen probleem. Zijn gezin zat nog op Borneo en voor zij in Batavia zouden aankomen zou het huis in orde zijn en gemeubileerd door Huisvesting. Het was een sympathieke vent, die ook heel wat meegemaakt had en nog wel het een en ander voor de kiezen zou krijgen. Hij had kortgeleden een massagraf blootgelegd, slachtoffers van de Bersiap en hij had daar gruwelijke foto's van. Een paar dagen later kwam hij terug met een aantal gevangenen. Ze werkten heel goed en gaven niet de indruk iets ergs op hun geweten te hebben. Een oudere baas zei tegen mij, dat hij dorst had en ik gaf hem een glas tamarindestroop (limonade). Hij bedankte me vriendelijk en vroeg of ik wel wist wat hij gedaan had. Ik wist van niets en hij vertelde, dat hij 35 mensen vermoord had. Hij was helemaal mata gelap geworden en wist niet meer wat hij deed. Hij had nu reuze spijt, maar er was niets meer aan te doen, de mensen waren dood. Het huis was schoon en een poosje later kwam een legertruck - 217 -

voorrijden met de familie Anten, baboe met zoontje en de nodige barang. Het zoontje was een jaar of vijf, had een waterhoofd en rookte een strootje! Anten zag onze verbaasde blikken en verzekerde ons, dat het joch niet lastig was en dat hij het niet over zijn hart had kunnen verkrijgen moeder en zoon op Borneo achter te laten. Zij was tijdens de oorlog een enorme steun voor zijn vrouw geweest. Hij stelde ons voor aan Rosalie, zijn Indische vrouw en de kinderen. Rosalie was een lief vrouwtje, dat zich altijd op de achtergrond zou houden. Ze kookte apart voor haar man en het gezin at daarna. Wij vonden dat maar vreemd en plaagden hem met die verwennerij. Anten zat 's avonds graag met ons te praten, maar Rosalie kwam nooit mee. Zij was maloe (verlegen). Hij vertelde, dat hij voor de oorlog meestal op buitenposten had gezeten en dat dat voor een Europese vrouw eigenlijk niet te doen was, maar Rosalie had daar geen moeite mee. Op school ging het aardig goed. Ik zat inmiddels in het bestuur van de ontspanningsvereniging en we organiseerden gezellige middagen op zaterdag; 's avonds mochten de meeste leerlingen niet van huis, want het was nog steeeds niet safe in de stad. Ik ging gelukkig over, zucht van verlichting! Ik werd wel een eenzame belanda in mijn klas. Mijn landgenoten verdwenen allemaal naar Holland, met verlof of voorgoed met pijn in het hart. De meesten wilden ondanks alle ellende niet voorgoed weg. Mijn Vader peinsde er niet over om naar Holland te gaan. Hij was allang aan de beurt, maar maakte geen slapende honden wakker. Op een dag kwam hij met een jongeman naar huis. Hij vond hem wat eenzaam; hij werkte als chauffeur bij Pa op de kazerne. Zijn ouders, broer en zus waren al naar Holland en zo kwam Hans bij ons thuis. Ik mocht hem wel, hij leek in zijn doen en laten wat op Henk. Hij had heel wat achter de rug; had als dienstplichtig matroos schipbreuk geleden met de Evertsen. De Jap had het schip in brand geschoten en ze waren met de gewonden op een eilandje terechtgekomen. Enkelen overleefden het niet, waaronder schipper Piet, die we nog kenden van Soerabaja. Uiteindelijk had de Jap ze gevangen genomen en ze kwamen terecht in een interneringskamp in Zuid-Sumatra. Daar was hij uiteindelijk behoorlijk ziek geworden, maar gelukkig kwam voor hem net op tijd het einde van de oorlog. Hij was nu op zoek naar hun - 218 -

hond, een Samojeed. Die was met zijn ouders het kamp ingegaan, daarna bij een Jap terechtgekomen en nu niet meer te traceren. Zijn ouders hadden destijds speciale meubelen laten maken bij een Chinese meubelmaker in Batavia en dank zij die Chinees kon hij het een en ander achterhalen, maar ik heb nooit gehoord, wat Hans er mee gedaan heeft. Bij Pa werkte een kok, Willem Creteer, die op een gegeven moment wilde trouwen met een Marva. Hij vroeg of Pa getuige wilde zijn en Moeder waste Pa's witte uniform en hing het aan de waslijn. Toen zij het wilde strijken was het uniform gestolen en moest Pa toch in het khaki naar de trouwerij. Er werd in die tijd gestolen als de raven. Ik had twee eenden, Hannes en Hanna, uitgebroed door een kip. Het waren leuke beesten, die me overal achterna liepen. Ze groeiden als kool en jawel hoor, toen het goed doorvoede flinke eenden waren, verdwenen ze spoorloos en niemand wist waar ze gebleven waren. Toen kwam Pa met de onheilstijding thuis, dat ook wij naar Holland moesten. Eén troost: we zouden thuisvaren met de "Oranje". Er moest van alles geregeld worden. Allereerst een afspraak met de eigenaresse van de toko, want er stonden nog meubels van haar bij ons. Haar zoon kwam naar ons toe, hogelijk verbaasd, dat wij die meubels terug wilden geven. Maar wij vonden dat heel normaal, want anders zou Huisvesting ze inpikken. "Maar ik ben toch uw vijand" zei de zoon verwonderd. Daar waren wij het dus niet mee eens en zo kwamen de meubels bij de eigenaar terug. Toen was de kleding aan de beurt. Het kledingcentrum Ataka was in november 1946 verplaatst naar Batavia en daar konden wij terecht voor Europese kleding. Dat was lachen geblazen! Het was allemaal gegeven kleding, veel Amerikaans, suikerzoete kleurtjes, ouderwetse nachtjaponnen met waterschade en kousen in een enge vleeskleur. Maar we waren er mee gered. We konden ook nog wat overnemen van nieuwkomers uit Holland en bij het Rode Kruis kocht ik een paar moderne Amerikaanse jurken, die er heel leuk uitzagen. Thuis hielden we modeshow. De baboes kwamen niet meer bij van het lachen, vooral Vader vonden zij er heel vreemd uitzien met dikke shawl en pet - 219 -

en dan die lange onderbroek onder zijn broek! Ik nam afscheid van school en van de bloemenjongen. Op het laatste moment kochten we toch het Balinese beeld, dat we al zo lang wilden kopen, maar het kwam er maar niet van en nu was de prijs veel hoger. Onze baboe vond het heel niet leuk dat we weg gingen, maar Moeder vond een gezin voor haar, dus dat probleem was ook opgelost. Op 17 maart 1947 namen we afscheid van iedereen. Meitie, de jongste dochter van vier van de Antens vond het niet leuk, dat wij weggingen, maar Hans bleef gelukkig nog en daar wilde ze immers mee trouwen. Een beetje triest kwamen we aan boord. We werden ondergebracht in zalen, Pa op de mannenzaal en Moeder en ik op de vrouwenzaal. Net Moentilan, maar dan wel veel comfortabeler! Hans kwam op het laatste moment nog aanrennen met de trouwfoto's van Willem Creteer en zijn Hannie. En toen werden de trossen losgegooid en verdween ons geliefde Indië uit het zicht. Niemand hield het droog. In de eetzaal waren we weer compleet. Wat een weelde, we hadden een tafel voor ons zelf! De djongos zei, dat hij door de oorlog veel vergeten was en of de toean hem op fouten wilde wijzen, zodat alles weer perfect zou gaan. De maaltijden waren niet zo uitgebreid als vroeger, maar voor ons was het een ongekende luxe, compleet met menukaarten. De reis verliep voorspoedig. In Port Said mochten we van boord om inkopen te doen bij de beroemde Simon Artz. De hofmeesters zeiden, dat we beslist een hoed moesten kopen, want dat was een must in Holland. Dat deden we dus braaf, al vonden we het maar vreemde gevallen. Naar de nylons keken we niet om, wisten wij veel! Terug aan boord showden we natuurlijk onze hoeden en de heren hofmeesters kwamen niet meer bij van het lachen. Dat gaf ons te denken. In de Golf van Biscaye begon het te stormen en vier leden van de bemanning sloegen overboord. Eén van hen, een stuurman, werd teruggeworpen, maar was helaas dood. Moeder was nog aan dek en sloeg tegen de railing. Een sergeant van het KNIL ving haar op en bracht haar naar binnen. Toen kwam het bevel, dat iedereen naar de - 220 -

slaapzalen moest. Ik zag Vader de trap afkomen met een doodsbange non in zijn armen. Daarna hielp hij de bemanning met het vakkundig vastsjorren van allerlei dingen. We maakten benauwde uren door. Het schip maakte behoorlijk slagzij en moest ook nog draaien om naar de drenkelingen te zoeken. De Johan van Oldenbarnevelt, die op weg was naar Indië, kwam ons tegen en nam het over. Wij dus weer draaien, we stonden doodsangsten uit. We zagen vissersschepen, die nauwelijks boven de golven uitkwamen, je zag alleen een stukje van de mast. Eindelijk bedaarde de storm wat en de kapitein meldde ons, dat we het kantje boord gehaald hadden. We hadden een slagzij van 45 graden gemaakt en meer had hij niet kunnen hebben! Veel passagiers waren zeeziek. Vader en ik waren de enigen, die aan tafel kwamen. Rond de tafels waren stormranden opgezet en dat was maar goed ook, want het servies gleed alle kanten heen. Uiteraard was er niet gekookt, we kregen brood en dat was zonder ongelukken naar binnen te werken. We liepen Southampton binnen en van veel schepen hing de vlag halfstok, een triest gezicht. Vader ging naar het ruim om onze kisten te inspecteren, maar dat was in orde. 060447 We liepen IJmuiden binnen. De sneeuw lag nog op de wallekanten. Ik stond aan dek te rillen. Naast mij stond een man met zijn hond, een terrier. Het beestje bibberde van de kou. We wilden eigenlijk direct weer terug! Oom Jo en Tante Jans stonden aan de kade, maar we mochten niet mee, we moesten eerst naar Doorn om door Marineartsen gekeurd te worden. Ik had een behoorlijke zweer op mijn enkel (een zg. apenpok), die maar niet over wilde. Daar kreeg ik zalf voor en het advies rustig aan te doen i.v.m. de amoebe-dysenterie. Mijn ouders werden redelijk gezond bevonden en we mochten naar "huis". Het was al donker toen we op de Admiraal de Ruyterweg aankwamen, waar we bij Jo en Jans in zouden wonen. Het was een hartelijk weerzien, hoewel ik me niet zo happy voelde. Ik was volkomen vervreemd van dit land en wilde maar één ding: terug naar Indië. -o-o-o-o-o-o- 221 -

Naschrift: Storm in de Golf van Biscaye In het boek "Oranje, een koninklijk schip" van Wim Grund vond ik een verhaal over de storm, die wij meegemaakt hebben. Op de thuisreis (van Batavia naar Amsterdam) raakte de "Oranje", met 881 passagiers aan boord, op donderdag 3 april 1947 midden in de Golf van Biscaye in een hevige Zuidwesterstorm. Tijdens het middaguur wakkerde de heftige wind tot orkaankracht aan. Nog enige tijd werd getracht de koers naar Southampton te handhaven in de woedende zee, tot kapitein Bakker besloot bij te draaien. Urenlang heeft het schip op die manier de golven afgereden tot tegen de avond de wind afnam. Inmiddels was bekend geworden dat de 4e stuurman S.A. Fris dodelijk gewond was doordat hij in de achterwell door een golf meters werd weggesmeten. Tot ieders ontzetting bleek daarna dat Fris niet het enige slachtoffer van de orkaan was. Drie leden van de bemanning, onder wie twee vrouwen, waren spoorloos verdwenen. Niemand kon bevestigen, dat zij overboord geraakt waren. Later onderzoek wees uit, dat hofmeesteres J.Broer de achterwell passerde, juist op het ogenblik, dat het schip dwars op de golven kwam te liggen. De "achterwell" is een aan weerszijden gedeeltelijk in open verbinding met de elementen staande dwarsgang tussen het 3e klasse gedeelte op de achterzijde van het Adek en de aan de voorzijde van de "well" gelegen verblijven en de grote keuken. De hofmeesteres verloor haar evenwicht, liet twee dienbladen vallen en werd door de watermassa opgelicht en kwam met een been klem te zitten onder een leiding. Een schrijver probeerde haar los te krijgen, hetgeen hem niet lukte. Hij ging hulp halen. Toen kwamen zuster Schimmel, een hofmeester en de 4e stuurman te hulp. Weer kwam er een enorme zee door de gang zetten, waarop de schrijver snel de deur naar de verblijven sloot. Toen hij weer keek zag hij alleen de 4e stuurman zwaargewond in het water liggen. Alles speelde zich af zonder medeweten van de kapitein op de brug. Het schip slingerde zo hevig, dat iedereen aan boord wel ergens een kneuzing had opgelopen. Toen de stuurman was overleden realiseerde men zich pas, dat de andere vermisten door de wellopening naar buiten geslagen moesten zijn. Aan een zoektocht kon in het bar - 222 -

slechte weer niet gedacht worden. Eerst vrijdagmorgen, 4 april, liep de "Oranje" Southampton binnen waar de nodige schade aan meubilair en servies werd opgenomen. Eén van de piano's was gekanteld en het magnetisch kompas was aan de rol gegaan. Er gingen 180 Britse passagiers van boord. De volgende morgen om 11 uur werd naar Amsterdam vertrokken; bij elkaar was 24 uur vertraging ontstaan. Kapitein Bakker verklaarde: “Om half twee, toen er zeer heftige zeeën ontstonden, is het schip uit het roer geslagen; de stuurinrichting bleef echter volkomen intact. Op dat moment was er geen twee scheepslengten zicht. Het schip slingerde geweldig, waarbij uitslagen van 30 graden naar weerszijden optraden. Sturend met de schroeven kregen wij het schip toch met twee à drie zwenkingen weer bijgedraaid. We reden op die manier de golven af tot de storm bedaarde. Tijdens één van de zwenkingen is het ongeluk gebeurd. De jeugdige mej. J.Broer ging met dienbladen met eten naar de 3e klas, maar zij had niet de kortste weg door de achterwell moeten nemen. Een schrijver kon haar niet bevrijden, zij zat bekneld tussen een leiding en een koker en leed veel pijn; had waarschijnlijk haar linkerbeen gebroken. Verpleegster mej. H.J.G.A. Schimmel en chefhofmeester G.W.Meyer gingen naar haar toe, 4e stuurman S.A. Fris legde een loper uit over het spiegelgladde dek. Opdracht werd gegeven om een morfinespuitje te halen. Toen is weer een enorme golf kolkend door de achterwell geslagen. Een matroos vond even later alleen de 4e stuurman terug, zwaar gewond en met een been door een spuiopening naar buiten. Nog voor hij in het hospitaal was gebracht bleek hij te zijn overleden. Van de anderen was niets meer te bekennen. Reddingswerk was in de kokende zee onmogelijk. Het schip liep in de vliegende storm lichte schade op. 's Avonds om 10 uur was de storm bedaard. Zondagochtend vroeg voor IJmuiden was de loodsdienst voor enige tijd gestaakt door de harde wind. Toch kwam de "Oranje" op tijd binnen en meerde om half twaalf aan de Javakade. Het stoffelijk overschot van de 4e stuurman werd het eerst van boord gehaald. De ontscheping van 669 passagiers, onder wie 300 evacué's, ging onder leiding van Majoor Van Boekel vlug in zijn werk. Het was het 80e transport van evacué's dat onder zijn leiding werd afgehandeld. Een paar uur later was de "Oranje" verlaten. - 223 -

-o-o-o-o-o-o-

- 224 -

- 225 -

Hoe nu verder? Tijdens de storm kregen we het goed voor de kiezen. We moesten allemaal naar de slaapzalen. Daar moest je haast maken om op je bed te komen, want de hutkoffers zeilden van de ene naar de andere kant. Het schip maakte een behoorlijke slagzij en we duimden, dat we het zouden overleven. Het zou toch wel erg hard zijn om na alle doorstane ellende in het zicht van de eindstreep in de Golf van Biscaye te moeten verdrinken. Gelukkig was Onze Lieve Heer met ons en hebben we het gehaald op de vier bemanningsleden na. Dit was een grote klap voor ons allen en het was een droeve aankomst daar aan de Javakade. Na het keuren en allerlei formaliteiten vervullen in Doorn kwamen we 's avonds pas in Amsterdam aan bij Oom Jo en Tante Jans. Drie trappen opgestommeld, Vader met een grote kruik jenever, die hij in Doorn gekregen had. De ontvangst was hartelijk; er waren zelfs vrienden van ver voor de oorlog, o.a. de buurtjes uit Den Helder. Ik voelde me zeer onwennig, was deze wereld volkomen ontgroeid. Ook van hun kant keken ze wat vreemd tegen mij aan: het kleine meisje van destijds was nu een volwassen jonge dame geworden en dat voelde wat vreemd. Mijn ouders waren er zo weer in. In de Batoe Toelis hadden we heftige gesprekken gevoerd toen we op moesten geven of we in Holland bij familie terecht konden of dat we naar een contractpension wilden. Ik was voor het pension en Vader eigenlijk ook, maar Moeder wilde naar Amsterdam en zij wilde Jo en Jans niet voor het hoofd stoten; die hadden ons immers uitgenodigd! En zo kwamen we terecht in een hartelijk maar druk gezin met twee kleine kinderen, Tom en Els en een derde op komst. Volgens Amsterdams gebruik kwam de visite altijd ver na negenen en dan vergingen Moeder en ik al van de slaap wat niemand begreep. Die oorlog was allang over, we waren niet meer ondervoed, dus waarom nou moe? Allemaal Indische aanstellerij! Ik moest weer naar school, een overbruggings-HBS in Amsterdam, waar ik me thuis voelde. We hadden allemaal dezelfde achtergrond en waren allemaal moe, maar we moesten zo snel mogelijk de school doorlopen hebben. Onderling was het reuze gezellig. In de tram vielen we altijd op omdat we nog zoveel Maleise woorden gebruikten en iedereen dacht, dat we dat - 226 -

expres deden, maar dat ging vanzelf, we waren niet anders gewend. Eén ding viel geweldig mee: het was een pracht zomer, die tot in october duurde. Ik kwam Marianne weer tegen. Haar Moeder was vlak voor de capitulatie van Japan overleden. Marianne was enig kind en bleef dus moederziel alleen achter. Gelukkig had ze snel contact met haar Vader, die in Singapore zat en kon Marianne overkomen. Daarna vertrokken ze tamelijk snel naar Holland, waar ze bij familie in Rijnsburg terecht kwamen. Haar Vader hertrouwde snel en ik logeerde vaak bij Marianne. Zij miste haar Moeder, hoewel Anke erg haar best deed om een gezellige sfeer te scheppen. We mochten naar de bioscoop (niet op zondag) en Pa Willems keek altijd in de kerkbode of de film wel geschikt voor ons was. We gingen ook wel samen naar Den Helder naar Tante Ko. Daar kwam ik Jan, Rieks exvriendje, weer tegen. Hij was, nog maar net terug in Holland, getrouwd en meteen weer als militair naar Indië gegaan. Daar was hij op Sumatra Henk tegengekomen en tijdens onze lange strandwandelingen vertelde hij dat Henk waarschijnlijk getrouwd was met een Indonesische en dat ik hem dus maar uit mijn hoofd moest zetten. Dat was even slikken en ik wilde meer weten, maar Jan liet niets meer los en begon over zijn tijd bij de Kempeitai, de Japanse Gestapo. Ze hadden hem behoorlijk te pakken gehad, maar na een poos lieten ze hem vrij en moest hij meteen het kamp in. Tot zijn vreugde kwam hij daar ds Eckenhausen tegen, maar veel steun had hij niet aan hem, de dominee was volkomen uitgeblust; er was niets meer over van de destijds zo enthousiaste man. Jan had nog steeds veel problemen; verdriet om Riek, die het af liet weten, nachtmerries over de Kempeitai, een lieve vrouw, maar die van de toestanden in Indië niets begreep. We konden goed met elkaar praten en dan kon hij er weer even tegen. Terug naar Amsterdam. In november 1947 werd Dick geboren. Moeder was gek met hem en vertroetelde hem. Els was erg jaloers en kon heel nukkig doen.. Hans kwam voor een half jaar met verlof Daarna moest hij weer terug naar Indië. Hij was vaak bij ons te logeren en ik maakte ook kennis met zijn ouders, zus Victorine en broer Rob. Victorine was lerares op een huishoudschool in Rantepao (Celebes) geweest, maar was toch - 227 -

teruggekomen naar Nederland en gaf nu les op een huishoudschool in Leiden. Rob studeerde in Wageningen en wilde later terug naar Indië. De ouders van Hans bewoonden een etage in Den Haag. Met de vader van Hans kon ik goed overweg. We wandelden vele uren door Den Haag; Hans had meestal geen zin in lopen en bleef thuis bij zijn Moeder. Dat irriteeerde me mateloos. Op een keer logeerde ik in Den Haag en was braaf aan de afwas, toen er bezoek kwam, een echtpaar. Mevrouw zag mij bezig in de keuken en vroeg: “Heb je een dienstmeisje?” Hans‟ Moeder antwoordde leukjes bevestigend! Ik was ziedend, pakte mijn spullen en legde een briefje op het aanrecht. “Het meisje is klaar met haar werk en gaat nu naar huis”. Thuis kreeg ik natuurlijk weer de wind van voren. Kort daarop moest Hans terug naar Indië en vond, dat we ons maar moesten verloven, dan had hij een steuntje in de rug. Vader mocht hem graag en haalde Moeder over om het met hem eens te zijn (zij mocht hem niet zo). En zo was ik dan verloofd en dat heb ik geweten. Al snel kreeg ik van vriendinnen in Batavia brieven, waarin ze schreven Hans niet meer te groeten en dat betekende, dat Hans niet zo trouw was. Toen hij weer terug in Nederland was, heb ik het nog even geprobeerd, maar ook in marinekringen hoorde ik minder fraaie verhalen over Hans. Ook nu weer was hij met de weekends vaak verhinderd en ik kreeg schoon genoeg van zijn doorzichtige verklaringen en ik maakte het uit.Wat een opluchting! Na Pa's verlof werd hij geplaatst in het Marinehospitaal in Overveen en begon de zoektocht naar woonruimte voor ons. Dat viel niet mee. In Bloemendaal en Overveen stonden grote villa's en een etage daar was niet te betalen. Dank zij de hulp van dhr Van Ee van Huisvesting kregen we uiteindelijk een etage in Overveen. Het huis was eigendom van een gepensionneerde belastingambtenaar en echtgenote. We mochten komen, mits we op kousenvoeten de trap opliepen en geen druk bezoek ontvingen, ook de radio moest zachtjes aanstaan. We waren gelukkig met ons "huis" en Moeder had plezier in het inrichten en meubels kopen. De opgeslagen inboedel in Den Helder had scherfschade door de vele bombardementen opgelopen, dus daar hadden we weinig aan. In 1949 verhuisden we. Ik was van school en - 228 -

zocht een baan. Pa was weer in zijn element in de keuken van het ziekenhuis en Moeder was eindelijk zichzelf. Mijn sollicitaties verliepen moeizaam. Ik had nog een licht Indisch accent en dat was geen pluspunt. Ik solliciteerde bij de administratie van een biscuitfabriek (banen waren schaars en de personeelschef verkondigde dat mensen uit Indië niet konden werken. Daar waren ze te lui voor! Ik ontplofte, vertelde hem dat ik het eelt nog in mijn handen had staan. Ik liep weg, hem een rampzalige toekomst toewensend, ik had toch niets meer te verliezen. Thuis kreeg ik de wind van voren, ik moest aanvaarden, dat ik de vragende partij was en niets had in te brengen. Drie maanden later was de fabriek failliet. Ik kwam terecht bij de firma Enschedé, een bekende drukkerij en daar werd ik verificatrice, een duur woord voor het controleren van bankbiljetten. Het was secuur werk, maar je moest het geen jaren doen, maar voorlopig kon ik verder en onderling was het gezellig. De zoon van onze huisbaas was inspecteur van belastingen en tipte me voor een baan op de typekamer van het belastingkantoor. Dat lukte zowaar en zo werd ik Rijksambtenaar! Het was een leuke afdeling en er werkte ook iemand uit Indië en dat was mooi meegenomen. Dhr Franssen was journalist geweest, maar kon hier moeilijk zijn draai vinden en was bij de Belastingdienst terecht gekomen. Op een keer kwam ik op de gang een Indischman tegen, die me vaag bekend voor kwam. Hij keek naar het monogram op mijn "elegante" Atakajurk en vroeg meteen of ik uit Soerabaja kwam en toen de naam Embong Woengoe viel, was de herkenning daar. Dhr Pluim Mentz woonde tijdelijk in Embong Woengoe. Hij was gedetacheerd in Soerabaja als belastinginspecteur en kende Henk en mij van school en het zwembad. Het kan wonderlijk lopen in de wereld. Op een dag kwam mevrouw Keunen uit de Indragiristraat op bezoek met een heel verhaal. Na de oorlog was ze weer in Soerabaja terecht gekomen en ging naar ons oude huis aan de Indragiristraat. Er woonde nog steeds een Japans officier en alles was nog net zoals vroeger. Zelfs mijn schoolhandwerken lagen nog in dezelfde doos op dezelfde plek. Hij maakte een afspraak met mevr. Keunen voor de - 229 -

volgende dag om de zaak over te nemen. Hij zou toch snel naar Japan teruggaan. De volgende dag was het huis gebombardeerd, een misser van de Engelsen en de officier was dood en alle bezittingen vernield. Een verhaal met een triest einde. We hebben nog heel wat gepraat en vonden, dat het het belangrijkste was, dat we het er levend afgebracht hadden! Ook Marianne had haar problemen. Ze had een vriend, Jaap, maar Pa vond hem niet geschikt voor zijn dochter, want hij was niet gereformeerd en Marianne moest het uitmaken en alle foto's verscheuren. Ze was totaal overstuur. Ze logeerde zes weken bij ons en knapte weer op. Pa kocht een huis in Haarlem in de Romeinenstraat en toen waren we dan eindelijk helemaal op onszelf! En waren we nu helemaal thuis in Nederland? Nee dus. Het heimwee naar Indië bleef en dat zou nooit meer overgaan, ook niet bij mijn o zo nuchtere Moeder. -o-o-o-o-o-o-

- 230 -

- 231 -

Intermezzo 4: Foto’s van na de oorlog

138. Batavia 1946

139. 1946 HBS klas 2C

- 232 -

140. An Besuyen in 1946 en Bep vlak na de Bersiap tijd

141. Batavia 1946 met Hans Heppener

- 233 -

142. De Japon die niet Kon...

- 234 -

143. Batavia 1946, Hans Heppener

144. Huwelijk Willem Creteer en Henny. Batavia 1947

- 235 -

145. Geboorte Maria-Christina (Marijke) 18-02-1947

146. De Oranje 1947

- 236 -

147. Bep in Nederland 1947

- 237 -

148. De jurk zoals hij uiteindelijk WEL kon

- 238 -

149. 1947

150. Overbruggingsklas HBS Amsterdam 1947

- 239 -

151. 1947 Dam, Amsterdam (let op de padvinders!)

- 240 -

- 241 -

Epiloog

Jaren later kreeg ik van een oud schoolgenote van Embong Woengoe het volgende gedicht, waaruit haar grote heimwee naar het oude Indië sprak. Nog éénmaal keerde zij terug naar haar geboorteland, beleefde er gelukkige weken, maar overleed plotseling op weg van Bali naar Djakarta aan boord van een vliegtuig. Hieronder volgt het gedicht van Rita Black.

Vertoon mij nog éénmaal je palmen, je bamboe en je pisangboom. Dit alles kon ik niet vergeten mijn Indië, je bent een droom. Ik heb zo'n heimwee naar je bergen. Toch moest ik gaan en ja, ik leef. Maar nimmer zal ik je vergeten. Het is mijn hart, dat achterbleef. Laat me nog éénmaal mogen dwalen langs sawa's , rijpend in de zon. Laat mij nog éénmaal wederkeren. Daarheen, waar het licht begon. Melati van Brabant

-o-o-o-o-o-o-o-

- 242 -

Met veel dank aan mijn zoon Martien voor het werk dat hij heeft verzet om dit dagboek te verwezenlijken.

- 243 -

- 244 -

- 245 -

Kijkend naar de Vulkaan

Recommend Documents