KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT GODGELEERDHEID
TUSSEN JIJ EN IK DE BEJEGENING VOLGENS FERDINAND CUVELIER, EEN ETHISCH-RELIGIEUZE TOEGANG TOT PASTORAAT
Verhandeling tot het verkrijgen van de graad van licentiaat in de Godsdienstwetenschappen door Marina RIEMSLAGH promotor: prof. dr. R. BURGGRAEVE
2003
I. WOORD VOORAF. Op latere leeftijd weer studeren is geen evidentie. Dat kan slechts verwezenlijkt worden dankzij de ondersteuning van de mensen waarmee ik leef en werk. Vandaar deze woorden van dank. Dankjewel ma en pa, jullie wekten in mij het verlangen naar contact. Dankjewel Koen, lieve levensgezel, je geeft mij ruimte en blijft betrokken aanwezig. Dankjewel Tinne, Roeland en Katrien, dat jullie er zijn, roept mij op om gewoon moeke te blijven, en jullie steun stimuleert mij en daagt mij uit. Dankjewel Marcel Bodson, collega pastor-supervisor, voor het dialogaal bejegenend bespreken van al wat deze verhandeling opriep. Dankjewel Ferdinand Cuvelier, voor zoveel meer dan het antwoord op mijn vragen. Dankjewel Roger Burggraeve, voor de enthousiasmerende promoverende contacten. Dankjewel Nele Van Assche, voor de taalkundige correcties. Dankjewel Philippe van ‘PCP*web/media/design’ voor de constructie van de schema’s. Dankjewel Stefan Vermuyten, pastor te Melsbroek, voor de vervangingen op het werk. Dankjewel collega’s van het cRZ. Zonder jullie flexibiliteit was dit geenszins mogelijk. Dankjewel Ko en Jaap van het Centrum voor K.P.V. aan de VU te Amsterdam. Jullie stelden mij in de gelegenheid training te geven aan pastores en daarover te reflecteren. Dank aan alle mensen voor wie ik pastor mag zijn. Deze verhandeling is zowel door jullie als met het oog op jullie tot stand gekomen.
iii
II. INHOUDSTAFEL. I. Woord vooraf. ........................................................................................................................................... ii II. Inhoudstafel. ............................................................................................................................................ iii III. Bibliografie.............................................................................................................................................. vi 1. Primaire bibliografie: publicaties van Ferdinand Cuvelier. ....................................................................vi A. Boeken- en tijdschriften.....................................................................................................................vi B. Mens-mens werkboek ..................................................................................................................... xiii 2. Aangehaalde werken. ....................................................................................................................... xxiv 3. Overzicht van de gebruikte bibliografische afkortingen. ................................................................. xxviii IV. Algemene Inleiding. ........................................................................................................................... xxix DEEL I: BASISVISIE VAN CUVELIER......................................................................................................... 1 Inleiding......................................................................................................................................................... 1 Hoofdstuk 1. De bejegeningskringloop: concept voor het proces in de tussenmenselijke bejegening. ................................................................................................................................................... 2 Inleiding...................................................................................................................................................... 2 §1. Begrippen............................................................................................................................................. 2 A. De tussenmenselijke bejegening ...................................................................................................... 2 1. Grondhouding ............................................................................................................................... 2 1.1. De Ik-gecentreerde grondhouding. ........................................................................................ 3 1.2. De Jij-gecentreerde grondhouding. ....................................................................................... 3 1.3. De objectiverende grondhouding (derde persoon enkelvoud en meervoud). ........................ 4 1.4. De organismische samenwerking van en als Wij (eerste persoon meervoud). ..................... 4 1.5. Op zoek naar dé grondhouding. ............................................................................................ 5 2. Bejegening. ................................................................................................................................... 6 B. Ethiek als relationele gronddynamiek. .............................................................................................. 6 §2. De bejegeningsmethode. ..................................................................................................................... 9 A. Schema van dialogische bejegeningen............................................................................................. 9 B. De bejegeningsmethode onder de loep. ......................................................................................... 10 1. Op jou als Medemens betrokken geraken. ( M ) ......................................................................... 10 1.1. Eenheid, eensgezindheid en eenvormigheid. ...................................................................... 11 1.2. Lastige verschillen doen lijden. ............................................................................................ 11 1.3. Kolonisatie en inpalming van andermans terrein. ................................................................ 11 1.4. Afweer, afzondering en autonomie. ..................................................................................... 12 1.5. Afstemming op elkaars andersheid. .................................................................................... 12 1.6. Reële intimiteit in de relatie.................................................................................................. 12 2. Eerst Empathisch jouw zelfexpressie Erkennen ( E ). ................................................................ 13 3. Toegankelijk zijn voor jouw beïnvloeding. ( T ) ........................................................................... 14 4. De Hoedanigheid van mijn reactiemotief afwegen in het Hart. ( H ) ........................................... 15 5. Openhartige zelfexpressie Ontlokt erkenning. ( O ) .................................................................... 16 6. Daadwerkelijke beïnvloeding ontlokt jouw toegankelijkheid. ( D )............................................... 18 7. Mijn Effectbesef ontlokt jouw feedback. ( E’ ) ............................................................................. 20 C. Destructieve bejegening. ................................................................................................................ 21 1. Moeite om Mij als Medemens op jou te betrekken. ..................................................................... 21 2. Moeite om Eerst Empathisch jouw zelfexpressie te Erkennen. .................................................. 22 3. Moeite om Toegankelijk te zijn voor jouw beïnvloeding. ............................................................. 22 4. Moeite om de Hoedanigheid van zijn reactiemotief af te wegen in het Hart. .............................. 23
iv 5. Moeite om zich Openhartig te uiten waardoor geen erkenning Ontlokt wordt. ........................... 24 6. Moeite om Daadwerkelijk te beïnvloeden waardoor jouw toegankelijkheid uitblijft. .................... 25 7. Moeite met feedback geven. ....................................................................................................... 25 Besluit. ..................................................................................................................................................... 26 Hoofdstuk 2. De axenroos: tien manieren om te bejegenen. ................................................................ 27 Inleiding.................................................................................................................................................... 27 §1. De axenroos is een uitwisselingsmodel. ............................................................................................ 28 A. De inzet van de interactie................................................................................................................ 29 B. De relatiewijze tussen wie geeft en wie krijgt. ................................................................................. 30 C. Kanalen om zich uit te drukken. ...................................................................................................... 31 §2. Het omgaan met axen........................................................................................................................ 32 A. Helderheid. ...................................................................................................................................... 33 1. Eenvoud. ..................................................................................................................................... 33 2. Eenduidigheid. ............................................................................................................................ 33 3. Waarneembaarheid..................................................................................................................... 34 B. Krachtdadigheid. ............................................................................................................................. 35 1. Wakker-zijn. ................................................................................................................................ 35 2. Inzet. ........................................................................................................................................... 36 3. Effectiviteit. .................................................................................................................................. 36 C. Soepelheid. ..................................................................................................................................... 37 Besluit. ..................................................................................................................................................... 38 Hoofdstuk 3. De noodzaak de relatie te benoemen. .............................................................................. 39 Inleiding.................................................................................................................................................... 39 §1. Een veelheid aan taaldaden. ............................................................................................................. 39 A. Jij bent de oorsprong....................................................................................................................... 39 B. Uitspraak, aanspraak en toespraak. ............................................................................................... 41 C. Soorten taaldaden........................................................................................................................... 42 1. Bewerende of informatieve aanspraken...................................................................................... 43 2. Directieve uitspraken................................................................................................................... 43 3. Overige interactieve aanspraken. ............................................................................................... 44 4. Institutionele aanspraken. ........................................................................................................... 44 5. Verbintenissen. ........................................................................................................................... 44 6. Appellerende aanspraak. ............................................................................................................ 44 §2. Relaties benoemen garandeert hun ethisch karakter. ....................................................................... 45 A. Autonomie of lotsverbondenheid..................................................................................................... 45 B. Het belang een relatie te benoemen. .............................................................................................. 47 C. Relaties op grond van gelijkheid en op grond van ongelijkheid. ..................................................... 49 Tot Besluit: taal als daadkracht in het benoemen van relaties................................................................. 50 Hoofdstuk 4. Hegel en Buber: basis voor ethisch relateren. ................................................................ 52 Inleiding.................................................................................................................................................... 52 §1. Erkenning in de ethiek van Hegel, geconcretiseerd door Cuvelier. ................................................... 53 A. Erkenning in de ethiek van Hegel. .................................................................................................. 53 B. Concretisering door Cuvelier........................................................................................................... 55 §2. Buber: dialoog als maat van de ethische relatie. ............................................................................... 57 A. Dialoog volgens Buber. ................................................................................................................... 57 1. Ontmoeting bij Buber. ................................................................................................................. 57 2. Kenmerken van de dialoog bij Buber. ......................................................................................... 59 B. Concretisering door Cuvelier........................................................................................................... 61 Besluit. ..................................................................................................................................................... 64 Besluit Deel I: Overzicht van de ethische implicaties............................................................................. 66
v DEEL II: EEN ETHISCH-RELIGIEUZE TOEGANG TOT PASTORAAT. ................................................... 70 Inleiding....................................................................................................................................................... 70 Hoofdstuk 5. De godsrelatie, een bejegenende relatie. ......................................................................... 72 Inleiding.................................................................................................................................................... 72 §1. Cuvelier: wij leven in een universeel verbond. ................................................................................... 73 §2. Buber: ‘Ik en het eeuwige Gij’. ........................................................................................................... 76 §3. Het Rijk Gods, integratie van de Ik-Jij en Ik-Gij verhouding............................................................... 82 Besluit. ..................................................................................................................................................... 86 Hoofdstuk 6. De relaties die de pastor vormen. ..................................................................................... 88 Inleiding.................................................................................................................................................... 88 §1. De pastor: man/vrouw Gods. ............................................................................................................. 90 A. U ontwaren in mijn geschiedenis. ................................................................................................... 90 B. Ik richt mij tot U. .............................................................................................................................. 93 §2. De opdracht voor de pastor mee te bouwen aan het Rijk Gods. ...................................................... 97 A. De Schrift verder schrijven. ............................................................................................................. 97 B. Bijdragen aan Jouw gelovige menswording. ................................................................................... 99 Nabeschouwing: De grondrelaties voor bejegenend pastoraat. ........................................................... 101 Hoofdstuk 7. Bejegenend pastoraat is te leren. ................................................................................... 103 Inleiding.................................................................................................................................................. 103 §1. Opleidingsdoelen voor Bejegenend Pastoraat................................................................................. 104 §2. Casus: Bejegenend pastoraat is te leren. ........................................................................................ 107 §3. Pastoraat is uiteraard bejegenend. .................................................................................................. 117 Besluit. ................................................................................................................................................... 120 Besluit Deel II: Een ethisch-religieuze toegang tot pastoraat. ........................................................... 121 Nawoord. ................................................................................................................................................... 123
vi
III. BIBLIOGRAFIE. 1. PRIMAIRE BIBLIOGRAFIE: PUBLICATIES VAN FERDINAND CUVELIER. De onderstaande lijst bevat alle publicaties van Ferdinand Cuvelier, waarvan ik op de hoogte ben. De lijst is onderverdeeld in boeken en tijdschriften per thema en de inhoud van het Mens-Mens werkboek. Niet-gepubliceerde interne nota's zijn niet opgenomen.
A. BOEKEN- EN TIJDSCHRIFTEN.
1. Axenroos CUVELIER, F., Vijandigheid en agressie, in Samenspraak 11 (1972) 2-5. CUVELIER, F., Het ruilkontrakt, in Samenspraak 17 (1973) 5-6. CUVELIER, F., Vijandigheid en agressie, in Sfinks 5 (1973), 11-13. CUVELIER, F., Interactie tussen mensen. Over consensus, conflict en divergentie, in Samenspraak 22 (1974) 2-3. CUVELIER, F ., La familIe nourricière de Geel comme micro-communauté thérapeutique, in L’information Psychiatrique 52 (1976) 915-930. CUVELIER, F., De stad van axen. Gids bij menselijke relaties, Kapellen, De Nederlandse Boekhandel/Pelckmans, 1976, 122000. CUVELIER, F., Interactie en vorming. Interview door Guido Deraeck, in Spectator 16/17, (1977) 48-50. CUVELIER, F., De stad van axen, in Samen spel 1 (1977) 38-39. CUVELIER, F., In de put zitten is geen ramp, in Samenspraak 34 (1977) 10-12. CUVELIER, F., Hé, jij daar achter je krant, in Samenspraak 34 (1977) 13. CUVELIER, F., Relatiewijzen in kaart gebracht: de axenroos, in Leren en leven met groepen, Samsom 1640 (1980) 1-27. CUVELIER, F., De stad van Axen, een 'ander' thema, in Over en Weer 7/4 (1980) 18-29.
vii CUVELIER, F., De stem van het geweten en de innerlijke saboteur, in Anders 1 (1981) 35-37 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 6 [1981] Mens-menswerkboek 225). CUVELIER, F., De didactiek van omgangskunde, in Nova et Vetera 67/1-2 (1989-1990) 63-103. CUVELIER, F., Zelfrespect en vergevingsgezindheid, in ABC Kroniek 11/44 (1994) 1-7 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie Ontwikkeling 69 [1995] Mens-mens-werkboek 622). CUVELIER, F. et al. (ed.), Sociaal vaardig? Lieve deugd, in Gids voor de basisschool, Brugge, Die Keure, 1996. CUVELIER, F., Interactief gedrag: geobserveerd, benoemd en ingeoefend, in BOUWEN, R. et al. (ed.), Van groep naar gemeenschap. Liber Amicorum Prof. Dr. Leo Lagrou, Leuven-Apeldoorn, Garant, 2000.
2. Bejegening. CUVELIER, F., Zelfexpressie, in Samenspraak 14 (1973) 2-6. CUVELIER, F., Inleving, een meditatie, in Samenspraak 23 (1975) 12-13. CUVELIER, F., Zelfexpressie, geen egotrip, in Samenspraak 25 (1975) 14-l7. CUVELIER, F., De tweezame interaktie, in Samenspraak 33 (1977) 9-12. CUVELIER, F., Tussen jou en mij; grondslagen van het omgaan met elkaar, Antwerpen/Amsterdam, De Nederlandse Boekbandel, 1983. CUVELIER, F., De ander als fragment van mezelf, in ABC Kroniek 13/juli-sep. (1996) 1-6 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 80 [1995] Mens-menswerkboek 212). CUVELIER, F., Geschonden eergevoel, in Hallo 16/3 (1996) 20-25 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 82 [1996] Mens-mens-werkboek 622). CUVELIER, F., Omgaan met emoties, in Antenne 16/61 (1996) 5-12 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 83 [1996] Mens-mens-werkboek 025). CUVELIER, F., Omgaan met zichzelf en met elkaar, Leuven/Apeldoorn, Garant, 1998.
viii CUVELIER, F., Verbondenheid. Het ontstaan van menselijke relaties, Kapellen/Baarn, Pelckmans/Agora, 1998. CUVELIER, F., Het labyrint van de ontmoeting, in Catechetische informatie 27/5 (1999) 32-39.
3. Waarden CUVELIER, F., Tabor, in Bode van het Heilig Hart 85 (1958) 22-23. CUVELIER, F. et al. (ed.), (werkgroep PASCO), Tussen atheïst en gelovige. Religieuze typologie van een stedelijke arbeidersgroep, Tielt, Lannoo, 1965. CUVELIER, F., Thematisering van waarden in de psychotherapie, in Tijdschrift voor Psychotherapie 8/2 (1982) 112-120. Cuvelier, F., Psychotherapie is onderzoek, in DEBATS, D. (ed.), Psychotherapie en zingeving. Een spectrum van visies, Amersfoort, Acco (1988) 152-164. CUVELIER, F., Jezus Mysticus, naar het herontdekte Tomas Evangelie, Kapellen/ Haarlem, De Nederlandse Boekhandel/Pelckmans, 1990. CUVELIER, F., La signification de la vue, de l’écoute et du toucher dans le vécu mystique et psychothérapeutique du chrétien (la gnose chrétienne) selon l’évangile de Thomas, in Rendre présent L’invisible, XI Congres A.I.E.M.P.R., Antwerpen (1990) 183-185. CUVELIER, F., Psychische pijn onder ogen zien. Vanuit welke levensvisie?, in Tussen rouw en melancholie. Omgaan met psychische pijn, V.V.P.P. Cahier 4 (1996) 25-28.
4. Belichaming CUVELIER, F., Eutonie, historiek en achtergronden, in CAMMAER, H. (ed.), De mens benaderen langs zijn lichaam, Antwerpen/Deventer, Van Loghum Slaterus (1982) 203213. Cuvelier, F., Werp je gewicht in de schaal, in Lustrumboek 10 jaar Vereniging Anorexia Nervosa (1990) 51-54. CUVELIER, F., Relationele lichaamstaal, in DE BRAUWER, D., KONSTEN, L.. (ed.), Relationele lichaamsbeelden, Leuven/Amersfoort, Acco (1994) 143-149. CUVELIER, F., Intiem Contact, in Antenne 15/57 (1995) 11-17 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 76 [1995] Mens-mens-werkboek 322).
ix
CUVELIER, F., Mezelf belichamen, in Catechetische informatie 25/3 (1997) 8-17 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 55 [1992] Mens-mens-werkboek 310). CUVELIER, F., Omgaan met neuro-musculaire aandoeningen, in Neuro Musculair 20, 12-17.
5. Gezin, partner-relatie. Cuvelier, F., LUYTS, L., Een brug rust op twee pijlers, in Samenspraak 24 (1975) 3-5. CUVELIER, F., Verschuivingen in het gezinspatroon, in Hallo 2/2 (1981) 1-8. CUVELIER, F., Vrouw en man hebben soms pijn aan elkaar, in Vrouw en Wereld 11 (1986) 18-19. CUVELIER, F., Vrouw en man worden gelijk aan elkaar, in Vrouw en Wereld 12 (1986) 6-7. CUVELIER, F., Vrouw en man onderhandelen met elkaar, in Vrouw en Wereld 2 (1987) 6-7. CUVELIER, F., Vrouw en man vrijen soms met elkaar, in Vrouw en Wereld 3 (1987) 1213. CUVELIER, F., Het oud-jong complot: Een oproep, in Brug 30/4 (1987) 10. CUVELIER, F., Vrouw en man zuchten soms tegen elkaar, in Vrouw en Wereld 1 (1988) 16-17. CUVELIER, F., Zoek het grondmotief, in Brug 31/4 (1988) 16. CUVELIER, F., Een nieuwe woordenschat, in Brug 31/5 (1988) 15. CUVELIER, F., Incest, in Brug 31/7 (1988) 21. CUVELIER, F., Vrouw en man geven vakantie aan elkaar, in Vrouw en Wereld 7-8 (1988) 6-7. CUVELIER, F., Vrouw en man zoeken een stuk van zichzelf bij elkaar, in Vrouw en Wereld 9 (1988) 12-13. CUVELIER, F., Vrouw en man begrenzen elkaar, in Vrouw en Wereld 10 (1988) 8-9.
x
CUVELIER, F., Het appèl op jongeren, in Open cirkel 6/38 (1988) 30-31 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 35 [1988] Mens-mens-werkboek 762). CUVELIER, F., Vrouw en man willen ruimte tussen elkaar, in Vrouw en Wereld 1 (1989) 8-9. CUVELIER, F., Vrouw en man leggen hun visie op aan elkaar, in Vrouw en Wereld 2 (1989) 18-19. CUVELIER, F., Vrouw en man raken lotsverbonden met elkaar, in Vrouw en Wereld 4 (1989) 24-25. CUVELIER, F., Mijn lijf, in Brug 32/4 (1989) 22. CUVELIER, F., Ouders opvoeden, in Brug 32/7 (1989) 15. CUVELIER, F., Vriendschap, in Brug 32/9 (1989) 21. CUVELIER, F., Vakantie geven aan elkaar, in Vrouw en Leven 4 (1990) 8-9 (Eerder gepubliceerd in Vrouw en Wereld 7-8 [1988] 6-7) CUVELIER, F., Leer-stof of leer-gevoel, in Brug 33/9 (1990) 19. CUVELIER, F., Wanneer zie ik jou nog eens...?, in Graag Zien, Verslagboek Studiedag 24 november 1990, Bond Grote en Jonge Gezinnen, Brussel (1990) 60-63. CUVELIER, F., Taal als daad, in Brug 34/4 (1991) 13. CUVELIER, F., Waarom mensen verlangen naar een partnerrelatie, in Partnerrelaties, verslagboek van de studiedag rond partnerrelaties (1992) 5-15. CUVELIER, F., De waarden van het gezinsleven, in Rondom gezin 14/3-4 (1993-1994) 145-150. CUVELIER, F., Met of zonder Euridike, in Discours-Metis, Brussel (1995) 1-7. (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 77 [1995] Mens-mens-werkboek 022) CUVELIER, F., Crisis als kans in een huwelijksrelatie, in Catechetische Informatie 25/4 (1997) 47-51.
xi 6. Psychisch organisme en psychotherapie. CUVELIER, F., De electrodermatografie: betekenis, techniek en toepassingsmogelijkheden, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Psychologische en Pedagogische Wetenschappen, departement Psychologie, K.U.Leuven), Leuven, 1967. CUVELIER, F., Wat voor verschil is er tussen vorming en therapie, in Samenspraak 17 (1973) 2-4. CUVELIER, F., Recensie over: David H. Malan, The outcome problem in psychotherapy. Considered from the vieuwpoint of the system approach, in DE MOOR, W., WIJNGAARDEN, H.R. (ed.), Psychotherapy: Research and Training, 's-Gravenhage, Elsevier, Biomedical Press (1980) 83-186 (Lezing International Congress Psychotherapy, Amsterdam, aug. 1979). CUVELIER, F., Methodologische problemen bij het onderzoek in de psychotherapie, beschouwd vanuit de Algemene Systeemtheorie, in Tijdschrift voor Psychotherapie 6/3 (1980) 172-174. CUVELIER, F., Psychotherapie als zelf hanteerbaar proces, in LAFAILLE, R. et al. (ed.), Zelfhulptechnieken, Deventer/Antwerpen, Van Loghum Slaterus (1981) I.6. Cuv.p.1-22. CUVELIER, F., Leidraad, in VAN IERSEL, S. et al. (ed). Ervaringen uit de psychotherapeutische praktijk, Haarlem, De Toorts (1990) 141-152. CUVELIER, F., Kwetsbaarheid en onmacht van de therapeut, in Signaal 2/4 (1992) 2-8.
7. Psychodrama FONTAINE, P. et al. (ed.), Psychodrame chez les adolescentes débiles mentales en institution, in Revue de PsychotherapieInstitutionelle 5 (1967) 111-114. CUVELIER, F., Groepswerk met opvoedsters van een MPI ter verbetering van hun therapeutische houding t.o.v. mentaal gehandicapte meisjes, in Folia Psychodramatica 2 (1969) 101-106. CUVELIER, F., Psychodrama en geesteshygiëne, in Geesteshygiëne - Santé mentale 4 (1969) 13-16. CUVELIER, F., MATTHEEUWS, A., Le psychodrame de l'alcoolique, in Bulletin de Psychologie, 285 XXIII/13-16 (1969-1970) 829-833. CUVELIER, F., Psychodrama, een interaktie-therapie, in Psychinform 4 (1971) 2-7.
xii CUVELIER, F., Gruppengerichtetes Psychodrama in der Ausbildung von psychiatrischem Pflegepersonal, in PETZOLD, H. (ed.), Angewandtes Psychodrama in Therapie, Pädagogik, Theater und wirtschaft, Paderborn, Infermann (1972) 242-258. CUVELIER, F., Psychodrama als losmaker van de psychosomatische spanning van stotteraars, in Tijdschrift voor logopedie en audiologie 6 (1976) 1-6. CUVELIER, F., Psychodrama en interactiedrama, sociodrama en roltraining, in Tijdschrift voor Psychotherapie 2 (1976) 206-214. CUVELIER, F., Groepstherapie en drama. Een protagonist staat voor de groep, in JONGERIUS, P., EYCKMAN, J. (ed.), Praktijkboek groepspsychotherapie, Academische uitgeverij, Amersfoort (1993) 277-290.
8.Varia CUVELIER, F., Mens onder de mensen. Een vertaling en tekstkritische bespreking van G.F. Hegel, 'Phönomenologie des Geistes' hoofdstuk "Verwirklichung des vernüftigen Selbstbewustseins durch sich selbst", (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, K.U.Leuven), Leuven, 1958. CUVELIER, F., De betekenis van "agapè" bij Paulus. Een tekstkritische analyse van de term, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Theologie, K.U.Leuven), Leuven, 1964. CUVELIER, F., De interactie tussen psychiatrische patiënt en Geels pleeggezin, (onuitgegeven doctoraatsproefschrift Psychologische en Pedagogische Wetenschappen, departement Psychologie, K.U.Leuven), Leuven, 1974. CUVELIER, F., De pragmatische opbouw van teamwork binnen de psychiatrische verpleegkunde, in Verpleegkundigen en gemeenschapszorg 5 (1975) 234-246. CUVELIER, F., In gesprek met Ferdinand Cuvelier (interview), in Sfinks 15 (1975) 22-29. CUVELIER, F., Een gastgezin als kleine therapeutische gemeenschap, in Tijdschrift voor Psychotherapie 1/2 (1975) 71-79. CUVELIER, F., Democratie en Burokratie, in Samenspraak 28 (1976) 17-19. CUVELIER, F., Krisis in de bruggenbouw, in Oostland 10/1 (1981) 9-10 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 7 [1981] Mens-mens-werkboek 751). CUVELIER, F., Wat Vlaanderen te weinig heeft , heeft Nederland te veel (Reactie op het rapport van de commissie Verhagen), in Tijdschrift voor Psychotherapie 7/3 (1981) 171173.
xiii
CUVELIER, F., Onvrede met mijn vak, in Tijdschrift voor Psychotherapie 7/4 (1981) 191193. CUVELIER, F., Reactie op 'Bezinning op het (be-)handelend omgaan met de zwakzinnige medemens, in Tijdschrift voor Psychotherapie 3/4 (1977) 195-196. CUVELIER, F., Kreativiteit, in Tijdschrift voor Kreatieve Therapie 9/3 (1990) 67-71. (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 41 [1989] Mens-mens-werkboek 046). CUVELIER, F., Drie commentaren op de lezing van H. Kunneman, in Bulletin Leuvense Afgestudeerden in de Psychologie en Pedagogiek (L.A.P.P.) 17/2 (1993) 101-103. CUVELIER, F., Vreemdeling zijn, in Oostland 23/1 (1995) 4-8 (Overgenomen uit Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling 75 [1995] Mens-mens-werkboek 513). CUVELIER, F., VANVOOREN, M., 'Beoordelingscriteria met betrekking tot de sociale vaardigheden van psychiatrische verpleegkundigen in hun beroep', Studieopdracht HBOV-VDAB Brugge, Relatie-studio, Gent, 1995. CUVELIER, F., Hoe een klinisch psycholoog tot integratie komt, in VEREYCKEN, J. et al. (ed.), De psyche als zorg. Klinische psychologie in Vlaanderen, Kapellen, Pelckmans, (1996) 312-321. CUVELIER, F., Hulpverleningsmodellen in de psychosociale welzijnszorg, s.l.s.d., 1-8.
B. MENS-MENS WERKBOEK CUVELIER, F., e.a., Mens-mens-werkboek, Relatie-studio, Gent, 1980-2000 (246 artikels die verschenen zijn in Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling), (Relatie-studio, Voskenslaan 167, 9000 Gent, 09/220.70.00). De artikels waarbij geen naam werd vermeld zijn van de hand van Ferdinand CUVELIER. Tussen haakjes: nummer en blz. van het Tijdschrift voor Relatie-Ontwikkeling (1-106).
00 - Achtergronden 01 - Beginselen 010 - Leidmotieven (45, 1-2) (CUVELIER, F., De Graaf, D., Amand, E., Du Pont, C.) 011 - Contact nemen met de buitenwereld (1,3) 012 - Het ervarene proeven met het hart (2,3) 013 - Door oefening het innerlijke ordenen (3,3) 014 - Het vernieuwende ontdekken (4,3)
xiv 015 - Samenzijn (5,3) 016 - Onszelf behelpen op kundige wijze (6,3) 017 - Meebouwen aan het organisme waar we deel van zijn (7,3) 018 - Leven vanuit inspirerende waarden (8,3) 019 - Leven met dood en begrenzing (44, 1-2) 019b- De ervaring verruimen (103, 1-2) 02 - Kennisleer, Semantiek, Theorievorming, Paradigmata 021 - Mens-Mens-Werkboek (24, 9-10) Terugblik op 75 nummers (75, 1-4) 022 - Twee wijzen van kennen (5, 1-2) Ervaring van de tijd (69, 9-10) Met of zonder Euridiké (77, 9-12) 023 - De eerste, tweede, derde persoon (87, 5-8) 024 - De dieptestructuur van elk verhaal (29, 17-24) 025 - Instinct plus emoties plus verstand (32, 9-16) Bij een Neanderthaler-graf (48, 1-2) Omgaan met emoties (83, 11-14) Emotionele intelligentie en bejegening (102, 1-2) (Blaak, D.) 026 - De semantiek of door welke brillen wij kijken (35, 17-24) Kijken door de ogen van de ander (35, 1-2) (Du Pont, C.) Hoe ken ik mezelf? (67, 9-10) 027 - De waarheid verandert (92, 7-8) 03 - Organismische Leer (Algemene Systeemleer) 031 - Organismen (24, 1-8) Leven is zich verbinden (81, 7-8) Organismische verbondenheid (91, 3-4) Organismen en waarden (102, 3-12) 032 - Wijsheid en onmacht binnen het organisme (5, 1-2) 033 - Zich tezamen organiseren (76, 11-14) 034 - Persoon binnen functie (29, 13-14) 04 - Handelings- en Creativiteitsproces 040 - Methodisch handelen (27, 7) 041 - De Methode (20, 1-8) Methode en diepgang (106, 1-2) 042 - Handelen is onderzoeken (33, 9-16) 043 - Leren bejegenen (46, 5-10) Versneld leerproces (59, 15-16) De ware leergang (68, 3-4, 9-10) Vier stappen bij het leren (78, 11-12)
xv Begrip en onbegrip voor het ervaringsleren (97, 4-5) (Du Pont C.) Partituur en melodie (100,1-4) 044 - Enkelvoudig worden (74, 1-4) 045 - De optie-methode (15, 1-2) Door de optie-methode haal je de wissel over (34, 21-24) Optie, ethiek en geloof (93, 5-6) 046 - Creativiteit (41, 3-9) Maken of laten geboren worden (41, 10) 05 - Universele Wetmatigheden 051 - Uitgaan van het zwakke (11, 1-2) 052 - Zich ordenen binnen een groter geheel (13, 1-2) 053 - Bevreemding brengt vernieuwing (16, 1-2) 054 - Tweesprongen en crisissen (27, 9-10 en 15-16) 055 - Staan in de duisternis (36, 3-4) 056 - Creatieve spankracht (37, 5-6) 057- Afsluiten (106, 3-6) 07 - Instrumenten en Technieken 071 - Ons gereedschap (37, 3-4) 072 - Een integratieve benadering (54, 9-10) 073 - De medicijnkring (54, 5-8) (Van Gastel, K.) Is Gestalttherapie relationeel? (71, 5-6) 08 - Leerdoelen en Leerprocessen 081 - Leerdoelen (26, 9-10)
10 - Interactie 11 - Axen, bouwstenen van de omgang 110 - Het dialogale model (71, 1-4) Voorwaarden tot dialoog (80, 7-8) Altruïsme (89, 1-4) Jij-besef(94,7-10) 111 -Taaldaden(30,9-16) Een nieuwe woordenschat (36, 5-6) Het woord als wapen (50, 7-8) 112 - De wereldomvattende kwestie van de relatiedefinitie (34, 1-2) De oervorm is relatie (37, 19-20)
xvi Relatie-benoemingen (48, 3-6) Van relatie tot organoze (49, 9-10) Van autonomie naar lotsverbondenheid (55, 7-10) (van Blarikom, J.) De theorie van liefde en vrijheid (56, 3-4) (Degrande, P.) Over relaties en absoluties (97,6-7) (Boenders, F.) 113 - Taxonomie van de bejegening (37, 21-24) 114 - Communicatie-kanalen (49, 7-8) 115 - Het leerproces van volwassenen (25, 17-18) Gradatie van kwaliteit (26, 17-18) Handelen met ziel of zonder ziel (85, 5-6) Valkuilen en uitdagingen (93, 1-2) 116 - Uit het rijke gamma van axen A10 – Aanwezigheid A11- Zich tegenwoordig stellen (71, 11-12) A12 - Verwelkomen (72, 5-6) A13 - Verlatenheid (78, 13-14) A15 - Een eigen plek veroveren (92, 1-2) A16 - Afzijdigheid (90, 7-8) A20 - Persona en eigenheid A21 - Eigenwaarde en uitstraling (31, 1-2) A22 - Waardering (29, 3-4) A23 - Kwetsbaarheid en vertrouwen (33, 1-2) A24 - Zelfverdediging en verzet (43, 1-2) A25 - Vermaning en kritiek (30, 1-2) A26 - Afzondering en geslotenheid (35, 5-6) A30 – Goederen A31 - Gaven aanbieden, geschenken geven (74, 13-14) A32 - Vragen, krijgen en aannemen (32, 1-2) A33 - Armoede en soberheid (92, 3-4) A34 - Beveiligen er vrijwaren (86, 7-8) A35 - Toetsing en schoonmaak, vervuiling en vernieling (44, 9-10) A36 - Het bijgehouden bezit (92, 5-6) A40 – Diensten A42 - Genieten (79, 13-14) A43 - Onkunde en onmacht toegeven (62, 1-2) A50 – Informatie A51 - Informeren (81, 9-10) A52 - Zich informeren (40, 1-2) A53 - Onwetendheid en onbegrip (96, 1-2) A54 - De oren dicht (93, 3-4) A55 - Kritisch bevragen (105, 7-8) A60 - Richtlijnen ( 06 De uil) A61 - Richtlijnen en directiviteit (86, 5-6) A62 - Gehoorzaamheid (90, 5-6)
xvii A63 - Ootmoed (77, 13-14) A66 - Nondirectiviteit (83, 17-18) 12 - Interactiecirkel, Bejegeningskringloop 121 - De werkelijkheid bejegenen (47, 1-8) De bejegening van vriend en vijand (50, 1-6) Andermans illusies over ons (70, 1-4) De bejegening met diep meervoudig gehandicapte personen (72, 13-14) (Vanmaekelbergh, F.) 122 - Waarneming (leerdoelen) (25, 11-12) Waarneming of beeldvorming (52, 9-12) Utopische beelden over de relatie (66, 1-2) Hoe gegrond is onze Waarheid (99, 1-6) (Cleeren, P.) 123 - Erkenning (leerdoelen) (26, 13-14) Erkenning als constructie van de sociale realiteit (44, 3-8) Invoelen, begrijpen, erkennen (60, 21-22) Als de aandacht verbondenheid mist (94, 1-6) (Cleeren, P.) 124 - Toegankelijkheid (leerdoelen) (26, 15-16) Toegankelijkheid (53, 5-8) Liefhebben is tevreden zijn met (39, 9-10) Omheen de lieve vrede (96, 3-8) (Cleeren, P.) 125 - Zelfexpressie (leerdoelen) (27, 1-2) De optie-houding (54, 1-4) Zelfexpressie in samenspraak (86, 1-4) 126 - Beïnvloeding (27, 3-4) Eutone kracht of Teutoonse macht (38, 11-14) Daadwerkelijk (57, 23-24) Beïnvloedingskracht en invloed (87, 1-4) 127 - Interactiecirkel rond maken (27, 5) Wat vierkant draait rond maken (98, 1-2) 128 - Gelijkwaardigheid (27, 6) Baas boven baas (meta-beheer) (28, 1-2) 129 - Ethiek van de relatie (2, 1-2) 13 - Tweezame Interactie 130 - Oorlog en vrede (23, 1-2) Antagonismen (79, 7-10) 131 - Symmetrie met speelruimte (3, 1-2) Tweezame verbondenheid (91, 5-6) Onderhandelen (27, 8) 132 - Niet machtstrijd, wel krachtmeting (14, 1-2) 133 - Met axen aan elkaar gekoppeld (40, 3-8) Met gelijke axen verbonden (57, 5-6)
xviii 135 - Conflict-onderhandelen (20, 9-10) Onderhandelen, een dagdagelijkse opdracht (35, 3-4) 136 - De discussie-kunst (57, 1-4) 137 - Duel of dialoog (90, 1-4) 14 - Triadische interactie 141 - De triade als draaischijf van macht (45, 3-8) 142 - Het oog van een derde (83, 15-16) 143 - Triadische verbondenheid (91, 7-8) 15 - Groeps-interactie 151 - Mijn plek in het gezin (81, 11-14) 154 - De cultuur van een groep (56, 13-16) 16 - Relatie-ontwikkeling 161 - Ieders eigen identiteit (58, 13-16) De persoonlijkheid (62, 5-8) Eigenheid en verscheidenheid (82, 15-18) Ieder zijn eigen theorie (100, 5-6) 162 - De Faustiaanse partner (52, 1-4)
20 - Psychodynamiek 21 - Psychische Bejegening 211 - Jezelf verbinden met de werkelijkheid (57, 19-22) (Van Blarikom, J.) Zelfbeeld (95, 7-8) 212 - De ander als fragment van mezelf (80, 11-14) 22 - Innerlijke Instanties 221 - Bevrijd van mezelf (105, 1-6) 225 - De stem van het geweten en de innerlijke saboteur (6, 1-2) 23 - Innerlijke Tweestrijd 231 - Omgaan met mezelf (1) De innerlijke wereld afbakenen (22, 7) (2) Innerlijke figuren (23, 7) (3) Negatieve dialogen (24, 15)
xix (4) Positieve dialogen (25, 23) (5) Innerlijke tweestrijd (26, 23) 232 - Hoe vind ik mezelf (8, 1-2) 24 - Psychische Ontwikkeling 241 - Zichzelf worden volgens Kierkegaard (51, 1-2)
30 - Belichaming 31 - Bouwstenen 310 - Mezelf belichamen (55, 1-6) Er zijn (56, 1-2) (Amand, E.) 311 - Het lijfelijke staan (4, 1-2) 312 - Op adem komen (45, 9-10) 32 - Interactionele Wisselwerking 323 - Fenomenologie van de erkennende aanraking (26, 1-4) Lichamelijk contact (9, 1-2) Eutonie (66, 3-4) (Amand, E.) Het weer tot leven brengen van vergeten lichaamservaringen (73, 11-12) (Amand, E. ) 33 - Tweezame Belichaming 331 - De erotische en seksuele aanraking (26, 5-8) Seksuele energie (34, 3-4) Seksualiteit naar geest en naar lichaam (79, 11-12) 332 - Intiem contact (76, 7-10)
40 - Waarden 41 - Existentiële Bejegening 410 - De onbekende werkelijkheid (62, 3-4) 411 - Betekenis-organismen (70, 11-14) Het onderkennen van kwaliteit (89, 5-8) Zoeken van het goede (103, 3-4)
xx 42 - Religie 420 - Integratie en religie (78, 7-10) Vieren met je hart (92, 9-10) (De Graaf, D.) 44 - Referentiekaders 441 - Vanwaar waarden ? (18, 1-2) Wat is optimaal? (53, 1-4) 442 - De gloed van het chassidisme (49, 5-6) 443 - Oost en west (95, 1-6) 45 - Wijsgeren 451- Epikoeros(80,9-10)
50 - Maatschappij 51 - Relatiedefinities 511 - De wereldomvattende honger naar lotsverbondenheid (38, 1-2) 512 - Onze planeet is hoogdringend aan bejegening toe (58, 1-4) De postmoderne individualiseringsgolf (60, 1-4) 513 - Vreemdeling zijn (75, 5-8) 52 - Wereldgezondheid 521 - De wereld wordt gezond door organoze (39, 1-6) 53 - Sociale Vaardigheden 531 - Sociale vaardigheden, een sociale prioriteit (85, 3-4) Resoluties m.b.t. sociale vaardigheden (85, 1-2) (Naert, W., Verleyen, K., CUVELIER, F.) Een Millennium van gelijkgerechtigheid (97, 2-3)
60 - Complexe Fenomenen 61 - Beschrijvingen 611 - Afgunst en jaloersheid (42, 1-6)
xxi 612 - De fatale ontliefdheid (49, 3-4) Gedaantes van liefde (61, 1-12) Bevrediging schenken (91, 1-2) 613 - Eenzaamheid (51, 9-12) 614 - Gedaantes van agressie (88, 1-8) 62 - Ontwikkelingen 621 - Het banket van vriendschap en affectie (43, 3-8) 622 - De verontschuldiging (50, 9-10) Het verongelijkte zwijgen (60, 5-8) Zelfrespect en vergevensgezindheid (69, 1-4) Geschonden eergevoel (82, 11-14)
70 - Toepassingsgebieden 73 - Gezinnen 731 - Gezinsprofielen (48, 7-10) Macht en geweld in huis (52, 5-8), (53, 9-10, Van de Putte, J.) Geweld en verantwoordelijkheid (73, 1-4) 732 - Ziekenbezoek binnen de gezinskring (25, 1-8) 733 - De waarden van het gezinsleven (67, 5-8) 74 - Vrouw, Man, Kind 741 - Meisjesachtig, jongensachtig (49, 1-2) 75 - Partners 751 - Crisis in de bruggenbouw (7, 1-2) 752 - De gelaagdheid van ons huwelijk (31, 9-12) 753 - Het huwelijk als spirituele initiatie (34, 17-20) 754 - De ademruimte tussen vrouw en man (38, 5-6) 755 - Hoe partners elkaar helpen (72, 1-4) 756 - Scenario van het huwelijksdrama (84, 14-18) 76 - Ouders en Kinderen 761 - Jaar van jeugd en jeugdigheid (22, 1-2) 762 - Het appèl op jongeren (34, 5-6) 763 - De handelingsbekwaamheid van minderjarigen (36, 22-24) 764 - Generaties tegenover elkaar (59, 1-4, 13-14) (Van Blarikom, J.)
xxii 78 - Team en Werkgroep 781 - Team-samenwerking(19, 1-2) 79 - Organisaties 791 - Beheer van menselijk potentieel (43, 9-10) 792 - De complexe logica van management (51, 3-8)
80 - Begeleiding 81 - Algemene Uitgangspunten 811 - Basishoudingen van de begeleider (25, 9-16) 812 - Van behandelen tot begeleiden (36, 17-22) 82 - Volwasseneneducatie 821 - Handvest betreffende de volwasseneducatie (21, 1-3) (Claus, M., Cosyns, H., CUVELIER, F., De Graaf, D., De Mol, L., Duys, M., Peters, J., Termote, R., Van Cruchten, V., Van Kempen, T.) Nand over de Relatie-Studio (36, 1-2) (De Redactie) Op het spoor van het nieuwe (37, 1-2) (De Graaf, D.) De Relatiestudio in het Vlaamse socioculturele Landschap (97, 8-9) (Vandamme, D.) 822 - De Rijswijkse vrouwenschool. Een relatiegebeuren in Nederland (42, 7-10) (De Graaf, D.) 83 - Preventie en Voorlichting 84 - Therapie en Curatie 841 - De start van psychotherapie (31, 13-16) (Pieterson-Brendel M. D.) 845 - Partnerbegeleiding (46, 1-4) (Amand, E., CUVELIER, F., De Brabandere, L. , Duys, M., Siau, I.) 85 - Algemene Pathologie 851 - Ziek of onwetend, verward of onbestemd (10, 1-2) 861 - De autoritaire trek (9, 3) 862 - De overbeschermende trek (10, 3) 863 - De narcistische trek (11,3) 864 - De dweperige trek (12, 3) 865 - De consumptieve trek (13,3)
xxiii 866 - De afhankelijke trek (14, 3) 867 - De depressieve trek (15, 3) 868 - De wantrouwige trek (16,3) 869 - De agressieve trek (18, 3) 870 - De terughoudende trek (19, 3) 871 - Combinatie van trekken (20, 15) 872 - Een volledig profiel (21, 7)
90 - Beroepsgroepen en Settings 91 - Onderwijs 911 - Vermenselijkt onderwijs (17, 3-4) Hoe leren leerkrachten bij ? (17, 5-6) (CUVELIER, F., Claus, M.) 92 - Pedagogiek 921 - Didaktiek van omgangskunde (1) Waarnemen (39, 7-8) (2) Stapsgewijze bevordering van relatie-bekwaamheid (41, 1-2) (3) Hoe vormen wij ploeggeest? (47, 9-10) 922 - Sociale vaardigheden op school (66, 9-10) 95 - Verzorgende Beroepen 951 - Genees- en verpleegkunde voor de totale mens (12, 1-2) 98 - Productie-gerichte Settings 981 - Het bedrijfsleven mist vooral sociaal vaardige mensen (40, 9-10)
xxiv
2. AANGEHAALDE WERKEN. ANDRIESSEN, H., Leren aan ervaring en supervisie, Nijmegen, Dekker & van de Vegt, 1975. AUSTIN, J.L., How to do things with words, Oxford, J.O. Urmson, 1961. BANDLER, R. & GRINDER, J., Structuur van de magie. Een boek over taal en therapie, Baarn, Ambo, Basisboeken, 1977. BEEK, M.A. & SPERNA WEILAND, J., Martin Buber (Wijsgerige monografieën), Baarn, het Wereldvenster, 1964. BERNE, E., Mens erger je niet. De psychologie van de intermenselijke verhoudingen, ’s Gravenhage, Alpha-boeken, 1967. BODSON, M., De religieuze en pastorale dimensie in pastorale stage en pastorale supervisie, in Sacerdos 56 (1989) 355-384. BOGAERT, P.M. et al. (ed.), DICTIONNAIRE Encyclopedique de la Bible, Turnhout, Brepols, 32002. BOSCH, I., De herontdekking van het ware zelf, Houten, Van Holkema & Warendorf, 2000, 32002. BOSZORMENYI-NAGY & I., KRASNER, B.R., Tussen geven en nemen. Over contextuele therapie, Haarlem, De Toorts, 1994. BUBER, M., Ik en Jij, Utrecht, Bijleveld, 1923, 21958, vertaling 1998. BUBER, M., De vraag naar de mens. Het anthropologisch probleem historisch en dialogisch ontvouwd, Utrecht, Bijleveld, 1943 (repr.1971). BUBER, M., Godsverduistering, Utrecht, Bijleveld, 1952. BUBER, M., De weg van de mens volgens de Chassiedische leer, ’s Gravenhage, 1956. BURGGRAEVE, R., Zinvol seksueel leven onderweg. Concrete probleemvelden en belevingswijzen: een dynamisch-ethische benadering in christelijk perspectief, Leuven/Amersfoort, Acco, 1992. BURGGRAEVE, R., Ethiek en passie. Over de radicaliteit van christelijk engagement, Tielt, Lannoo, 2000.
xxv CHODOROW, N., Waarom vrouwen moederen. Psychoanalyse en de maatschappelijke verschillen tussen vrouwen en mannen, Amsterdam, Feministische Uitgeverij Sara, 1980. BRUIN, T., (Ed.), Adam waar ben je? De betekenis van het mensbeeld in de joodse traditie en in de psychotherapie, Hilversum, Folkertsma Stichting voor Talmudica, 1983 (repr., 1992). DE
DEHAENE, T., (Ed.), Zwangerschap uitgewist? Over beleving en begeleiding na abortus, Leuven, Davidsfonds, 1998. DU PONT, C., Kijken door de ogen van een ander, Tijdschrift voor Relatie-ontwikkeling 35 (1988). FIRET, J., Het agogisch moment in het pastoraal optreden, Kampen, Kok, 1968 (repr.,1988). GIRARD, R., De zondebok, Kampen, Agora/Pelckmans, 1982 (repr., 2001). GORDON, T., Luisteren naar kinderen, Amsterdam, Elsevier, 1978. GORDON, T., Luisteren naar elkaar. Problemen uitpraten en oplossen in het gezin, Antwerpen, De Nederlandse Boekhandel, 1981. KELLER, P.W. & BROWN, C.T., An interpersonal ethic for communication, Journal of Communication 18 (1968), 73-81. KOLB, D., Experiential learning. Experience as the source of learning and development, Englewood Cliffs, Prentice Hall, 1984. LEARY, T., Interpersonal diagnosis of personality, New York, Ronald, 1957. MEULINK-KORF H., & VAN RHIJN, A., De onvermoede derde. Inleiding in contextueel pastoraat, Zoetermeer, Meinema, 2002. MICHIELSEN, M., VAN MULLIGEM, W., HERMKENS L. (red.), Leren over leven in loyaliteit. Over contexturele therapie, Leuven/Amersfoort, Acco, 1998. NOUWEN, H., Een levende heenwijzing. Dienst en gebed in aandenken aan Jezus Christus, in Pastorale Handreiking, Den Haag, Voorhoeve, 1981.
xxvi RIEMSLAGH, M., Pastoraat en pastorale supervisie: uit dialoog geboren. Eindwerkstuk in het kader van de opleiding tot Pastoraal Supervisor uitgaande van de Commissie Supervisoren Opleiding van de Raad voor Klinische Pastorale Vorming in Nederland (onuitgegeven eindwerkstuk Centrum voor Supervisoren Opleiding, Raad voor K.P.V.), Amersfoort, 2000. RIEMSLAGH, M., De methodiek van pastorale trainingen uitgediept (onuitgegeven eindwerkstuk Centrum Supervisoren Opleiding, Raad voor K.P.V.), Amersfoort, 2001. RIEMSLAGH, M., VANMECHELEN, B., Abortus voorgoed voorbij? Een begeleidingsmodel, Lannoo, 2003. ROSENSTOCK-HUESSY, E., Speech and reality, Vermont, Norwich, Argo Books, 1970. SEARLE, J.R., Speech acts, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1969. SIEP, L., Kampf um Anerkennung: Zu Hegels Auseinandersetzung mit Hobbes in den Jenaer Schriften, Hegel-Studien 9, Bonn, Bouvier Verlag, 1974. SIEP, L., Anerkennung als Princip der praktische Philosophie: Untersuchungen zu Hegels Jenaer Philosophie des Geistes, Freiburg, Alber Verlag, 1978. SIEP, L., Praktische Philosophie im Deutschen Idealismus, Frankfurt, Suhrkamp, 1992. STEENS, R., Menselijke communicatie. Een zoektocht naar haar complexiteit. Werkboek, Antwerpen, Interaktie Akademie, 1993. STEVENS, J., BODSON, M., VAN SOOM, W., Werken aan kwaliteit aan het pastoraat. Praktijkbegeleiding in veelvoud, Averbode/Apeldoorn, Altiora, 1996. LAGEMAAT, J., De pastor als leerling (onuitgegeven eindwerkstuk Centrum Supervisoren Opleiding, Raad voor K.P.V.), Amsterdam, 1996. VAN DE
EERENBEEMT & E.-M., VAN HEUSDEN, A., Balans in beweging. Ivan Boszormeniy-Nagy en zijn visie op individuele en gezinstherapie, Haarlem, De Toorts, 1983. VAN DEN
VAN EEMEREN, F.H., KONING, W.B.K. (ed.), Studies over taalhandelingen, Amsterdam, Meppel, 1971. KESSEL, L., Ervaringsleren en supervisie. De theorie van Kolb over ervaringsleren en haar betekenis van het leerproces in supervisie, in Supervisie in Opleiding en Beroep 5/2 (1988). VAN
xxvii KESSEL, L., Kolbs typologie van leerstijlen, een hulpmiddel voor begeleiding van supervisanten, in Supervisie in Opleiding en Beroep 7/2 (1990). VAN
WAAIJMAN, K., De mystiek van ik en jij. Een nieuwe vertaling van ‘Ich und Du’ van Martin Buber met inleiding en uitleg en een doordenking van het systeem dat eraan ten grondslag ligt, Utrecht, Bijleveld, 1976. WATZLAWICK, P., De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie, Deventer, Van Loghum Slaterus, 1975. WILLIAMS, R., Hegel’s Ethics of Recognition, Berkeley-Los Angeles-London, University of California Press, 1997.
xxviii
3. OVERZICHT VAN DE GEBRUIKTE BIBLIOGRAFISCHE AFKORTINGEN.
Verbondenheid: CUVELIER, F., Verbondenheid. Het ontstaan van menselijke relaties, Kapellen/Baarn, Pelckmans/Agora, 1998. Bejegening: CUVELIER, F., Tussen jou en mij; grondslagen van het omgaan met elkaar, Antwerpen/Amsterdam, De Nederlandse Boekbandel, 1983. Omgaan: CUVELIER, F., Omgaan met zichzelf en met elkaar, Leuven/Apeldoorn, Garant, 1998. Axen: CUVELIER, F., De stad van axen. Gids bij menselijke relaties, Kapellen, De Nederlandse Boekhandel/Pelckmans, 1976, 122000. Jezus Mysticus: CUVELIER, F., Jezus Mysticus, naar het herontdekte Tomas evangelie. Vertaald en toegelicht door Ferdinand Cuvelier, Kapellen/Haarlem, De Nederlandse Boekhandel/Pelckmans, 1990.
xxix
IV. ALGEMENE INLEIDING. Tell me and I will forget, Show me and I will remember, Involve me and I will understand. (Confusius)
Hoe kunnen mensen ethisch verantwoord met elkaar omgaan? Deze vraag houdt mij al jaren bezig. 'Hoe het Leven bedoeld is' en 'correct met elkaar omgaan' zijn voor mij van jongs af met elkaar verbonden. Het kwade keren en het goede doen oplichten, verbondenheid tot stand brengen, beschouw ik als een levensdoel. Aangezien ook ik daar al te vaak niet in slaag, zoek ik al jaren naar het 'hoe' van de communicatie. Eerst heb ik mij toegespitst op de polen waartussen een gesprek verloopt: jij/jullie en ik. Dit resulteerde in een uitgebreid onderzoek naar mijn eigen geschiedenis en een studie van de intrapsychische literatuur. Al snel bleek dat ik door diep in mezelf te kijken niet beter met de ander omging. Het tussenmenselijke heeft immers een eigen dynamiek. Toen ik in 1995 een Klinisch Pastorale Vorming volgde, kwam ik dat tussenmenselijke op het spoor. Aangezien ik toen deeltijds als ziekenhuispastor werkte, besloot ik mij bij te scholen in de communicatie met het oog op supervisorisch werk. Het systeemdenken, dat ik leerde kennen in een zesdaagse initiatie, leerde mij een aantal algemeen geldende communicatiewetten. Dat verruimde mijn blikveld. Enkele maanden later, gedurende een conferentie van 'Leren over Leven' zag ik Ivan Boszormenyi - Nagy aan het werk. Ik was er getuige van hoe hij in een therapiedemonstratie een jarenlang misgroeide familiesituatie door een directe dialoog kon deblokkeren. Mijn interesse was gewekt en ik nam deel aan een driedaagse 'Filosofische grondslagen van de contextuele therapie'. De verbindingen tussen Nagy, Levinas en Buber maakten mij wakker. Ik besloot in Nederland de Post-doctorale jaaropleiding Contextueel Pastoraat te volgen. Daar werd mij duidelijk dat de vier werkelijkheidsdimensies even belangrijk zijn: de feiten, de psychologische dimensie, de interacties en de relationeel-ethische dimensie. Ik leerde daarmee werken. Als de hele werkelijkheid meerzijdig partijdig, dit is vanuit het gezichtspunt van de verschillende betrokkenen, bekeken wordt, kan aan mensen in hun verschillende posities recht gedaan worden. De wijze waarop dit gebeurt is door middel van de directe dialoog. Hier duikt de vraag op: 'hoe ziet zo'n dialoog er dan uit?' Ondertussen, van 1995 tot 1998, volgde ik in de Relatie-Studio te Gent de opleiding groepsgericht psychodrama en groepspsychotherapie1. Cuvelier werd mijn leermeester in groepsmethodisch werk. Hoewel ik 'kennis had' van zijn visie op bejegening, diepte ik die toen niet verder uit. Ik was te zeer bezig mij de contextuele kijk eigen te maken. Na een literatuurtentamen, de nodige praktijkervaring onder leersupervisie en het 1
De Relatie-Studio, een instelling voor Volwassenenvorming, heeft als instituut voor Relatiebekwaming de laatste 24 jaar 5.350 cursusdeelnemers over de vloer gehad. Iedere cursist staat voor gemiddeld 45u cursustijd. Daarnaast leidden zij 215 bejegeningsconsulenten op.
xxx schrijven van een eindwerkstuk, ontving ik in 2000 het Certificaat Pastorale Supervisor. Vooral het methodische en het religieus-pastorale aspect in de pastorale supervisie blijven mijn aandacht trekken. De keuze van mijn onderwerp 'Tussen Jij en Ik. De bejegening volgens Ferdinand Cuvelier, een ethisch-religieuze toegang tot pastoraat' is dus niet toevallig, maar ingebed in jarenlange ervaringen. In dit werk hanteer ik een relationeel mensbeeld. Ik geloof immers in de mens en in zijn/haar mogelijkheden om te groeien in relatie. Het vertrekpunt is dus een optimistisch mensbeeld, gecorrigeerd door de beperkingen die bij mens-zijn horen. Het eigene van dit stuk is de zoektocht naar de mogelijkheidsvoorwaarden voor datgene wat wij mensen als deugdelijk beleven, namelijk contact met elkaar. En dat noem ik ‘ethisch goed’. Het schrijven van deze licentiaatsverhandeling bood mij de mogelijkheid om het ethische aspect van de tussenmenselijke communicatie uit te diepen. Dat ik mij daarvoor baseer op het werk van Ferdinand Cuvelier heeft niet alleen te maken met mijn vertrouwdheid met Relatie-Studio. Cuvelier is een practicus, een gedocumenteerd schrijver, een filosoof van het tussenmenselijke en een religieus bewogen mens. Bij hem vond ik modellen om naar communicatie te kijken. Zijn theoretische kaders dienen als basis voor het zoeken naar aanknopingspunten in de tussenmenselijke ethiek. Cuvelier heeft de tussenmenselijke relatie bestudeerd onder vele aspecten en hij heeft hierover meerdere boeken gepubliceerd. Hij is ook de stichter van de eerder genoemde Relatie-Studio. Daar werden en worden zijn inzichten methodisch uitgewerkt en toegepast in de volwassenenvorming. Aan de hand van ‘de bejegeningskringloop’ en ‘de axenroos’ worden objectiveerbare en overdraagbare richtlijnen gezocht waaraan de wijze van omgaan met elkaar kan getoetst worden. Hoe kunnen wij omgaan met elkaar zodat wij voor elkaar ten goede zijn? Met andere woorden wat is correct en verantwoord, ruimte biedend voor de ander én voor zichzelf in dialoog? Met dit materiaal werk ik in deze licentiaatsverhandeling. Ik heb mij niettemin beperkt tot de tussenmenselijke bejegening. Daarmee zet ik twee terreinen buiten spel. De intrapsychische en de lichamelijke (eutone) bejegening, kortom de wijze waarop iemand met zichzelf omgaat, komt niet aan de orde. Ook de organismische bejegening, de wijze waarop iemand deel uitmaakt van en zich gedraagt in groepen, organisaties en bredere verbanden, blijft buiten beeld. Deze dubbele beperking heeft gevolgen voor de aanpak van deze verhandeling. In het eerste deel worden de modellen van Cuvelier besproken die aansluiten bij de tussenmenselijke bejegening. Ondanks deze inhoudelijke restrictie, verdiep ik mij in de filosofische achtergronden van Buber en Hegel die aan de basis liggen van Cuveliers visie. Beide filosofen hebben hem geïnspireerd en hij heeft hun werk geconcretiseerd.
xxxi Het tweede deel begint met de religieuze grond van de bejegening. Cuvelier en Buber situeren zich in een bejegenende godsrelatie. Ik ga na in hoever dit overeenkomt met Jezus' wijze van bejegenen. Zo groeit stilaan een visie op de bejegening als grond van ethisch-religieus pastoraal handelen. Nu al kan gesteld worden dat dit mij verplicht een eigen focus op pastoraat te ontwikkelen. Hoe pastorale communicatie concreet in zijn werk gaat, wordt geschetst in het laatste hoofdstuk.
1
DEEL I: BASISVISIE VAN CUVELIER.
INLEIDING. In dit eerste deel breng ik de bejegening volgens Cuvelier in kaart. Daaruit wil ik immers conclusies trekken voor de ethiek van de tussenmenselijke omgang. Mijn voorkeur voor Cuvelier en bijvoorbeeld niet voor I. Boszormenyi - Nagy, wordt bepaald door de methodiek. Cuvelier houdt van letterwoorden en schemata die hulpmiddelen zijn om de complexe werkelijkheid hanteerbaar te maken. Deze systematiek sluit aan bij mijn verlangen naar toepasbaarheid. Ik wil concrete, praktische methoden vinden die tegelijkertijd de diepmenselijke dynamiek mobiliseren. Mijn zoeken gaat uit naar het 'concrete zien’ wat tegelijk een ‘zien met de ziel’ doet vermoeden. Waar is het goede verscholen en hoe kunnen wij het bewerken? Daar gaat het immers om in de tussenmenselijke ethiek. Bij Cuvelier vind ik schemata die niet alleen vaststellen wat er goed of fout kan lopen. Hij geeft ook aan ‘hoe’ en ‘wat’ we kunnen doen opdat het goede kan gebeuren. Zijn werk is doortrokken van een diepmenselijk weten van wat nodig is om het goede te doen. In de volgende hoofdstukken, beperk ik mij tot de schema's die voor mijn opzet van belang zijn. Daardoor verarm ik het leven dat hij beschrijft tot een ‘methode’. En daardoor doe ik hem geen recht. In ruil daarvoor expliciteer ik de ethische principes die voortdurend in zijn teksten doorklinken. Maar ook dan verarm ik zijn levendige schrijven tot principes. Om de volheid van zijn bejegening te proeven, zit er slechts één ding op: hem zelf lezen. Dit eerste deel bevat vier hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt de bejegeningskringloop getekend. Hier legt Cuvelier een basis om naar de tussenmenselijke omgang te kijken. Ik leid hieruit globale ethische principes voor de bejegening af. Het tweede hoofdstuk behandelt de axenroos. De verschillende relatiewijzen die daarin beschreven worden zijn op zich waardevrij. Het gaat er om ze doelgericht, helder krachtig en soepel, met het goede voor ogen in te zetten. In een derde hoofdstuk wordt de daadkracht van het woord onderzocht, zowel binnen de relatie (het woord als daad) als met betrekking tot het benoemen van de aard van de relatie (relatie-benoemingen). Het vierde hoofdstuk bevraagt de grondslagen van de bejegening. De verbindingslijnen met de twee filosofen, Hegel en Buber, worden onderzocht. Het eerste deel wordt afgesloten met een overzicht van de ethische implicaties.
2
HOOFDSTUK 1. DE BEJEGENINGSKRINGLOOP: CONCEPT VOOR HET PROCES IN DE TUSSENMENSELIJKE BEJEGENING.
INLEIDING. Het doel van dit hoofdstuk is aanknopingspunten te zoeken voor de tussenmenselijke ethiek. Er worden objectiveerbare en overdraagbare criteria gezocht waaraan we de wijze van omgaan met elkaar kunnen toetsen. De nadruk ligt op de ethische gevolgtrekkingen die voor het gewone tussenmenselijk verkeer kunnen gelden. De theoretische modellen van F. Cuvelier zoals die toegepast worden in Relatie-Studio vormen de basis voor het ontwikkelen van tussenmenselijke ethische criteria2. Het eerste hoofdstuk is als volgt opgebouwd. Eerst worden de interpersoonlijke grondhouding, de bejegening en de tussenmenselijke ethiek als begrippen toegelicht. Dan wordt de bejegeningsmethode van Cuvelier bondig samengevat. Om het tussenmenselijke beter in beeld te krijgen wordt een analytisch kader geschetst. Ter verlevendiging werden enkele tekstfragmenten ingevoegd. Naast de constructieve bejegeningskringloop wordt een destructief schema getekend.
§1. BEGRIPPEN. A. DE TUSSENMENSELIJKE BEJEGENING 1. Grondhouding Welke interpersoonlijke grondhouding leidt tot een verhouding waarin de ander en ikzelf tot ons recht komen3? In ‘Verbondenheid. Het ontstaan van menselijke relaties’ onderscheidt Cuvelier een ‘Ik-gecentreerde grondhouding (eerste persoon enkelvoud)’, een ‘Jij-gecentreerde grondhouding (tweede persoon enkelvoud)’, een ‘objectiverende grondhouding (derde persoon enkelvoud en meervoud)’ en een ‘organismische 2
Relatie-Studio Gent informeert de lezer van haar folder (Vormingsaanbod Februari-Juni 2002, p. 2) over haar doelstelling als volgt: "De Relatie-Studio benadert het vormingswerk vanuit een dialogaal en relationeel mensbeeld. Elke mens is er welkom die relationeel vaardig wil zijn of worden, die zich gelijkwaardig wil kunnen verhouden tot anderen, die bejegenend en verbonden wil leven. De vorming is ervaringsgericht en educatief. De mensvisie mikt op een integratie van alle positieve krachten in de mens zelf en in zijn interactie met anderen. De cursussen zijn gericht op toepassing ervan in de dagdagelijkse realiteit van de tussenmenselijke omgang. De begeleiding is deskundig, de inhoud is wetenschappelijk onderbouwd. Het bijzondere van deze door de Relatie-Studio zelf ontwikkelde benadering: zij is concreet, niet hoogdravend, ambachtelijk, zij kan in de dagdagelijkse praktijk worden toegepast door iedereen die een beroep doet op gezond verstand, die met beide voeten op de grond wil staan, en die wil luisteren naar de natuurlijke mystiek van het hart". 3 Verbondenheid, p. 69 verstaat onder grondhouding "het mentaal, psychologisch en gedragsmatig paradigma van waaruit wij met de werkelijkheid omgaan".
3 samenwerking als Wij (eerste persoon meervoud)’4. 1.1. De Ik-gecentreerde grondhouding. Een Ik-gecentreerde grondhouding heeft het Ik als uitgangspunt en als focus5. Ik betrek mezelf op de wereld en de wereld op mezelf. Ik treed de werkelijkheid handelend tegemoet. ‘Ik doe wat, Ik werk, Ik handel...’ Ik hand-teer de werkelijkheid en behandel haar door alles naar mezelf toe te trekken. Een mens met een Ik-gecentreerde grondhouding is er op gericht zichzelf in het handelen uit te drukken, zichzelf te actualiseren. Hzij6 beoogt zichzelf te leren kennen en zichzelf zodanig te verwerkelijken dat zijn/haar persoonsbekwaamheden zich ontwikkelen en hzij over zichzelf kan beschikken. In onze samenleving is dit een nastrevenswaardig ideaal. Vanuit deze grondhouding wordt de ander een deel van de te behandelen werkelijkheid. De ander wordt gereduceerd tot een vast kenbaar beeld in de binnenwereld van het Ik. Daardoor houdt het Ik de ander in de hand en wordt de ander in de relatie als het ware ‘gehanteerd’. Nochtans kan het Ik op generlei wijze de ander ter beschikking krijgen. De ander is immers een even soevereine Ik. Wat de ander denkt, voelt, wilt doen, wat de ander bezielt is voor het Ik ontoegankelijk tenzij de ander dit vrijuit wil en kan delen. De ander blijft voor het Ik een mysterie. De ander is de grens voor het Ik. Vandaar dat vanuit een Ik-gecentreerde grondhouding de mensheid beschouwd wordt als van elkaar gescheiden Ikken die allemaal hun eigen ding doen, zoekend naar hun eigen ontplooiing waarbij ze elkaar eerder kortstondig van nut zijn. 1.2. De Jij-gecentreerde grondhouding. De Jij-gecentreerde grondhouding is primair uitnodigend, appellerend7. ‘Wie ben Jij? Word wakker! Kom! Spreek! Wees wie Je bent! Jij bent de focus, Ik ben op jou gericht.’ Voeling krijgen met een Jij-gecentreerde grondhouding gebeurt door het totnogtoe (Ik)bekende los te laten en door te luisteren naar ieder ander die op mij afkomt. Dit veroorzaakt een gevoel van vervreemding, de ander wordt als anders, vreemd aan het Ik beleefd. Zich daarmee verhouden gaat niet vanzelf, dit kost energie. In de Ik-gecentreerde houding wordt de psychofysische energie aangewend om de 4
Ibidem p. 69-86. Op aanraden van Cuvelier vervang ik het door hem gebruikte 'gecenterd' door 'gecentreerd', dat volgens VAN DALE HEDENDAAGS NEDERLANDS 'in het middelpunt brengen' betekent. 5 Vanaf nu worden het universele Ik en het universele Jij met een hoofdletter geschreven en ik, als schrijfster van deze thesis, zonder hoofdletter. De voornaamwoorden blijf ik schrijven met kleine letter. 6 Deze verhandeling is ‘uniseks’ geschreven. Hij of zij wordt samengevoegd tot hzij. 7 Dit roept associaties op met E. Levinas en tegelijk dagen er ook direct verschillen op. Bij Levinas staat het appèl van de ander aan mij centraal, bij Cuvelier primeert de uitnodiging aan de ander om te bestaan. ‘De ander appelleert mij’ tegenover ‘De ander mag er zijn en Ik nodig hem/haar daartoe uit.’ Bij Levinas komt iets verplichtend op mij af, bij Cuvelier staat schepping centraal. Cuvelier steunt op Buber en Hegel als filosofische achtergrond (zie Hoofdstuk 4).
4 buitenwereld onder controle te houden. In de Jij-gecentreerde houding is deze energie nodig om de buitenwereld op het Ik te laten inwerken. Als Jij (de ander) opgeroepen wordt om een Ik te zijn, kan Jij autonoom, zelfbewust en vrij, Jezelf worden. Door jou te benaderen vanuit een Jij-gecentreerde grondhouding, word Ik zodoende medeschepper van de mensheid, wat mij een grote voldoening geeft. Jij komt maar tot leven omdat iemand jou tot leven roept, omdat iemand vraagt om te bestaan, omdat iemand jouw bestaan op hem/haar laat toekomen. Vanuit de Jij-optiek is niet het Ik de ontwerper van zijn/haar eigen bestaan, het is de ander die het Ik tot bestaan roept. Bestaan is als zodanig antwoord op de roep van een ander. 1.3. De objectiverende grondhouding (derde persoon enkelvoud en meervoud). Het Ik kan zich buigen ‘over’ dat wat bestaat, nadenken ‘over’ structuren en dynamieken, controle verwerven ‘over’ dingen en processen. Ondanks het feit dat alles vanuit de Ik-persoon gezien wordt, wordt de werkelijkheid als onpersoonlijk, vaststaand en bewerkbaar benaderd. ‘Het is koud. Men is moe. Dat is krampachtig.’ De werkelijkheid is ontmenselijkt en wordt niet persoon- of zaakbetrokken beleefd. Het Ik kan spreken ‘over’ iemand, in de derde persoon, enkelvoud of meervoud zodat deze op een objectiverende wijze gelabeld wordt. Doordat het Ik de eigen gedachten en oordelen 'over' de ander als waar aanneemt presenteert hzij zijn/haar waarnemingen van jou als objectief vaststaande gegevens. Het Ik denkt of zegt dat Jij bent zoals hzij het beschrijft, Jij wordt een deel van ‘het’. Jij wordt als deel van de werkelijkheid geïnstrumentaliseerd. Wanneer een mens een andere mens zo benadert, wordt deze laatste monddood gemaakt. Daardoor kan het Ik over de ander beslissen alsof het over een ‘hét’ gaat. Door uitspraken te doen 'over' de ander is deze tot deel van de geobjectiveerde werkelijkheid gereduceerd en aldus is hzij even vaststaand en bewerkbaar. Het onvervreemdbare eigene van de ander wordt ontkend. De mens die ingesteld is vanuit een objectiverende grondhouding blijft als Ik onaanraakbaar en verscholen achter een neutrale distantie. Hzij is zelf onzichtbaar en komt als even kwetsbare mens niet meer in beeld. Onder het mom van neutraliteit, stelt het onzichtbaar geworden Ik zich boven de objectiveerbare ander, tot norm. Alle roddel, miskenning, misbruik, oorlog, doodslag,... gaat uit van de ander-als-Hét. Wordt in een Ik-gecentreerde grondhouding de ander als ander ‘opgegeten’, in een objectiverende grondhouding wordt de ander als een gekend vaststaand object benaderd 1.4. De organismische samenwerking van en als Wij (eerste persoon meervoud). Wanneer meerdere Ikken zich achter één doel scharen, ontstaat er een Wij. Dit ‘meervoudig Ik’8 kan samenwerken of rivaliseren en zich als dusdanig constructief of 8
Taalgebruik van Cuvelier. Dit stuk is gebaseerd op Verbondenheid, p. 80.
5 destructief gedragen. Zijn deze Ikken bewogen vanuit een Ik-gecentreerde grondhouding, dan zullen zij samen alles in het werk stellen om controle op de omgeving uit te oefenen zodat zij zelf kunnen groeien. Zijn ze bewogen vanuit een Jij-gecentreerde grondhouding, dan wordt ieder lid aangezet tot een ontvankelijk inspelen op de omgevende werkelijkheid waardoor de gestelde doelstelling gerealiseerd kan worden. Worden zij Het-gericht bewogen, dan worden mensen en omgeving verzakelijkt zodat Wij erover kunnen beschikken. De Wij-gecentreerde grondhouding is dus een complex uitvergroten van Ik-, Jij- of Hétgecentreerde grondhoudingen. Ik-focus ligt aan de basis van alle concurrentie. Hétgerichtheid leidt tot onverdraagzaamheid en oorlog. 1.5. Op zoek naar dé grondhouding. Mensen verwerven hun identiteit doordat zij ze krijgen vanwege elkander. En als zij de ander diens identiteit niet gunnen, dan sterft hun eigen identiteit ook een geruisloze 9 dood.
Uit de uiteenzetting over de Jij-gecentreerde grondhouding blijkt dat het noodzakelijk is voor het bestaan van een Ik dat hzij de ander-als-Ik anders laat zijn dan zichzelf. Een Ik-gecentreerde grondhouding kan niet dé grondhouding zijn want daarbij wordt de ander gereduceerd tot het beeld dat in het Ik leeft. Alles wat daarmee niet strookt, zal in de levende ander moeten weggewerkt worden. Er ontstaat dan geen co-constructie van twee werkelijkheden, de één doodt de ander naar zijn/haar beeld10. Resultaat is dat hzij zelf eenzaam achter blijft. Ook een Hét-gecentreerde houding is niet wat we zoeken. Dan wordt Jij immers tot Hét gedegradeerd. Dan ben Jij geen mede-mens meer, dan ben Jij een andere ‘soort’, die Ik kan objectiveren en vervolgens vernietigen. Alleen de Jij-gecentreerde grondhouding kan perspectief bieden voor ieder ander en voor de omgeving11. Uit de analyse van Cuvelier blijkt dat de Jij-gecentreerde grondhouding het meeste aansluit bij de tussenmenselijke bejegening van mens tot medemens. Cuvelier hanteert deze Jij-gecentreerde houding niet alleen voor de tussenmenselijke bejegening. Hij acht haar ook hanteerbaar in het omgaan met de dingen, met de innerlijke leefwereld, met het lichaam, met de sociale werkelijkheid en met de transcendente dimensie. Het is de grond van een wijze van leven waarin Jij (persoon, materie, innerlijk, lichaam, groep, transcendentie) tot jouw recht kan komen. 9
Ibidem p. 84. Onder de titel ‘Een te grote Ik-focus doodt de ander, en zichzelf’ vertelt Cuvelier hoe Hegel in 1807 een hoofdstuk wijdt aan de bewustwording van de relatie waarin hij Faust als voorbeeld neemt. “Zoals Faust zijn wij allemaal geneigd de ander te herleiden tot het beeld dat wij ervan maken, in onszelf en voor onszelf. De Faust in ons kan zich hartstochtelijk betrokken voelen op een partner, terwijl die partner zélf zich niet gezien voelt. ... Daar de vermeende relatie geen co-constructie van beiden gezamenlijk was, is zowel de relatie dood, Gretchen stervende, en Faust eenzamer dan ooit”, Verbondenheid, p. 82-83. 11 Door de afbakening tot ‘tussenmenselijke bejegening’ wordt de Wij-gecentreerde grondhouding niet verder uitgewerkt. 10
6
De keuze tussen drie grondhoudingen is een eerste stap in de tussenmenselijke ethiek. Aangezien mensen ingebed zijn in relaties wordt de Ik-gecentreerde grondhouding afgewezen. Door de persoon te isoleren, wordt abstractie gemaakt van zijn/haar ontstaansgeschiedenis, van de loyaliteiten en verplichtingen die daaraan verbonden zijn en van de daaruit voortvloeiende levensopdracht, namelijk zichzelf te zijn in relatie tot en met anderen. Ook de objectiverende grondhouding wordt afgewezen omdat het gelijkheidsbeginsel erin ontbreekt. Wanneer de één 'over' de ander gaat, plaatst hzij zichzelf in een meerwaardepositie en wordt de ander gedegradeerd tot een object waarover te beslissen valt. Hieruit concluderen we dat de Jij-gecentreerde grondhouding als attitude de basis vormt voor de bejegening12. 2. Bejegening. ‘Mekaar bejegenen’ hoort niet meer tot ons gangbare taalgebruik. Be-jegen-en is een middeleeuws werkwoord dat het duurzaam uitgaan van mijn land naar jouw land, van mijn persoon naar jouw persoon uitdrukt13. Jegens jou roept een ‘jegens mij’ op als antwoord. Het voorvoegsel ‘be-‘ staat voor duurzaamheid, diepgang en stabiliteit14. Denk maar aan be-staan. Bejegenen is een kwalitatieve wederzijdse en wederkerige beïnvloeding van mensen onderling15. De kwaliteit wordt bewerkt door een actieve betrokkenheid die helder, duidelijk en krachtdadig is en die uitnodigt tot dialoog. Bejegening (vanuit de positief geladen Jij-gecentreerde houding) is dus een term voor het dialogische proces tussen jou en mij. In de tweede paragraaf 'de bejegeningsmethode' wordt ingegaan op de verschillende momenten in deze dialoog. Nu al kan gesteld worden dat dit dialogische model de fundamentele zijnsgrond van het menszijn raakt. Jij en Ik zijn in wezen mede-mens voor elkaar. In onze wederzijdse bejegening maak Jij mij evenzeer tot mens als Ik jou. B. ETHIEK ALS RELATIONELE GRONDDYNAMIEK. Over de interpersoonlijke ethiek van communicatie is weinig geschreven16. In ‘Ethiek is verantwoordelijkheid nemen voor de relatie’ vertaalt Cuvelier ethiek naar de ruimere context van de intermenselijke interacties17. De verhouding tussen mensen is ethisch.
12
Aangezien deze thesis zich beperkt tot het tussenmenselijke, ga ik niet in op de verschillende stadia van de menselijke morele ontwikkeling. Hoe deze morele ontwikkeling bij vrouwen verloopt beschreef ik in RIEMSLAGH, M., VANMECHELEN, B., 'Abortus voorgoed voorbij? Een begeleidingsmodel', Lannoo, 2003. 13 Bejegening, p. 18-19. Jegenen is over de rein (de grens tussen het erf en het aangrenzende land) heen in contact komen met de jegend (het naaste landgoed). 14 Omgaan, p. 73-74. 15 Bejegening, p. 7; Omgaan, p. 63. 16 Toen ik de universitaire bibliotheken raadpleegde met het oog op deze verhandeling, waren noch ‘tussenmenselijk’, noch ‘bejegening’, noch ‘interpersoonlijk’ als zoekterm terug te vinden. 17 Verbondenheid, ‘Negende besef’ p. 112-115. Zie ook FERDINAND CUVELIER, Een ethiek van de relatie, in Mens-Mens-werkboek, 129 A p. 1-2. Cuvelier baseert zich op P.W. KELLER, C.T. BROWN, An interpersonal ethic for communication, in Journal of Communication 18 (1968), p. 73-81.
7 Mijn beïnvloeding van jou is ethisch in de mate ik jou de ruimte geef om vanuit je eigen keuze op jouw manier op mij te reageren, op voorwaarde dat jij mij een zelfde ruimte geeft. ... Hierin zijn wij gelijkgerechtigd. Concreet genomen betekent dit dat, wanneer ik mij op een bepaalde manier op jou betrek, ik ook toesta dat jij jezelf op jouw manier op mij betrekt. Duidelijk is dat, volgens deze regel, doodslag, manipulatie, verknechting, diefstal en leugen onethisch zijn omdat deze handelingen een vrije reactie onmogelijk maken. Ook wie een ander om de tuin leidt, of met geweld onder druk zet, handelt 18 onethisch” . 19 “Ik laat de ander toe om het zijne te doen met wat ik hem/haar aandoe.
Cuvelier stelt dus dat het omgaan met een ander goed is in zover men zich ook wederkerig laat beïnvloeden. Ieders beïnvloeding zal gevolgd moeten worden door een appèl op en een erkenning van andermans reactie, tot de wederzijdse bejegening is afgerond. Het onvervreemdbare recht van de ander op een eigen reactie is voor Cuvelier de basis van de tussenmenselijke ethiek. De ethische grondregel, waaruit concrete ethische codes worden afgeleid, is volgens Cuvelier “dat men de zijnskwaliteit van dat wat ‘is’ moet respecteren, behouden, uitzuiveren en eventueel herstellen”. Onder ‘laten zijn wat is’ verstaan wij dus: 1. dat wat goed is in stand houden, niet hinderen, niet laten verloederen, het groeiproces zijn natuurlijke ontwikkeling gunnen, de natuur ervan niet forceren en 2. waar mogelijk de kwaliteit vergroten, de natuur een handje toesteken, het zichzelf-zijn 20 bevorderen van dat wat is.
Uit deze regel volgt dat ook onmacht, beperktheden en onherroepelijke onmogelijkheden als relationeel eigen erkend worden. De kwaliteit van een ‘het is wat het is’bejegening zit in de verbinding21 van het bewustzijn met de werkelijkheid, ongeacht of deze aangenaam of onaangenaam, vreemd of vertrouwd, bekend of onbekend is. ... voor dat deel van de materiële wereld waarvoor je persoonlijk de verantwoordelijkheid of medeverantwoordelijkheid wil of moet opnemen, word je aansprakelijk gesteld en sta je borg dat wat is zal blijven zijn wat het ‘is’, of dat de kwaliteit hiervan verbetert, of dat 22 het binnen een omvattender organisme een zinvolle bestemming krijgt.
Verantwoordelijkheid op zich nemen is zich verbinden tot het ‘laten zijn’ van wat goed is voor de betrokkenen. Er wordt dus niet uitgegaan van bepaalde vooropgestelde waarden, maar van het effect van de wederzijdse beïnvloeding. Door zijn/haar persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid op te nemen, wordt de eigen historische uniciteit van een mens verbonden met een breder levensproces. 18
Verbondenheid, p. 112. Omgaan, p. 107. 20 Verbondenheid, p. 113. Cursivering van de auteur. 21 In Verbondenheid toont Cuvelier aan dat materiële bindingen en verbindingen de scheppers zijn van al wat leeft. Alle levenskwaliteit ontstaat door de werkzaamheid van het verbinden. 22 Omgaan, p. 69. 19
8
Waar het bij de ethiek om gaat is de bezieling, het persoonlijke engagement, het leveren van een bijdrage aan het leven. ... Het begaan zijn met de ethiek is een levenswaarde op zich. Het is de concrete uitstraling van de grondhouding van diegene die bewust, attent, uit vrije keuze, en met plezier, meewerkt aan de schepping van wat waardevol en 23 deugddoende is.
Tot op dit moment vonden we een ethisch grondprincipe: de ander heeft het recht om op zijn/haar wijze te reageren op mijn actie. En er is een ethisch doel, namelijk het goede dat er is, behoeden en bevorderen. Bovendien gaan we uit van een Jij-gecentreerde grondhouding. Nu moet nog wat gezegd worden over de oorsprong van de relationele ethiek. De 'ethiek van het tussenmenselijke', 'relationele ethiek'24 en de 'ethiek van de relatie', verwijzen naar de relatie als ethische vindplaats. De relatie is geen middel tot ethiek, ze is doel op zich. De relatie is een goed in zichzelf, ze kan moreel goed of slecht zijn. Natuurlijk is dit geen zwart-wit kwestie, er zijn vele gradaties mogelijk. Een kwaliteitsvolle relatie wordt uitgedrukt in woorden als 'rechtvaardig', 'betrouwbaar', 'fair', 'aanspreekbaar', 'toegankelijk', 'erkennend', 'persoonsbevorderend', … . De ethiek van de relatie raakt het wezenlijke ervan, het existentiële. Wordt aan de relatie geraakt, dan wordt het leven zelf geraakt. Ethiek is geen voorstelling of norm, het is een onvoorspelbaar daadwerkelijk gebeuren tussen mensen: een mens is gave en oproep om voor een ander25 betrouwbaar te zijn. In die zin gaat ethiek mij vooraf: via mijn ouders krijg ik en geef ik (eventueel belast) vertrouwen. Het appèl tot ethisch gedrag komt 'van buiten mij' en is transcendent, het overstijgt mij. Het begint bij de onrust die de ander - waarmee mijn levenslot verbonden is - in mij wekt26. Nu dit duidelijk is, kan de dieptestructuur van de relatie ontleed worden. Op welke momenten van het tussenmenselijk verkeer wordt de ethische kwaliteit zichtbaar zodat het goede kan behoed en bevorderd worden?
23
Verbondenheid, p. 115. In ELSE-MARIE VAN DEN EERENBEEMT & AMMY VAN HEUSDEN, Balans in beweging. Ivan Boszormenyi-Nagy en zijn visie op individuele en gezinstherapie, Haarlem, De Toorts, 1983, p. 11-12 wordt de dimensie van de relationele ethiek als vierde werkelijkheidsdimensie getekend. In de relationele ethiek "gaat het om de rechtvaardigheid van de relatie, het relationele evenwicht, de balans van de verworven verdiensten en het verschuldigd zijn binnen de relatie". 25 Zoals Nagy stelt: betrouwbaar en fair, ten aanzien van vorige en toekomstige generaties. 26 HANNEKE MEULINK-KORF EN AAT VAN RHIJN, Ethiek als perspectief. Een kleine filosofische bijdrage over de grondslagen van de contextuele therapie, in MAY MICHIELSEN, WIM VAN MULLIGEM, LEEN HERMKENS (red.), Leren over leven in loyaliteit. Over contextuele therapie, Leuven/Amersfoort, Acco, 1998, p. 35-50, p. 49. 24
9
§2. DE BEJEGENINGSMETHODE. A. SCHEMA VAN DIALOGISCHE BEJEGENINGEN. “Niets is heilzamer dan een wederkerige bejegening”27. Kom Jij op mij toe en erken ik jouw toekomen door mij naar jou toe te wenden, reik Jij mij de hand en neem ik jouw hand aan, dan proef ik in mezelf hoe Jij mij nu raakt. En dan bepaal ik hoe ik op een bij ons passende wijze jouw handdruk met een handdruk en een glimlach beantwoord. Mijn blik tast of Jij de druk van mijn hand en mijn glimlach merkt. Het 28 doet mij goed te zien dat Jij mijn antwoord op jouw begroeting waardeert .
Zoals te zien in de figuur, vormt dit verhaal van ontmoeting een afgeronde gebeurtenis. Een ontmoeting begint met het feit dat Jij er al bent (anders kan Ik jou niet ontmoeten). Met de keuze om mij al dan niet naar jou toe te wenden begint de bejegeningskringloop. Jouw 'er-zijn' gaat dus als gegeven aan de bejegening vooraf. Bejegening is een keuze die begint met mij als Ik op jou te betrekken: een horizontale pijl van links naar rechts (>'M'). En dan verloopt de kringloop van Jij, met de wijzer van de klok mee, van buitenring naar antwoordende binnenring, kwadrant na kwadrant.
Ik wend mij naar jou toe. Mijn toewending zet jouw zelfexpressie in gang, die vervolgens vraagt om mijn erkenning. Jouw beïnvloeding roept mijn toegankelijkheid 27 28
Dit is de ondertiteling van Deel 2 in Omgaan, p. 71-132. Het schema staat op p. 115. Illustratie Riemslagh.
10 op. Dat proef Ik na in mijn hart, van waaruit Ik een optie neem om door middel van mijn zelfexpressie jouw erkenning te vragen. En Ik kan jou daadwerkelijk beïnvloeden voor zover Jij toegankelijk bent. Mijn effectbesef nodigt jou uit feedback te geven (de horizontale lijn van Jij naar Ik: <'E’'). De dieptestructuur van dit gebeuren29 blijkt een sleutel te zijn voor alle menselijk omgaan met de dingen, met de innerlijke leefwereld, met het lichaam, met de sociale werkelijkheid en met de transcendente dimensie30. In het letterwoord METHODE zet Cuvelier zeven bakens uit bij even zoveel momenten in de bejegening. M Mij op jou als Medemens betrekken E Eerst Empathisch jouw zelfexpressie Erkennen T Toegankelijk zijn voor jouw beïnvloeding H De Hoedanigheid van mijn reactiemotief afwegen in het Hart O Openhartige zelfexpressie Ontlokt erkenning D Daadwerkelijke beïnvloeding ontlokt jouw toegankelijkheid 31 E’ Mijn Effectbesef ontlokt jouw feedback
In wat volgt worden deze momenten uitgediept. Na de beschrijving daarvan zoek ik naar een mogelijke ethische kwaliteit van ieder moment. B. DE BEJEGENINGSMETHODE ONDER DE LOEP. Zoals eerder aangehaald ga Jij aan de bejegening vooraf. Jij bent er, jouw aanwezigheid dringt zich aan mij op. Ik kan kiezen hoe ik met jou omga32. Ik kan ervoor kiezen om jou tot jouw recht te laten komen. Zoals zal blijken, kies ik dan voor bejegening. 1. Op jou als Medemens betrokken geraken. ( M ) -in de figuur: horizontale pijl van links naar rechts-
IK
JIJ 'M'
In dit eerste punt beschrijf ik de moeite die mensen hebben om zich blijvend op elkaar te betrekken. Wanneer mensen met elkaar omgaan, zijn immers verbindende en ontbindende krachten werkzaam. Verbondenheid kan beschouwd worden als een proces van voortdurende investering om te pogen door constructieve krachten de aftakeling tegen te gaan. Volgens Cuvelier ontrolt iedere relatie zich herhaaldelijk als een drama in zes
29
In de inleiding van Omgaan, De dieptestructuur van een verhaal, p. 7-15, toont Cuvelier hoe deze structuur ontstaat bij de eerste kindervaringen aan de moederborst. 30 Het boek Omgaan werkt deze dieptestructuur uit in verschillende hoofdstukken. Achtereenvolgens beschrijft Cuvelier de verschillende realiteiten. Ik beperk mij tot het omgaan met medemensen. 31 Inhoudsopgave Omgaan, p. 5. 32 Het eerste axioma van Watzlawick stelt dat het onmogelijk is om niet te communiceren. Alle gedrag is communicatie. PAUL WATZLAWICK, De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie, Deventer, Van Loghum Slaterus, 1975, p. 42-45.
11 bedrijven33. Uiteindelijk komt het er op aan op de ander betrokken te geraken en te blijven. 'Mezelf op jou betrekken' is slechts het begin van de bejegeningskringloop. 1.1. Eenheid, eensgezindheid en eenvormigheid. Verbinding tussen mensen komt tot stand op basis van resonantie. Twee mensen herkennen zich in elkaar. In de één weerklinkt wat die aan de ander ervaart. Het is de eigen gemoedsbeweging die aanzet om zich op een ander te betrekken. In die zin speelt de eerste beleefde eenheid zich helemaal af in twee Ikken. De ander als ander is nog buiten beeld. Dit stadium is uit haar aard Ik-gecentreerd. Eenheid roept ook diepmenselijke oerverlangens op34. Om de eenheid vol te houden, plooit men zichzelf naar de ander of poogt men de ander naar het innerlijke beeld te vormen. Wie deze eenheid wil vasthouden verliest zichzelf dus door aanpassing of dwang. Om trouw te zijn aan de relatie zal men trouw moeten zijn aan zichzelf. Er is geen andere weg dan de confrontatie met de verschillen. 1.2. Lastige verschillen doen lijden. Verschillen ontnuchteren. Of men ze nu geïrriteerd benadert dan wel in verwondering, verschillen confronteren met de onherleidbaarheid van de ander. Vanuit de eerdere beleving van eenheid valt de ander tegen. Blijft men geïrriteerd, dan krijgt de ander kwaadwilligheid toegeschoven. Hoe meer men tegenstellingen bestrijdt, hoe meer ze toenemen. Gaat men de confrontatie uit de weg, dan vervlakt de relatie. Blijft men de eigen wijze van zijn als norm hanteren, dan zal men de ander proberen te veranderen. Aanvaardt men het anders-zijn van de ander, dan wekken verschillen verwondering en nieuwe aandacht. 1.3. Kolonisatie en inpalming van andermans terrein. Beiden beroepen zich op de eigen beleving van de ander. ‘Jij bent zoals ik jou zie.’ De ander wordt gereduceerd, geëtiketteerd en naar een ‘beter’ beeld geplooid. Dit heeft men nodig om de relatie naar de eigen perceptie te kneden. Maar wanneer men zich als betweter opstelt35, is men blind voor de meerwaarde die men zichzelf toekent en voor hoe men de ander tot mindere maakt. Er wordt gevochten voor het grote gelijk. In wie de vernederingen slikken, wordt stilaan maar zeker de terrorist wakker. Vernedering roept immers woede en onmacht op tegenover de dominante tegenstander. Dat kan heel onverwacht onaangenaam zijn. Wanneer de machtsstrijd duurt, wordt de welwillendheid ondermijnd. Zo worden mensen karikaturen van zichzelf en voor mekaar. Alleen door autonomie te verwerven 33
Verbondenheid, Zevende besef. Spanningen tussen JIJ en IK binnen vaste relaties, p. 87-101. Ik neem de titels over en vat samen. 34 NANCY CHODOROW, Waarom vrouwen moederen. Psychoanalyse en de maatschappelijke verschillen tussen vrouwen en mannen, Amsterdam, Feministische Uitgeverij Sara, 1980, geeft een psychoanalytische kijk op dit oerverlangen. Zij maakt de ontwikkeling van vrouwen én mannen op respectvolle wijze begrijpelijk. 35 In Bejegening, p. 88-89 wordt onder art. 24 het volgende gesteld “De beïnvloeding wordt overmacht wanneer men de partner manipuleert door het stellen van zogenaamde algemeen geldende wetten. … Dit metabeheer kan heel lang en heel nefast op de relatie inwerken. Men kan er pas onderuit nadat de ongelijkwaardigheid die eraan ten grondslag ligt, ontmaskerd wordt”.
12 en zich weer af te stemmen op elkaar, krijgt de relatie groeikansen. 1.4. Afweer, afzondering en autonomie. Wanneer Ik gekwetst word door het negatieve beeld dat de ander van mij vormt, ga Ik in het verweer. Om mezelf te beschermen, wordt afstand gecreëerd. Ontgoocheling, woede en verdriet wisselen af. Mannen vluchten, vrouwen bijten zich vast36. Door de vereenzaming die hiervan het gevolg is, plooit ieder op zichzelf terug. De confrontatie met de ander leidt tot confrontatie met zichzelf. Er wordt contact gezocht met de eigen bodem. Hoewel dit in eerste instantie een manier is om te overleven, wordt het nadien een doel op zich. Eerlijk omgaan met zichzelf is immers een vreugde. Uiteindelijk wil men trouw blijven aan de ander, op voorwaarde dat men trouw kan zijn aan zichzelf. Dit is de grond van een nieuwe afstemming. 1.5. Afstemming op elkaars andersheid. Deemoed en mededogen met zichzelf en met de ander bewegen tot een nieuwe afstemming op elkaar. De ander is, mag en kan anders zijn. Nu kan de ander zichzelf zijn in zijn/haar diepste wezen. De Ik-focus wordt getransformeerd in een Jij-focus. Gelouterd én gesterkt door de strijd kan men zichzelf blijven, ook in tegenspraak met de ander. Beider belangen worden onderkend en wederzijds behartigd. Het gedrag wordt afgestemd op de ander. 1.6. Reële intimiteit in de relatie. Het onderscheid tussen Ik en Jij wordt op zich waardevol. Het eigen wezen van de ander is juist merkbaar in zijn/haar anders-zijn. Waarachtigheid wordt belangrijker dan eenheid. Daardoor ontstaat een warme intimiteit die ruimte biedt aan beiden. Trouw aan de ander in trouw aan zichzelf vormt de ziel van een relatie. Dit dramascenario wordt meermaals gedraaid. Wie het ten diepste heeft doorlopen, weet waar de valkuilen liggen en kent de uitwegen. De weg is evenwel telkens opnieuw te gaan. Of onze bejegeningsgeschiedenis niet langer is dan een kort gesprek, of dat ze vele huwelijksjaren omvat, zij zal altijd doorheen een crisis gaan. Elk verhaal heeft een dramatisch verloop. Zo zit het leven nu eenmaal in mekaar. In de relatie tot jou ben ik tot het inzicht gekomen dat er geen groei mogelijk is zonder dat we in onze betrokkenheid ook op wezenlijke verschillen en tegenstellingen stoten. De levenskunst bestaat er in om tezamen de crisis te ervaren als het appèl op een onvermijdelijke 37 transformatie naar een bejegening van een hoger niveau.
Ook in formele relaties draait dit scenario. Deze gang van zaken verduidelijkt de moeilijkheden die zich kunnen voordoen bij het uitbouwen van een gezamenlijk project. 36
Verbondenheid, p. 95. Mannen hebben meer neurofysiologische stress dan vrouwen. Dat kan hun vluchtgedrag -om de stress te ontwijken- verklaren. Vrouwen kunnen pijn en verdriet makkelijker in het bewustzijn toelaten. Zij willen de ruzie niet het laatste woord geven en stormen de man achterna, wat verder vluchtgedrag veroorzaakt. 37 Omgaan, p. 76.
13 Door de ander als eigen-aardige medemens te bejegenen wordt een project vruchtbaar, zowel voor de personen als wat de zaak betreft. De ethische kwaliteit in ‘mezelf op jou als medemens betrekken’ zit in het erkennen van de onvervreemdbare eigenheid van de ander, 'zoals die is'. Telkens opnieuw is er aandacht nodig om zich op de ander áls ander te betrekken. Dit is het uitgangspunt. Dat dit geenszins evident is, blijkt uit het geschetste scenario. 2. Eerst Empathisch jouw zelfexpressie Erkennen ( E )38. -in de figuur: eerste kwadraat van de bejegeningskringloop: rechts onderaan-
Bejegening start met luisterbereidheid. Daarvoor moet men zichzelf tussen haakjes zetten en in zichzelf de bereidheid vinden om ruimte te maken voor de ander zoals die zich voordoet. Er is een veilig klimaat nodig dat ruimte biedt aan beiden. Is de bereidheid ontwikkeld, dan gaat het erom juist waar te nemen. De waarachtigheid van jouw wereld voor jou, moet als waar en voor jou geldend opgenomen worden. Daarbij wordt gelet op alle communicatiekanalen, de coherentie van het verhaal, de stemintonatie, mimiek en gebaren. Luisteren gebeurt altijd selectief. De aandacht kan gericht zijn op het gemoedsleven, de ideologie, de relatie, het werk, belangstellingsvelden, problemen, ... . Daarom is het belangrijk bewust te zijn van de eigen voorkeur in aandachtsveld. Bewustzijn van de eigen focus, maakt uitbreiding van de aandacht mogelijk. Wanneer men vol verwondering kan ingaan op wat de ander zegt, komt deze als nieuw in het gesprek te voorschijn. Door empathie kan men de ander als vanuit zijn/haar eigen vel horen. Dan probeert men zich mentaal en psychisch te verplaatsen in de leefwereld van de ander. Vanuit deze luisterende, respectvolle, invoelende erkenning wordt aan de ander de eer bewezen zichzelf te mogen zijn. Om de ander als mysterie op generlei wijze te koloniseren, is het nodig het gehoorde al parafraserend terug te geven. Dan kan de ander toetsen en bijstellen. Op oudejaarsavond hebben wij weer zoals elk jaar onze dagboeken uitgewisseld. Het voorjaar was verschrikkelijk, voor jou en voor mij. Toen jij huilde: ‘Moeder, geen meisjes meer’ had ik begrepen dat jij na de vorige zes, nu geen dochters meer wilde. Maar dat klopt dus niet, zoals je gisteren zei. Dacht je dan dat ik jou in mijn hart zou verwijten dat je mij geen zonen meer baarde? Dat ik het je weerom niet zou durven zeggen, en dat dit dan onze relatie voorgoed naar de duivel zou helpen? Ook dit klopt niet. Je zei: “Ach neen. Ik voelde me als vrouw door jou dusdanig in de steek gelaten dat ik zoiets geen 38
Deze paragraaf is gebaseerd op het gelijknamig hoofdstuk 2 in Omgaan, p. 77-84. In Bejegening, p. 25-47 wordt dit samengevat in 8 artikels: “JIJ: dak boven mijn kiemende mogelijkheden; Jij alleen weet wat Jij beleeft; Leeg worden van eigen verzinsels; Aandachtig waarnemen wie Jij bent; Me inleven in jouw wereld; Toetsen of mijn erkenning klopt; Gelukkig zijn met hoe Jij bent; Begrijpen is niet gelijk aan instemmen.” Ieder artikel is geïllustreerd met dagboekfragmenten van een echtpaar.
14 andere vrouw meer wou aandoen. Jongens is een beter lot beschoren. Het kind onder mijn hart vereenzelvigde ik al te zeer met mijn eigen nood. Ik wilde zélf niet meer leven. Geen enkele vrouw mocht in mij leven. Ik wou geen enkele vrouw nog de wereld 39 insturen”. 1 januari 1786
Empathisch erkennen wat de ander zegt is echter geen instemming. Immers, hoe beter de ander in beeld komt, hoe scherper de verschillen aangevoeld worden. De ander in zichzelf erkennen en liefhebben horen samen. Begrip voor het zó-zijn van de ander en aanvaarding daarvan leiden tot liefde-voor-de-ander-zoals-die-is. De ethische kwaliteit zit in de erkenning. Actief bij de ander erkennen wat die zegt, wat hem/haar beweegt, wie hzij is, drukt kwaliteit uit. In de erkenning wordt de ander aan zichzelf teruggegeven als eigen-Ik. Op die wijze krijgt hzij bestaansrecht. Door zijn/haar zelfexpressie wordt hzij zichtbaar zodat het uitziften van 'de waarheid tussen Jou en mij' in de dialoog van start kan gaan. 3. Toegankelijk zijn voor jouw beïnvloeding. ( T ) -in de figuur: tweede kwadrant van de bejegeningskringloop: links onderaan-
Was men in de erkenning helemaal luisterend bij de ander, nu kan de innerlijke beschikbaarheid open gaan. Is men toegankelijk voor de indrukken die de ander maakt, dan wordt men gewaar hoe men door andermans invloed beïndrukt wordt. Dankzij het bewustzijn kan men zijn toegankelijkheid regelen. Men kan beslissen zich nu niet toegankelijk op te stellen. Dan blijft men als erkennende toeschouwer buiten staan. Toegankelijk zijn vraagt dus een beslissing. Gewaarwordingen worden pas volop bewust wanneer ze integreerbaar zijn. Het is dus mogelijk om de zelfexpressie van iemand te erkennen zonder zich toegankelijk te tonen voor de gewaarwordingen die dat in zich teweegbrengt. Dan gaat de bejegeningskringloop niet door. Bijvoorbeeld ik toon mij ontoegankelijk bij een seksistische grap. Ik hoor ze, ik kan zelfs erkennen wat de ander doet, maar lach niet of lach groen.
Een onzekere interne huishouding kan minder opnemen dan een gestel met veerkracht. In een opgeruimd gemoed is ruimte om zelfs erg confronterende en belastende gewaarwordingen te verwerken. Een ander binnenlaten versterkt de innerlijke mens. Hierdoor krijgt hzij energie en kan hzij groeien. De toegankelijkheid die men biedt, stimuleert de ander zichzelf nog meer uit te drukken. Daardoor geeft andermans beïnvloeding het Ik bestaansgrond.
39
Bejegening, p. 40-41. Dagboek van de man.
15 Onze eigenheid ontwikkelt zich doordat wij door anderen veranderd worden tot onszelf. Tekenend daarvoor is dat wij van de ander onze eigennaam kregen. De ander roept ons op om tegenwoordig te zijn in een gezamenlijke wereld. De ander geeft ons een gelaat. Hij heeft in ons een gezicht ontdekt, en daarom richt hij zich tot ons. Door mij te beïnvloeden geef jij aan dat ik voor jou besta. Voor jou ben ik iemand die je aanspreekt als een jij. Mijn bestaan hangt grotendeels af van mijn beïnvloedbaarheid. Door het krijgen van mijn eigennaam wordt mij als mens een plek verleend tussen andere 40 mensen, een plek die niemand anders kan innemen.
De tegenwoordigheid en invloed van de ander geeft aan de persoon een eigen grond om op te staan. Zo wordt vertrouwen gewekt in de ander, in anderen, in het bestaan. De ethische kwaliteit van de toegankelijkheid is gelegen in het behoeden en bevorderen van het goede. Ik ben er verantwoordelijk voor om datgene wat het goede in mij belast en vernietigt, niet toe te laten. Kan Ik echter het licht op groen zetten voor het goede van de ander, dan breidt het goede zich uit, in mij én in de ander. 4. De Hoedanigheid van mijn reactiemotief afwegen in het Hart. ( H ) -in de figuur: het linker cirkeltje: het Ik in zichzelf'H'
“Kan ik mezelf de tijd geven voor reflectie, dan sijpelen de opgedane waarnemingen en gewaarwordingen door tot het innerlijke integratieIK orgaan dat wij het hart hebben genoemd”41. Het hart verwerkt wat men meemaakt. Hier wordt geproefd, gekeurd, nagevoeld. De reactieneiging op de beïnvloeding wordt naar waarde geschat. Bepalen verdoken motieven de beoordeling van de ondergane invloed? Wordt het nú bepaald door oude verhalen en oude pijn die nog onbestemd ligt opgeslagen? Het hart weegt de motieven voor de toekomstige handeling. Hier krijgt een mens voeling met wat aan en in hem/haar gebeurt én weerklinkt het appèl om een ethisch goed mens te zijn42. De intuïtie ‘weet’ het al, zonder woorden. Hier woont het Ik, afgezonderd en in alle eenzaamheid. De ander kan mijn hart niet peilen. Zonder communicatie blijven innerlijke afwegingen buiten beeld. Het zelf woont alleen, in een huis waarvan alleen hij de sleutels heeft. Allemaal mooi en wel, tot er een crisis komt. ... als het er stormachtiger aan toegaat slaat het hart tilt. Dan ben ik in mijn hart angstig, of onvrij, zonder ruimte. Ik raak mezelf kwijt. Ik kan het motief niet laten bezinken. Het gevaar is niet denkbeeldig dat ik in dergelijke geestestoestand ofwel teruggrijp naar zuiver rationele overwegingen, ofwel 43 terugval op louter emotionele reacties. 40
Omgaan, p. 91. Ibidem, p. 93. 42 ROGER BURGGRAEVE, Zinvol seksueel leven onderweg. Concrete probleemvelden en belevingswijzen: een dynamisch-ethische benadering in christelijk perspectief, Leuven/Amersfoort, Acco, 1992, p. 23 formuleert de 'hart-optie': "Als zodanig is de fundamentele gezindheid om een ethisch goed mens te zijn de fundamentele optie in haar permanent aspect". 43 'Omgaan, p. 95. 41
16
Is het hart vertroebeld, dan kan Ik niet helder afwegen. Ik kan mezelf terugvinden door stil te staan bij wat mij uit mijn evenwicht bracht. Door de huidige (over)gevoeligheid te verbinden met mijn levensverhaal en de mogelijke pijn die daarin verborgen zit, kan Ik nagaan wat zich hier-en-nu afspeelt44. Het huidige contact met de ander kan mijn verlangen naar autonomie en zelfbeheer sterken. Deze krachten geven immers impulsen om met de fataliteit van het leven te breken en het leven in eigen beheer te nemen. Vandaar dat het belangrijk is om een helende weg te gaan, zoniet blijft men blind (af)reageren. Dan ziet men de persoon waarmee men nu contact heeft doorheen een waas die getekend is door (oude) pijn. Ondanks het feit dat men gemakkelijk vervalt in blindheid huist in elk hart het verlangen en de kracht om als Ik waardig tegenover een Jij te staan. Door deze waardigheid na te streven is men trouw aan zichzelf. De emancipatie van het Ik betekent dat ik mij losmaak van de existentiële geborgenheid die anderen mij bieden. Ik besef dat niemand in mijn plaats mijn Ik-zijn kan funderen. Het Jij heeft mijn geloof in het eigen zijn gewekt. Maar Jij kan het niet wáár maken. Enkel Ik-zelf kan mijn eigen autonomie verwerkelijken. ... Bij dit zelfstandig worden beleef ik meteen de eerste grote confrontatie: tegenover Jij staat nu een Ik. Een riskante onderneming. Ben Ik sterk genoeg om mezelf te funderen en te staan tegenover een andere autonomie? Gaat dit Jij zich niet wreken? Het vereist psychisch sterke benen om te zeggen: Jij bent Jij, ik ben Ik. wij zijn onderling 45 verscheiden. In ons tweezaam-zijn is ieder eenzaam.
'Het Ik in zichzelf' is de kering in de bejegening. Hier keert de instroom naar een uitstroom. Het hart proeft jouw zelfexpressie en jouw beïnvloeding en gaat na hoe Ik mezelf nu naar jou zal uitdrukken. Zo keert de stroom van binnenwaarts naar buitenwaarts. Vanaf nu wordt de bejegening gestuurd door het Ik naar de ander toe46. De ethische kwaliteit van het afwegen in het hart situeert zich in ‘de onderscheiding der geesten’. Reageer Ik op jou vanuit oude pijn, vanuit 'van horen zeggen' of herinneringen, dan wordt Jij hier-nu geen recht gedaan. Het ethisch moment is de bewustwording van het onderscheid tussen reeds aanwezige gegevens en Jij-hier-nu. Hier raken we aan de onvervreemdbare ander van wie een appèl uitgaat om hem/haar hier-nu het recht op een eigen bestaan te geven. 5. Openhartige zelfexpressie Ontlokt erkenning. ( O ) 44
‘Past Reality Integration Therapy’ biedt een methode om in het hart onderscheid te maken tussen oude en nieuwe realiteit. Zie daarvoor INGEBORG BOSCH, ‘De herontdekking van het ware zelf’, Houten, Van 3 Holkema & Warendorf, 2000, 2002. Het referaat dat ik hield op 7 maart 2003 voor de 'werkgroep vrouwenkracht' is op het boek van Bosch geïnspireerd. Ik vertelde drie verhalen: het verhaal van het verlangende kind, het verhaal van de mens die zich verweert en het verhaal van de helende mens. Naar dit verwerkingsproces 'in het hart' verwijs ik. 45 Bejegening, p. 60-61. 46 In christelijke termen is het hart de plaats van de ommekeer, de bekering. Vanuit de bejegening kan dat verstaan worden als: Jou helemaal toelaten én tegelijk zelf helemaal bestaan waarna Ik mezelf omkeer naar jou toe.
17 -derde kwadrant van de bejegeningskringloop: links boven-
Wat bij de beïnvloeding waargenomen werd, werd in het hart gewogen. Dat moet nu de verstandelijke doorgang passeren. Meerdere opties dienen zich aan. Het verstand onderzoekt deze opties op hun haalbaarheid en op de voorziene baten en kosten. Nu druk Ik deze optie uit. Hoe duidelijker deze antwoordende zelfexpressie, hoe meer luisterbereidheid dit ontlokt bij de ander. En dit beantwoordt bij mij aan een fundamenteel menselijk verlangen, namelijk om gezien, gehoord, gerespecteerd en erkend te worden. Ik heb er dus groot belang bij om wat gevoeld en gedacht is onder woorden te brengen, in een ik-boodschap. Echt zichzelf uitdrukken wil zeggen: zijn bericht in de schoot van de ander leggen en daaromtrent de consequenties durven nemen. Pas dan sta ik achter wat ik zeg. ... De zorg om het produceren van ik-boodschappen reikt verder. Vaak zeggen wij: ‘Jij irriteert me, Jij bezorgt mij last, Jij verveelt me.’ Het is meestal juister om te zeggen dat Ik me irriteer, dat Ik last krijg of dat Ik me verveel terwijl Ik jou aanhoor. Een spreker kan op hetzelfde ogenblik de enen boeien en de anderen ergeren. Boeit of ergert Hij mij? Of raak Ik geboeid of geërgerd? Niemand kan me kwalijk nemen dat ik uitdruk wat Ik 47 voel. Maar wij krijgen vlug ruzie als ik zeg dat Jij mij al dat akelig gevoel bezorgt.
Een “ja” als antwoord is snel gegeven. Deze "ja" vervult echter het verlangen om gezien en gehoord te worden niet. De enige weg om te weten te komen of Ik datgene wat Jij hebt ingebracht ook echt heb begrepen door dit na te proeven in mijn hart, is te toetsen. Klopt de toetsing niet, dan kan Ik mijn zelfexpressie bijstellen. Al te vaak wordt de oudkinderlijke illusie gekoesterd dat de ander wel begrijpt wat in mij omgaat. En bijgevolg maakt men de vergissing dat Ik ook wel begrijp wat in jou omgaat. Tot de kwaliteiten van de zelfexpressie hoort de eenduidigheid van de boodschap. Vragen die vermengd zijn met kritiek, afhankelijkheid onder het mom van bezorgdheid, stilzwijgendheid als chantage bij niet gevolgde eisen... zoveel dubbele en dubbelzinnige berichten die het de ontvanger moeilijk maken om ze in hun juiste draagwijdte waar te nemen. ... Een vraag zij een vraag, een kritiek kritiek, een bevel een duidelijke richtlijn. Het door elkaar vermengen van diverse relatiewijzen is een strategie om te proberen om de communicatie te verduisteren en om bij de zelfexpressie onszelf te verbergen. Bij tweeof meervoudige boodschappen of boodschappen met twee- of driedubbele bodems valt 48 het de partner moeilijk om de ad hoc registers te trekken en juist begrip te verwerven.
Er is dus een zekere assertiviteit en spontaneïteit vereist om zichzelf eenduidig uit te drukken. En er is kracht nodig om de boodschap in haar geheel te laten bestaan en ze 47
Ibidem p. 76-77. Bejegening, p. 76 verwijst hier naar ‘Axen'. In het volgende hoofdstuk ga ik de verschillende relatiewijzen na.
48
18 niet aan te passen of ze halfweg in te trekken49. Hoe duidelijker iemands zelfexpressie hoe meer transparant hzij mij voorkomt. Het is heel belangrijk dat Ik in mijn zelfexpressie aansluit bij jouw zelfexpressie en jouw beïnvloeding. Heel wat gesprekken beperken zich tot wederkerige zelfexpressies waarbij niet verder gereikt wordt dan het uitwisselen van wat in zichzelf leeft. Een dialoog ontstaat pas wanneer een zelfexpressie uitgaat naar de ander met het oog op beïnvloeding. De overgang is merkbaar, de oorspronkelijke ik-boodschap wordt aangevuld met een Jij-boodschap. Merk het verschil in de volgende dialogen. Jij: “Ik ben moe.” Ik: “Dat valt mij nogal mee. Ik ben nog niet zo moe.” ... of Jij: "Ik ben moe. Hoe is dat voor jou dat ik nu al moe ben?” Ik: “Om eerlijk te zijn, dat valt mij tegen. Ik had graag nog één en ander gaan bekijken. Denk je dat je dat nog 50 kan opbrengen?” ... De ethische kwaliteit van de zelfexpressie schuilt in de uitdrukking van het verlangen om erkend te worden. Ik ben immers een onvervreemdbaar uniek iemand die hier en nu te respecteren is. Door mijn zelfexpressie doe Ik appèl op jouw erkenning. Als dusdanig ben Ik een te erkennen ander voor jou. Waartoe zou Ik anders mezelf uitdrukken, dan om erkend te worden in mijn eigen wijze van zijn en mijn recht om op jou te reageren? De kwaliteit van mijn zelfexpressie zit zowel in mijn Jij-betrokkenheid Ik ga in op wat Jij hebt uitgedrukt, hoe Jij mij beïnvloedt en hoe Ik dat naproef - als in mijn optie voor jouw aangezicht te bestaan - en als dusdanig naar jouw erkenning te verlangen -. In deze zelfexpressie doe Ik zowel Jou als mezelf gestand. 6. Daadwerkelijke beïnvloeding ontlokt jouw toegankelijkheid. ( D ) -in de figuur: vierde kwadrant van de bejegeningskringloop: rechts boven-
Feitelijk ‘doen’, daar draait het in de bejegening om. Eerst uit Ik mezelf, vervolgens leg Ik deze optie ter beïnvloeding aan Jou voor. Tussen zelfexpressie en beïnvloeding staat de deur van het wilsbesluit. Het hart heeft gevoeld wat goed is, het verstand heeft voor een uitvoeringsbesluit geopteerd, nu is het aan de wil om de optie daadwerkelijk vorm te geven. Of dit nu in een handeling vorm gegeven wordt of in een communicatieve toespraak, in beide gevallen is de daadkrachtige beïnvloeding van Jou datgene wat Ik beoog. Strikt genomen is elke beïnvloeding slechts een poging tot beïnvloeding. Ik probeer bij jou iets teweeg te brengen: een beleving, een overtuiging, een gedraging. ... Pas wanneer dit signaal bij jou de door mij bedoelde interpretatie oproept, kan ik zeggen dat zijn betekenis bij jou ‘over komt’.
49 50
Inhoudelijk wordt dit uitgewerkt in het volgende hoofdstuk. Illustratie M. Riemslagh
19 Zoals in het symbolisch interactionisme wordt gesteld, is beïnvloeding een symbolische 51 activiteit.
Het effect van het handelen heeft men dus niet onder controle. Het is namelijk niet omdat men invloed uitoefent, dat men invloed heeft. Aangezien Jij noch kan weten vanuit welke intenties Ik handel, noch wat het doel van mijn handeling is, zijn er onderschriften nodig. Vanuit de zorg voor het effect kan diegene die beïnvloedt zijn/haar bedoeling toelichten. Hzij kan ook nagaan hoe hzij overkwam door feedback te vragen over datgene wat er door zijn/haar handeling bij de ander gebeurt. Daardoor kan menig misverstand en ruzie als gevolg van niet-nagestreefde invloed vermeden worden. Jij kan ook spontaan reageren en als dusdanig vorm geven aan je toegankelijkheid. Jij kan zelfs een gebruiksaanwijzing voor beïnvloeding geven. Bvb. “Ik heb niet graag dat je mij lijfelijk aanraakt. Dat verwart mij. Wil je het gewoon bij woorden houden?” Op die manier geef Jij uitdrukking aan je toegankelijkheid - en gaat de bejegeningskringloop verder -. De ethische kwaliteit van de beïnvloeding situeert zich in het actief ruimte maken voor de reactie van de ander. Beïnvloeding is ethisch correct in de mate dat ze voor de ander ruimte schept om te reageren zoals die zelf wil. Wil Ik Jou recht doen, dan wil Ik weten hoe Ik bij jou toekom. Dat is dus een actie van mij uit. De invloed die Ik uitoefen ‘gaat mij immers aan’. Of ik nu vriendelijk of boos, behoeftig of bezorgd, vragend of gevend naar jou ga, mijn beïnvloeding is ethisch wanneer ik jou recht op antwoord geef. Bij het bejegenen kan ik erop bedacht zijn voor jou de ruimte te laten, beter nog: voor jou de ruimte te scheppen om naar eigen keuze op mijn beïnvloeding te reageren. Dit zal in hoge mate de deugdelijkheid van onze relatie bevorderen. Als ik verlang van anderen de vrijheid te krijgen om naar eigen keuze te handelen, dan moet ik ook anderen de vrijheid geven om vanuit hún eigen vrije keuze op mij te reageren. ... Naarmate mijn beïnvloeding verder doorstroomt in een appèl op en een erkenning van andermans reactie, ontstaat in onze relatie een deugdzame wisselwerking. De ethiek van de menselijke omgang is gebaseerd op het beginsel dat alles wat de menselijke wisselwerking in stand houdt en 52 verder ontwikkelt, goed is voor deze wisselwerking.
Men heeft er belang bij dat een ander de invloed die men beoogt kan erkennen en aannemen, dat de ander beïnvloed wordt. Het Ik kan maar mens zijn mét de ander in zoverre de wisselwerking een wederzijdse erkenning van elkaars eigenheid biedt én beiden zich daardoor op elkaar betrekken53. 51
Omgaan, p. 103-104 verwijst hier naar CHRISTINE DUPONT, Kijken door de ogen van een ander, Tijdschrift voor Relatie-ontwikkeling 35 (1988). 52 Bejegening, p. 84-85. 53 Ibidem p. 91-93. Art. 25 ‘De beïnvloeding is deugdelijk naarmate ze niet uit eigen behoefte maar uit verlangen naar de ander geboren wordt.’ De eigen behoeften zetten de ander onder druk. De ander is onder druk minder bereid om aan de eisen te voldoen. Kan de behoefte zich bevrijden van de claim op de ander, dan mag de behoefte als verlangen bestaan. Wat gelukkig maakt, is het onverplichte, vrije antwoord van de ander.
20 7. Mijn Effectbesef ontlokt jouw feedback. ( E’ ) -horizontale pijl van rechts naar links'E''
IK
JIJ
Ook het effect van het handelen valt onder de ethische reflectie. In hoever ben Ik toegankelijk voor het effect van mijn handelen? Niet alleen ruimte scheppen voor de eigen reactie van de ander is belangrijk. Het is evenzeer van belang om luisterbereid het effect van mijn handelen te erkennen en mij vervolgens weer toegankelijk te stellen voor wat Jij daarover meedeelt (jouw zelfexpressie). Zo gaat de bejegeningskringloop verder tot er een moment van afronding bereikt is. Er zijn twee momenten van effectbesef. Iedere doorlopen bejegeningsronde evalueert de ander in zichzelf het effect van de ondergane beïnvloeding door te proeven met zijn/haar hart. Hier spreken we van klein effectbesef. Door het effect in te schatten en bespreekbaar te maken kan de beïnvloeding bijgesteld of herhaald worden. En de interactie gaat verder. Een tweede evaluatie gebeurt nadat de bejegeningskringloop een aantal keren doorlopen is, op het einde van de wisselwerking. Dan overschouwt men de wijze waarop men met elkaar omging. Het hele bejegeningsgebeuren wordt nageproefd en geëvalueerd. Een erkennende, aanvaardende persoon (E) komt er soms niet toe om ruimte te creëren voor zichzelf (H), om zichzelf uit te drukken (O), en om anderen efficiënt te durven beïnvloeden (D). Een expansieve, expressieve persoon (O) heeft soms weinig empathisch invoelingsvermogen (E) en geen effectbesef (E’). Bij de adequate tussenmenselijke omgang mag er dus geen enkel van deze momenten geheel ontbreken. ... Bij een inadequate bejegening komen er hiaten of onderbrekingen tussen de elkaar opvolgende elementen. Enkele voorbeelden kunnen dit illustreren: Een hiaat na de erkenning (E): “Ik begrijp je // maar laat dat niet aan mijn hart komen.” Een hiaat na de toegankelijkheid (T): “Ik beleef daar heel wat aan // maar wil daar verder niet op ingaan.” Een hiaat na de zelfexpressie (O): “Ik lucht mijn hart // maar dat mag jou niet beïnvloeden.” Een hiaat na de beïnvloeding (D): “Ik doe jou wat aan // maar hoe zich dat bij jou uitwerkt is jouw probleem.” Een hiaat na het effectbesef (E’): “Ik zie wel hoe ik jou geraakt heb // maar ik ben er niet aan toe om me dat aan te trekken.” 54 Bij zulke hiaten kan de kringloop niet verder doorstromen en blokkeert de bejegening.
Er zit dus een logische volgorde in de bejegening. En ieder moment is van belang voor het geheel. Tegelijk zijn alle momenten haast simultaan aanwezig. 54
Omgaan, p. 112.
21 Als mensen elkaar recht willen doen, dan vraagt dat alertheid gedurende het hele gebeuren. Ieder bejegeningsmoment kan de ander zichzelf vinden en/of Ik kan meer mezelf worden. “Zoals het zilver bij het ver-zilveren wordt overgedragen, zo wordt het anders-zijn bij het veranderen overgedragen van de ene naar de andere. Door een wederzijdse bejegening ver-anderen wij, én jou én mezelf. Ik deel jou mijn anderszijn mee én ik neem jouw anderszijn in mij op. Door een dergelijke wederzijdsheid ver-zelven wij ook: ik geef jou je zelfzijn én ik krijg van jou mijn zelfzijn. Wij ver-binden ons met elkaar door 55 de band van trouw aan onszelf” .
Ethisch naproeven van het effect gebeurt door stil te staan van hart tot hart. Ben Ik zelf recht gedaan? Heb Ik het goede in Jou behoed en bevorderd? Iedere gesprekspartner moet dit zelf naproeven en er moet de mogelijkheid zijn om dit mee te delen. In het naproeven van het hele gebeuren kunnen momenten waarop de ander geen kans kreeg vanuit zichzelf te reageren en momenten van pijn om het goede dat verdwaalde, terug opgehaald worden. Was het goed, dan is dat zichtbaar in de ogen en voelbaar in de warmte en de genegenheid tussen beiden. C. DESTRUCTIEVE BEJEGENING. Het beschrijven van de bejegeningskringloop en de ethische reflectie op de momenten van bejegening maken ons alert voor wat er allemaal fout kan lopen. Cuvelier heeft ook de bejegeningspathologie aan de hand van zijn basisschema in kaart gebracht56. 1. Moeite om Mij als Medemens op jou te betrekken. Het betreft hier alle moeilijkheden die een zich open op iemand betrekken, in de weg staan. De oorsprong hiervan kan op verschillende terreinen liggen. Alle vormen van discriminatie hinderen de toewending naar de ander. Op basis van één of meerdere kenmerken worden aan de ander tekorten toegeschreven. Denk maar aan alle gemeenplaatsen over mannen, vrouwen, buitenlanders, ... . Bijvoorbeeld "mannen willen alleen maar seks" reduceert een man tot 'mannen' en verengt het mysterie van deze mannelijke mens tot een toegeschreven eigenschap. Ook reële tekorten, bijvoorbeeld een slechte adem, kunnen het moeilijk maken om zich toe te wenden. Daarnaast kan Ik problemen hebben zodat ik dit gewoon niet kan. Mijn waarneming kan zintuiglijk onvoldoende zijn. Als Ik blind of doof ben bijvoorbeeld. Ook mijn psychische receptoren kunnen gestoord zijn. Iemand met autisme is niet tot toewending in staat. Maar ook als Ik Jou niet wil of kan zien of als Ik gevoelige tenen heb of als Ik alles wat fout loopt op mezelf betrek en Ik mezelf daardoor afgewezen 55
Ibidem p. 116-117. De verwoording van deze moeiten met de bejegening is gebaseerd op een niet-gepubliceerde document van CUVELIER, mei 2002. Hij geeft enkel steekwoorden aan. Ik probeer een voorstelbare context te construeren waaraan ik een ethische reflectie koppel.
56
22 voel, wordt contactname moeilijk.. Ik kan ook denkfouten maken. Zelf heb ik wel eens de fout gemaakt om mijn perceptie van dikke mensen te verbinden met hen als gewichtig in te schatten. Deze persoonlijke problemen kunnen tijdelijk zijn. Een slechte conditie, vermoeidheid of emotionele stoorzenders kunnen mijn waarneming dusdanig vervormen dat Ik mij hier-nu niet op jou kan betrekken. Iets zit in de weg om aandacht te geven. Een gebrekkige betrokkenheid kan verschillende gevolgen hebben: deletie (weglaten van een gedeelte van de waarneming), vergroting (uitvergroten van bepaalde karakteristieken), verkleining (minimaliseren van wat men ziet) en projectie (emotionele verbinding tussen oude gebeurtenissen en jouw hier-nu op mij toekomen). Al deze moeilijkheden verminderen de ethische kwaliteit van de bejegening doordat de ander niet als onvervreemdbare persoon benaderd wordt57. 2. Moeite om Eerst Empathisch jouw zelfexpressie te Erkennen. Erkennen is de uiting van actieve betrokkenheid op de ander. Er bestaat evenwel een kwalitatief verschil tussen notie nemen van de ander en zijn/haar zelfexpressie ernstig nemen. ‘De ander laten zijn’ kan niet zomaar gelijkgesteld worden met erkenning. In de eerste omstandigheid gaat men de ander immers niet aan. Ook wanneer men op een andere golflengte zit en door onbegrip verhinderd wordt om de ander te erkennen, gebeurt er verder niets constructiefs. Erger is als de ander miskend wordt en men de ander weigert te aanvaarden zoals die is. Deze miskenning hoeft niet uitgesproken te worden. Ook innerlijk afwijzen staat luisteren en erkennen in de weg. Niet alleen niet kunnen luisteren, ook vol zijn van zichzelf staat erkenning in de weg. Betweterij laat bijvoorbeeld geen opening voor empathie. Dan is men te vervuld van zichzelf om de ander nog maar te horen. Men kan ook vastleggen in plaats van erkennen. Door datgene wat Ik van jou begrijp niet te toetsen, denk Ik jou te begrijpen, maar hebben wij daarover geen overeenstemming. De ander voelt zich dan 'ingevuld', 'gelabeld' of 'geëtiketteerd'. Gebrek aan toetsing is een bron van velerlei misverstanden. Iemand erkennen is een ethisch kwalitatieve daad. In de erkenning wordt juist aan de ander als ander bestaansrecht gegeven. Door geen erkenning te geven, krijgt een persoon te weinig kansen om zich in contact met de ander voor ogen te krijgen. 3. Moeite om Toegankelijk te zijn voor jouw beïnvloeding. Nu de ander zichzelf heeft uitgedrukt, en hzij daadkrachtig wil beïnvloeden, duiken er weer andere valkuilen op. Toegankelijk zijn heeft immers te maken met het soepel hanteren van de eigen grens. 57
Door enkel vast te stellen dat de ethische kwaliteit van het contact vermindert, doe ik geen uitspraak over het moreel gehalte. Iemand kan willens en wetens discrimineren, terwijl een ander zich van geen kwaad bewust kan zijn.
23 Alle problemen met ‘afstand en nabijheid’ zijn hier aan de orde. Wanneer men niet toegankelijk is, kan men het juiste gewicht van de beïnvloedingskracht van de ander niet inschatten. Men kan ‘een dikke huid hebben’ waar niet doorheen te komen is. Men kan zich ook in bochten wringen om geraakt worden te vermijden. Als men de eigen bewogenheid niet wil / kan aangaan, krijgt het appèl van de ander geen kans. Men kan de beïnvloeding van de ander ook direct terugkaatsen als ‘zijn/haar belang’. Dan wordt de ander iemand die mij niet aangaat. Denk hierbij ook aan hetgeen onder Ik-gecentreerde grondhouding staat. Bovendien maakt gedoofde toegankelijkheid feedback onmogelijk. Men kan immers niet teruggeven wat men niet heeft opgemerkt. Tegenover dit tekort aan toegankelijkheid staat het overbeïnvloedbaar zijn, geen afstand kunnen nemen, en iedere aanspraak van de ander beleven als overrompeling. Als de ander bij het minste te dicht op de huid zit, wordt contact afgeweerd. Daardoor kan het minste appèl van de ander aangevoeld worden als een claim. Een gebrek aan toegankelijkheid maakt de persoon ook ethische ontoegankelijk. Het appèl dat van de ander uitgaat, komt bij hem/haar immers niet binnen. 4. Moeite om de Hoedanigheid van zijn reactiemotief af te wegen in het Hart. Toegankelijkheid werpt de persoon op zichzelf terug. Het hart wordt geraakt. Vanuit het geraakt zijn door de ander, keert de persoon ‘in zichzelf’, om zich dan vanuit zichzelf naar de ander te keren. Het volgende moment in de bejegeningskringloop, door zelfexpressie reageren op de beïnvloeding van de ander, vergt immers overwegen in zichzelf. We pikken het ‘in zichzelf’58 er tussenuit. Er kunnen zich moeilijkheden voordoen op verschillende vlakken: het cognitieve vlak, het emotionele vlak en het gebied van de levenswaarden. Op één of meerdere van deze terreinen kan het gebeuren dat iemand niet beschikbaar is. Er kan een gebrek aan reflectie zijn, waardoor de overgang tussen beïnvloeding naar reactie onbewust gebeurt. Ook een teveel aan beredeneren kan het hart ontoegankelijk maken. Als men vlucht in rationaliteit wordt immers het psychofysieke weten uitgeschakeld. Verder kunnen innerlijke negatieve dialogen het vermogen om de actuele gebeurtenis na te proeven bemoeilijken. Op emotioneel vlak kan het hart ook verstopt zitten, zoals bijvoorbeeld bij een depressie of bij een rouw. Als de persoon zichzelf niet meer ter beschikking heeft, kan hzij ook niet bij de ander zijn. Naast intrapsychische problemen kunnen ook externe factoren ervoor zorgen dat de persoon innerlijk niet meer aanwezig is. Als iemand wordt opgejaagd, in een chaos is geraakt, of wanneer tijdsdruk de wijsheid van het hart negeert, wordt luisteren 'naar 58
Het gaat over ‘in zichzelf’ voor zover het de tussenmenselijke omgang betreft: datgene wat in het gesprek over en weer mij in mijn binnenste raakt. Het betreft dus niet de relatie ‘Ik met mezelf’ hetgeen een intrapsychische bejegening is.
24 binnen' onmogelijk. Ook tussenpersoonlijke scenario’s kunnen ervoor zorgen dat mensen niet van harte met elkaar kunnen omgaan59. Mensen ‘spelen’ dan met elkaar steeds weer hetzelfde spelletje. Wanneer de één bijvoorbeeld iets zegt en de ander dit automatisch als een aanval hoort, waardoor hzij in het verweer gaat, zodat de één zich weer terugtrekt in zichzelf... . In een spiraalvormige wisselwerking vastgeraakt, schrijven de gesprekspartners elkaars gedrag voor. Het is dan alsof de interacties voorgeprogrammeerd zijn, met als gevolg dat er geen contact meer is en het hart eenzaam achterblijft. Kortom, wanneer iemands hart niet vrij is, kan die de bejegening niet proeven. De ethische kwaliteit van dit moment wordt bepaald door de mate waarin iemand met het hart kan overwegen. Hier wordt immers afgewogen, hier rijpt de optie om wat als goed beleefd wordt te behoeden en dit, indien mogelijk, te bevorderen. 5. Moeite om zich Openhartig te uiten waardoor geen erkenning Ontlokt wordt. Iedere zelfexpressie is de uitdrukking van een optie om zich als dusdanig aan een ander te laten zien. Dit moment in de bejegeningskringloop betreft het antwoordend uitdrukking geven aan datgene wat in het hart overwogen is. Enerzijds belemmert besluiteloos gepieker de vlotte omgang met elkaar. Als iemand het overzicht is kwijt geraakt, dan kan hzij niet meer van binnenuit op de ander reageren. Ook een gebrek aan vertrouwen - kan de ander mijn zelfexpressie wel aan? - of betwijfelen dat zichzelf laten zien een haalbare kaart is - maak ik wel kans op zijn/haar erkenning? - kunnen een rem zetten op de openhartigheid60. Anderzijds kan iemand ook impulsief reageren, dan maakt hzij geen inschatting van de gevolgen van zijn/haar daden. Beide opties hebben inadequaat gedrag tot gevolg. Iemand die zich niet openlijk kan uiten, komt incongruent over en kan zelfs de indruk wekken te liegen. Dat hoeft niet het geval te zijn, loyaliteiten kunnen aanleiding geven tot dit gedrag. Als mijn zelfexpressie beladen is door dubbele boodschappen, dan is het voor de ander haast onmogelijk om een adequaat erkennend antwoord te geven61. Een gebrek aan daadkracht kan eveneens de zelfexpressie afzwakken. Dan doet iemand twee tegengestelde bewegingen op hetzelfde moment. Hzij trekt zich in zichzelf terug terwijl hzij zich wil laten zien. We kunnen concluderen dat iedere gebrekkige zelfexpressie bij de ander geen erkenning ontlokt. Terwijl deze erkenning juist datgene is wat mijn persoon goeddoet. 59
ERIC BERNE, Mens erger je niet. De psychologie van de intermenselijke verhoudingen, ’s Gravenhage, Alpha-boeken, 1967. Dit boek dat de oorspronkelijke titel ‘Games people play’ draagt, brengt deze ‘spelletjes’ of ‘scenario’s’ in beeld. 60 Een zelfexpressie is openhartig wanneer ze open en van harte op de ander kan ingaan, rekening houdend met de mogelijkheden en de grenzen van de relatie. Deze beperking door de relatiedefinitie wordt behandeld in het derde hoofdstuk. 61 Over paradoxale communicatie waaronder dubbele boodschappen en pragmatische paradoxen heeft Watzlawick gepubliceerd in PAUL WATZLAWICK, De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie, Deventer, Van Loghum Slaterus, 1975, p. 167-205.
25
Congruentie en authenticiteit zijn kwaliteiten die hoog aangeschreven staan, misschien juist omdat het zoveel durf en diepgang vraagt om zichzelf als unieke mens te laten zien. Openhartige zelfexpressie en erkenning zijn de dynamo's van de bejegening. Hoe meer men zichzelf kan laten zien, hoe meer men het zijn van de ander kan laten zijn. Groei in erkenning en groei in zelfexpressie gaan dus samen. Beiden zijn de motoren van het contact tussen mensen. 6. Moeite om Daadwerkelijk te beïnvloeden waardoor jouw toegankelijkheid uitblijft. Iemand willen beïnvloeden is een keuze, het is een vraag om betrokkenheid. Zowel een gebrek aan daadkracht waardoor de ander amper beïnvloed wordt, als een teveel aan daadkracht waardoor de ander overrompeld wordt, kunnen de toegankelijkheid van de ander blokkeren. Beïnvloedingszwakte kan voortkomen uit gebrek aan vertrouwen in de eigen mogelijkheid om te beïnvloeden. Dan blijf Ik krachteloos aan de kant van de dialoog staan. Een teveel aan daadkracht kan de ander volledig buiten beeld houden. Manipulatie, strategieën om iemand over de streep te halen, doordrammen, eisen, overweldigen, dreigen en verleiden beperken de vrije toegankelijkheid van de ander. Door mijn gebrek aan daadkracht ben Ik geen ander voor de ander en ontneem Ik hem/haar de kans om zich tot mij te verhouden. Door een gebrek aan ruimte voor de ander, geef Ik de ander geen kans om zelf te bestaan. Ofwel wordt mijn bestaan ofwel wordt het bestaan van de ander ontkend of zelfs miskend. Er wordt altijd iemand tekort gedaan. 7. Moeite met feedback geven. Het gevolg van gebrekkige zelfexpressie en niet-gereguleerde daadkracht uit zich in problemen met het geven van feedback. In het geven van feedback culmineren immers alle vaardigheden. Feedback vraagt een grote Jij-betrokkenheid, gaat ervan uit jou gehoord en erkend te hebben en is het gevolg van mijn toegankelijkheid voor jouw beïnvloeding en een naproeven in mijn hart. De zeven destructieve bejegeningsmomenten die we uitwerkten, tonen aan dat zij het verhoopte effect van een daadwerkelijk contact van mens tot mens niet kunnen bewerken. Het enige effect is wantrouwen en afweer. Datgene wat de relatie tot bloei zou kunnen brengen verkwijnt en/of wordt onmogelijk gemaakt. Toch tonen ook zij waar het in de tussenmenselijke ethiek om gaat, namelijk het onderling respecteren van elkaar anders-zijn en het behoeden en bevorderen van datgene wat constructief is voor de relatie.
26
BESLUIT. Op grond van ervaring en theorie heeft Cuvelier een methode ontwikkeld om de wijze waarop interacties verlopen te beschrijven. Uitgaande van een Jij-gecentreerde grondhouding komt de gesprekspartner als persoon, evenwaardig en absoluut te respecten zoals Ikzelf, in beeld. Van daaruit vertrekt alle concrete interactie. Haar doel is het contact tussen mensen te bevorderen en waar mogelijk de kwaliteit te verbeteren. Cuvelier ontwierp de bejegeningskringloop niet enkel om zijn observaties weer te geven. Hij gebruikt hem ook als een agogisch instrument. De bejegeningskringloop is een model waarmee mogelijkheden en moeilijkheden in de communicatie kunnen vastgesteld en aangepakt worden. Zodoende kan ook de ethische kwaliteit van de verschillende momenten in de tussenmenselijke omgang nagegaan worden. Hoewel ieder moment zijn eigen waarde heeft, wordt de kwaliteit van de bejegening voor het grootste deel bepaald door de mate waarin beide partners elkaar erkennen en bevorderen in elkaars eigenheid. De ethische kwaliteit van de communicatie kan gemeten worden aan de mate waarin beide gesprekspartners de verschillende momenten in de bejegening volwaardig meemaken in geven en ontvangen. In dit eerste hoofdstuk heb ik de bejegeningsmethode uiteengezet. Aangezien het een agogisch model betreft, kan bejegening aangeleerd worden. Het is mogelijk, zinvol en deugddoend om te leren elkaar te bejegenen. In hulpverlenende beroepen is dit zelfs een ethische prioriteit. Hulp verlenen, fysisch, pedagogisch, agogisch of existentieel, is professioneel omgaan met mensen. Dat moet ethisch verantwoord gebeuren. Bovendien richten hulpverlenende beroepen zich op het handelingsbekwaam maken van de personen aan wie zij hulp verlenen. De hulpverlener heeft er dus alle belang bij om de ander zó te bejegenen dat die -ethischdaadkrachtig wordt. Waarin en hoe hzij daadkracht kan ontwikkelen wordt behandeld in het volgende hoofdstuk.
27
HOOFDSTUK 2. DE AXENROOS: TIEN MANIEREN OM TE BEJEGENEN. INLEIDING. Nu de dynamiek van het tussenmenselijk contact in kaart is gebracht door middel van de bejegeningskringloop, staan we stil bij de meer inhoudelijke kant van het tussenmenselijke. Totnogtoe was de dieptestructuur van dit contact aan de orde, nu kijken we naar wat er uitgewisseld wordt en hoe dat gebeurt. Als instrument daartoe reikt Cuvelier de zogenaamde axenroos aan62. Hij ontwierp dit schema om de mogelijke relatiewijzen helder voor te stellen63. Volgens hem is het een kaart die de ‘jegens’ schetst64. Volgens mij biedt de axenroos een methode om de menselijke of geestelijke ontwikkeling inzichtelijk voor te stellen. Wat en hoe dienen wij te ontwikkelen om volwaardig mens te worden zodat wij elkaar recht kunnen doen doorheen onze interacties? De axenroos als methodisch instrument laat toe de lacunes op te sporen zodat kan bijgesteld worden tot meer ethisch bejegeningsgedrag. Het contact dat wij met elkaar onderhouden gaat altijd over en weer, tussen jou en mij. Het kan beschouwd worden als geven en nemen, als vraag en aanbod. Dit over en weer, deze communicatie, is altijd opgebouwd uit drie componenten65. Ten eerste is er de inzet: wat staat er op het spel, wat wil je geven of krijgen? Vervolgens maakt het veel uit hoe dit overgedragen wordt: geef je het of weerhoud je mij wat ik vraag? Geef je mij iets wat ik niet wil en moet ik mij verzetten? ... Tenslotte zijn er kanalen om datgene wat je wil geven of krijgen overdraagbaar te maken. Door handelingen, woorden, tekens en gebaren komen wij op elkaar toe of wenden wij ons af, geven wij iets of nemen wij iets aan. Deze drie componenten van de communicatie structureren de eerste paragraaf van dit hoofdstuk. De tweede paragraaf focust op de ethische aspecten van het over en weer tussen mensen. Het schematisch overzicht van de axenroos helpt ons om een zicht te krijgen op wat er nodig is om wat wij als goed beleven te behoeden en zo mogelijk uit te breiden. Zo bouwen we verder op de structuur van de dialoog uit het vorige hoofdstuk. Wie de dialoog wil beoefenen, moet de consequenties voor de wijze waarop hzij zich 62
Cuvelier heeft de axenroos in romanvorm uitgebracht onder de naam 'De stad van Axen. Gids bij 12 menselijke relaties', Kapellen, De Nederlandse Boekhandel/Pelckmans, 1976, 2000. 63 Cuvelier heeft de ‘roos van Leary’, een rooster om persoonlijkheidtypen te beschrijven, uitgebreid en aangepast. Twee actiewijzen werden toegevoegd, met name ‘houden’ en ‘waarderen’. Eén actiewijze werd verplaatst: ‘zich tonen’ is in de axenroos een wijze van ‘bijzijn geven’. De ‘roos van Leary’ is beschreven in T. LEARY, Interpersonal diagnosis of personality, New York, Ronald, 1957. 64 Zie Hoofdstuk 1, p. 6, noot 12, waar ‘jegens’ wordt uitgelegd. 65 FERDINAND CUVELIER, Relatiewijzen in kaart gebracht: de axen-roos, in Leren en leven met groepen (1980) p. 1640-1- 1640-27, verder geciteerd als ‘CUVELIER 1980’.
28 uitdrukt, erbij nemen. Cuvelier stelt dat de beheersing van de menselijke omgang helderheid, krachtdadigheid en soepelheid vraagt. De bejegeningskringloop indachtig komt het er niet alleen op aan zichzelf helder uit te drukken. Ook de doelgerichtheid in het beïnvloeden en het bevorderen van de vrijheid van de ander om te reageren, zijn van het hoogste (ethische) belang.
§1. DE AXENROOS IS EEN UITWISSELINGSMODEL. Tussen ons, mensen, zijn ontelbaar verschillende wijzen van omgang mogelijk. Iedere actie roept een co-actie66 van de ander op. Door het eigenaardige woord ‘ax’ verwijst Cuvelier naar deze wederkerigheid als vooronderstelling. Daarenboven verwijst de term naar de mogelijkheid om een actie te kunnen ondernemen. “Deze term is ontleend aan het Latijnse achtervoegsel “-ax” dat wijst op de mogelijkheid tot handelen (capax = bekwaam om te bevatten; pugnax = kunnende vechten; tenax = 67 geschikt om vast te houden). In een co-act komt een ax concreet tot uitdrukking” .
Iedere wijze van omgaan is een ax, een inzet waarmee Ik op jou toekom of Jou op mij laat toekomen. Een ax is een actie die jegens iemand anders plaatsvindt. Ik kan jou iets aanbieden, jij kan mij iets vragen of wat ik aanbied aannemen. Jij kan je weerhouden om mij iets te geven en ik kan mijn vraag loslaten. Jij kan mij aanvallen en ik kan jouw aanval weerstaan. Jij kan mij jouw nabijheid aanbieden en ik kan genieten van jouw bijzijn en jou dichterbij laten komen. Jij kan mij richtlijnen geven die ik aanneem of loslaat. We kunnen ons harmoniserend gedragen, afwisselend geven en nemen of elkaar confronteren of ons tegen elkaar afzetten. En we kunnen wederzijds afstand nemen 68 door ons te weerhouden of los te laten .
De axenroos is een vereenvoudiging van de mogelijkheden tot zes relatiewijzen: geven, aannemen, houden, lossen, aanvechten en weerstaan. De relatiewijzen rechts in de cirkel zijn harmoniserend, links zijn ze confronterend, in het midden zijn ze afhoudend. Iedere relatiewijze kan opgesplitst worden in drie soorten inzet, die ieder op hun beurt een (lichamelijk en geestelijk) tweetal vormen69.
66
FERDINAND CUVELIER, Interactief gedrag: geobserveerd, benoemd en ingeoefend, in BOUWEN, R. et al. (ed.), Van groep naar gemeenschap. Liber Amicorum Prof. Dr. Leo Lagrou, Leuven-Apeldoorn, Garant, 2000, 13-30, p. 14. “We noemen ze “co-acten” met het voorvoegsel Co- (zoals in contact en conflict), omdat de act een co-constructie is van beide.” … “Men kan niet “weigeren” als er ook niet iemand is aan wie iets geweigerd wordt.” 67 Ibidem p. 14. 68 Tekstillustratie M. Riemslagh. 69 Beiden, zowel bijvoorbeeld lichamelijke aanwezigheid (bijzijn) als geestelijke nabijheid (persoon), zijn vormen van zich inzetten als mens. Een wijze van inzetten wordt een ‘inzet’ genoemd.
29 1-3-5 Geven70: 1. contact: bijzijn en eigenheid geven 3. zorg: goederen en diensten geven 5. richting: informatie en sturing geven
9 houden
5
7
3 geven
aanvechten
1 2
aannemen
weerstaan 8
2-4-6 Aannemen: 2. contact: bijzijn en eigenheid aannemen 4. zorg: goederen en diensten aannemen 6. richting: informatie en sturing aannemen
4 lossen 10
6
7. aanvechten 8. weerstaan 9. houden 10. lossen
Aangezien geven en aannemen het meest beoefend worden, worden enkel deze axen opgesplitst in het schema. De andere axen zouden ook verdeeld kunnen worden. Lossen bijvoorbeeld kan qua inzet opgedeeld worden in loslaten van bijzijn (contact ontwijken) en eigenheid (ambivalent zijn), goederen (links laten liggen) en diensten (blijven klungelen), informatie (met een half oor luisteren) en sturing (ondergaan). Hetzelfde geldt voor weerstaan, aanvechten en (weer)houden: ook zij kennen zes mogelijke inzetten. A. DE INZET VAN DE INTERACTIE. Alle sociaal gedrag is gericht op uitwisseling, zowel van goederen als van immateriële belangen zoals waardering en gezag. Deze uitwisseling bepaalt het belang van de interactie. Alle tussenmenselijke transacties (geven, aannemen, loslaten, verdedigen, aanvallen, weerhouden) kunnen ondergebracht worden in drie categorieën, telkens opgedeeld in twee vormen van inzet: bijzijn en eigenheid (1-2), goederen en diensten (3-4), informatie en sturing (5-6). Als voorbeeld wordt ‘geven’ uitgewerkt. De eerst categorie van geven is contact maken (1). Dat kan dus op twee manieren. Een eerste manier is het bieden van fysieke tegenwoordigheid of bijzijn. De handeling waardoor mensen zich aanwezig stellen is de basis van alle contact. Bijzijn op zich is een louter fysiek aanbod. Wanneer iemand zich echter ook in het bijzijn te kennen geeft, dan spreken we van het aanbieden van eigenheid. Zichzelf als eigenheid geven is dus een tweede manier van contact maken. Iemand brengt zichzelf tot uitdrukking in 70
Er zijn verschillende nummeringen en naamgevingen in omloop. Hier kies ik ervoor om het geciteerde artikel p. 17-30 te volgen.
30 de hoop gekend en aanvaard te worden. Zonder contact in bijzijn en eigenheid, vereenzamen wij. De tweede categorie van geven noemt Cuvelier zorgen (3). Goederen aanbieden, zomaar als geschenk of als ruil, is een eerste vorm. Alle activiteiten die men voor een ander verricht of alle diensten, vormen een tweede vorm van ‘zorg geven’. Door diensten en goederen aan te bieden, zorgen we voor een ander. De derde categorie van geven is richting geven (5). De eerste vorm, informatie verstrekken, is één van de meest beoefende vormen van ‘geven’. Doordat iemand die informeert, mee richting geeft aan de kennis van anderen, heeft hzij die informatie bezit en kan geven in onze samenleving de leiding. Hzij bepaalt de richting. Vandaar dat informatie kunnen geven beschouwd wordt als een meerwaardige activiteit. De tweede vorm van richting geven behelst alle geven van richtlijnen, taken en opdrachten waarmee men het gedrag van anderen kan sturen. In de ax ‘geven’ onderscheiden we dus drie basisvormen: contact maken, zorgen en richting geven. Alle drie de acties kunnen ‘fysiek’ of ‘geestelijk’ ingevuld worden. Ik kan fysiek aanwezig zijn of in mijn eigenheid nabij zijn. Ik kan materieel zorg dragen door goederen aan te bieden of ik kan dienstbaar zijn. Ik kan tastbare informatie verstrekken of sturing geven. Deze specificatie geldt zoals gezegd voor alle axen en niet alleen voor de ax ‘geven’ zoals die hier is uitgewerkt. B. DE RELATIEWIJZE TUSSEN WIE GEEFT EN WIE KRIJGT. Geven en aannemen, aanvechten en weerstaan, houden en lossen, vormen de fundamentele bewegingen van het relatieproces. Zelf denk ik dat, om volledig mens te kunnen zijn, men alle axen moet kunnen aanwenden. Iedere relatiewijze moet ons dusdanig vertrouwd zijn dat we door het inzetten ervan ‘het goede dat er is kunnen beveiligen en zo mogelijk kunnen laten groeien’. De opvoeding van kinderen maakt dit zichtbaar71. Als ouder moet ik mezelf geven op een gepaste wijze. Ik moet contact maken, zowel door aanwezig te zijn als door mijn eigenheid mee te delen. Ik moet zorgen, zowel door materieel te geven als door diensten te verlenen. Ik zal richting geven door het kind te informeren en door te sturen. Maar ik zal mezelf ook moeten weerhouden bijvoorbeeld om het kind informatie te geven waar hzij nog niet aan toe is. Soms zal ik mijn zorg weerhouden zodat het kind met vallen en opstaan zelf kan leren. Ik zal het kind ook alleen laten, om te slapen bijvoorbeeld. Er zijn momenten waarop ik het kind moet confronteren met de realiteit, door onwaarachtigheid bloot te leggen of door te toetsen. Maar wat waardevol is zal ik verdedigen tegen onverschilligheid of nonchalance. Nu en dan zal ik loslaten, mij terugtrekken en mezelf ruimte geven om niet helemaal aanwezig te zijn. Zodanig dat ik op andere momenten de aanwezigheid en de genegenheid van het kind zichtbaar kan 71
In de voorbeelden die ik geef ga ik de axenroos rond, van rechts naar boven in tegenwijzerszin.
31 erkennen en ook ten volle kan aannemen, bijvoorbeeld door geschenken naar waarde te schatten. Ik zal mij geregeld laten leiden door wat hzij aan informatie en richtlijnen geeft aan mij. Ik zal het kind ontvangen zoals het zich aan mij geeft, zoniet kan hzij niet als volwaardige mens groeien. Vandaar dat het kind de kans moet krijgen om ten volle te geven72, hzij zal iedere ax aanleren door die uit te proberen. Kinderen waarvoor één of andere inzet taboe is, kunnen zich niet ten volle ontplooien. Willen we recht doen aan beide partners in de relatie, dan moeten geven en aannemen als evenwaardig beschouwd worden. Geven impliceert immers iemand die aanneemt. Wie één ax meerwaarde geeft, onderwaardeert de energie die het kan vragen om de tegengestelde ax in praktijk te brengen. Wie bijvoorbeeld voortdurend zorg geeft en niet ziet hoe moeilijk het is om zorg te weigeren, dringt de ander in een ontvangende positie. I. Boszormenyi-Nagy heeft in zijn contextuele hulpverlening de vermeende meerwaarde van het geven, doorbroken. Wanneer geven niet gepaard gaat met de erkenning van de inzet van degene die ontvangt, kan dit leiden tot onevenwicht in de relationele balans73. Dan wordt de relationele ethiek niet gerespecteerd. Verder vind ik het nuttig te benadrukken dat aanvallen (of aanvechten) en verdedigen (of weerstaan), (weer)houden en loslaten als inzet evenwaardig zijn aan geven en aannemen. Voor de tussenmenselijke omgang is het uitermate belangrijk dat geen van de axen beladen wordt met een waardeoordeel. En dat is niet evident. Ik heb de indruk dat voor de oudere generatie, ‘geven’ een meerwaarde had, terwijl voor heel wat jongeren ‘aannemen’ een grote waarde heeft. ‘Verdedigen’ wordt vaak als (irritant) recht gehanteerd, terwijl ‘aanvallen / confronteren’ als minderwaardig wordt getaxeerd. Op zich zijn axen waardevrij. Hoe de axen ingezet worden bepaalt de kwaliteit ervan. C. KANALEN OM ZICH UIT TE DRUKKEN. Contact kent altijd een ‘via’, een kanaal waarlangs het contact tot stand komt. Cuvelier onderscheidt vier kanalen tot contactname74. Het handelingskanaal is het meest primaire. Belangrijke interacties worden door handelingen waargemaakt. Levensengagementen of het verbreken daarvan bijvoorbeeld gaan gepaard met handelingen: samenwonen of scheiden van tafel en bed. Het gebarenkanaal bevat alle bewegingsuitdrukkingen. Sommige gebaren zijn gestolde handelingen. Een vuist in de lucht steken verwijst bijvoorbeeld naar het vuistgevecht, een open hand naar open armen. Het paralinguïstisch kanaal omvat alles wat met de stem te maken heeft: toonhoogte, toonsterkte, ritme, lachen, stotteren, ... . Stemverheffing kan betekenen dat men zichzelf boven de ander plaatst, zacht uitgesproken woorden kunnen dan weer de 72
Ik benadruk dit omdat niet mogen geven voor Nagy een oorzaak is van vandalisme. Een kind dat voor datgene wat hzij krijgt geen tegenprestatie mag of moet leveren (op eigen maat) wordt in zijn/haar zelfwording aangetast en verwerft op die manier zogenaamd ‘destructief recht’. 73 De titel van het boek IVAN BOSZORMENYI-NAGY & BARBARA KRASNER, Tussen geven en nemen. Over contextuele therapie, Haarlem, De Toorts, 1994, verwijst naar dit samenspel tussen geven en (aan)nemen. 74 CUVELIER, 1980, p. 1640-8.
32 warmte in de relatie uitdrukken. Deze drie uitdrukkingsvormen worden analoog genoemd75. Het vierde kanaal betreft de taal in haar woordelijke vorm. Dat kanaal is digitaal76. Tussen een analoog en een digitaal kanaal is er een duidelijk onderscheid. Analoge communicatie is beeldend, digitale communicatie benoemt de dingen met woorden. De digitale taal heeft een hogere complexiteit, is veelzijdiger en laat naast abstracties ook meer logische functies toe77. De analoge taal bezit geen ontkenning en geen en / of mogelijkheden. De analoge communicatie is niet zozeer affirmatief (zoals de digitale), ze is evocatief. Ze roept betekenissen op. Analoge en digitale taal vullen elkaar aan. De analoge communicatie is bij uitstek een taal over betrekkingen. Men kan honderd maal zeggen “ik hou zoveel van jou”, toch blijven dit ‘slechts woorden’ als ze niet vergezeld zijn van een gedrag waaruit blijkt dat het waar is. Een gebaar verbeeldt de relatie. Analoge taal blijft zonder woorden meerduidig, het is een uiting zonder verklaring. Zowel de analoge als de digitale taal zijn een appèl op de andere en in die zin hebben zij gelijkaardige daadkracht78. Tien axen, zes mogelijke inzetten, vier communicatiekanalen: in combinatie vormen ze een veelvoud van manieren om mij jegens jou te gedragen. In de volgende paragraaf wordt nagegaan in hoeverre het werken met het schema van de axenroos de communicatie tussen ons kan verhelderen79.
§2. HET OMGAAN MET AXEN. Met elkaar omgaan kan zo mooi en deugddoend zijn dat we het kunnen beschouwen als het bedrijven van levenskunst80. De kwaliteit van omgang doet onze menselijke kwaliteit vermoeden. Het geheim ervan ligt verscholen in de manier van uitdrukken waardoor de krachten in ons en tussen ons gemobiliseerd worden. Cuvelier vindt het daarom nodig om in de dagelijkse omgang zichzelf helder en concreet herkenbaar uit te drukken, met kracht en innerlijke overtuiging zichzelf af te stemmen op de ander, en met soepelheid de wederkerige uitwisseling te volgen81.
75
Ana-logon betekent gelijk-beeldend. 'Digitaal' verwijst naar de computertaal: ieder woord kan omgezet worden in binaire getallen, 'digits'. P. Watzlawick heeft de consequenties van het gebruik van beide taalvelden uitgediept in PAUL WATZLAWICK, De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie, Deventer, Van Loghum Slaterus, 1975. 77 RICHARD BANDLER & JOHN GRINDER, Structuur van de magie. Een boek over taal en therapie, Baarn, Ambo, Basisboeken, 1977, zetten de logische structuur van de taal in de begeleiding uiteen. 78 In deel 1, Hoofdstuk 3, p. 43-46 wordt de daadkracht van de taal behandeld. 79 De axenroos is bij eerste kennismaking een redelijk ingewikkeld schema. Door te leren kijken doorheen dit venster wordt de - soms chaotische werkelijkheid - inzichtelijker. Uiteindelijk dient een schema daar ook voor. 80 Daartegenover staat dat met elkaar omgaan zo afschrikwekkend kan zijn dat het iedere medemenselijkheid fnuikt. 81 CUVELIER, 1980, p. 1640-13 e.v. 76
33 Het valt mij op dat deze drie bewegingen, mij helder uitdrukken, daadkrachtig beïnvloeden en soepel inspelen op wat op mij afkomt, overeenkomen met een halve bejegeningskringloop82. Deze drie kwaliteiten worden nu verder uitgewerkt. A. HELDERHEID. Communicatie kan alleen dan ondubbelzinnig zijn, als men zich helder uitdrukt83. Bij helderheid horen eenvoud, eenduidigheid en waarneembaarheid. 1. Eenvoud. Jij komt lachend op mij toe en geeft mij een kus. Jij geeft mij jouw eigenheid en bijzijn. Deze kracht is eenvoudig, er gaat niets aan vooraf en er hoeft niks op te volgen. Heel wat communicatie is echter ingewikkeld en verwikkeld. Wanneer men bijvoorbeeld wil maskeren wat men werkelijk voelt en denkt, dan verbergt men zich achter de woorden die men gebruikt en doet alsof. Hier gebruikt men verschillende relatiewijzen door elkaar. Zo hebben we bijvoorbeeld een situatie waarbij een eerder geuite beschuldiging de gesprekspartners belast. Correcte communicatie zou zijn: “Ik weet echt niet wat ik met jouw beschuldiging aanmoet, ik ben er niet over uit wat nu van jou is en wat nu bij mij hoort.” In dit geval zou men duidelijk bejegenen vanuit ‘loslaten’. In plaats daarvan wringt men zich al te vaak in allerlei bochten om het daarover juist niet te hebben. Geven is geen geven meer, ontvangen wordt balanceren tussen aannemen en loslaten, ... . Daardoor worden boodschappen ingewikkeld en onbegrensd. Ga maar eens na hoeveel woorden er nodig zijn om te verdoezelen. En dan weet de ander niet meer of hzij nu aangevochten wordt, dan wel of hzij op een verdediging moet ingaan, of hzij nu een richtlijn krijgt dan wel gevraagd wordt om met zijn/haar eigenheid voor de dag te komen. Met andere woorden, de ander weet niet op welke kracht hzij moet ingaan. Op termijn weet hzij niet meer wat de relatie waard is, hoe hzij het met de ander voor heeft. Eenvoud daarentegen is steeds begrensd. Wanneer duidelijk is wat je wil overbrengen, kan een eenvoudig woord of teken genoeg zijn. Cuvelier vergelijkt eenvoud met een Japanse haiku: een kernachtig gedicht van zeventien lettergrepen. 2. Eenduidigheid. Communicatie is meer helder naarmate ze meer eenduidig is. Wanneer slechts één boodschap wordt uitgezonden, kan deze gemakkelijker ontvangen worden. De ander weet duidelijk waarop hzij ingaat. De omgang met elkaar heeft daarbij baat. Er zijn verschillende manieren om de eenduidigheid te versterken. 82
Deel 1, Hoofdstuk 1, p. 9-10. Ik associeer ‘helder uitdrukken’ in religieuze context met gebruikte uitdrukkingen als ‘delf mijn gezicht op’, ‘van aangezicht tot aangezicht’ en ‘zie mij aan’.
83
34 Eenduidigheid kan bewerkt worden door een zelfde boodschap achtereenvolgens op verschillende wijzen te herhalen. Denk bijvoorbeeld aan de wijze waarop iemand die de weg wijst, zich herhaalt door nogmaals verkort de weg aan te geven. Eenduidigheid ontstaat ook wanneer een bepaalde boodschap slechts op één manier te interpreteren is. Het is niet eenduidig op beveltoon te vragen “Wil je nu de tafel dekken?”. Dan kan de ander op het vraagaspect ja of nee zeggen, op het bevelaspect al dan niet gehoorzamen, en ingaand op mijn bijgaande irritatie zichzelf verontschuldigen of geïrriteerd reageren. Hzij kan natuurlijk ook loslaten en doen alsof hzij het niet hoorde. Wil ik eenduidig zijn, dan heb ik de keuze tussen een vraag waarop ook nee kan geantwoord worden, én een bevel dat dient opgevolgd te worden84. Eenduidigheid ontstaat alleen wanneer verschillende kanalen dezelfde boodschap doorseinen. Een wenkende hand met een boos gezicht, is weinig uitnodigend. Ondubbelzinnige boodschappen zijn belangrijk omdat ze het tussenmenselijke verkeer bekrachtigen. Dit veronderstelt wel dat men zelf kiest voor eenduidigheid en voor deze keuze verantwoordelijkheid neemt. 3. Waarneembaarheid. Een bejegening is krachtig en helder wanneer ze hoorbaar, zichtbaar, tastbaar, kortom zintuiglijk waarneembaar is voor de ander. Wil Ik dat de ander mij zonder inzet van mijnentwege verstaat, dan vraag Ik eigenlijk dat hzij mijn gedachten kan lezen. Dan wil Ik dat hzij waarneemt wat Ik niet laat zien. Ingeval Ik de ander verplicht om mij zo te verstaan, claim Ik door hem/haar verantwoordelijk te stellen voor mijn aandeel in de communicatie, waarop hzij geen impact heeft. De waarneembaarheid wordt ook door de context bepaald. Zo wordt “Ik slaap zo slecht” door een arts als een medisch probleem beschouwd, een psycholoog hoort daarin een mogelijke uitdrukking van psychische klachten, terwijl een partner erover kan denken de slaapomgeving aan te passen. Helder zijn in de communicatie houdt een risico in. Wie duidelijk is in het directe contact met de ander, stelt zich immers kwetsbaar op. Hzij neemt verantwoordelijkheid voor de uitdrukking van zijn/haar eigen manier van zijn. Bovendien ziet hzij ook de ander. Hzij is zichtbaar en ziet de ander als ander. Het valt ons eerder licht om duidelijk te zijn wanneer de verwachte reacties erkenning of begrip inluiden. Maar als de eigen duidelijkheid bij de ander onaangenaam kan overkomen, dan houden we ons liever in. We verstoppen onze kwetsbaarheid door te verdoezelen, te doen alsof, door humoristisch te overdrijven, of door de ander te 84
Op een cursus ‘luisteren naar kinderen’ voor jonge ouders werd ons geleerd om actief te luisteren en om eenduidige boodschappen te formuleren. Daarom wil ik n.a.v. dit voorbeeld T. Gordon vermelden. Hij verzette baanbrekend pedagogisch werk op vlak van communicatie. THOMAS GORDON, Luisteren naar kinderen, Amsterdam, Elsevier, 1978; THOMAS GORDON, Luisteren naar elkaar. Problemen uitpraten en oplossen in het gezin, Antwerpen, De Nederlandse Boekhandel, 1981.
35 verleiden tot een onduidelijk spel. Omdat op die manier de inzet onduidelijk is, vloeit tussen ons de kracht weg. Helder zijn vraagt engagement en is omwille daarvan belangrijk. Aan en concreet, eenduidig en waarneembaar uitdrukken, gaat een waarachtig in de relatie staan vooraf. Omdat helderheid vooreerst een ook mogelijk door oefening tot meer heldere communicatie te komen. meer in het laatste hoofdstuk van het tweede deel.
zich eenvoudig beslissing tot keuze is, is het Maar daarover
B. KRACHTDADIGHEID. De axenroos is een relationeel krachtenveld. Elke ax is een kracht die ingezet wordt met het oog op contact in al zijn aspecten: aanwezigheid, uitwisseling, beïnvloeding, verandering,... . Cuvelier zegt dat de kracht van de interactie bepaald wordt door ons wakker-zijn, door onze inzet en door het effect. 1. Wakker-zijn. Cuvelier stelt dat onze krachtdadigheid met de jaren verschrompeld is85. Door relationele teleurstellingen en onopgeloste conflicten lijden wij aan een chronische relatie-asthenie. Desondanks beschikken wij allemaal over een sluimerend potentieel aan tussenmenselijke mogelijkheden die weer gewekt kunnen worden. Ieder van ons beheerst slapende krachten, mogelijkheden tot aanhankelijkheid, tot leiderschap, tot zorgzaamheid, tot confronteren, ... die wachten om gewekt te worden. De slapende mens wacht op bewustwording. In trainingsverband gebruik ik de axenroos om ‘slapende krachten’ te detecteren. Wanneer we de axenroos goed onder ogen nemen, vallen de axen die wij nog onvoldoende geïntegreerd hebben op. Iedere ax kan een krachtbron worden van waaruit nieuwe relatiekracht kan stromen. De axenroos helpt bijvoorbeeld om er zich bewust van te worden dat iemand moeilijk kan aanvechten86. Om daarmee voeling te krijgen, worden eerst de negatieve connotaties opgeroepen die horen bij aanvechten. Men kan zich voorstellen in welke situaties men een confrontatie als destructief heeft beleefd. Nadien kan men zich positief opwarmen. Hoe zou men door te confronteren de ander én zichzelf meer recht kunnen doen? Deze fantasie is een voorbereiding om het confronteren aan te durven, het is de aanzet tot inzet of tot daadkrachtig handelen. Zowel de voorbereiding als het uitproberen van de confronterende krachten maken de persoon wakker. In relaties die men reeds opgegeven had, ontdekt men nu weer nieuwe mogelijkheden. Zowel bewust worden als opwarmen door innerlijke voorstellingen zijn inwendige stappen tot wakkere krachtdadigheid. Ook hier wil ik opmerken dat beide stappen 85 86
CUVELIER 1980, p. 1640-16 e.v. Ik gebruik dit voorbeeld omdat in trainingen blijkt dat veel pastores confrontaties moeilijk vinden.
36 engagement vragen. Wil ik mij bewust worden van de in mij sluimerende krachten en ben ik bereid mij positief voor te bereiden om deze te wekken? Wil ik wakker worden? De motivatie die hier ontstaat geeft de nodige kracht tot inzet. 2. Inzet. Is men wakker, bewust van de relatie-inzet die krachtdadigheid mist en heeft men zich positief ingesteld op het inzetten van zijn kracht, dan kan men zich een situatie kiezen waarin het belangrijk is om deze inzet in praktijk te brengen. Ik neem weer het voorbeeld waarbij iemand het moeilijk heeft om een ander te confronteren. Hzij bevindt zich op een bepaald moment in een situatie waarin een collega onrecht wordt aangedaan. Zijn/haar eerste opdracht is om het met zichzelf eens te worden. Is dit nu wel de moeite waard om tegenin te gaan? Hzij moet eerst de innerlijke verdeeldheid tussen wel-willen en niet-willen opheffen. De innerlijke saboteur die vertelt dat dit niet de juiste gelegenheid is, dat het allemaal zo erg niet is, dat de ander wellicht eigen beweegredenen heeft,... ondermijnt de krachtdadigheid. Is men het met zichzelf eens, dan is de grootste tegenstander overwonnen. Eens de keuze gemaakt is, moet hzij zichzelf mobiliseren om zich aandachtig, helder en precies in te zetten. Men kan niet én zichzelf afzijdig houden én confronteren. Men kan evenmin zijn waardering uiten én zich onverschillig tonen. Zichzelf krachtdadig inzetten, is kiezen voor betrokkenheid, voor intense uitwisseling. Het is natuurlijk een illusie te denken dat wij onszelf enkel op wilskracht zouden bewegen. Onze bewogenheid heeft onszelf enkel als vertrekpunt. Het is de ander die ons werkelijk beweegt, zowel degene die onrecht doet als degene die het voor onze ogen ondergaat. Door ons door hem/haar te laten bewegen, door ons echt op de ander te betrekken, kunnen we onszelf mobiliseren en doen wat ons van binnenuit te doen staat. Voor mij situeert zich hier de ethische aanspraak. Het is de ander die mij oproept om wakker te worden en mij in te zetten. 3. Effectiviteit. Of iets kracht heeft of de zuivere uitdrukking van een bekwaamheid is, valt af te leiden uit het geressorteerde effect. Cuvelier stelt dat een bejegening kracht heeft en kracht geeft. Ze is energetisch geladen en straalt als dusdanig energie uit die jou én mij beweegt87. Het waarneembare aspect daarvan is het effect of de invloed van deze kracht. Het effect maakt dat de ander, evenals Ikzelf, aangedaan is. Beïnvloeding is aanstekelijk. Hoe duidelijker Jij mij tegemoet komt, hoe duidelijker Ik mijn eigen positie kan bepalen. Het risico dat Jij neemt door zelf zichtbaar te worden en mij krachtig tegemoet te treden, wordt een gedeeld risico ongeacht of Ik jouw aanbod aanvaard, onderga, mij verzet, kwaad word of wat dan ook. In mijn tegenkracht word Ik 87
CUVELIER, 1980, p. 1640-19 e.v.
37 even zichtbaar en kwetsbaar als Jij. Hier komt het op aan. Duidelijke beïnvloeding schept ruimte en vrijheid voor jou én mij. Daad-kracht is doen, in woord of daad bewegen. Daardoor en daarin leven wij. Hier word Ik aangezicht, mens ten aanzien van jou als mens. De axenroos scherpt de blik en maakt ons ervan bewust dat alle inzet belangrijk is. Daadkracht doet leven. En met daadkracht bedoel ik evenzeer daadkrachtig genieten, nabijheid aanvaarden,... acties die in het normale taalgebruik als passiva ingekleurd worden88. C. SOEPELHEID. Al wat leeft en gezond is, kenmerkt zich door soepelheid. Ziekte valt op door krampachtigheid, stereotypie, perseveratie en stroefheid. Wie in relaties leeft en anderen tot leven wil aanzetten, heeft dus souplesse nodig. Bejegening is als samen dansen. Men stemt zich af op een gelijke golflengte, volgt hetzelfde bewegingsritme en, ook al is men ver van elkaar verwijderd, dan nog verliest men het contact niet. Cuvelier spreekt over dialoog als ‘coöriëntatie’89. Beiden oriënteren zich op de tweezaamheid, in een wederzijdse interafhankelijkheid die nochtans niets afdoet aan ieders verantwoordelijkheid. Dialoog is dan een samenspel, een samenspraak, een gezamenlijke interactie90. Dit klinkt misschien ideëel, maar is tegelijkertijd heel concreet. Een soepele bejegening kan beschouwd worden als een blijvend engagement om zich op iedere mens te oriënteren en om soms in luttele ogenblikken, met hem/haar in dialoog te gaan. Soepelheid is een kenmerk van de Jij-gecentreerde dialoog waarin verschillen niet naïef worden weggewuifd. Integendeel, hoe meer bewust men communiceert, hoe meer men beseft dat deze coöriëntatie een opgave is die voortdurende inzet vraagt, langs beide kanten. Souplesse houdt dan ook de bereidheid in om zelf te veranderen, zoniet is dialoog ten diepste niet mogelijk. Wie wil beïnvloeden, is aan de ander verplicht zich zelf ook te openen voor andermans invloed. Ook hierin ligt de ethiek van de relatie verscholen. Ik kan de ander slechts aanraken voor zover Ik zelf aanraakbaar ben, Ik kan de ander slechts beïnvloeden voor zover Ik zelf open sta voor de invloed van de ander. Als besluit van deze paragraaf kunnen we stellen dat de ethische kwaliteit van de wijze waarop wij met elkaar omgaan, kan afgemeten worden aan de helderheid, de krachtdadigheid en de soepelheid waarmee men de tussenmenselijke krachten of axen inzet.
88
Voor zover mij bekend, worden in assertiviteitstrainingen vooral de actieve axen geoefend, waardoor de inzet van degene die ontvangt, beladen wordt door minderwaarde. Feitelijk doet dit afbreuk aan ons menszijn. 89 CUVELIER, 1980, p. 1640-20 e.v. 90 In ‘Bejegening’ p. 12-14, p. 127 vertelt Cuvelier het verhaal van de ruiter en het paard als dialogale eenheid.
38
BESLUIT. De axenroos is een schema dat de verschillende vormen van bejegening in kaart brengt. In dit hoofdstuk heb ik aangetoond dat de axenroos een methodisch instrument is om de lacunes in de communicatie op te sporen. Op het moment dat iemand ziet waar hzij zijn/haar relatiewijzen kan bijstellen en / of uitbreiden en dit ook daadwerkelijk aanpakt, groeit hzij in communicatieve vaardigheid. Dit komt zowel zijn/haar medemenselijkheid ten goede als de uitdrukking daarvan in ethisch correct gedrag. En daar gaat het om. De beslissing om als mens waarachtig in relatie te treden gaat vooraf aan de daadwerkelijke betrokkenheid op een ander. Zonder deze bereidheid zijn verdere overwegingen immers overbodig. Om als mens te ontplooien en de groei van anderen te bevorderen, is echter ook kundigheid vereist om de verschillende relatiewijzen te benutten: geven, aannemen, aanvechten, weerstaan, houden en lossen. Iedere manier om iemand te bejegenen is evenwaardig. Het gaat er om de verschillende relatiewijzen te integreren en ze waarachtig te hanteren. Vandaar het noodzakelijk samengaan van engagement en kundigheid. Wanneer iemand helder, met kracht en soepel aanspreekt, laat die zichzelf zien in wie hzij is. Dit nodigt de ander uit tot gelijkaardige kwetsbaarheid. Ook hierin bespeur ik een ethisch aspect van de communicatie: men heeft slechts het recht om te beïnvloeden voor zover men zichzelf laat beïnvloeden. Uit het eerste hoofdstuk werden twee ethische richtlijnen meegenomen. Enerzijds is er het doel van de communicatie: men moet het goede dat er is beveiligen en zo mogelijk helpen groeien. Anderzijds is communicatie alleen dan correct, wanneer de ander de volle vrijheid heeft om op zijn/haar eigen wijze te reageren op mijn bejegenen. Vanuit dit hoofdstuk wordt daaraan toegevoegd dat er geen moreel oordeel verbonden is aan de relatie-inzet op zich. Hun ethische kwaliteit is wel afhankelijk van de waarachtigheid waarmee de persoon zich in de relatie investeert en van de heldere, daadkrachtige en soepele wijze waarop hzij de wijze van bejegenen hanteert ten bate van de ander en van zichzelf. Helder, soepel en krachtdadig communiceren vraagt engagement. Zonder herhaaldelijke beslissingen om in de communicatie de ander tot zijn/haar recht te laten komen én om zelf als uniek mens zichtbaar te worden, kan van ethische omgang geen sprake zijn. In het volgende hoofdstuk wordt nagegaan in hoeverre de relatiedefinitie de mogelijkheden en de grenzen van de relatie bepaalt. Het doel is na te gaan welke implicaties dit heeft voor de ethische kwaliteit van de relatie.
39
HOOFDSTUK 3. DE NOODZAAK DE RELATIE TE BENOEMEN. INLEIDING. In het eerste hoofdstuk werd door middel van de bejegeningskringloop het interactionele gebeuren tussen mensen geschetst. Aan de hand daarvan werden enkele ethische grondlijnen uitgestippeld. In het tweede hoofdstuk werd het communicatieproces naderbij bekeken door het op te delen in tien wijzen van bejegenen. Daaruit bleek dat een heldere, daadkrachtige en soepele bejegening de ethische omgang met elkaar ten goede komt. Dit hoofdstuk wordt nog verder op de bejegening toegespitst. Als twee mensen met elkaar omgaan, dan wordt de taal die zij hanteren en datgene wat zij doen en laten bepaald door de relatie waarin zij staan. Niet elke relatie laat hetzelfde gedrag toe. Wat (aan)gepast gedrag is hangt af van de aard van de relatie, met andere woorden van de wijze waarop de relatie gedefinieerd wordt. Als zodanig kan de relatiedefinitie ‘een vooronderstelling' van de communicatie genoemd worden. Hoe bepaalt taal de relatie? Enerzijds creëert taal de werkelijkheid doordat zij daadkracht heeft. Dus taal ‘doet iets’, zij bewerkt iets ten goede of juist niet. Dat is het onderwerp van een eerste paragraaf. Anderzijds wordt de relatie door de taal (her)benoemd. En daardoor worden verantwoordelijkheden toegewezen die inherent zijn aan de relatie. Voor mijn opzet, de ethiek van het tussenmenselijke in kaart brengen, is het nodig om de daadkracht van het woord te onderzoeken, zowel binnen de relatie (daadkracht) als met betrekking tot het benoemen van de relatie (relatiedefinitie).
§1. EEN VEELHEID AAN TAALDADEN. Vooraleer de verschillende soorten taal te onderscheiden, wijst Cuvelier op twee belangrijke gegevens, namelijk de oorzakelijkheid van de taal en het onderscheid tussen inhouds- en betrekkingsniveau. A. JIJ BENT DE OORSPRONG. Cuvelier beschrijft de interactie waarbij de één de ander oproept91. Hij zegt dat hier iets existentieels gebeurt. Door de imperatief of ‘gebiedende wijs’ wordt de ander opgeroepen om Jij te zijn. Doordat Jij als persoon aangesproken wordt, kom Jij tot bestaan. Vandaar dat Cuvelier kan zeggen dat taal de (relatie)werkelijkheid construeert. De grootste kracht van datgene wat gezegd wordt, zit in het doe-woord of 91
Deze paragraaf is gebaseerd op FERDINAND CUVELIER, Taaldaden, in Mens-Mens-werkboek, 1987, p. 111 A p. 9-16, verder geciteerd als ‘CUVELIER, 1987’.
40 het werkwoord. ‘Kom!’ ‘Komaan!’ ‘Sta op!’92 ‘Ga mee!’ “... de zgn. tweede persoon, het jij wordt aan-gesproken en daardoor tot bestaan geroepen. Omdat ik vanuit mijn omgeving, mijn ouders, de kerk, de maatschappij, de levensbeschouwelijke referentiegroep een ethisch imperatief hoor: “Word wakker! Besef! Denk na! Handel! Kies!”, kom ik tot leven. Het centrale gegeven van elke imperatief is dat ik zelf geen subject ben van de imperatief die ik hoor, maar dat ik door deze te horen tot subject word. De aantonende zin “Ik kom” kan pas uitgesproken worden nadat een tot mij gesproken imperatief een ik verwekte dat de vrijheid neemt om ja of neen te zeggen. Daardoor word ik tot subject van een handeling. Voor zover ik de 93 imperatief beantwoord, word ik ver-antwoord-elijk” .
De oproep is de eerste wijze waarop een mens wordt aangesproken. Dus vooraleer een mens Ik wordt, is hzij door een Jij gebodsgewijs tot leven geroepen. De bejegeningskringloop begint dus bij ‘Jij’. Bij een gebrek aan aanspraak, tegenspraak of weerspraak blijft een mens in zichzelf besloten en komt hzij niet tot ver-antwoord-elijk leven. Concreet gaat de gebiedende wijs aan de aantonende wijs vooraf. In die zin zou het logisch zijn dat men aan kinderen op school de werkwoorden op een andere manier zou leren. Indien men recht zou doen aan de werkelijkheid dan zou een vervoeging van het werkwoord ‘gaan’ er zo uitzien: Ga! Ik ga Jij gaat Hij/zij gaat Wij gaan Jullie gaan Zij gaan
Al wat wij doen, is immers een antwoord op een aangedaan zijn94. Cuvelier zegt dat we binnen onze cultuur denken dat Ik het uitgangspunt van een actie is. Wanneer we echter vragen “wat maakt dat je dit zegt / doet?” dan blijkt uit het antwoord dat achter het handelen een oorzakelijkheid95 schuil gaat. En deze oorzaak blijkt verbonden te zijn met een - inmiddels onzichtbare - Jij. Van deze oorzakelijkheid zijn we ons vaak niet bewust. Vandaar dat we ook onze ‘vrijheid van handelen’ verkeerd inschatten. Ik ruim de tafel af en maak het oppervlak schoon met een schoteldoek. Dit lijkt een 92
In CUVELIER, 1987, p. 111 A p. 1 verwijst Cuvelier als treffend voorbeeld naar het Marcus-evangelie Mc 5,41, waar Jezus een meisje opwekt. 93 Het ‘jij’ en ‘ik’ is door de auteur zelf gemarkeerd. Zijn uitspraken baseert hij op E. ROSENSTOCK-HUESSY, Speech and reality, Vermont, Norwich, Argo Books, 1970, p. 25 en p. 149. 94 Dit is, voor zover mij bekend, de grond van wat Levinas de ethische imperatief noemt. 95 Een oorzakelijkheid is ruimer dan een ‘bedoeling’. Het betreft hier alle beweegredenen en vooronderstellingen die onder de actie - waaronder het spreken -verborgen liggen.
41 banale actie. Wat maakt dat ik dit doe? De tafel afruimen is een signaal dat ons samenzijn aan tafel afgelopen is en dat de maaltijd voorbij is. Ik maak de tafel schoon omdat reinheid voor mij een belangrijk goed is, een waarde. Dat heb ik thuis geleerd. Het is ook een uiting van respect t.a.v. iedereen die in deze ruimte vertoeft. De tafel is terug beschikbaar gemaakt voor ander 96 gebruik .
Ik merk dat zelfs eenvoudige handelingen gebaseerd zijn op vooronderstellingen die waarden bevatten. Deze vooronderstellingen zitten verankerd in mijn geschiedenis. Iemand heeft immers gezegd: “Maak de tafel schoon”, eventueel gevolgd door “dan kan je daarna aan tafel tekenen”. Achter het huidige gedrag zit een oorzakelijkheid die we de vooronderstelling van het handelen kunnen noemen. Voor onze ethische reflectie is het belangrijk om de vooronderstellingen te bevragen en ze bespreekbaar te stellen. Dit geldt ook voor het tussenmenselijk verkeer. Vandaar deze zoektocht naar wat taal doet en naar de impact van relatiedefinities. B. UITSPRAAK, AANSPRAAK EN TOESPRAAK. Taal heeft altijd een inhouds- en een betrekkingsaspect97. Gezegdes die alleen inhoud bevatten, kan men ‘uitspraken’ noemen. Uitspraken tonen aan, objectiveren en leggen vast. Ze zeggen iets ‘over’ zichzelf, ‘over’ een ander of ‘over’ de dingen. Uitspraken ‘over’98 liggen op het inhoudsniveau. Wat gezegd wordt heeft ook steeds een betrekkingsaspect: dat is de boodschap over de relatie (de betrekking) tussen spreker en ontvanger die in het spreken doorklinkt. De aanspraak is “de inhouds-uitspraak waarmee ik vanuit mezelf de ander aan-spreek"99. Aangezien het tussenmenselijke in de uitspraak aan de orde is, horen we hierin ook een aanspraak. Is de uitspraak een toespraak die aanspoort om te denken of te doen zoals de spreker stelt? Dan is het een al dan niet uitgesproken boodschap over wat er met het gezegde dient te gebeuren. Moet daarmee ingestemd worden? Of kan dit aangevochten of weersproken worden? Zo beogen de aanspraak en de toespraak een ander communicatieniveau dan de uitspraak. Dat wordt duidelijk in het volgende schema van Cuvelier. Opvallend is dat daarin de bejegeningskringloop doorklinkt100:
96
Illustratie M. Riemslagh. Cuvelier vertaalt Watzlawick in geëigende woorden in CUVELIER, 1987, p. 111 A p. 2-3. Ik volg zijn uiteenzetting. 98 Dat zegt niets over het waarheidsgehalte van deze inhoud. Denken te weten wie, hoe, wat de ander is, geeft aanleiding tot misverstanden. De ander blijft immers eigenstandig en als dusdanig voor mij niet te kennen. 99 CUVELIER, 1987, p. 111 A p. 3. 100 Ibidem p. 111 A p. 11. 97
42
Elke zin = Elk verhaal
op inhoudsniveau: een uitspraak op betrekkingsniveau:
een aanspraak: zelfexpressie een toespraak: beïnvloeding
Dat de wijze waarop een uitspraak aanspreekt, bepaald wordt door de aard van de relatie, komt in de tweede paragraaf aan bod. Nu worden eerst de soorten taaldaden in hun betrekkingsaspect bekeken. C. SOORTEN TAALDADEN. Cuvelier onderscheidt zes soorten taaldaden, de bewerende of informatieve aanspraak, de directieve aanspraak, de overige interactieve aanspraken, de institutionele aanspraak, de verbintenis en de appellerende aanspraak101. Iedere keer wordt de persoon op een andersoortige wijze aangesproken en is de daadkracht van het woord verschillend. Ik plaats hieronder de taaldaden in de twee figuren uit hoofdstuk een en twee. Op deze manier wordt meteen duidelijk dat bij iedere relatiewijze een eigensoortige taaldaad hoort. Dit heeft dan weer consequenties voor de ethiek van het bejegeningsgebeuren. Want wat als waardevol en goed beleefd wordt, heeft altijd een context, met name een relatiecontext. Taaldaden zijn interacties. Daarom zal voortdurend naar cijfers in de axenroos verwezen worden.
Taaldaden zijn manieren van expressie en beïnvloeding. De eerste vier soorten taaldaden die volgen, betreffen de interactie tussen Jij en Ik. De verbintenis situeert zich in het Ik, terwijl het appèl vanuit het Jij een Ik wil wekken.
9 houden
5
7
3 geven
aanvechten
1 2
aannemen
weerstaan 8
4 lossen
6
10
101
Cuvelier baseert zich op J. L. AUSTIN, How to do things with words, Oxford, J.O. Urmson, 1961; J.R. SEARLE, Speech acts, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1969; F.H. VAN EEMEREN, W.B.K. KONING (ed.), Studies over taalhandelingen, Amsterdam, Meppel, 1971 en op zijn eigen werk, Axen.
43 1. Bewerende of informatieve aanspraken. Bewerende of informatieve aanspraken kunnen beschouwd worden als mededelingen van de spreker over hoe hzij de werkelijkheid ziet en wat hzij vindt dat de aangesprokene daarover moet weten. Deze uitspraken zijn sterk inhoudsgeladen. Alle kennisoverdracht gebeurt dan ook op deze wijze. Bewerende of informatieve uitspraken gebeuren vanuit de ax ‘richting geven door informatie geven’ (5)102. Hun doel is te informeren, te laten horen en begrijpen. “Kennisoverdracht is in deze vorm van cultuur een voornaam gebeuren. ... Daar elke informatie uiteindelijk een bouwsteen kan zijn waardoor onze interpretatie van de wereld en zodoende ons handelen in de wereld bepaald wordt, oefent ook de gewoonste informatie en de banaalste roddel macht uit op diegene die ernaar luistert. Een uitspraak die iets beweert is dus, hoe onopvallend ook, een aanspraak die, naarmate ze 103 de antagonist meer wil beïnvloeden, tot een toe-spraak wordt” .
Kennis is macht. Alle uitspraken beïnvloeden en hebben als dusdanig een ethisch impact. Maar de invloed van informatieverstrekking wordt dikwijls onderschat. Het kan bijvoorbeeld gebeuren dat Jij niet alert is en eenzijdige of niet-objectieve informatie aanneemt. Dan kan het hart bezoedeld worden. De bejegeningskringloop indachtig komt het er dus op aan om alert bij zichzelf te rade te gaan wat de uitspraken met ons doen. We moeten ons hart peilen. Zoniet worden we blind de reactie ingestuurd. 2. Directieve uitspraken. Wie een directief hanteert, wil dat de ander de aangereikte interpretatie van de werkelijkheid overneemt en daarnaar handelt. Directieven proberen de ander iets te laten doen. Een directief wordt gegeven in de vorm van een imperatief. In de axenroos wordt dit aangeduid met ‘richting geven door sturing te geven’ (5). Heel wat dagdagelijkse uitspraken of vragen zijn verkapte directieven. “De thee is klaar.” of “Wil je de tafel dekken?” hebben een directieve inslag in zover ze de ander indirect tot handelen aanzetten. Onder de uitspraak 'de thee is klaar' zit dan een aanmaning om aan tafel te komen, onder de vraag de tafel te dekken zit dan een eis. In feite is dit geen correct relationeel taalgebruik, vermits het directief verdoezeld wordt in een mededeling of in een vraag104. Het zou correcter zijn om van de eerste zin een zelfmededeling te maken 'Ik zou graag hebben dat je mee komt theedrinken', en de tweede zin ondubbelzinnig directief 'Dek de tafel'.
102
Het cijfer duidt de ax in de axenroos aan. CUVELIER, 1987, p. 111 A p. 12. 104 In GORDON, 1978 en GORDON, 1981 bepleit de auteur, op pedagogische gronden, duidelijkheid in dit dagelijks taalgebruik. Zoniet worden kinderen opgevoed met het idee dat ze uitspraken niet mogen bevragen en vragen als een bevel moeten horen. 103
44
3. Overige interactieve aanspraken. Een aantal andere taaldaden drukken rechtstreeks bepaalde gevoelens of opinies uit. Feliciteren, geluk toewensen, begroeten, toejuichen, zegenen, rouwbetuigingen aanbieden, drukken allemaal uit dat de eigenheid van de ander wordt aangenomen (2). Bedanken geeft het aannemen van diensten en goederen weer (4). Protesteren en betreuren drukken verzet uit (8). Bekritiseren, uitlokken, uitdagen,... geven uiting aan de confrontatie-ax (7). Terwijl zich verontschuldigen en zich beklagen weergeven dat men loslaat (10). Verhullen en verzwijgen zijn uitingen van zich weerhouden (9). Advies vragen, gehoorzamen en knikken geven taal aan het aannemen van informatie en directieven (6). Al deze taaldaden bewerkstelligen een specifieke relatiewijze, ze zijn dus interactief. 4. Institutionele aanspraken. Cuvelier noemt taaldaden die een onmiddellijke verandering in de werkelijkheid bewerkstelligen institutionele aanspraken. Aanstellen, dopen, huwen, schuldig verklaren, vrijspreken, ontkennen,... verklaren de werkelijkheid tot veranderd waardoor deze wijziging zich voltrekt (5). Eigen aan institutionele aanspraken is dat zij zich situeren binnen gezamenlijk geaccepteerde instituties. Het zijn ‘officiële’ uitspraken die enkel kunnen voltrokken worden door of tegenover functionarissen. Volgens Cuvelier licht hier de kern van de beïnvloeding op. Alleen mensen die zich tot een zelfde context rekenen, kunnen zich openstellen voor de beïnvloeding. Hij noemt de institutie een plaats van samengezworenen. Hier heersen dan ook de krachtigste taaldaden: de eed, het ontslag, de benoeming,... . 5. Verbintenissen. Ook het aangaan van een verbintenis is een krachtige taaldaad (5). Als iemand zich privé ergens toe verbindt, dus los van de instituties, dan legt de persoon zichzelf een plicht op. Denk bijvoorbeeld aan iemand die aan het sterfbed van zijn vader zich ertoe verbindt om voor de moeder te zorgen of om vaders dood te wreken. In tegenstelling tot een institutionele aanspraak, engageert alleen de persoon in kwestie zich door een verbintenis. Toch kan een dergelijke belofte de werkelijkheid serieus veranderen. 6. Appellerende aanspraak. Het appél spreekt de ander aan om hem te bewegen zich tot iets / iemand te verbinden. “Wat wil jij nu eigenlijk?” Ieder antwoord bepaalt hem/haar bij zichzelf, hzij moet tevoorschijn komen, zich inlaten met de vraag en positie kiezen. Het appél kent verschillende gradaties: voorzichtig polsen, beleefd vragen, blijven aandringen, overhalen tot, stimuleren, intimideren, onder druk zetten,... (2). De aan-
45 gesprokene zal zich verbinden of weigeren om zich te verbinden. Maar ook dat is kleur bekennen. Cuvelier stelt dat het appél staat voor de levenskracht in relaties. Als er geen appél meer is, verzandt de relatie. Het appél is ook de motor in de ethiek. Hier wordt iemand aangesproken op zijn/haar verantwoordelijkheid, hier wordt hzij voor het eigen antwoord geplaatst. Cuvelier pleit ervoor om de verschillende taaldaden in de dagelijkse praktijk uit elkaar te houden. Hij raadt iedere spreker aan om zo duidelijk mogelijk te zijn in zijn/haar taaldaden. Iedere onduidelijkheid kan niet alleen grappig zijn, ze kan ook tot pijnlijke misverstanden leiden. Hieruit wordt het ethisch appél duidelijk: wil ik mij verbinden tot duidelijkheid? Of houd ik liever onduidelijkheid in stand zodat ik nergens echt op aangesproken kan worden?
§2. RELATIES BENOEMEN GARANDEERT HUN ETHISCH KARAKTER. Taal heeft kracht. Ze wordt uitgeoefend langs heel verschillende taaldaden. Taaldaden bepalen, van de spreker uit, de relatie. Maar er is ook de aangesprokene en er is de door de omstandigheden voorgegeven relatie. De spreker moet beiden respecteren om ethisch correct te spreken. Met andere woorden de relatiebepaling van de spreker uit moet in overeenstemming zijn met de persoon van de aangesprokene en met de voorgegeven relatie, al kan deze laatste in wederzijdse aanspraak verder ingekleurd worden. Vandaar het belang de relaties te benoemen en ze te definiëren. Relatiedefinities moeten ervoor zorgen dat het ethisch karakter van de relatie onderkend en gerespecteerd kan worden. Cuvelier onderscheidt twee typen van relatiedefinitie, op basis van autonomie of gegrond in lotsverbondenheid (A). Aangezien dit onderscheid als vooronderstelling binnen relaties vaak onzichtbaar blijft, is het belang hiervan niet te onderschatten. Cuvelier stelt dat de relatie meermaals (her-)benoemd moet worden (B) en dat relaties kunnen aangegaan worden op basis van gelijkheid of ongelijkheid (C). Al deze aspecten hebben betekenis voor weldoend of schadelijk gedrag. Dat ga ik hier met hem na. A. AUTONOMIE OF LOTSVERBONDENHEID. Voor Cuvelier bestaan slechts twee typen van relatiedefiniëring, de relatie die gebaseerd is op ‘autonome partijen’ en de relatie die uitgaat van lotsverbondenheid105. De relatie tussen autonome partners duurt zolang beide partijen hun eigen doelen kunnen nastreven en daarvoor op elkaar een beroep kunnen doen. Iedere partij moet aan de relatie zijn eigen doelstelling opleggen. De ander kan daarmee instemmen of 105
FERDINAND CUVELIER, De wereldwijde honger naar lotsverbondenheid, in Mens-Mens-werkboek (1989) p. 511 A p. 5-8. In dit artikel toont Cuvelier aan dat dezelfde wetmatigheden spelen zowel in grootschalige, mondiale samenhangen als in kleinschalige, tussenmenselijke betrekkingen. Deze verhandeling is beperkt tot het tussenmenselijke, maar de indeling die hij gebruikt in dit artikel is bruikbaar voor dit opzet.
46 de relatie verbreken. Heeft één van beiden geen voordeel meer van de relatie, dan wordt de relatie verbroken. “Het voordeel van een dergelijk relatie-statuut is dat ieders vrijheid maximaal gegarandeerd wordt. Het nadeel is gelegen in de kwetsbaarheid van de relatie. En meestal speelt hier de wet van de sterkste. ... Ook al wordt een overeenkomst bilateraal vastgelegd, een autonomie-relatie heeft alle kenmerken van een eenzijdig vastgelegd relatie-statuut, waar de tweede partner zich aansluit omdat het hem 106 voorlopig goed uitkomt" .
De relatie op basis van lotsverbondenheid hebben wij meegekregen van bij onze oorsprong. Wij, mensen, zijn lotsverbonden met het leven van onze ouders, voorouders en cultuur. Hoe beter wij erin slagen dit te erkennen en hieraan recht te doen, hoe breder onze lotsverbondenheid kan uitdeinen naar individuen en groepen die verder van ons af staan. Door te erkennen wat Ik heb gekregen, weet Ik mij verschuldigd tegenover de mensen die mij zijn voorafgegaan. Daardoor ben Ik in mijn verantwoordelijkheid geplaatst om aan de volgende generaties te geven wat hen toekomt. Lotsverbondenheid is geschreven in de menselijke lijfelijkheid, het is een geïncarneerd gegeven. Ons bestaan is immers lijfelijk verbonden aan onze familie. Tevens raakt het de kern van zowel de joodse als de christelijke godsdiensten. Deze zijn gebaseerd op het gedenken van wat JHWH aan het volk Israël gedaan heeft en op wat God in Jezus Christus heeft bewaarheid. Gelovigen moeten 'gedenken' en daarom / van daaruit handelen met anderen107. Een relatie die gebaseerd is op lotsverbondenheid richt zich op een gezamenlijk doel: het samen beter worden. De één kan niet beter worden zonder de ander, want zij maken samen deel uit van het geheel. Hun beider lot is aan elkaar verbonden. Geen van beiden kan zijn eigen doelstelling eenzijdig aan het geheel opleggen, aangezien dan het uitgangspunt van de lotsverbondenheid verbroken wordt. Het doel wordt dus gezamenlijk bepaald. “Het voordeel hiervan is dat de zwakkere partij steeds bijgestaan en ondersteund zal worden door de sterkere partij. Nu eens kan de ene partner de zwakkere zijn, dan weer kan de andere partij de zwakkere zijn. Het nadeel hiervan is dat beiden zich gebonden of verplicht weten tot loyaliteit aan de andere partner. ... Het verdrag van onderlinge bijstand kan niet eenzijdig opgezegd worden. Deze lotsverbondenheid garandeert dus de belangen van de zwakkere partij. Daar in een langer durende en risico-beladen relatie ook de sterkere soms tot zwakkere kan worden, heeft ook de sterkere daarbij 108 voordeel" .
Vandaar dat Cuvelier erop aandringt om de relatiedefinitie aan de orde te stellen 106
FERDINAND CUVELIER, Relatiebenoemingen, in Mens-Mens-werkboek (1990), p. 112 A p. 3-6, p. 4, verder geciteerd als ‘CUVELIER, 1990’. 107 Deze alinea is geformuleerd vanuit een 'contextuele pastorale kijk' (Nagy). 108 CUVELIER, 1990, p. 112 A p. 5.
47 vooraleer, op volwaardige wijze, wisselwerkingen aangegaan worden. Alle verdere interacties zullen immers door deze vooronderstellingen bepaald worden. Bepaalt een ander voor jou dat je een autonome partner bent, dan is de kans reëel dat je als zwakkere in een misleidende situatie stapt. Degene die het voor het zeggen heeft om de relatiedefinitie te bepalen, heeft het verder zonder meer voor het zeggen. Van daadwerkelijke autonomie is er op termijn geen sprake. Weerom zit hier de ethiek van het tussenmenselijke verscholen in de vooronderstellingen. Uit het voorgaande blijkt immers dat een actueel zwakkere slechts in een relatie van lotsverbondenheid zijn autonomie kan laten gelden. In een relatie die gebaseerd is op het autonomie-principe is de sterke partner degene die over de zwakkere kan heersen. B. HET BELANG EEN RELATIE TE BENOEMEN. De vaststelling omtrent al dan niet daadwerkelijke autonomie, brengt Cuvelier tot een ander relatiekenmerk, namelijk haar dynamisch karakter. Relaties en hun definities zijn geen gestelde gegevenheden. Vandaar dat Cuvelier het woord ‘relatiedefinitie’ vervangt door ‘relatiebenoeming’. Hierdoor wordt duidelijk dat het niet gaat om vaststaande definities, maar dat er overleg nodig is om de relatie te benoemen. Aangezien de relatiedefinitie de directe belangen van de gesprekspartners raakt, geeft het benoemen van de relatie aanleiding tot machinaties109. Heel wat relaties zijn op zich niet problematisch. De manier waarop ermee omgegaan wordt, kan echter wel moeilijkheden veroorzaken. Vooral onze beperkte blik blijkt ons parten te spelen. In wat volgt wordt aangetoond hoe dit in zijn werk gaat110. Het is bekend dat we de werkelijkheid zoals die is, nooit bevatten. Een deel van de werkelijkheid, bijvoorbeeld alles wat met de ander als ander te maken heeft, blijft voor ons een mysterie. Toch moeten we ons een beeld vormen, dat is een door onze ervaring gekleurde neerslag van de benaderde werkelijkheid. In dit beeld schrijven we de ander bepaalde hoedanigheden toe. “Jij bent mijn beste vriendin” zegt een studiegenote. En ik voel mij beladen. In deze naamgeving neemt zij immers haar beeld van de werkelijkheid voor het geheel. En ze toetst niet of dit ook voor mij klopt. Zij bepaalt eenzijdig de relatie, terwijl vriendschap bij uitstek een wederkerige relatie is. Het beeld dat iemand oorspronkelijk vormt is altijd 'unifocus': het is bepaald door het eigen perspectief. De positie die men inneemt ten opzichte van de ander bepaalt dit gezichtspunt. Hij zegt: “Jij bent onervaren.” Vanuit zijn gezichtspunt gezien is dat misschien zo. Maar door het achterwege laten van deze relativering, neemt men het beeld-met-perspectiefbeperking voor de hele werkelijkheid.
109
VAN DALE Hedendaags woordenboek definieert machinatie als ‘heimelijke en oneerlijke methoden om iets gedaan te krijgen’. 110 CUVELIER, 1990, p. 112 A p. 3-6, p. 3-4.
48 Elke naamgeving is ook een interpretatie, een kaderen van de ander in het eigen betekenissysteem. Het maakt bijvoorbeeld verschil of men iemands gedrag kadert als asociale ik-betrokkenheid dan wel als moment in een ontwikkelingsproces. “Jij bent egoïstisch” kan dan bijvoorbeeld een machinatie zijn waarbij druk uitgeoefend wordt om niet voor zichzelf op te komen111. Ook benoemingen van de ander zoals “jij bent de overste” (de ander tot institutie verklaren) of “jij bent hier de technieker” (de ander tot inzake bevoegd verklaren) kan de ander een verhouding opdringen. De ander moet dan aan het etiket voldoen. Vraag is of de betrokkene daarmee instemt. Daar valt of staat een relatiebepaling mee. Bij een machinatie wordt het beeld dat men heeft, gepresenteerd als zelfexpressie terwijl het eigenlijk een sterke beïnvloeding beoogt. Het onderscheid tussen het eigen beperkte beeld van de werkelijkheid en de werkelijkheid zelf, vervalt dan. Typisch is dat de relatie in al deze situaties eenzijdig benoemd wordt. Dit gebeurt op grond van een grote betrokkenheid, maar niet in overleg. Alleen wederzijdse overeenkomsten echter leiden tot een evenwaardige relatie. De tussenmenselijke omgang berust dus op akkoorden tussen de betrokkenen. Als er geen akkoord is, wordt er een eenzijdig relatiestatuut opgelegd door één betrokkene. Bijvoorbeeld zegt de één “Vanaf nu verklaar ik u de oorlog”, dan kan de ander blijven zeggen “Maar ik wil u niet tot vijand zijn”. Dat helpt niets. Aangezien eenzijdig de oorlog verklaard werd, kan de laatste, ook al wil deze geen strijd, niet anders dan zich verdedigen. Ook vriendelijke eenzijdige relatiebenoemingen zijn dwingend. Zo geven “Jij bent mijn gast” of “Ik beschouw jou als mijn geestverwant” ook amper kans om hiertegen in te gaan. Wordt niet actief nagegaan of de ander met de relatiebenoeming akkoord is, dan wordt hzij in een relationeel keurslijf gedrongen. Uit relatiebenoemingen wordt één van de grondregels van de ethiek in de tussenmenselijke omgang, nogmaals duidelijk. Een omgang is pas dan ethisch verantwoord als de ander de volle gelegenheid heeft om op zijn/haar manier te reageren. Diegene die uitgaat moet aan diegene op wie hzij toekomt ruimte bieden om op zijn/haar wijze te antwoorden. Het kan niet genoeg benadrukt worden dat Ik verantwoordelijkheid draag in iedere relatie-benoeming. Is ze onduidelijk, dan is het aan mij om de ander tot mee-benoemen uit te nodigen. “Een woord gebruiken, een term voorstellen, een naam geven aan een partner, de relatie ‘benoemen’, het zijn taaldaden die niet enkel iets aanwijzen maar die een statuut en een institutie in het bestaan roepen. Zij maken de partner vrij of onvrij, lotsverbonden of ongebonden. Worden deze institutie-scheppende taaldaden zwijgzaam aanvaard, 111
In RIEMSLAGH, M., VANMECHELEN, B., Abortus voorgoed voorbij? Een begeleidingsmodel, Lannoo, 2003, Hoofdstuk 2, werk ik de morele ontwikkelingsfasen van de vrouw uit. De morele ontwikkeling van vrouwen wordt beschreven als ‘groeien in zorgen’. Deze groei ontwikkelt zich tussen de polen ‘het zelf’ en ‘de ander(en)’. In een eerste fase is de zorg gefocust op het zelf. Een tussenstadium leidt naar een tweede fase met nadruk op zorgen voor de ander. Een volgende tussenperiode luidt de integratie 'zorgen voor zichzelf én de ander' in. In verschillende stadia van deze ontwikkeling blijken vrouwen heel gevoelig voor het verwijt “Jij bent egoïstisch”.
49 dan krijgen zij kracht van wet, met alle verplichtingen vandien. [Relaties benoemen] ... is dus geen waardevrije bezigheid. Het is een beïnvloedende, scheppende, manipulerende of chanterende handeling, al naar gelang de taal eenzijdig wordt gebruikt en opgelegd of in overleg tot stand komt. Taaldaden kunnen krachtiger zijn dan massale legers. Zij formuleren de grondwet waardoor zowel de naties, als de handelspartners, als de economische machten, als de gezinsleden zich onderling verhouden. Zij dienen dus met de grootste zorg geuit en met de grootste aandacht 112 beluisterd te worden" .
C. RELATIES OP GROND VAN GELIJKHEID EN OP GROND VAN ONGELIJKHEID. Relaties kunnen dus gebaseerd zijn op twee mogelijke relatiegronden. Er is de relatie die zich afspeelt tussen autonome partners en de relatie die op lotsverbondenheid steunt. Het kan van levensbelang zijn om te weten op welke relatiegrond men leeft. Als ieder dat voor zich heeft uitgemaakt, dan kan men vervolgens aandacht besteden aan de verschillende wijzen waarop de betrokkenen de relatie benoemen. Om beiden recht te doen is overleg nodig zodat alle relatiedefinities wederzijds getoetst worden. Hier komt het belang van de derde bemerking van Cuvelier in zicht. Relaties bestaan op grond van gelijkheid en van ongelijkheid. In de vorige sectie is nagegaan hoe de ongelijkheid kan verscholen zitten in de verschillende relatie-benoeming113. Daarnaast bestaat ook nog een ongelijkheid in positie, welke kenmerkend is voor asymmetrische relaties114. Daar ga ik nu op in. Pedagogische, agogische en verzorgende relaties, kortom begeleidingsrelaties zijn relaties op grond van ongelijkheid. Hierbij engageert de begeleider zich om de patiënt, cliënt, pastorant,... binnen de aangegane afspraken op te voeden, te vormen, te verzorgen of te begeleiden. Daarbij geldt dat de pedagoog, agoog, verzorger (arts, verpleegkundige,...), pastor de volle verantwoordelijkheid draagt voor het correct hanteren van de relatiedefinitie. Het eigene van deze begeleidingsrelaties is dat ze op de groei van en zorg voor de begeleide gericht zijn. Daardoor wordt de situatie van ‘ongelijk-in-de-relatie’ als kader gereguleerd. De begeleider zal daar des te meer rekening mee houden en de relatie toelichten naarmate de begeleide daar minder zicht op heeft en minder gewicht kan inbrengen. Diegene die aan begeleidende zorg is toevertrouwd, is evenals de begeleider bepaald door de rollen. Deze rollen kunnen bijgesteld worden naargelang de begeleide meer zelfsturing ontwikkelt115. Het gewicht van de begeleidingsrelatie én het gewicht van sommige taaldaden, bepaalt de wijze waarop een uitspraak aanspreekt. Met andere woorden de aard van de relatie geeft eventueel bijkomend gewicht aan wat en hoe men iets zegt. Met het oog op 112
CUVELIER, 1990, p. 112 A p. 3-6, p. 6. Zoals uitgewerkt in CUVELIER, 1990, p. 112 A p. 7-8. 114 Deze ongelijkheid is uitgewerkt in FERDINAND CUVELIER, Van behandelen tot begeleiden, in Mens-Menswerkboek (1988) p. 812 A p. 1-6. 115 Ibidem, p. 812 A p. 6. tekent Cuvelier een schema om de daarmee gepaard gaande toename in handelingsbekwaamheid aan te duiden. 113
50 ethisch begeleiden, is het belangrijk dat goed voor ogen te houden. Het eerbiedigen van de relatiedefinitie en de kenmerken van de verschillende taaldaden garandeert de ethiek van de relatie.
TOT BESLUIT: TAAL ALS DAADKRACHT IN HET BENOEMEN VAN RELATIES. Eerst kwam de daadkracht van het woord ter sprake. Jij en niet Ik bent het begin van alle actie. Dit betekent dat Ik altijd moet onderzoeken wat Ik aan jou verschuldigd ben, enerzijds omdat Jij mij voorafgaat, anderzijds omdat Jij-die-na-mij komt recht hebt op dezelfde aanspraak. Het hoort bij de ethische opdracht om de vooronderstellingen te onderzoeken. Hieraan gevolg gevend werden de twee relatiemogelijkheden tussen mensen onderzocht: relaties op basis van autonomie en relaties op grond van lotsverbondenheid. Als er geopteerd wordt voor het welzijn van de zwakkere - waartoe een mens op basis van zijn/haar menszijn verplicht is - dan houdt dit een keuze in voor een relatie op grond van lotsverbondenheid, en voor alle consequenties die daaruit voortvloeien. Vervolgens is het belangrijk het onderscheid te maken tussen zelfexpressie en beïnvloeding. Hier zit immers de grond van veel misverstanden. Vandaar dat het een ethische regel is dat iedere persoon zelf verantwoordelijk is voor de wijze waarop hzij spreekt en handelt. De kwaliteit van de bejegening hangt af van het oog dat hzij heeft voor de reactiemogelijkheden van de ander. Een relatie kan pas gelijkwaardig zijn indien de relatie benoemd wordt door beide partners samen. Sommige relaties zijn (contractueel) voorgegeven. Dan hebben beide actoren zich te gedragen naar de voorgeschreven rollen. Andere relaties zijn samen te bepalen. Daarin kan helderheid verkregen worden door elkaar actief uit te nodigen om de relatie-verwachtingen uit te spreken en door appèl te doen op het naleven daarvan. Daarin wordt de gelijkwaardigheid echt waar. Iedere eenzijdige relatiebepaling daarentegen is een teken van ongelijkheid in de relatie. En bij ongelijkheid geldt dat degene die 'meer macht heeft', de begeleider of verzorger, ervoor verantwoordelijk is om de contouren van de relatie ter sprake te brengen. Hzij draagt de volle verantwoordelijkheid voor het correct hanteren van de relatiebenoeming. Dat betekent dat hzij in zijn/haar doelstelling gericht blijft op de ander, oog hebbend voor diens gebrek aan macht. Het is immers algemeen bekend dat vooral subtiele vormen van overrompeling, misbruik, geweld, … kunnen gebeuren door gebrek aan aandacht voor deze ethische tussenmenselijke regels. Dit alles heeft consequenties voor de bejegening. Zich toewenden naar de ander is getekend door de (voorgegeven) relatie en door de (gezamenlijke) relatiebenoeming. Conform het feit dat Ik Ik ben in relatie met jou en dat Jij Jij bent in relatie met mij, moeten wij ons ten aanzien van elkaar gedragen. Concreet betekent dit dat ik in een relatie waarin ik moeder ben, andere woorden te spreken heb en mij anders te gedragen heb, dan in relatie met mijn vriendin. Door het
51 feit dat ik getrouwd ben, heb ik mij altijd te gedragen als een getrouwde vrouw. Als pastor heb ik mij te gedragen overeenkomstig de beroepsnormen. Als werknemer… . Men zou kunnen stellen dat levensengagementen voorrang hebben op andere relaties omdat die de persoon binnen zijn/haar fundamentele relaties erkennen. Samenvattend is er geen woord of bejegening die niet getekend is door de vooronderstelling van de relatie-benoeming. Iedere toewending naar jou wordt bepaald door de relatie waarin wij staan. Jouw zelfexpressie is een expressie die qua inhoud en taal aansluit bij de relatie. In mijn erkenning van jouw zelfexpressie klinkt onze verhouding door. Zeker op vlak van beïnvloeding is onze verhouding bepalend. Jij kan slechts aanspraak maken op mij binnen de grenzen van onze relatie en Ik zal mij uitsluitend binnen deze grenzen helemaal toegankelijk stellen. Bij het overwegen in mijn hart zal steeds mijn hele persoon betrokken zijn, doch de optie tot zelfexpressie is alweer begrensd door de relatie. Jouw erkenning, mijn beïnvloeding, jouw toegankelijkheid tot en met jouw feedback zal zich altijd afspelen binnen de grenzen en mogelijkheden die inherent zijn aan de verhouding waarin wij staan. De ethische kwaliteit van de wijze waarop wij met elkaar omgaan wordt voor een groot deel bepaald door de verantwoordelijkheid die wij wederzijds en wederkerig dragen in het benoemen en het naleven van deze relaties. Nu de bejegening communicatief is uitgediept en op haar vooronderstellingen is bevraagd, wordt in het volgende hoofdstuk gezocht naar de filosofische grondslagen ervan.
52
HOOFDSTUK 4. HEGEL EN BUBER: BASIS VOOR ETHISCH RELATEREN. INLEIDING. In dit hoofdstuk wordt nagegaan hoe het relationele mensbeeld van Cuvelier filosofisch onderbouwd is. Wie zijn geschriften leest, merkt dat het dialogische concept van Relatie-Studio verwijst naar Buber (1878-1965). Gedurende een gesprek met Cuvelier werd duidelijk dat zijn theorie nog verder terug gaat, naar Hegel (1770-1831). Voor hem persoonlijk klopt dat alleszins. Cuvelier is licentiaat in de filosofie en ook doctor in de psychologie. Zijn licentiaatsverhandeling in de wijsbegeerte handelde over Hegel. In die zin ligt Hegel aan de basis van zijn verdere ontwikkeling. Met Buber raakte hij pas later vertrouwd. Buber zelf kon zich in de filosofie van Hegel niet vinden, omdat die volgens hem de ontluistering van de concrete menselijke persoon voorstond. Hij erkende wel dat de jonge Hegel de concrete mens voor ogen had. Doch Buber kon de filosofie van de ‘latere Hegel’ niet waarderen. Die leidde tot een totalitaire visie op ‘de Wereldrede’ waar Buber van gruwelde116. Hoe Buber zich tot Hegel verhield is in dit opzet verder niet aan de orde. Hoe Cuvelier door hen beiden beïnvloed is, dat bekijken we nu. In de vorige hoofdstukken bleek hoe belangrijk de erkenning (van de ander als ander) is voor de tussenmenselijke bejegening van Cuvelier. Tussen Ik en Jij vormt de erkenning het scharnier waardoor verbondenheid tot stand komt. Om het belang van de erkenning te begrijpen, gaf Cuvelier mij enkele hoofdstukken uit de recente studie van R. Williams over de erkenning in de filosofie van Hegel117. Hieruit blijkt dat de erkenning de vooronderstelling onder diens filosofie is. Hoe Williams dit terugvindt bij Hegel en hoe Cuvelier dit concretiseert, is onderwerp van de eerste paragraaf. Ondertussen houd ik wel mijn opzet in het oog: aanknopingspunten vinden voor de ethiek van het tussenmenselijke. Vervolgens nemen we ‘Ik en Jij’ van Martin Buber ter hand118. In de geschriften van Cuvelier wordt meermaals naar dit document verwezen. Wat Buber met dialoog bedoelt is mij meest helder geworden bij het lezen van een interview van Maurice Friedman met Martin Buber en Carl Rogers119. Ik heb de indruk dat de wijze waarop 116
MARTIN BUBER, De vraag naar de mens. Het antropologisch probleem historisch en dialogisch ontvouwd, Utrecht, Bijleveld, 1943, vertaald in 1957, (repr.1971), p. 39-51, p. 41. 117 ROBERT WILLIAMS, Hegel’s Ethics of Recognition, Berkeley-Los Angeles-London, University of California Press, 1997. Aangezien Cuvelier mij dit zelf heeft aanbevolen, beperk ik de studie van Hegel tot de hoofdstukken die hij mij heeft aangeduid. 118 MARTIN BUBER, Ik en Jij‘, Utrecht, Bijleveld, 1923, eerste Nederlandse vertaling in 1959. Ik gebruik de vertaling door Marianne Storm uit 1998. 119 TOM DE BRUIN (Ed.), Adam waar ben je? De betekenis van het mensbeeld in de joodse traditie en in de psychotherapie, Hilversum, Folkertsma Stichting voor Talmudica, 1983, (repr.1992), p. 239-256. Hoewel Buber voordien niet kon aannemen dat men een dialoog voor gehoor kon voeren, gebeurde het wel in dit
53 Buber de dialoog beleeft en overdenkt, door Cuvelier in het bejegeningsschema gegoten wordt. Cuvelier preciseert Bubers dialoog, hij bouwt hem uit en brengt hem dichterbij. We toetsen of deze indruk, dat Cuvelier Buber volgt, wel klopt. Deze toets gebeurt met het oog op het uitdiepen van de ethiek van de tussenmenselijke bejegening. Dat is het onderwerp van de tweede paragraaf.
§1. ERKENNING IN DE ETHIEK VAN HEGEL, GECONCRETISEERD DOOR CUVELIER. A. ERKENNING IN DE ETHIEK VAN HEGEL. Williams bestudeerde als eerste het concept ‘erkenning’ doorheen alle werken van Hegel. Eerst onderzocht hij het werk van Hegel op zijn vooronderstellingen. De recent vrijgekomen nota’s van lezingen van Hegel tussen 1817 en 1830, maakten het hem mogelijk om diens ‘filosofie van de geest’ beter te begrijpen. Daaruit leidde Williams af dat Hegels concept van ‘erkenning’ van wezenlijk belang was voor zijn denken. Vervolgens toetsen we de hypothese dat erkenning de grond van Hegels denken is door het toe te passen op diens rechtsfilosofie. Daaruit concludeerde Williams dat ‘wederkerige erkenning’ de basis vormt van Hegels ethiek. In zijn inleiding schrijft hij: “My thesis is that recognition (Anerkennung) is not only the existential phenomenological shape (Gestalt) of the concept of freedom but also the general intersubjective structure and pattern of Hegel’s concept of spirit. As such it provides the ontological deep structure of his philosophy of spirit, practical philosophy, and account of ethical life (Sittlichkeit). Recognition is immanent not merely in Hegel’s account of the institutions of abstract right (property, contract, and punishment), of family, civil society, and state, but also in his account of the virtues, such that all virtues are social. ... ... the question of ethics for Hegel turn on the possibility and significance of reciprocal 120 recognition" .
Uit de studie van Williams komen enkele kenmerken betreffende erkenning naar voor die van belang kunnen zijn voor het ontwikkelen van een tussenmenselijke ethiek. Achtereenvolgens stip ik aan dat erkenning als vooronderstelling functioneert, de concrete niveaus waar erkenning kan spelen en de inhoud van het begrip bij Hegel. Voor Williams is het duidelijk dat erkenning als vooronderstelling aan de basis ligt van Hegels begrippen ‘vrijheid’ en ‘zelfrealisatie’. Deze twee waarden zouden immers abstracte bedenksels blijven zolang ze niet tussenmenselijk erkend worden. Door erkenning wordt de subjectiviteit omgevormd, uitgebreid en opgetild tot tussenmenselijkheid121.
interview. Het feit dat hij met Rogers tot dialoog kwam voor publiek, deed hem besluiten een paragraaf uit een manuscript waarin hij uiteenzette dat dit onmogelijk is, te schrappen. 120 WILLIAMS, 1997, p. xi-xii. 121 Ibidem p. 2.
54 Voor Hegel is erkenning van belang op concrete niveaus. Eerst is er de wederkerige erkenning van de liefde binnen het gezin. Hegel noemt de tussenmenselijke erkenning de kern en de mogelijkheidsvoorwaarde, kortom het wezen van het gezin. Vervolgens is er de erkenning tussen individu en instituut. Dat is de formele erkenning. Een derde niveau is het staatsniveau, waar internationale erkenning de grond vormt van de internationale wetgeving. Het begrip ‘erkenning’ kunnen we bij Hegel vooral ethisch opvatten. De erkenning van de ander is namelijk constitutief voor de sociale werkelijkheid. Als dusdanig fundeert het de sociale realiteit. Hegel plaatst zijn subjectieve filosofie binnen deze sociale omgang met elkaar122. Ik geef dit nu weer in eigen woorden: door het wederzijds erkennend contact tussen mijn zelf- en werkelijkheidsbenadering (de these) en jouw zelf- en werkelijkheidsbenadering (de antithese) groeien wij tot een co-constructie van de werkelijkheid waarin recht gedaan wordt aan ons beiden (synthese). Volgens Williams is deze wederzijdse erkenning de grond van dit creatieve proces. Als zodanig is ze de grondstructuur van Hegels ethiek123. De inhoud van het begrip ‘erkenning’ bij Hegel is uitgewerkt door Siep124. Siep stelt vast dat er twee patronen zijn in de erkenning: liefde en strijd, die vaak als tegenstrijdige dynamieken worden beschouwd. In de liefde willen beiden hetzelfde ten bate van elkaar. In de strijd willen beiden hetzelfde ten koste van elkaar, waardoor ze zich als rivalen tegen elkaar afzetten125. Hegel daarentegen stelt dat de strijd evenzeer als de liefde draait om het verlangen door de ander als ander erkend te worden. Het lijkt dat Hegel de erkenning niet alleen als middel tot het ontstaan van de sociale werkelijkheid ziet, maar dat erkenning het doel wordt. Het belang van de erkenning is dan geen voorwaarde meer, maar doel. Verder ontdekt Siep in het werk van Hegel vier dimensies van het begrip vrijheid, namelijk: autonomie, eenheid, zelfoverwinning en Freigabe (wat ik vertaal als bevrijding). Het eigene aan deze vier elementen is dat ze innerlijk met elkaar verbonden zijn. In wat volgt schetsen we hoe ethisch leven verbonden is met de groei naar vrijheid. Voor Hegel kan autonomie enkel tot stand komen door communicatie met anderen. Autonomie wordt tussenmenselijk gemedieerd. Om tot autonomie te groeien dient de persoon zichzelf te overwinnen. En dit is alleen mogelijk door de ontmoeting met de 122
Dat erkenning een concreet gebeuren betreft is omstreden in de interpretatie van Hegels filosofie. Vandaar dat het één van de topics is waarmee Williams zich in zijn boek verhoudt. 123 Williams toont dit aan in Hegels filosofie van het recht. Ibidem p. 109-357. 124 LUDWIG SIEP, Anerkennung als Princip der praktische Philosophie: Untersuchungen zu Hegels Jenaer Philosophie des Geistes, Freiburg, Alber Verlag, 1978; LUDWIG SIEP, Kampf um Anerkennung: Zu Hegels Auseinandersetzung mit Hobbes in den Jenaer Schriften, Hegel-Studien 9, Bonn, Bouvier Verlag, 1974, p. 155-207 en LUDWIG SIEP, Praktische Philosophie im Deutschen Idealismus, Frankfurt, Suhrkamp, 1992, p. 159-171. Geciteerd in WILLIAMS, 1997, p. 19-21. Gezien het belang van de inhoud van het begrip erkenning wordt dit hier aangehaald. 125 Denk hierbij aan wat René Girard de mimetische begeerte noemt. RENÉ GIRARD, De zondebok, Kampen, Agora/Pelckmans, 1982, (repr. 2001).
55 ander. Als er geen ontmoeting plaatsvindt, blijft de persoon in zichzelf besloten. De bevrijding is dus gelegen in de erkenning van de ander als eigen-aardige Ik, in het aanvaarden dat hzij mag zijn wie hzij is. In ieder moment van zelfvervreemding - de ander is anders dan ik (denk / wil) - begint de vrijheid van het individu, zowel van diegene die op de ander toestapt als van diegene die aangesproken wordt. Dit gebeuren noemt Hegel ‘Geist’. Erkennen dat de ander anders - en dus zichzelf – is, kan een ethische act genoemd worden aangezien de persoon door contact met de andere zijn zelfbetrokkenheid overstijgt. Het algemeen dialectische karakter van het patroon en de structuur van ‘Geest’ brengt wederkerige126 erkenning voort. Zelf zie ik twee momenten van erkenning. In een eerste moment beschouwt Hegel erkenning als de gedragswijze waardoor de sociale realiteit tot stand komt. In een daaropvolgend moment wordt erkenning de kracht om tot autonomie te groeien. Mijn vraag is nu: hoe sluit Cuvelier hierop aan? B. CONCRETISERING DOOR CUVELIER. Dat Hegel ons bij Cuvelier terugbrengt hoeft, niet te verbazen. We hebben immers Hegel gelezen omdat Cuvelier zich ernstig heeft beziggehouden met de ethiek van Hegel en met zijn thema ‘erkenning’ in het bijzonder127. Naar aanleiding van het boek van Williams, wijdde Cuvelier een interne nota aan de sterkte en noodzaak van erkenning128. Daarin stelt hij dat Hegel de existentiële achtergrond biedt voor het meest belangrijke aspect van de tussenmenselijke verhoudingen. Aan de hand van Williams boek over Hegels ethiek van erkenning, verscherpt Cuvelier zijn visie129. In de bejegening onderscheidt hij de zwakke en de sterke erkenning. In de zwakke erkenning wordt gepoogd de ander te horen, te begrijpen en zich in te leven in de wijze waarop de ander zichzelf en de wereld ziet. Door vervolgens zijn bevindingen te verwoorden, tracht men te toetsen of men de ander goed begrepen heeft. Hierdoor krijgt de ander zijn/haar subjectief zelfbeeld onder ogen en kan hzij dit toetsen aan de luisteraar. Volgens Cuvelier toont Hegel de leemte die in deze eerder oppervlakkige vorm van erkenning zit. De ander krijgt zichzelf onder ogen, maar hzij wordt daardoor nog niet bevrijd van zijn/haar interne subjectiviteit noch geconfronteerd met de externe werkelijkheid. Met andere woorden, door de erkenning van de persoon-zoals-hzij-is blijft hzij besloten in het eigen zelf- en wereldbeeld. 126
‘Mutual reciprocal’ zou eigenlijk moeten vertaald worden door ‘wederkerig wederzijds’ wat in het Nederlands synoniemen zijn. 127 CUVELIER, F., Mens onder de mensen. Een vertaling en tekstkritische bespreking van G.F. Hegel, 'Phönomenologie des Geistes' hoofdstuk "Verwirklichung des vernüftigen Selbstbewustseins durch sich selbst", (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, K.U.Leuven), Leuven, 1958. 128 FERDINAND CUVELIER, Sterkte en noodzaak van de erkenning, Onuitgegeven interne nota van de RelatieStudio CN 158, december 2001, p. 1-3. 129 Dit proces voltrekt zich telkens weer in de visie en methodieken van Cuvelier. Hij verscherpt zijn kijk en werkt die verder uit in een nota, een artikel of een boek.
56 Wanneer ik dit in de bejegeningskringloop plaats, stokt de communicatie bij ‘jouw zelfexpressie’ en ‘mijn erkenning’. Er ontstaat geen dialoog, de kringloop wordt niet rond gemaakt. Cuvelier stelt dat een persoon pas wakker wordt door een sterke erkenning130. Die ontstaat door een confronterend appèl dat mensen wederzijds uitoefenen (beïnvloeding en toegankelijkheid). Hier wordt niet alleen getoetst of wat de ander zegt begrepen wordt, maar ook of hzij geloofwaardig klinkt. Is de ander waarachtig in zijn/haar verhaal of boodschap? Sterke erkenning kan alleen ontstaan wanneer de zwakke erkenning gevolgd wordt door een fase van doorvragen. Dat gebeurt bijvoorbeeld door “Wat bedoel je? “Is dat zo voor jou? Hoezo?” Daarbij wordt gemikt op de onuitgesproken, negatieve, moeilijke, verborgen en/of kwetsbare facetten én op de onuitgesproken, positieve facetten. Dat zijn de menselijke aspecten die de contingentie van iemands bestaan raken131. De bejegening is hier niet louter gekenmerkt door wederzijdse erkenning van mekaars zelfexpressie, beiden laten zich ook beïnvloeden en proeven die beïnvloeding na met hun hart. Voor Cuvelier ontstaat intersubjectiviteit indien het zelf- en wereldbeeld van de ander uitgroeit tot een gedeeld werkelijkheidsbesef. Dit groeien bevat altijd een fase van verwarring waarbij beiden op hun fundamenten door elkaar geschud worden. Zonder een bedding van liefde en begrip zijn mensen hiertoe niet in staat. En dan nog vergt het de nodige moed. In wezen gaat het om een creatief proces. Het oude bekende wordt met nieuwe ogen bekeken, men moet wennen aan het onwennige, oude geboden en verboden moeten losgelaten worden132. Cuvelier stelt vast dat het toepassen van sterke erkenning niet overal zinvol noch haalbaar is. Daarom is het goed om de zwakke erkenning te oefenen als opstapje. Wat voor Hegel eerst voorwaarde en dan doel was, wordt bij Cuvelier de motor van de bejegening. Cuvelier is het wel eens met Hegel dat door de (sterke) erkenning de subjectiviteit omgevormd, uitgebreid en opgetild wordt tot tussenmenselijkheid. Als de zwakke erkenning, waarbij de ander als ander ‘gerespecteerd’ wordt, gevolgd wordt door toegankelijkheid voor beïnvloeding en naproeven met het hart, waarna de bejegening zich kan verderzetten, dan ontstaat creatie door diepe erkenning. Hier stoten we op een grond voor humaniteit, voor hoogstaand mens-zijn. De erkenning van de ander - als iemand die mij aangaat - is behalve de motor van de 130
In de seminariereeks ‘Wederzijds erkennen en borg staan’ van februari tot april 2003, maakte Cuvelier onderscheid tussen een empathische erkenning (hier: zwakke erkenning), een doordringende erkenning (hier: sterke erkenning), wederzijdse erkenning (met nadruk op de relatie), integratieve erkenning (waarin de verschillende persoonsaspecten verbonden worden) en ongrijpbare erkenning (door het onbenoembare mysterie te laten zijn en het als dusdanig te aanvaarden). 131 "… die de contingentie van iemands bestaan raken" is mijn parafrasering. Er wordt immers doorgevraagd naar het ‘toevallige zó-zijn’ van de persoon. En dit situeert zich zowel in datgene waar de persoon het moeilijk mee heeft, als in datgene waaruit hzij levenskwaliteit put. 132 In christelijke termen kan dit geduid worden als het loslaten van de oude mens.
57 bejegening, ook de motor van de ethiek. Het is tevens de basis van vrijheid en autonomie, zij het in de relationele betekenis. Tegelijk tref ik hier een aanzet tot ‘het leren van ethisch omgaan met elkaar’. Eerst kan zwakke erkenning door invoelend luisteren aangeleerd worden, terwijl sterke erkenning via doorvragen het doel blijft. Ik merk dat kunnen voortgang maken in de twee genoemde fasen meer ruimte geeft in de agogiek. Als psychotherapeut en agoog heeft Cuvelier ervaring met langzaam leren aan ervaringen. Vandaar dat de bejegeningskringloop niet moet gelezen worden als ‘zo hoort het te gebeuren’. Ik heb nu een grond gevonden om de bejegeningsmethodiek beter gefaseerd te gebruiken. Voor mij is dit een verfrissende wijze om naar Cuveliers methodieken te kijken.
§2. BUBER: DIALOOG ALS MAAT VAN DE ETHISCHE RELATIE. A. DIALOOG VOLGENS BUBER. 1. Ontmoeting bij Buber. Buber neemt de dialoog als uitgangspunt voor zijn opvattingen over de wijze waarop menselijke communicatie hoort te verlopen. Eigen aan hem is dat hij steeds weer vanuit de concrete relatie vertrekt. In het boek ‘Adam, waar ben je? De betekenis van het mensbeeld in de joodse traditie en in de psychotherapie’ vat Buber aan met het volgende verhaal: “Toen rabbi Schnëur Salman, de rabbijn van Reussen, die om zijn denkbeelden en zijn levenswijze door een voorman van de Mitnagdiem (tegenstanders van de chassiedische beweging) bij de regering verdacht was gemaakt, in Petersburg gevangen zat in afwachting van zijn verhoor, kwam de hoofdman der gendarmerie zijn cel binnen. Het indrukwekkende en stille gelaat van de rabbijn die, in zichzelf verzonken, hem aanvankelijk niet bemerkte, deed de opmerkzame man vermoeden, van welk slag zijn gevangene was. Hij begon een gesprek met hem en bracht alras menige vraag te berde, die bij het lezen der Schrift bij hem was opgekomen. Tenslotte vroeg hij: “Hoe moet het toch worden opgevat, dat God de Alwetende tot Adam spreekt: ‘Waar zijt gij’?” “Gelooft ge”, antwoordde de rabbijn, “dat de Schrift eeuwig is en ieder tijdperk, elk geslacht en iedere mens omvat?” “Dat geloof ik”, zei hij. “Welnu”, sprak de zaddik (rechtvaardige), “ten allen tijde richt God zich tot elke mens: “Waar zijt gij in uw wereld? Zo vele van de u toegemeten jaren en dagen zijn verstreken, hoever zijt gij ondertussen in uw wereld?” Zo zegt God bijvoorbeeld: Zes en veertig jaar hebt ge geleefd, waar staat ge nu?” Toen de hoofdman het getal van zijn levensjaren hoorde noemen, vermande hij zich, legde de rabbijn een hand op de schouder en riep “Bravo!”. Maar zijn 133 hart beefde “ .
133
MARTIN BUBER, De weg van de mens volgens de Chassiedische leer, ’s Gravenhage, 1956, geciteerd door DE BRUIN, T., (ED.), 1983, p. 7.
58 Met dit verhaal wordt duidelijk wat Buber met de ‘relatie met de concrete mens, hier en nu, Ik-Jij’, bedoelt. Het betekent dat men deze Jij, hier en nu voor ogen heeft, niet als iets waartegen men spreekt, maar wel als iemand met wie men spreekt. Voor Buber zijn er slechts twee manieren om mezelf als Ik op jou te betrekken. Enerzijds kan ik tegen jou 'over' mezelf en 'over' jou spreken alsof deze personen vast staan, los van Ikzelf en los van de relatie. Dan pratikeer Ik een intermenselijke Ik-Het verhouding. Anderzijds kan Ik vanuit Ik met een actueel Jij-hier-en-nu spreken. Dan zijn wij in dialoog en hebben we een Ik-Jij betrekking. Deze twee verschillende wijzen waarop Ik en Jij met elkaar kunnen omgaan zijn óf gekenmerkt door het grondwoord Ik-Het óf door het grondwoord Ik-Jij. Alleen door wederkerig het grondwoord Ik-Jij met heel het wezen te spreken, is er sprake van een relatie134. Vandaar dat “alle werkelijke leven ontmoeting is”135. Binnen deze ontmoeting gaat het om de directe aanspraak, de dialoog tussen een actuele Jij en een actueel Ik136. Een mens kan slechts bestaan door afwisselend beide grondwoorden, Ik-Jij en IkHet, te spreken. “Het afzonderlijke Jij moet, na afloop van het relatieproces, een Het worden. Het afzonderlijke Het kan, door binnen te treden in een relatieproces, een Jij worden. ... In alle ernst van de waarheid, jij: zonder Het kan de mens niet leven. Maar wie alleen 137 daarmee leeft, is niet de mens” .
In het Ik-Jij spreken zijn beiden in beweging, in Ik-Het staan beiden stil. Bij voortdurende beweging, verliest een mens zijn/haar identiteit, bij voordurende stilstand, leeft hzij niet echt. Het belang van de dialoog en wat Buber daar precies mee bedoelt, licht op in een gesprek tussen hem en Carl Rogers138. Buber vertelde dat hij altijd al een zekere drang voelt om mensen te ontmoeten. Hij wou, voor zover mogelijk, iets in de ander veranderen en ook zichzelf door hem/haar laten veranderen. Al jong had Buber de innerlijke overtuiging dat hij niet het recht had een ander, noch diens opvattingen of concepten te veranderen, indien hij niet zelf openstond om veranderd te worden. Hij kon zich immers niet ‘boven’ de ander plaatsen. Toen hij ongeveer veertig was, beleefde Buber de eerste wereldoorlog door die “na te leven”139. Hij reageerde één en al betrokken op het gebeuren. Aan het eind van de oorlog werd een goede vriend van hem op barbaarse wijze gedood. Buber kon zich niet tegen dit meeleven verzetten, hij 134
BUBER, 1923, p. 7-43. Met dit citaat uit BUBER, 1923, p. 17 vat de uitgever van ‘Ik en Jij ‘, vertaald door Marianne Storm, 1998, de boodschap van dit werk samen. 136 Toen ik op internet de links met Martin Buber opzocht, kwam ik tot mijn verrassing uit op sites m.b.t. contextuele hulpverlening volgens Nagy. In de contextuele therapie - en in contextueel pastoraat - is de directe aanspraak, de directe dialoog zowel werkzaam bestanddeel als doel. 137 BUBER, 1923, p. 42-43. 138 DE BRUIN (ED.), 1983, p. 241-242. Ik refereerde eerder al naar dit gesprek. In april 1957, gedurende een onvoorbereid publiek gesprek tussen Carl Rogers en Martin Buber, geleid door Maurice Friedman, vraagt Rogers naar de oorsprong van Bubers diepmenselijke betrokkenheid. 139 Ibidem p. 241 “ik werd gedwongen om, als ik het zo mag zeggen, het na te leven. Dingen die zich juist op dat moment afspeelden”. 135
59 doorleefde het door het ‘verbeelden van de werkelijkheid’. Hij voelde zich gedwongen om zich dit doden van zijn vriend voor te stellen, niet alleen visueel, maar ook lichamelijk. Dit duurde dagen en nachten. Daarna kregen alle ontmoetingen voor Buber een andere vorm. Vanaf toen wist hij zich verplicht niet alleen zijn gedachten en gevoelens te delen, maar ook de vruchten van deze vierjarige ervaring. Dit getuigenis van Buber helpt mij om het eigene van zijn benadering op het spoor te komen. Ik merk dat, wanneer ik mij ‘lijfelijk verbeeld’ wat er in een ander omgaat, er een andersoortige dialoog ontstaat. Voor mij lijdt het geen twijfel dat hetgeen Buber bedoelt alleen kan begrepen worden door zich te oefenen in het lichamelijk navoelen van wat een ander doormaakt140. 2. Kenmerken van de dialoog bij Buber. De dialoog naar Bubers model heeft eigen kenmerken. Ik noem er vijf. De onvoorspelbaarheid van de dialoog is een eerste kenmerk. Voor Buber is het verrassingsmoment essentieel in de ontmoeting: de één weet nooit wat de ander zal doen. Een tweede kenmerk heb ik bij het begin van deze paragraaf reeds aangehaald: het actuele karakter van de dialoog. Een dialoog gebeurt altijd hier-en-nu, niet gisteren en niet morgen. In dit bijzondere moment ontmoeten wij elkaar (Ik-Jij) of blijven wij elkaar vreemd (Ik-Het). Ik praat hier-en-nu met jou als enig uniek iemand of Ik praat tegen jou als tegen eender wie. Gebeurt het eerste, dan kan Jij in deze aanspraak jezelf worden. De waardering voor het anders-zijn van de ander is een derde punt. Een ware existentiële relatie begint met aanvaarden, niet in abstractum, maar hier en nu in de actualiteit. De ander aanvaarden is ook hem/haar in zijn potentie, in zijn ‘bedoeld om te worden’, accepteren. Dit betekent concreet dat de ander in zichzelf begrepen wordt, eerst in ‘mij’ als gesprekspartner141, vervolgens in de dialoog. Daardoor ervaart de ander zich bevestigd in relatie tot de potentialiteit die hzij kan ontwikkelen, waardoor hzij de realiteit van het leven kan beantwoorden. “Juist door mijn aanvaardende liefde, ontdek ik in je wat je bedoeld bent te worden”142. Buber maakt een onderscheid tussen aanvaarden en bevestigen. Hij aanvaardt de actuele mens en bevestigt de potentiële mens. Door de potentiële mens te bevestigen,
140
'Lijfelijk verbeelden' is niet hetzelfde als empathie. Wil men empathisch meeleven met een ander, dan dient men in zichzelf gelijkaardige belevingssnaren als bij de ander aan te raken, zodat men vanuit zichzelf de ander kan verstaan. 'Lijfelijk verbeelden' gaat echter verder. Het beleven van de ander wordt als 'aan zichzelf vreemd' benaderd. Er is geen meetrillen vanuit zichzelf, het zelf wordt losgelaten ten bate van de overgave aan de beleving van de ander. Op deze wijze kan men iets lijfelijk verbeelden waar men vanuit zichzelf geen connectie mee heeft. 141 Het gaat er om besef te krijgen van de ander in mezelf, voeling krijgen met zijn/haar (vreemde) wijze van bestaan en dat aan den lijve te ervaren. 142 DE BRUIN (ED.), 1983, p. 253.
60 krijgt de hele mens143 vertrouwen. Hzij heeft immers een wezen nodig dat hem/haar de zekerheid verschaft dat er een bodem ís, dat bestaan mogelijk is, dat wij niet veroordeeld zijn tot verwoesting. Een mens kan alleen verlost worden door dit vertrouwen. Nu is Bubers uitspraak verstaanbaar: “Ik denk dat wat wij het goede noemen, eigenlijk nooit iets anders is dan richting. Niet een zelfstandig iets”144. Op het moment dat een mens vertrouwen krijgt in de richting van de potentialiteit, keert hzij ten goede. En het is slechts in de ontmoeting dat dit vertrouwen kiemt en groeit. Van daaruit begrijp ik dat voor Buber de polen Ik en Jij alleen in de dialogale Ik-Jij relatie kunnen worden wie zij in wezen zijn. Een vierde kenmerk is het wederzijds en wederkerig verbeelden van elkaars werkelijkheid. Zonder de werkelijkheid van de ander in het eigen lijf (over en weer) te voelen, bestaat er slechts een oppervlakkig samenzijn, maar geen dialoog. Terwijl het slechts in deze dialoog is dat Ik aan Jij mezelf kan worden145. Een vijfde opmerkelijk kenmerk is dat Buber deze dialoog niet mogelijk acht in de therapeutische setting146. Voor Buber is de ongelijkheid tussen therapeut en cliënt een gegevenheid waar op geen enkel moment onderuit te komen is. De therapeut kan wel de ander helemaal aanvaarden, maar hzij zal altijd stoten op het gebrek aan wederkerigheid. De therapeut geeft de aanvaarding die de cliënt nodig heeft. Op het moment dat hzij zich aanvaard weet -of deze aanvaarding kan toelaten - is er sprake van ontmoeting. De cliënt daarentegen geeft deze persoons-aanvaarding niet aan de therapeut, hzij erkent de begeleider in zijn/haar kundigheid. Op basis van het vorige kenmerk, de gelijke wederzijdse betrokkenheid, weigert Buber het begeleidingsgesprek een dialoog te noemen. Ik kan Buber hierin bijtreden. De ongelijkheid tussen begeleider en begeleide is constitutief. Het bewustzijn van de relatiedefinitie is voor beiden van wezensbelang. Het feit dat de begeleider er is voor de begeleide en niet omgekeerd is in dit soort relaties een bron van veiligheid voor allebei. Een gesprek tussen ongelijken noemen wij meestal ook geen dialoog147. Het is een gesprek, waarbij de relatiebenoeming de grenzen bepaalt. Dat neemt niet weg dat een begeleidingsrelatie verder aan alle dialogische kenmerken moet voldoen. Alleen het wederkerige aanvaarden is langs cliëntzijde beperkt tot de aanvaarding van de therapeut als therapeut, waardoor deze in zijn/haar beroepsbekwaamheid erkend wordt. Het bijzondere is dat deze aanvaarding meestal onuitgesproken blijft. Op het moment dat de cliënt de volle aanvaarding van de begeleider kan binnenlaten, weet deze laatste zich erkend. De ongelijkheid tussen 143
Ibidem p. 254. Rogers en Buber praten hier over de problematische mens, maar ik denk dit te kunnen uitbreiden tot de mens. 144 Ibidem p. 252. Hier raken we aan de moeilijkheid om ‘het goede’ als richting te definiëren. Het goede is relationeel en heeft met vertrouwen in de constructieve potentialiteit te maken. 145 BUBER, 1923, p. 36-37. 146 DE BRUIN (ED.), 1983, p. 243-249. 147 Binnen het pastoraat wordt dit 'een pastoraal gesprek' genoemd.
61 beiden wordt daarbij op geen enkel moment opgegeven. Aangezien voor mij de nadruk meer ligt op de eigenschappen van het dialogische gesprek, dan op de dialoog onder gelijken (vrienden), gebruik ik het door Buber voorbehouden woord 'dialoog' wel in de meer uitgebreide betekenis. Dankzij de dialoog naar dit model wordt iemand tot mens, tot persoon. Buber maakt onderscheid tussen een individu en een mens. Een individu is bewust van zijn/haar uniciteit en kan daarin vér ontwikkelen. Een mens is iemand die bewust leeft in wederkerig contact met de werkelijkheid. Buber zegt van zichzelf dat hij “tegen individuen en voor mensen” is148. Op grond van wat Buber zegt, kan dialogeren als een ethische doelstelling beschouwd worden. Door zich wederkerig in de wereld te investeren en ‘wie / wat is’ te aanvaarden en te bevestigen in zijn realiteit én in zijn potentie, groeit het vertrouwen dat wij niet tot verwoesting zijn. Wij mogen vertrouwen in potentialiteit. De dialoog bouwt dit vertrouwen op en leidt als dusdanig tot menswording. Door in de dialoog te ervaren dat mijn bestaan gegrond is, leer Ik ook te vertrouwen op mijn menselijke potentie en durf Ik van daaruit ten goede handelen. Hier zie ik de grond van de tussenmenselijke ethiek: onszelf en de ander, de ander en onszelf, in ontmoeting ten goede keren. B. CONCRETISERING DOOR CUVELIER. Bij het lezen van het eerste en het derde hoofdstuk over de bejegeningskringloop, vermoed ik achter Cuvelier het aangezicht van Buber149. Het lijkt mij een grote verdienste van Cuvelier dat hij d.m.v. de bejegeningskringloop het dialogische model van Buber methodisch inzichtelijk en toepasbaar heeft gemaakt. Maar is dat wel zo? Door na te gaan waarin beiden overeenkomen en verschillen, zoek ik antwoord op deze vraag. Cuvelier heeft alleszins de moeilijke filosofische taal van Buber omgezet in taal die zelfs speels kan worden overgedragen anno 2003150. Dat het bejegeningsmodel zelf toch nog behoorlijk ingewikkeld is, blijkt uit de voorgaande hoofdstukken. Hoe Cuvelier omgaat met de inzichten van Buber wordt nu nader bekeken. In mijn eerste hoofdstuk werden de grondhoudingen volgens Cuvelier opgesplitst in Ikgecentreerd, Jij-gecentreerd, een objectiverende grondhouding en een Wijgecentreerde grondhouding. Op het eerste zicht vindt hier in vergelijking met Buber een uitbreiding plaats. Maar in feite wordt het Ik-Het van Buber opgesplitst. Er zijn twee manieren om iemand zijn levendig persoon-zijn te ontnemen: door de ander ‘op te eten’ in een Ik-gecentreerde grondhouding of door hem/haar te objectiveren151. Buber benadrukt in zijn geschriften vooral de objectivering. Het effect van beide grondhoudingen is hetzelfde, Jij wordt Het. 148
Ibidem p. 255. Hiermee is niets gezegd over andere auteurs die Cuvelier beïnvloed hebben. Vast staat wel dat hij met Buber op dialogische wijze is omgegaan. 150 Met ‘speels’ doel ik op de overdracht van de axenroos met behulp van dierfiguurtjes op de basisschool. 151 Ibidem p. 5-6. 149
62 Hoewel dit totnogtoe bij Buber niet ter sprake kwam, is zowel bij hem als bij Cuvelier de uitbreiding van Ik-Jij naar Ik-Wij aanwezig. Ook hier ordent Cuvelier de Ik-Wij dialogale verhouding tot 'organismische bejegening' van groepen en organisaties waarvan wij deel uitmaken152. Hoewel dit buiten het opzet van deze thesis valt, blijft de Ik-Wij verhouding een belangrijke relatie. Verder breidt Cuvelier het dialoog-begrip van Buber uit. Hij doet dat enerzijds door extra aandacht te geven aan het appèl. Anderzijds werkt hij de Jij-gecentreerde houding uit voor andere relaties: de relatie met de dingen, met zichzelf, met het lichaam, met het sociale organisme (vandaar de Wij-centrering) en met de transcendente dimensie153. Buber zou dit alleen kunnen aanvaarden voor zover de andere als vreemde op de persoon toekomt. Dus de bejegening van zichzelf, de intrapsychische bejegening, valt voor Buber buiten de dialoog. Hetzelfde geldt voor de verhouding tot de dingen, waar geen werkelijke wederkerigheid mogelijk is. Ik kan mij op de dingen betrekken doch de dingen niet op mij. Buber kan ‘dialogisch’ alleen verbinden met iemand buiten zichzelf. De term 'bejegening' kan beschouwd worden als een uitbreiding van 'dialogisch'154. Daarmee is ook het probleem dat Buber stelde door het woord 'dialoog' voor te behouden tot wederkerige relaties, opgelost. Bejegenende begeleiding is wel degelijk mogelijk. Cuvelier vertoont veel gelijkenissen met Buber. Vooral de lichamelijk doorleefde betrokkenheid is voor beiden kenmerkend. Ook de oorsprong van hun filosofie is gelijkend. Bubers dialogische benadering situeert zich grotendeels in zijn ervaring. Ook voor Cuvelier is de ervaring de oorsprong van zijn denken. Hij put tevens uit de rijkdom van de semantiek om de bejegening te onderbouwen. Zo baseert hij zich bijvoorbeeld op de dieptestructuur van een verhaal155 als het grondstramien van de bejegening. Het belang van de relatiedefinitie geldt zowel voor Buber als voor Cuvelier. De eerste is hierin radicaal: alleen een gelijkwaardige relatie kan dialogisch zijn. Voor Cuvelier is het belangrijk dat de relatie benoemd wordt. Hij onderscheidt hier twee grondvormen: de relatie die gebaseerd is op autonome partijen en de relatie in lotsverbondenheid. Alleen in de laatste worden beide partners zodanig in hun hart geraakt, dat zij hun lot aan elkaar verbinden. Ik vermoed dat Buber de relatie op grond van ‘autonome partijen’ onder de Ik-Het verhouding zou gerangschikt hebben. Beiden wijzen op het cruciaal belang de relatie te benoemen. In de dagdagelijkse communicatie wordt dit al te vaak onderschat156. 152
‘Organismisch’ betekent bejegenend omgaan met en binnen groepen en organisaties. Cuvelier systematiseert de organismische bejegening in het letterwoord TOCOME: Totaliteit van het organisme (gezamenlijke taak), Organen afzonderlijk (individuatie), Communicatie onderling (samenspel), Organisatie (regime, regels, feedback), Methodische afbakening (arbeidsproces), Ecosysteem-kenmerken (Uitwisseling met de omgeving). 153 ‘Omgaan’, p. 17-202. 154 ‘Dialogisch’ verwijst naar de vijf kenmerken van de dialoog volgens Buber. 155 ‘Omgaan’ p. 7-15. Deze dieptestructuur (= dramastructuur) wordt hier nu niet uitgewerkt. 156 Binnen het systeemdenken is op dit terrein inzichtverruimend werk gebeurd. Zie bv. RITA STEENS, Menselijke communicatie. Een zoektocht naar haar complexiteit. Werkboek, Interaktie Akademie,
63
Tegelijk biedt de verbinding tussen Buber en Cuvelier de mogelijkheid om door te stoten tot de kern van de tussenmenselijke ethiek. Cuvelier stelde al “dat men de zijnskwaliteit van dat wat ‘is’ moet respecteren, behouden, uitzuiveren en eventueel herstellen”157. Zeker nu duidelijk geworden is dat dit gebeurt d.m.v. zwakke én sterke erkenning, krijgt de relationele ethiek een stevige basis. Bij Buber vind ik woorden voor de vooronderstelling die onder deze ethiek van Cuvelier verscholen zit. Waar het wezenlijk om gaat in de tussenmenselijke ontmoeting is de ervaring van de één aan de ander158 dat het bestaan / de relatie / het leven te vertrouwen is. Wij zijn ten goede. In de dialoog wordt de ander gewaardeerd in zijn/haar potentie, zodat doorheen de ambivalentie van het actuele zijn van de ander, het vertrouwen groeit. Dit vertrouwen op de richting van het goede, gebeurt hier-nu door de ander vanuit aanvaarding te bejegenen. En dit is de basis én het (goede) doel van mens-zijn en mens-worden. Voor mij is dit de diepste grond van het tussenmenselijk ethische mysterie, het fundament van de tussenmenselijke ethiek. Dat dit ook de grondstructuur is van de christelijke religie komt aan bod in het volgende hoofdstuk. Wanneer in de bejegening het vertrouwen gewekt wordt dat wij ten goede zijn, wordt geraakt aan het mysterie van de menswording. En op dit vertrouwen komt het aan! Hier wordt een mens opnieuw geboren. Dat Cuvelier hier weet van heeft en dat dit de diepere doelstelling van de bejegening is, blijkt uit het volgende fragment. Opmerkelijk is dat hij ‘de Mens’ met hoofdletter schrijft. Hier staat de mens in zijn/haar grootste waardigheid. “De bejegening is lichtend, in elk van zijn momenten (erkenning, toegankelijkheid, zelfexpressie, beïnvloeding met effectbesef), telkens dat de Mens zichzelf verantwoordelijk acht voor het relationeel proces waarin hij meestroomt, en dus bereidheid toont om de kwaliteit ervan te verbeteren. Deze bejegening is lichtend doordat de Mens bereid is om telkens, vanuit een erkennende en niet-beoordelende ingesteldheid, een nieuw licht te laten opgaan over het gelaat van de ander. Doordat de Mens zichzelf toegankelijk en open stelt, krijgt hij kontakt met de eigen, vrije stroom van gewaarwordingen en gemoedsbewegingen, en doordat hij daarover feedback geeft, verlicht dit zijn gemoed. Hij kankert niet en piekert niet. Hij zoekt, zich afstemmend op de ander, zijn eigen spontaneïteit en authenticiteit aan te spreken en deze te laten oplichten binnen de bejegening. Dit is een deemoedig, zelfvergeten gebeuren, dat innerlijk blij maakt zodra de Mens vanuit zijn eerlijke bewogenheid te weten komt wat hem te doen staat. Alle axen kunnen gebruikt worden, zowel de harmonizerende als de konfronterende. Zij zijn indringend beïnvloedend maar niet drukkend omdat zij meteen ruimte scheppen voor de ander om daarop te reageren zoals deze wil. Zo blijft de bejegening lichtend, licht brengend, oplichtend, en niet zwaar om te torsen.
Antwerpen, 1993, p. 153-186. ‘Omgaan’, 1998, p. 113. 158 De één aan de ander én wederkerig. 157
64 Zij is vooral lichtend omdat zij de natuurlijke spontaneïteit aktiveert, en omdat zij er voor 159 zorgt dat de bejegening wederzijds “rond” geraakt” .
In de Ik-Jij bejegening kom Jij mij aanvaardend tegemoet160. En door dat te proeven, te beseffen en te laten doordringen tot in het diepst van mijn wezen, onderken Ik dat het leven ten goede is. In deze ontmoeting openbaart het leven zich aan mij als gave. Het appèl, zo met elkaar om te gaan, stelt mij de vraag op deze gave te antwoorden. In de diepte van de Ik-Jij verhouding groeit het besef dat Jij mij voorafgaat, dat door jou heen het Bestaan mij weldoend omvat, dat Ik geboren en geborgen ben in en deel uitmaak van een wereld die ten goede is. Dit bestaan dat mij gegeven is, 'verplicht' mij tot antwoord. Dit is de antropologische grond van de religie. Door verbonden te zijn met het leven, neig Ik met heel mijn zijn bij te dragen tot de opbouw van het leven. Mijn investering in een bejegenende Ik-Jij verhouding is een antwoord op deze gave die mij voorafgaat.
BESLUIT. De twee filosofen Hegel en Buber, hebben de vooronderstellingen die ten grondslag liggen aan de bejegening van Cuvelier, blootgelegd. Voor Hegel is de sociale werkelijkheid gebaseerd op de (zwakke én de sterke161) erkenning van de ander als iemand die mij aangaat. Deze erkenning is de motor van het ethische handelen. Buber radicaliseert de erkenning in waardering: namelijk de aanvaarding van het anders-zijn van de ander en de bevestiging van de potentiële mens. In het dialogische gesprek kan de ander het vertrouwen in zijn/haar potentie als actueel waar ervaren. En daar doorheen leert hzij erop vertrouwen dat het Bestaan zelf, de Relatie, het Leven te vertrouwen is. Ik meen hier de ethische grond van de tussenmenselijke bejegening te raken. De ethiek van het tussenmenselijke is gegrond in het vertrouwen dat wij ten goede zijn en dat het Bestaan ten goede is. Alleen een mensbeeld dat erop durft te vertrouwen dat wij ten goede zijn, kan de ander als ander ‘laten worden tot wie hzij bedoeld is te worden’. Een dergelijk dialogisch, relationeel, lotsverbonden mensbeeld is een zegen voor iedere mens die zich in het gesprek / de dialoog investeert. Door de empathische en de doordringende erkenning te beoefenen162, door de dialoog volgens het model van Buber aan te gaan, neemt de 159
FERDINAND CUVELIER, ‘De dialoog als permanente vorming. Lezing gehouden op de relatieconsulentendag’, interne nota C125, 1992, p. 1-5, p. 3. 160 Hier draai ik de bejegening om. Ik word bejegenend benaderd en door deze ervaring die mij mens doet worden kan ik antwoordend doorgeven. Vooral in Hoofdstuk 6 wordt dit uitgewerkt. 161 Dit zijn concretiseringen van Cuvelier. 162 Zoals eerder vermeld noemt Cuvelier in de seminariereeks ‘Wederzijds erkennen en borg staan’ zwakke erkenning, empathische erkenning en sterke erkenning doordringend.
65 diepte en de kwaliteit van de ontmoeting toe. In het volvoeren van de bejegeningskringloop kan een mens aan de erkenning die vanwege de ander op hem/haar toekomt, beseffen dat hzij ten goede is. Bovendien kan hzij door erkenning de ander de weldaad gunnen thuis te komen in een wereld die ten goede is. Hiermee wordt het eerste deel van deze verhandeling afgesloten. In het volgende deel wordt ook de religieuze en theologische diepte van de bejegening nagegaan. Vervolgens worden de constitutieve relaties van het pastoraat uiteengezet: op welke relaties is pastoraat gegrondvest? Een laatste hoofdstuk trekt hieruit consequenties voor het communicatieve aspect van het pastoraat.
66
BESLUIT DEEL I: OVERZICHT VAN DE ETHISCHE IMPLICATIES. Aan het einde van het eerste deel lijkt het mij opportuun om de ethische implicaties van de basisvisie volgens Cuvelier op een rijtje te zetten. Het eerste hoofdstuk legde de basis voor de mens-medemens verhouding. De Jijgecentreerde grondhouding is het fundament voor een ethische tussenmenselijke omgang, omdat een mens is ingebed in relaties. Jij en Ik zijn als mens gelijkwaardig. Als een mens door een ander vanuit deze Jij-grondhouding bejegend is, dan wordt hzij zelf in staat om verantwoordelijkheid op te nemen voor de relaties waarin hzij is ingebed. Volgens Cuvelier betekent ethisch leven, 'verantwoordelijkheid nemen voor de relatie'. Hierbij engageert men zich tot het ‘in stand houden van het goede’ en waar mogelijk in het ‘vergroten van de kwaliteit‘. Men wordt met andere woorden aansprakelijk gesteld voor het leven in relaties. Deze aansprakelijkheid voor relaties vertaal ik als (christelijke) roeping van de mens. Voor Cuvelier gaat het “om de bezieling, het persoonlijk engagement, het leveren van een bijdrage aan het leven”163. In de tussenmenselijke bejegening geldt het ethisch principe dat ieder het recht heeft om op zijn/haar wijze te reageren op de actie van de ander. De bejegeningskringloop toont zeven momenten waarop verantwoordelijkheid voor de relatie kan genomen worden. Een eerste moment is ‘mezelf op Jou als medemens betrekken’. De ethische kwaliteit van dit moment zit in belangstelling voor Jou als onvervreemdbare eigen-aardige ander. Jij gaat mij aan, Ik toon interesse in jou zoals Jij bent. Daarop volgt een tweede moment: het actief erkennen van wat de ander zegt, wat hem/haar beweegt en wie hzij is. Door mijn erkenning wordt de ander aan zichzelf teruggegeven als eigen-Ik. Op die wijze krijgt hzij door mij bestaansrecht. In een derde moment word Ik toegankelijk voor jouw beïnvloeding. Ik ben verantwoordelijkheid voor het behoeden en bevorderen van het goede. Datgene wat het goede in mij belast en vernietigt, kan / mag Ik niet toelaten. Kan Ik echter het licht op groen zetten voor het goede dat de ander op mij laat toestromen, dan breidt het goede zich uit, in mij én in de ander. Het volgende ethische moment is de bewustwording met het hart. Ik ben verantwoordelijk voor ‘het onderscheiden van de geesten’. ‘Onderscheiden van de geesten’ is weer mijn christelijke vertaling van Cuveliers ‘naproeven met het hart’. Het betreft het onderscheid tussen oude beelden die in mij leven en jij-hier-nu. Hier raken we aan de onvervreemdbare ander van wie een appèl uitgaat om hem/haar hier-nu het recht op eigen bestaan te geven. In een vijfde moment, de zelfexpressie betreffende wat Jij bij mij teweegbrengt, komt het ethische tot uitdrukking in het verlangen om zelf als toegankelijk en op jou betrokken Ik erkend te worden. Ik ben immers een onvervreemdbaar uniek iemand die 163
Verbondenheid, p. 115.
67 hier en nu te erkennen is als iemand die jou aangaat. Door mijn op jou gerichte zelfexpressie doe Ik appèl op jouw erkenning. In het zesde moment, de beïnvloeding, is de ethische kwaliteit meest toetsbaar. Laat Ik jou vrij om je eigen toegankelijkheid te bepalen en geef Ik jou actief ruimte om op mijn beïnvloeding te reageren zoals Jij zelf wil? Beïnvloeding is slechts ethisch in de mate dat ze voor Jou als ander de ruimte schept om op jouw wijze te reageren. In een laatste moment wordt het effect van de bejegening nageproefd. Dat gebeurt door stil te staan en na te proeven, ‘van hart tot hart’. Ben Ik zelf recht gedaan? Heb Ik het goede in Jou behoed en bevorderd? Als het goed was, dan is dat zichtbaar in de ogen en voelbaar in de warmte en de genegenheid tussen ons beiden. Als het goed was, is God hier-nu weer Mens geworden in Jou en in Mij. Daarop kom ik terug in het tweede deel. Werd in het eerste hoofdstuk de dieptestructuur van de tussenmenselijke omgang, samengebald in de bejegeningskringloop getekend, in het tweede hoofdstuk toonde de axenroos het ‘wat en hoe’ er tussen twee mensen uitgewisseld wordt. De inhoud (wat) is samen te vatten in ‘bijzijn, eigenheid, goederen, diensten, informatie en sturing’. De vorm (hoe) omvat zowel de zes bejegeningswijzen, ‘geven, aannemen, houden, lossen, aanvechten en weerstaan’, als de vier uitdrukkingskanalen, ‘handelen, gebaren, het paralinguïstische en het digitale kanaal’. Noch het ‘wat’ noch het ‘hoe’ heeft in zichzelf ethische kwaliteit. Deze komt pas tot uitdrukking in het omgaan met de axen, dus in de wijze waarop men zich uitdrukt. De wijze waarop Jij en Ik met elkaar omgaan, is ethisch correct in de mate waarin Jij en Ik daarvoor verantwoordelijkheid opnemen. Het vergt immers engagement om zichzelf helder (eenvoudig, eenduidig en waarneembaar), krachtdadig (wakker, met inzet en effectgericht) en soepel uit te drukken. Zonder de bereidheid om zelf te veranderen is dialoog niet mogelijk. Wie wil beïnvloeden, is vanuit de relationele ethiek aan de ander verplicht ook zichzelf te openen voor zijn/haar invloed. Een ander punt is dat zich ethisch verhouden, kwetsbaarheid inhoudt. Wie zich zichtbaar (helder, krachtdadig en soepel) investeert in de relatie, laat zijn/haar gelaat zien en hzij neemt aldus het risico gekwetst te worden. Naast de positieve gevolgen van als mens gekend en erkend te zijn, is dit het gevaar dat men loopt. Daarnaast staat dat deze kwetsbaarheid gelijk opgaat voor Jou en Mij. Willen wij elkaar ‘van aangezicht tot aangezicht’ ontmoeten en de weldaad te Bestaan aan elkaar opdoen, dan geeft de dialoog ons ‘weet van goed en kwaad’. In die zin leidt ethisch communiceren naar ethisch besef. In het derde hoofdstuk werd deze lijn doorgetrokken. Het besef dat het goede al dan niet gebeurt in het omgaan met elkaar, maakt ons alert op de vooronderstellingen die onder de communicatie verborgen zitten. - Zelf vind ik dat het bevragen van de vooronderstellingen mede de kwaliteit van de ethiek uitmaakt. Een eerste vooronderstelling situeert zich in de bron van de interactie: verborgen achter de huidige ontmoeting tussen Jij en Ik hier-en-nu, ligt een Jij die mij wakker riep aan de oorsprong. Anderen gingen aan jou en mij vooraf. Wil Ik verantwoordelijkheid opnemen voor de hier-en-nu interactie met jou, dan ben Ik aan jou verplicht om de
68 vanzelfsprekendheden van waaruit Ik nu met jou omga, te bevragen. Een tweede punt is het correct hanteren van het onderscheid tussen zelfexpressie en beïnvloeding. Heel wat misverstanden zijn het gevolg van een gebrekkig inzicht in dit onderscheid waardoor een eenvoudige zelfmededeling gehoord wordt als een appèl. Ethisch meedelen betekent dat degene die spreekt verantwoordelijkheid draagt, om het doel van zijn spreken duidelijk aan te geven: ofwel wil hzij zichzelf laten kennen, ofwel wil hzij de ander te beïnvloeden. Een derde vooronderstelling ligt in de relatiebepaling door de verschillende taaldaden. De wijze waarop Ik aanspreek, bepaalt immers de aard van onze relatie. Is dat een informatieve, een directieve, een appellerende of een interactieve aanspraak? Ook de functie die Ik bekleed of de verbintenissen die Ik ben aangegaan bepalen de relatie. Met Cuvelier wil ik er voor pleiten de verschillende taaldaden te onderscheiden. Duidelijkheid werkt aanspreekbaarheid in de hand. En dit geeft kwaliteit in de relatie. Een vierde a-priori betreft de grond waarop de relatie is gebouwd. Voor Cuvelier zijn er twee mogelijkheden: relaties op basis van autonomie en relaties op grond van lotsverbondenheid. Wordt geopteerd voor het welzijn van de zwakkere, dan houdt dit een keuze in voor relaties op grond van lotsverbondenheid, inclusief alle daaruit voortvloeiende consequenties. Wordt de relatie aangegaan op grond van gelijkheid of ongelijkheid? Dat bepaalt in grote mate de wijze waarop de één aan de ander recht kan doen. De ethische kwaliteit van de bejegening hangt immers af van het oog dat iemand heeft voor de reactiemogelijkheden van de ander. Ingeval van relatiedefinities waarin beiden gelijk zijn, ben Ik er verantwoordelijk voor om de ander aan te spreken om als gelijke te reageren. Bijvoorbeeld bij een begeleidingsrelatie, wat een relatie op ongelijke grond is, is ‘de sterkere’ verantwoordelijk voor het correct hanteren van de relatiebenoeming. Dat wil zeggen dat hzij in zijn/haar doelstelling gericht blijft op de ander, oog hebbend voor diens gebrek aan macht. Al deze a-priori's verduidelijken dat ethisch communiceren geen eenvoudige opgave is. Het gaat samen met geestelijke groei, met menswording. Volgde het vierde hoofdstuk. Daarin werd nagegaan hoe Cuvelier beïnvloed is door Hegel en Buber. Voor Hegel geldt ‘erkenning’ als centrale dynamiek van de sociale werkelijkheid. Op basis daarvan maakt Cuvelier onderscheid tussen zwakke en sterke erkenning. Het ethisch goede in de tussenmenselijke bejegening wordt bewerkt door zwakke én sterke erkenning. Bij Buber ontdekte ik waar het in de ethiek uiteindelijk om gaat. In de tussenmenselijke ontmoeting kan de één aan de ander de betrouwbaarheid van het bestaan / de relatie / het leven ervaren. Het is tegelijk ook de plaats waar wij meest kwetsbaar zijn: in ons levensvertrouwen. Vandaar het belang van de dialoog. Dat is de plek waar vertrouwen wordt opgebouwd of wordt ondermijnd. Hier wordt dus waargemaakt (of niet) dat wij ten goede zijn. Werd Ik aanvaard, dan kan Ik dat doorgeven door in het dialogische gesprek de ander te erkennen en te waarderen in zijn/haar mogelijkheden. Zo kan hzij, ondanks de
69 onzekerheid van zijn/haar bestaan, in vertrouwen groeien. Dit vertrouwen op het goede gebeurt hier-nu dank zij de ervaring door mij aanvaard te worden. Maar evenzeer komt het als een zegen op mij terug. En dit is de basis én het (goede) doel van mens-zijn en mens-worden. Dat wij door de ontmoeting en wel door de directe dialoog in staat zijn om deze diepe grond van het tussenmenselijk ethische mysterie te raken, is voor mij een doordringend appèl. De bejegening is de structuur van deze ontmoeting. Ieder moment in de bejegening is van belang om tot directe dialoog te komen. De wijze waarop wij met elkaar omgaan is ethisch voor zover Jij en Ik daarvoor zelf verantwoordelijkheid opnemen. Om dit goed te doen, moeten de vooronderstellingen op tafel komen. En deze vooronderstellingen leiden ons weer naar waar het om gaat: vertrouwen creëren dat wij voor elkaar ten goede kunnen zijn. Om het in christelijke termen uit te drukken: vertrouwen dat Christus hier-nu mens wordt en dat God in ons en tussen ons werkt.
70
DEEL II: EEN ETHISCH-RELIGIEUZE TOEGANG TOT PASTORAAT. INLEIDING. In het eerste deel werd gezocht naar een ethiek van het tussenmenselijke. Daar hebben we gezien dat een gesprek ethisch kwalitatief is wanneer het dialogischbejegenend verloopt. Ethische communicatie mikt op twee 'goede' doelen. Het eerste doel is om de ander (en zichzelf) tot zijn/haar recht te laten komen door middel van empathische en doordringende erkenning. Het tweede doel is om doorheen contact te laten ervaren dat het bestaan betrouwbaar is en aan elkaar het vertrouwen te creëren dat het leven ten goede is. Nu dit ethische in kaart is gebracht, wordt de mogelijke religieuze verankering van de ethische communicatie nagegaan. Als gelovige zoek ik immers ook naar de religieuze grond. Het tweede deel van deze licentiaatsverhandeling wil bouwstenen opdelven voor een ethisch verantwoorde en pastorale bejegening. Pastoraat164 wil zowel recht doen aan de actuele mens als aan God. De intentie van pastoraat is de ander dichter bij zichzelf en bij God te brengen, zijn/haar leven meer in eigen handen te geven zodat hzij door het pastorale contact in de richting van zijn/haar bestemming en de bestemming van Godswege evolueert165. Pastorale communicatie hoort op basis daarvan ethisch en religieus te zijn. Ik zal aantonen dat goedgevoerde dialogische communicatie die twee doelstellingen realiseert. Zij geeft deel aan het immanent-transcendente karakter van ons bestaan. In een eerste beweging behandel ik de bejegening van/met God via inductieve weg, via de weg van de menselijke relatie (hoofdstuk vijf). Cuvelier noemt dit ‘omgaan met de transcendente dimensie’, Buber heeft het over de dialoog met ‘het eeuwige Gij’. Mijn blik richt zich op de dynamiek tussen wat in de mens-God verhouding geschiedt en datgene wat in de mens-mens relatie gebeurt. Zowel voor Cuvelier als voor Buber is de structuur van beide gebeurtenissen gelijk. Maar er is nog een overeenkomst: beide auteurs getuigen dat de mens-God verhouding haar bestemming vindt in de mensmens verhouding. Dat komt overeen met Jezus' openbaring van het Rijk Gods. Jezus' verkondiging integreert de Ik-Jij en de Ik-Gij verhouding.
164
Met pastoraat wordt niet alleen het pastorale gesprek bedoeld. Ook in de verkondiging, in de leiding als in meer organisatorische pastorale activiteiten wordt dit doel nagestreefd. Het pastorale gesprek wordt als voorbeeld van pastoraat gehanteerd. 165 Deze bestemming kan kort omschreven worden als ‘mens worden’ en in navolging van Jezus Christus als ‘mens worden voor Gods aangezicht’.
71 In een tweede beweging doordenk ik, welke relaties constitutief zijn voor het pastoraat (hoofdstuk zes). Uit wat we reeds zegden blijkt dat de (A)ander mij, door mij als unieke mens te bejegenen, voorafgaat. In dit tweede hoofdstuk gaan we na tot welk antwoord mij dit noopt. In een derde fase verken ik de mogelijke consequenties van deze ethisch-religieuze bejegening voor de pastorale communicatie (hoofdstuk zeven). Zowel de leerdoelen als het beoogde effect komen concreet, door middel van een casus, ter sprake. Kernachtig kunnen we nu al stellen dat pastoraat uiteraard bejegenend is en dat bejegenend pastoraat te leren is.
72
HOOFDSTUK 5. DE GODSRELATIE, EEN BEJEGENENDE RELATIE. INLEIDING. In dit hoofdstuk wordt de religieuze grond van de ethische communicatie uitgetekend. Dit gebeurt met het doel de ethisch-religieuze samenhang te verhelderen. Door empathische en doordringende erkenning kan de zijnskwaliteit van de ander zoals hzij 'is' gerespecteerd, behouden, uitgezuiverd en eventueel hersteld worden. Daardoor licht iets op van de grond van ons bestaan, namelijk dat wij ten goede bedoeld - en geroepen - zijn. Vandaar dat in de ethische communicatie de één aan de ander de bestaansgrond kan ervaren. Dat zagen we in het eerste deel. Theologisch uitgedrukt heet het dat de mens en de menselijke bejegening bronnen zijn van 'natuurlijke openbaring'. Word Ik bejegend, dan gunt de ander mij de weldadige ervaring ten goede bedoeld te zijn. Dit is de antropologische grondervaring waardoor Ik geopend kan worden tot een religieuze ervaring. Nadat Ik zo door Jij aangesproken - en tot leven gebracht - ben, sta Ik voor de beslissing om de bestaansgrond te erkennen. Ik kan mij zelf naar de Bron van mijn bestaan keren en mij daarmee verhouden. Ik kan beslissen te geloven. Het is mijn vrije keuze. Doe Ik dat, dan erken Ik tegelijk dat de Bron van mijn bestaan mij voorafgaat, dat Ik vooraf al in de stroom van de levenden, in de stroom van de Liefde was ingebed. In de verhouding tot U, Onnoembare, God, Kracht en Grond van mijn Bestaan, Onzichtbare Zichtbare, Eeuwige, Vader, … , bevorder Ik op mijn beurt dat Gij, God mij Liefhebt. Deze beleving van de 'op mij toekomende God', drukken wij uit in 'Gij hebt ons het eerste liefgehad'. In de Schrift, de traditie, de kerk is door Christus verkondigd dat God op mij, mens toekomt als een 'bovennatuurlijke openbaring'. Geraakt door de Liefde kan Ik niet anders dan de weg van de navolging gaan door lief te hebben en 'gelijkvormig' te worden166. Het is de weg van de innerlijke uitzuivering. Door mij telkens weer in de verhouding tot U te plaatsen, kan Ik mij inleven hoe Gij mij en de wereld bedoelt. De bezieling die van dit contact uitgaat roept mijn inzet voor Uw Rijk en voor Ik-Jij in het bijzonder wakker. Samengevat is religiositeit ingebed in de ervaringswerkelijkheid van een mens die door een ander mens ten leven geroepen wordt. Daardoor geopend, kan hzij zich openen voor het Mysterie dat zich als Liefde aan hem/haar openbaart. Als gevolg hiervan staat hzij onder de oproep Jou ten leven te roepen door zijn/haar liefde. Jij roept mij in de relatie Ik-Jij tot leven en Ik kom open voor Ik-Gij. Toegekeerd naar U raakt Gij mij in Ik-Gij aan met Liefde, zodat Ik mij voor U in Ik-Jij kan openen.
166
Rom 8,28-29. "Intussen weten wij, dat God in alles het heil bevordert van die Hem liefhebben, van hen die volgens zijn raadsbesluit geroepen zijn. Want die Hij tevoren heeft gekend, heeft Hij ook tevoren bestemd tot gelijkvormigheid met het beeld van zijn Zoon, …"
73 Ethisch-religieuze communicatie is een zich herhalende kringloop, die én de relatie IkGij voedt en de band met Jou verdiept. Hoe Cuvelier deze bejegening met een transcendente dimensie verstaat, wordt nagegaan in een eerste paragraaf. Op het eerste zicht sluit Cuvelier aan bij Buber die de relatie benoemt als ‘ik en het eeuwige Gij’167. Hoe een mens door deze relatie omgevormd wordt, is een kernthema van Bubers overwegingen. Die komen in een tweede paragraaf aan de orde. Ik verken deze religieus bewogen filosofen voor wat betreft de band tussen de relatie mens-God en mens-medemens. De benaderingen van Cuvelier en Buber blijken merkwaardige parallellen te vertonen met wat in het evangelie wordt verhaald. Hoe Jezus met de verkondiging van het Rijk Gods de Ik-Jij en de Ik-Gij verhouding integreert, onderzoek ik in een derde paragraaf.
§1. CUVELIER: WIJ LEVEN IN EEN UNIVERSEEL VERBOND168. Voor Cuvelier is ‘verbinden’ de creatieve levensdynamiek. Er bestaat een opvallende analogie tussen fysische verbindingen, intermenselijke verbindingen en universele verbondenheid van alles met alles in de religie169. Verbondenheid ontstaat niet wanneer het Ik als buitenstaander naar een zogenaamd ‘objectieve’ werkelijkheid kijkt. Zij verschijnt alleen daar waar Ik de relatie met Jij aanga. Bijgevolg vereenzelvigt Cuvelier zich met de bidder die als Ik in relatie staat met U, God170. Naast de in het eerste hoofdstuk aangehaalde Ik-, Jij-, Hét- en Wij-gecentreerde grondhouding duikt een U-gefocuste grondhouding op. Het betreft de houding die U, Universele verbinding, Onnoembare, … als levensfocus centraal stelt. Deze U-gecentreerde grondhouding radicaliseert de Jij-gecentreerde in twee opzichten. In het U-zeggen wordt volledig afstand gedaan van ieder objectiverend kennen van de Ander én de toewending gebeurt in overgave aan U-hier-nu. In het U-gericht bidden waarin Ik mij verbind en overgeef aan U171, geeft U zich evenzeer aan mij. U wordt erkend en Ik word helemaal mezelf. In die zin gebeurt in het gebed door het ‘laten zijn wat IS172’, een wederzijds en wederkerig tot zichzelf komen of een co-creatie van God en mens.
167
Door Ik-Jij benoem ik de tussenmenselijke relatie, door Ik-Gij de relatie met God. Buber noemt beiden Ik-Gij. Hij laat de context verduidelijken waarover hij het heeft. 168 Verbondenheid, titel van ‘het tiende besef’, p. 116-135. 169 Ibidem, p. 9, p. 14-15, p. 116. 170 Cuvelier reflecteert niet 'over' de relatie. Hij reflecteert vanuit de relatie. Vandaar dat hij niet 'over' God spreekt, maar U aanspreekt. Vanuit deze positie blijft hij als filosoof en psycholoog de relatie kritisch beschouwen. 171 Ibidem, p. 120. “U, de Universeel Verbindende Werkzaamheid”. 172 Met andere woorden door God bestaansrecht te geven, door U te laten zijn die Is, wordt U 'Ik ben die Ik ben'.
74 Cuvelier heeft deze bejegening van het overstijgende gevat in een bejegeningsfiguur173: Zoals in hoofdstuk één, paragraaf twee wordt aangetoond, gebeurt ook hier de bejegening in zeven momenten:
'O'
'D'
Bezieling
'H'
IK
Toewijding
'E''
waardeoordeel
contactname
'M'
Vervuld worden
'T'
U Onnoembare
Verering 'E'
M Contactname met het omvattende geheel is een authentiek zoeken en zich engageren om zich te betrekken op en zelf deel te worden van een omvattende dimensie. “Het is het proces waarbij het Ik zichzelf overstijgt door deelachtig te worden aan iets dat het Ik overstijgt. ... Deze contactname is een actueel hier-en-nu toespreken”174. E ‘Verering van het omvattende en overstijgende’ is een verwoording van het proces waarin “de bidder zich aandachtig instelt op een diepe erkenning van U”175. Hier erkent hzij de -soms confronterende- liefde van U die groter is dan mijn liefde, die ook 'mijn vijand' liefheeft. T Vervuld worden door het omvattende gebeurt door toegankelijkheid voor “de grote aantrekkelijkheid van een hogere dimensie [die] motiveert om de kwaliteiten ervan in zich op te nemen”176. Geraakt door en steeds meer toegankelijk voor de Liefde én het Appèl, laat Ik langzamerhand mijn weerstanden om bemind te worden los. Dit werpt mij terug op mezelf en op alle levensmomenten waarin ik gekwetst werd in mijn vertrouwen. H Het hart onderzoekt en verheldert de waarden waardoor houvast ontstaat. Zo wordt de religieuze ervaring getoetst op haar echtheid. Alleen wat op het overstijgende gericht blijft, kan aanleiding geven tot het nemen van een optie vanuit het hart. Door het contact met de Liefde krijg Ik de kracht om in de waarheid van mijn bestaan te staan. Mijn bedoelingen, mijn handelingen en mijn ethische aansprakelijkheid worden vanuit de Liefde op haar constructiviteit onderzocht. Hier keert het aangeraakt zijn naar het aanraken van de werkelijkheid. Van binnenuit word Ik aangezet om mij naar de Liefde en het Appèl te gedragen. 173
Omgaan, titel van Deel 6: Omgaan met een transcendente dimensie. Niets is uitdagender dan het ons overstijgende, p. 193-203. 174 Ibidem p. 197. 175 Ibidem p. 198. 176 Ibidem p. 199.
75 O Vanuit het hart word Ik gedreven door bezieling en scheppingsdrang. Als Ik door het Licht (van de waarheid) en de Liefde geraakt en bezield word, dan zal Ik mij van binnenuit inzetten om door de eigen creatieve werkzaamheid mee te scheppen aan de wereld, heel concreet in de Ik-Jij relatie. Ik zal mij zelfkritisch en vrij in de wereld bewegen. D Toewijding aan het overstijgende in iedere handeling die met toewijding gebeurt. Iedere handeling vanuit toewending en toewijding aan de concrete Jij in de Ik-Jijbejegening, die voortvloeit uit de Ik-U verhouding, realiseert Ik-U. In die zin spreekt Cuvelier van ‘universele sacramentaliteit’177. E’ Als eindevaluatie kan Ik de waarde van een transcendente betrokkenheid nagaan aan de hand van twee criteria: de tussenmenselijke bejegeningen krijgen een grotere kwaliteit en de verbinding tussen het tussenmenselijke en de relatie Ik-U verdiept en krijgt een blijvend karakter. Met Cuvelier concludeer ik dat het er in onze werkelijkheidsbeleving op aankomt zich eerst op een Universele Werkelijkheid te betrekken en om zich daar vervolgens erkennend mee te verhouden. In dit gebeuren komt de Onnoembare op het Ik toe en laat het Ik zich raken. Iedere mens ervaart dit op een eigen, unieke manier178. Ben Ik door U geraakt, dan klinkt een innerlijke oproep tot fundamentele trouw aan de relatie met U, door trouw te zijn aan mezelf als mens in relatie. Daardoor krijgen U en Ik een menselijk gelaat, een bezield gelaat. Trouw daaraan zal Ik mij in dienst stellen van het leven en van de medemens. “Naast de ethische imperatief om te ‘laten zijn wat IS’ worden wij ons bewust van de religieuze imperatief die ons aanzet om in elke verbinding God te eren en om daarbij mee te werken aan het in stand houden en het laten open bloeien van de natuur en de 179 mensheid” .
Het laatste woord is aan de onvoorwaardelijke liefde die in haar Jij-gericht uitgaan naar de ander, hem/haar goddelijk aanraakt en zich hier-nu aan zichzelf als bemind wezen teruggeeft. Aangeraakt door Liefde, zal Ik in Ik-Jij liefde de relatie mens-God in mensmens waarmaken. De studie van de bejegening van het overstijgende bij Cuvelier, verduidelijkt hoe de relatie met U, Onnoembare het Ik omvormt tot medeschepper. Dankzij de liefde herschept de bejegening van Ik-U de bejegening mens-medemens tot gelijkvormigheid. Cuvelier gebruikt hetzelfde bejegeningsschema voor beide relaties. 177
Ibidem p. 202. Eerst bespreekt Cuvelier de sacrale handelingen waaronder de consecratie, nadien verbreedt hij de sacramentaliteit tot iedere handeling die toegewijd aan het diepere of overstijgende tot stand komt. 178 Cuvelier vergelijkt dit raken van U en Ik door U als een driedimensionale bol voor te stellen die de persoon als een tweedimensioneel vlak raakt. Op het snijvlak wordt de unieke persoon aangeraakt op een manier die bij hem/haar past: hzij wordt tot zijn/haar roeping/zin van zijn/haar leven bepaald. Verbondenheid, p. 121-125. Een uitgebreide beschrijving is te vinden in Jezus Mysticus, p. 44-49. 179 Verbondenheid, p. 124. Hier verwijst Cuvelier naar het begin van het boek (p. 16-23) waar hij stelt dat de verbondenheid de tegenkracht is van de chaos en de entropie.
76
Cuvelier spreekt niet 'over' U, God. 'Over' U spreken brengt U immers niet dichterbij, maar houdt U in een Hét-grondhouding gevangen. Hij spreekt met U zoals hij met jou spreekt, vanuit een Jij-gecentreerde grondhouding. Daardoor komen U respectievelijk Jij wel dichterbij. Door vanuit U te spreken maakt hij U waar. In de taal wordt de drievoudige toewending tastbaar: 'over', 'met', 'vanuit'. Ik zie hier ook drie beslissingsmomenten in: het vraagt een beslissing van een mens om 'over' God te praten. Eigenlijk is dat al een antwoord op een vermoeden van een Onnoembare dat opduikt vanuit de werkelijkheid zoals die op een mens toekomt. 'Met U' omgaan is gevolg van een tweede besluit, en 'vanuit U' met bezieling en toewijding met de wereld en de dingen omgaan, is een derde bekeringsmoment. Daar kom ik verder nog op terug.
§2. BUBER: ‘IK EN HET EEUWIGE GIJ’180. In de menselijke relatie staat volgens Buber de levende dialoog in de dialogische verhouding tussen Ik en Jij centraal181. Mijn vraag is in hoeverre de eigenschappen van de tussenmenselijke dialoog182 ook gelden binnen de Ik-Gij verhouding. Voor Buber is deze vraag dubieus. Hij noemt de gemaakte scheiding tussen ‘leven in God’ en ‘leven in de wereld’ de oerzonde van de religie. Voor hem zijn Ik-Gij en Ik-Jij inherent verbonden183. “De vervulling van het bestaan is immers te vinden op de plaats waar men woont”184. In het vorige hoofdstuk werden vijf kenmerken van de ‘Ik-Jij dialoog’ naar Bubers model genoemd: de onvoorspelbaarheid (eerste kenmerk) en het actuele hier-en-nu gebeuren van de dialoog (tweede kenmerk), de waardering voor het anders-zijn van de ander zodat hzij als actuele mens aanvaard is en in zijn/haar potentie bevestigd wordt (derde kenmerk) en het wederzijds en wederkerig verbeelden van elkaars werkelijkheid (vierde kenmerk). De laatste eigenschap is elkaar wederzijds en wederkerig als partners aanvaarden (vijfde kenmerk). Het effect van zo'n dialoog is dat een mens bestaansgrond krijgt en vertrouwen ervaart in zijn/haar leven. 180
De titel van deze paragraaf is gebaseerd op KEES WAAIJMAN, De mystiek van ik en jij. Een nieuwe vertaling van ‘Ich und Du’ van Martin Buber met inleiding en uitleg en een doordenking van het systeem dat eraan ten grondslag ligt, Utrecht, Bijleveld, 1976, p. 533. 181 Naast het lezen van de teksten van Buber zelf, ging ik na of mijn interpretatie van Buber overeenkomt met datgene wat Kees Waaijman en M.A. Beek & J. Sperna Weiland over Buber schrijven. Vandaar dat beide om de beurt geciteerd worden. 182 Zie Deel I, Hoofdstuk 4, p. 59-61. 183 “Alle (menselijke) verhoudingen nu zijn voor Buber gegrond in de verhouding van de mens tot God, die als alle waarlijk menselijke verhoudingen een Ik-Jij verhouding is; géén verhouding van hebben en gebruiken - dat is magie - maar een verhouding die moet worden beschreven met de categorieën van de Ik-Jij (Gij) verhouding: Gegenwart, Schicksal, vrijheid, Zijn”. M.A. BEEK & J. SPERNA WEILAND, Martin Buber, Baarn, Wijsgerige monografieën, het Wereldvenster, 1964, p. 80. 184 Ibidem p. 64.
77 Welke parallellen kunnen we in dit opzicht met de Ik-Gij relatie trekken? Dat Buber de dialoog Ik-Gij minstens even onvoorspelbaar (eerste kenmerk) ervaart als de dialoog Ik-Jij ervaart, blijkt uit hetgeen hij schrijft over bidden. “Altijd weer treedt op een ogenblik van Zich uit Iemand verrassend en vervoerend op de mens toe, en ofschoon overweldigd bidt de aanbiddende Hem van zich uit aan. De God laat zich niet bezweren, maar wil ook niet dwingen; van Zich uit is Hij, en laat het zijnde van zichzelf, het zijnde, uit zijn. ... Wel zal voor God niet onbelangrijk zijn, of de mens zich aan Hem overgeeft dan wel die overgave weigert. En wel zal de mens, de gehele mens, met zijn gehele wezensbeslissing een onmetelijk aandeel hebben in de goddelijke 185 openbaar-zijn of verborgen-zijn” .
In de dialoog - die hier als gebed wordt benoemd186 - komt God verrassend en vervoerend en als kritische Tegenover, op de mens die zich naar Hem toe beweegt, toe. Dit is een kerngegeven in Bubers denken over de Ik-Gij relatie. God is niet in de mens, noch kan de mens God in beelden vatten. God is noch immanent, noch enkel transcendent, God IS, en daarin is Hij te ontmoeten. In het contact komt Hij onvoorspelbaar, verrassend en vervoerend op de mens - die zich overgeeft aan de dialoog - toe. In dit fragment gaat 'de verrassing die God Is/doet' vooraf aan de toewending van de mens (in gebed). Dit wordt gevolgd door het aandeel van de mens in het openbaren van God in de wereld (in de Ik-Jij verhouding). "Dus is niet het verschijnen van het goddelijke in een persoonlijke gedaante beslissend voor de echtheid der religie, maar dat ik mij tot het goddelijke verhoud als tot iets, dat tegenover mij is, zij het ook niet alleen tegenóver mij. Het goddelijke volledig in de sfeer van het menselijke zelf te betrekken heft de goddelijkheid van het goddelijke op. Het is niet nodig, iets over God te weten om werkelijk God te bedoelen. … Wie weigert God tot de transcendente te beperken, vat Hem groter op dan wie Hem daartoe beperkt. Wie 187 Hem echter tot de immanentie beperkt, bedoelt iets anders dan God" .
Ik kan mij God is op generlei wijze toeëigenen, noch in zijn transcendentie, noch in zijn immanentie. Als dusdanig blijft God mij vreemd en is HZij onvoorspelbaar. Zelf vind ik dat omgaan met God het leven spannend maakt aangezien daardoor mijn eigengereidheid telkens weer doorbroken wordt.
185
Ibidem p. 82-83. Elders wordt de Ik-Gij houding uitgedrukt in drie religieuze gedragingen: door God te openbaren in hetgeen men doet ‘Jouw wil geschiede...door mij die je nodig hebt’; door te offeren 'als offerende mens die weet dat hzij zelf alles van God ontvangt'; door te bidden 'waarin de fundamentele passiviteit omkeert tot activiteit'. WAAIJMAN, 1976, p. 534-535; BUBER, 1923, 1998, p. 96-104. 187 MARTIN BUBER, Godsverduistering, Erven J. Bijleveld, Utrecht, 1952, p. 32. In dit citaat positioneert Buber zich tegenover ‘de persoonlijke God' van het christendom. 186
78 Het tweede kenmerk is het actuele hier-en-nu gebeuren van de dialoog Ik-Gij. Wie Buber leest, hoort hem vertellen hoe hij, in de ontmoeting met de één of andere mens, de Ik-Gij verhouding op het spoor komt. Buber zoekt het waarachtige gesprek door vanuit de grond van zijn hart zijn gesprekspartner uit te nodigen met hem om te gaan. Zo heeft Buber bijvoorbeeld een gesprek met een oude man die hem ten laste legde dat hij het woord 'God' gebruikt, terwijl dit zo beladen is. Buber erkent de man en zegt: " 'Wij moeten respect hebben voor degenen, die dit woord verbieden, omdat zij in opstand komen tegen het onrecht en het misbruik, dat zich zo graag beroept op de door 'God' verleende volmacht; maar wij mogen het niet prijsgeven. … Wij kunnen het woord 'God' niet schoonwassen en wij kunnen het niet heel maken. Maar wij kunnen het, zo bevlekt en gehavend als het is, van de grond opnemen en het boven een ure van grote benauwenis verheffen.' Het was zeer licht geworden in de kamer. Het licht vloeide naar binnen, het was er. De oude man stond op, kwam op mij toe, legde mij de hand op de schouder en sprak: 'Laten wij elkaar bij de voornaam noemen'. Het gesprek was voleindigd. Want waar 188 twee waarlijk tesamen zijn, zijn ze het in de Naam van God" .
Door over ontmoetingen te vertellen, toont Buber dat, daar waar mensen met de inzet van hun wezen, waarlijk zoeken om elkaar te vinden, er Ik-Gij in de dialoog Ik-Jij gebeurt. De eeuwigheid (Gij) wordt geraakt in het Ik-Jij hier-en-nu. In het derde kenmerk wordt het zoeken naar U geradicaliseerd in de wederzijdse waardering voor het anders-zijn van de ander. Aan de ene kant waardeer Ik dat Gij niet te vangen zijt in immanentie noch in transcendentie. Aan de andere kant waardeert Gij mij door mij in mijn actualiteit te aanvaarden en in mijn potentie te bevestigen. Door deze wederzijdse waardering wordt Gij voor mij meer God en word Ik meer mens189. Hoewel God de Gans Andere is en blijft, laat Gij U, in de relatie met mij, langs Uw persoonskant zien. Op die wijze kan Ik immers contact hebben met U. “Men mag het persoon-zijn van God dus opvatten als Zijn dáád, ja, de gelovige zou mogen belijden, dat God terwille van hém persoon is geworden, omdat in verband met onze menselijke wezensaard een wederkerige betrekking met ons er alleen maar is als 190 een persoonsmatige” . “In de theonomie zoekt de goddelijke wet uw eigen wet op en maakt de ware openbaring 191 u aan uzelf openbaar” .
God komt ons, mensen, tegemoet door zich ook als persoon te manifesteren. En als persoon blijft Gij de onvervreemdbare Ander, groter dan wat in 'Persoon' te vatten is, 188
Ibidem p. 16. Merk de parafrasering van Jezus' woorden uit Mt 18,20: "Want waar er twee of drie verenigd zijn in mijn Naam, daar ben Ik in hun midden". 189 Wat opgemerkt werd bij Cuvelier, doet zich evenzeer en zelfs radicaler voor bij Buber: hij filosofeert vanuit de relatie en niet 'over' een buiten de relatie abstract zijnde god. God is ook niet te reduceren tot Wie Ik ontmoet in Ik-Gij. Maar buiten de Ik-Gij-relatie om iets over U zeggen, is voor Buber een godslastering. 190 Ibidem p. 108. 191 Ibidem p. 110. Cursivering M. Riemslagh.
79 net zoals Jij de ander blijft in de Ik-Jij verhouding. Door Uw waardering word Ik aangetrokken om meer mens te worden. Buber beschrijft dit mens worden als 'opgaan' van de mens naar God in twee momenten192. In een eerste moment ontstaat het één-worden van de ziel. Dit is een innerlijke eenheidservaring waardoor de mens besef krijgt van zichzelf in wie hzij is en waartoe hzij bestemd is. Dit kan een eenmalig ogenblik zijn waarin Ik mij tot mezelf engageer. Dat zo’n engagement tot stand komt in de Ik-Gij verhouding193, houdt in dat Ik mij engageer tot het geheel van mijn leven waardoor dit leven zich in zijn volle betekenis aan mij openbaart. In christelijke termen uitgedrukt zegt de mens 'ja' op zijn/haar roeping. Een tweede 'moment' gebeurt telkens weer in de vervoerende dynamiek van de relatie. In de relatie besef Ik dat het helemaal van mij afhangt of Ik jou constructief dan wel destructief benader, of Ik in mijn doen en laten getuig dat Gij leeft en Ik U in ons midden toelaat. Ieder moment dat Ik kies voor Ik-Gij in de geleefde werkelijkheid, wordt mijn ziel meer één, concentreren mijn krachten zich en beslis Ik mens te worden en mens te zijn voor Uw aanschijn194. Ik geef gestalte aan de relatie Ik-Gij door mij geconcentreerd, in wie Ik ben (inclusief driften, zintuiglijkheid, gevoelens: in lijf en leden) in te zetten voor deze wereld die Gods wereld is. In deze inzet verwerkelijk Ik niet alleen mijn roeping, maar openbaar Ik ook God in deze wereld. "Wij echter willen het heilige goed van onze werkelijkheid, dat ons voor dit leven en waarschijnlijk voor geen ander - dichter bij de waarheid - is geschonken, heilig houden. In de geleefde werkelijkheid is er geen eenheid van het zijn. Werkelijkheid bestaat alleen in het werken, haar kracht en diepte alleen in kracht en diepte van het werken. Ook "innerlijke" werkelijkheid is er alleen als er wisselwerking is. De sterkste en diepste werkelijkheid is daar, waar alles opgaat in dat werken, de hele mens zonder 195 terughouding en de alomvattende God, het eengeworden Ik en het grenzeloze Jij" .
In de ontmoeting met God wederkerigheid vraagt"196. Dat is contact maakt beiden wie ze communicatie is dus zowel in menswording.
192
gebeurt "iets dwingend mensvormigs; iets, dat het eigen-aardige langs de kant van de mens. Het zijn: Ik-deze mens en Gij-God. De dialogische Ik-Jij als in Ik-Gij bron van geestelijke groei en
BUBER, 1923, 1998, p. 100-101. Buber noemt deze momenten 'geschieden'. Hier geschiedt iets goddelijks, wordt God openbaar. 193 De Ik-Gij verhouding kan zich manifesteren in Ik-Jij, in een natuurervaring, in een godservaring, in gebed, in een sacrament, … . Gij bepaalt wanneer Gij bij mij voldoende opening (toegankelijkheid / passiviteit) ontwaart om U als Gij aan mij te openbaren. 194 Ibidem p. 103-104. 195 Ibidem p. 103. 196 BUBER, 1952, p. 19.
80 Het verbeelden van elkaars werkelijkheid is het vierde kenmerk. Zoals gezegd begint voor Buber het verbeelden van Gods werkelijkheid in de eenzaamheid van de mens, waar hzij midden de spanning tussen goed en kwaad zich afvraagt wat daar de bedoeling van kan zijn. Middenin dit bar bestaan kan de ontmoeting met zichzelf geen soelaas geven. Hier schreeuw Ik ‘waartoe hebt Gij mij bestaan gegeven?’197. Door deze vraag tot God te richten, wordt van daaruit ook een antwoord verwacht. Daardoor wijzigt de richting van de blik en wordt vanuit Gods perspectief naar het eigen bestaan gekeken. Als een mens vanuit God naar zichzelf kijkt, kan hzij erkennen tot wat God hem in de gegeven omstandigheden roept en zendt198. De gedachtesprongen die Buber hier lijkt te maken, kan ik alleen verstaan door mij voor te stellen hoe dit in zijn werk gaat. Een mens valt stil in de miserie van zijn/haar bestaan. In zichzelf vindt hzij geen antwoorden meer op wat zich nu in en aan hem/haar gebeurt. De miserie en eenzaamheid slaat hem/haar alle oude antwoorden uit handen. Op dit moment van zinloosheid, richt de mens zich op de mogelijke zin van het geheel van het bestaan. Wat mag hetgeen hzij hier-nu meemaakt betekenen in hét Leven / de kosmos? Hier wisselt de focus van zichzelf naar de/het Ander. Het is echter pas wanneer iemand zich Gods mogelijke bedoelingen inleeft, zich verbeeldt hoe God onze menselijke werkelijkheid kent en zich daardoor laat raken, dat hzij anders naar het eigen leven kan kijken en ziet wat hem/haar te doen staat. Hier doe Ik een tweede perspectiefwissel. En doordat dit de kijk op mijzelf en op de werkelijkheid verandert, is dit schokkend. Zet deze gebeurtenis zich door in het aangaan van een diepere Ik-Gij relatie, dan zie Ik niet alleen mezelf 'vanuit God', maar kan Ik mij ook meer en meer betrekken op de ganse werkelijkheid vanuit Gods mogelijke bedoeling. Zo geraak Ik, door het beoefenen van de Ik-Gij relatie, op de wereld betrokken met Gods welwillendheid. Ik ga de ‘dingen in God zien’ en vanuit dit zien, handelen. De zin (of onzin) van wat Ik in het leven tegenkomt wordt vanuit deze wederkerige relatie ontsloten in de telkenmale doorleefde concrete omstandigheid199. In dat opzicht kan ik begrijpen dat de Ik-Gij dialoog een wederzijdse relatie is op basis van het zich wederkerig realiseren en zich inlaten met de werkelijkheid vanuit 'het zien vanuit de (A)ander'. Gebeurt dit in mijn menselijke lijfelijkheid, dan 'verbeeld' Ik Gods betrokkenheid200. Het vijfde en laatste kenmerk van de dialoog bij Buber is de wederzijdse aanvaarding als partners. Voor mij is doorleefd partnerschap zodanig op elkaar betrokken zijn dat mijn belang het jouwe wordt en jouw belang het mijne. Ieder is wie hzij is en allebei richten wij de blik in dezelfde richting en handelen daarnaar201. 197
Ibidem p. 23. BEEK & SPERNA WEILAND, 1964, p. 85. 199 BUBER, 1952, p. 47-48. De zin wordt niet per sé gehoorzamend gevonden, soms wekken de situaties de tegenkrachten in een mens. Ibidem p. 43. 200 Ibidem p. 22. “dialoog tussen God en mens is een goddelijke aanspraak in hetgeen ons wedervaart en een menselijk antwoord in hetgeen wij doen en laten”. 201 Een beeldhouwer vroeg mij hoe ik een koppel zie. Ik zei hem dat beiden apart staan terwijl ze voelbaar contact met elkaar hebben en dat hun blik in dezelfde richting kijkt. 198
81 Dat voor Buber de mens Ik blijft en Gij de Eeuwige, is de rode draad in al zijn geschriften. "De mens verwerkelijkt God niet, hij vermag slechts bij te dragen tot de ‘Offenbarkeit’ en tot de verborgenheid van God”202. Buber zal nooit zeggen dat de mens God verwerkelijkt, de één gaat nooit op in de ander203. Voor hem blijven mens en God partners. Vandaar dat “wij God uit de steen van deze wereld moeten hakken, waarin Zijn aangezicht onzichtbaar rust”204. “Partnerschap verstevigt naarmate de partners het uithouden in het tegendraadse anders-zijn van elkaar205. Dit geldt binnen menselijke relaties, ook in de Ik-Gij verhouding. "De religieuze ervaringen voltrekken zich bij uitstek in een gebied van tegenspraak, waar goed en kwaad verstrengeld zijn, waar de mens in zijn wereld verlangt naar bevrijding"206. Juist wanneer de zekerheden van het menselijk bestaan wankelen, ontstaat de ‘vreze des Heren’. Ik vertaal dit als ‘de ontzetting tegenover het onbegrijpelijke Levensmysterie slechts mens te zijn’207. Als de mens het uithoudt om voor het Aangezicht te staan, dan kan Gods Liefde doorbreken. De gevende God doordringt het bestaan met aanvaarding van wat Is, waardoor Ik vanaf nu ieder moment hier-en-nu kan ontvangen. Meer en meer ben Ik bereid aan te nemen wat het leven brengt. En als antwoord, vind Ik mezelf bereid mezelf (terug) te geven. Vanuit deze Ik-Gij ontmoeting wordt de mens deelgenoot aan het verbond tussen het absolute en het concrete. Gij en Ik zijn partners geworden208. En dit in zijn reële betekenis: God en Ik hebben een belang, een 'zaak' waar wij samen verantwoordelijk voor zijn209. In christelijke termen: het Rijk Gods is ons beider zaak. De consequentie van deze ontmoeting is dat er ‘met Ik’ iets gebeurd is. Ik ervaar de “volheid van een werkelijke wederkerigheid, van een aangenomen- en verbonden zijn, ... de onuitsprekelijke bevestiging dat ‘het zin heeft’, ... en dat deze zin kan gedáán worden”210. Als antwoord zal Ik namelijk ‘aan’211 de medemens en aan zijn omgeving liefhebben, niet als gevoel, maar wel als beslissing en als wezenshouding.
202
BEEK & SPERNA WEILAND, 1964, p. 88. Wanneer de mystiek stelt dat het Ik opgaat in het eeuwige Gij, dan verzet Buber zich tegen deze voorstelling. Voor hem blijven Ik en Gij gescheiden partners die in dialoog zijn in de wereld. BEEK & SPERNA WEILAND baseren zich op 'Werke I, p. 83. Zelf ben ik dit nagegaan in 'Godsverduistering', en ook in ‘Ich und Du'. 204 BEEK & SPERNA WEILAND, 1964, p. 87. 205 Zoals Cuvelier uiteenzet in Deel 1, Hoofdstuk 1, §2B, p. 10-12 'Op jou als medemens betrokken geraken' ontstaat partnerschap als beiden het verschil uithouden zodat de één de ander niet naar diens beeld kneedt. 206 BUBER, 1952, p. 26. 207 Mens, dus geen God, niet-Liefde, niet-Aanspreekbaar, niet-Waar, zonder begrip voor de grenzen van het bestaan, kwaad omdat het leven niet naar mijn project verloopt, dwars omdat de anderen niet zijn zoals Ik ze hebben wil, kwaad omdat de ander over mij heenliep en mij niet respecteerde, verbolgen omdat Ik voor schut gezet werd… Ben Ik bereid mezelf én de ander in dit niet-God zijn aan te zien, dan krijgt de Liefde weer toegang. 208 Ibidem p. 41-53. 209 Bloeit onze zaak, dan bloeien wij, laat Ik de zaak verkommeren, dan gaan wij beiden ten onder. Ik word minder mens en Gij wordt verduisterd. 210 BEEK & SPERNA WEILAND, 1964, p. 90-91. 211 Buber merkt op dat in Lev. 19,18 een datief wordt gebruikt. Dat betekent dus dat Ik aan de medemens God moet liefhebben. BUBER, 1952, p. 63. 203
82 “Als ik God liefheb, ... krijg ik ook diegene te beminnen die Hij liefheeft”212. "Dat jij God, meer dan alles, nodig hebt, weet je altijd in je hart; maar weet je ook dat God jou nodig heeft in de volheid van zijn eeuwigheid? Hoe zou de mens kunnen bestaan als God hem niet nodig had en hoe zou jij kunnen bestaan? Jij hebt God nodig om te zijn en God heeft jou nodig - voor precies dat wat de zin van jouw leven is. … in 213 ons hart weten wij onwrikbaar zeker, dat er een worden van de zijnde God is" .
Door het feit dat de mens partner geworden is, deelt hzij in de gezamenlijke liefdesopdracht. “De liefde getuigt voor het bestaan van haar Partner”214. Aangezien de vijf kenmerken van de Ik-Jij relatie evenzeer gelden voor de Ik-Gij verhouding, concludeer ik dat voor Buber de verhouding Ik-Jij en de verhouding Ik-Gij elkaar onafscheidelijk oproepen. De Ik-Jij verhouding berust op individuatie, wat zowel haar zaligheid als haar grens is. In de Ik-Gij verhouding echter is de individuatie wel door deze zaligheid van de menswording, maar niet door haar grens gekenmerkt. In IkGij gaat mijn ingeperkt individueel kennen immers op in een onbeperkt gekendworden215. Dat is het onderscheid tussen beide. Het spreekt vanzelf dat deze opvatting van Ik-Jij / Ik-Gij een gelovige visie is. De ongelovige zal zich beperken tot de diepte van de Ik-Jij relatie en deze niet verbinden met ‘Ik en een eeuwige Gij’. De gelovige echter zal het appèl dat van Ik-Gij uitgaat om aan 'onze zaak' te werken, niet uit de weg kunnen gaan. Op het einde van deze eerste en tweede paragraaf blijkt dat zowel Cuvelier als Buber de verhouding met de Eeuwige, binnen én buiten de tussenmenselijke ontmoeting situeren. Dit heeft consequenties voor wat zij zeggen over de bejegening en de relatie. De aparte relatie met U/Gij blijft bestaan. Én zij openbaart zich in de Ik-Jij verhouding. Beide relaties roepen elkaar onontkoombaar op. De relationele visie van Cuvelier en Buber doet voortdurend denken aan de wijze waarop Jezus én de relatie met Zijn God beschrijft én hoe Hij God al doende openbaart. Daarmee is het thema van de volgende paragraaf aangekondigd.
§3. HET RIJK GODS, INTEGRATIE VAN DE IK-JIJ EN IK-GIJ VERHOUDING. In deze paragraaf toon ik aan hoe Jezus door zijn leven en boodschap, de relatie met God en de relatie met de mens ten diepste op elkaar betrokken heeft. In Hem waren de relatie Ik-Gij en Ik-Jij zo met elkaar vervlochten, dat Hij in onze belijdenis helemaal God én helemaal mens geworden is. Als christen worden wij opgeroepen Hem na te volgen door evenals Hij God-en-mens-betrokken te leven. En dit opdat ook wij helemaal mens worden en de wereld Godsrijk wordt. 212
Ibidem p. 62-63. BUBER, 1923, 1998, p. 95-96. 214 BUBER, 1952, p. 69. 215 Ibidem p. 116. 213
83
Dat Jezus Christus mens geworden is, dat Hij God verwerkelijkt heeft en het Rijk Gods verkondigde, zijn geloofswaarheden. Zelf situeer ik mij binnen het christelijk geloof. Van binnenuit wil ik nagaan of er aanknopingspunten zijn in de evangelies die mij kunnen aantonen 'hoe' dit gebeurd is. Is het 'hoe' dat Cuvelier in de bejegening tekent216 en het 'hoe' dat voor Bubers dialoog fundamenteel is217, terug te vinden in het evangelie? Als de godsontmoeting en het contact met mensen van Jezus, datgene is wat Cuvelier en Buber beschrijven, dan kan ik hun analyse gebruiken om datgene wat Jezus deed, zelf beter te verwerven. Maar dan kan ik het ook aanleren. Dan kan de bejegeningsmethode aangewend worden in onze ethische en religieuze vorming als pastores tot 'professionele navolging van Jezus Christus'. Het eerste wat opvalt is dat de evangelies op twee verschillende manieren de oorsprong van Jezus' roeping tekenen, enerzijds vanuit de generaties en anderzijds vanuit zijn persoonlijk contact met zijn God. Enerzijds plaatsen Matteüs (Mt 1,1-17) en Lucas (Lc 3, 23-38) Jezus in de opeenvolging van generaties. Hij maakt deel uit van 'het huis van David', een gelovige stamboom, die niet de eerste de beste is. Hij stamt af van mannen en vrouwen die zich persoonlijk aangesproken wisten door de persoonsbetrokken God van Abraham, Isaäk en Jacob. Anderzijds leefde Jezus in dicht contact met God. Hierdoor verstaat Hij zichzelf als beminde mens (Mc 1,10-11; Lc 3, 21-22). Opmerkelijk is dat Lucas de godsontmoeting als een gebed omschrijft. Jezus ervaart op dit moment dat Hij door God geliefd is. Op deze wijze geven de evangelies Jezus niet alleen weer als Iemand die de omgang met God doorheen de generaties heeft meegekregen. Ook zijn persoonlijke godservaring is belangrijk genoeg om op schrift te stellen en als model tot navolging voor te houden. Zowel bij Cuvelier als bij Buber is de Ik-Jij verhouding, die zich manifesteert binnen de generaties, de mogelijke vindplaats van een godsopenbaring. Voor Buber is het aanvaarden van Gods liefde in het gebed, binnentreden in het partnerschap tussen Ik en Gij. Voor Cuvelier geeft Jezus uitdrukking aan het besef omgeven te zijn door de Omvattende, wanneer Hij zich biddend toewendt naar U, Onnoembare (M)218. Daarop volgt zijn erkenning van Gods gave door verering (E). 216
'Hoe' in de bejegening van het transcendente bij Cuvelier betekent: door toewending naar U, Onnoembare, erken Ik Uw zelfmededeling door verering, word Ik toegankelijkheid waardoor Ik door Uw aanspraak en Uw Liefde vervuld word, en Ik mijn doen en laten aan een waarde-onderzoek onderwerp. Door U geraakt, word Ik tot wie Ik te zijn heb. In mijn hart keert de bejegening 'van U naar mij' om naar 'van mij naar U'. Vandaar dat Ik aan U uitdrukking zal moeten geven door wat Ik doe bezield te doen (en als dusdanig als bezielde mens te leven) en Ik zal de wereld beïnvloeden door mij toe te wijden aan wat mij te doen staat, waardoor Ik in onze Ik-U relatie kan naproeven dat 'het goed is'. 217 'Hoe' in de dialoog bij Buber staat voor: onvoorspelbaar contact, actueel hier-en-nu gebeuren van de dialoog, waardering van het anders-zijn van de ander wat voor de mens 'mensvormend' is, verbeelden van elkaars werkelijkheid en partnerschap (als partner aanvaard worden en vervolgens de liefde beoefenen). 218 De letters tussen haakjes verwijzen naar het letterwoord METHODE dat behandeld werd in Deel 1, Hoofdstuk 1, §2. De bejegeningsmethode, A. Schema van dialogische bejegeningen, p. 9-10.
84 Het 'model' Jezus toont ons op twee manieren dat God het eerst liefheeft: doorheen de mensen die ons voorafgaan en in het directe gebedscontact. Na de oorsprong van Jezus’ roeping wordt in één beweging, het besef geliefde mens te zijn en het verstaan van zijn roeping verteld. Zowel bij Lucas als bij Marcus, openbaart deze roeping zich na een intense tijd van godsbetrokkenheid in de woestijn (Mc 1,1213; Lc 4,1-13). Jezus is God als persoon ‘interpersoonlijk’ tegengekomen219. Lucas concretiseert het waardenonderzoek van Jezus als duivelse verleidingen. Nadat hij deze heeft weerstaan, wordt Jezus beschreven als een begeesterde man (Lc 4,14 e.v.) die als dusdanig erkend wordt. Hij heeft gezag (beïnvloedingskracht) zowel in zijn aanspraak van mensen als in datgene waarvoor Hij tot God bidt. Volgen we het schema van Cuvelier, dan heeft Jezus zodoende de hele bejegeningskringloop rond gemaakt. Jezus heeft Gods liefde helemaal toegelaten (T), is daarvan vervuld, heeft alle duivels aangekeken en zonodig bestreden (H) en Hij zet zich als bezielde mens in (O) om de wereld ten goede te keren (D). In Bubers wijze van kijken is Jezus nu echt partner geworden. Hij waardeert God en is helemaal mens geworden. Vanaf nu zal Hij zich investeren in de directe dialoog met de mensen op zijn weg. Zo gaat Jezus ons als model voor om Gods liefde helemaal toe te laten, onszelf aan een waardenonderzoek te onderwerpen en als bezielde mens, gevolg te geven aan de eigen roeping door de concrete werkelijkheid nu ten goede te keren. Wat dit voor ons vandaag inhoudt, kunnen we afleiden uit de inhoud van Jezus' roeping. Hij verkondigt een Blijde: het Rijk Gods is als relatie-realiteit nu aangebroken220. Het goede nieuws is dat iedere mens vanaf nu geroepen is om evenals Jezus - vanuit de 'ogen van God' te leven en als dusdanig het Rijk Gods hieren-nu op te bouwen221.
219
ROGER BURGGRAEVE, Ethiek en passie. Over de radicaliteit van christelijk engagement, Tielt, Lannoo, 2000, p. 36-37 beschrijft dergelijke ontmoeting als volgt: "God is als persoon - als iemand - tegelijk interpersoonlijk, Hij keert zich naar Israël toe en spreekt het ook aan, waardoor Israël zelf 'iemand' wordt: 'Ik zal uw God zijn, Gij zult mijn volk zijn'. De mens wordt uitgenodigd om in verhouding te treden. Het woord dat God spreekt, verwacht een wederwoord, letterlijk een antwoord, waardoor een verbond ontstaat. In dit opzicht start het verbond vanuit een heteronome asymmetrie: niet Israël, de mens, het ikzelf is de oorsprong van het verbond, maar de Andere, Jahwe, die naar de mens toekomt". 220 Ibidem p. 19-21. Burggraeve stelt dat de formule 'Rijk Gods' ruim honderd keer voorkomt in de evangelies en 25 keer in de aanverwante geschriften. Maar niet alleen kwantitatief, ook kwalitatief is de verkondiging van het Rijk Gods, de kern van Jezus' boodschap. 221 3 BOGAERT, P.M. et al. (ed.), DICTIONNAIRE Encyclopedique de la Bible, Turnhout, Brepols, 2002, p. 11411145 geeft inhoudelijk enkele belangrijke toegangspoorten om het Rijk Gods te kaderen. Ik pik eruit wat ik opmerkelijk vind voor mijn thema: "Le vocable de "royaume" ne doit pas faire oublier la richesse du français qui distingue entre "royauté", "règne" et "royaume", c.-à-d. entre la dignité ou le pouvoir du roi, l'exercice de ce pouvoir et finalement le champ d'exercice du règne. … On emploie toujours le singulier pour remplacer le nom de Dieu. … Même la simple reconnaissance de Jésus (…) ne garantit pas l'accès au Royaume. Il faut accomplir la volonté de Dieu (Mt 7,21-23). … La condition exigée est la "conversion" (metanoia) dans la pluralité d'applications: changer d'esprit (Mc 1,15 par.), rompre résolument avec les intérêts terrestres (Lc 9,62; Mt 22,1-14) pour recevoir avec la disponibilité de l'enfant la bonne nouvelle de la proximité du royaume (Mc 10,15). … Mais la conversion doit porter des fruits qui sont l'obéissance (Mt 19,17) et la
85 Hoe onvoorspelbaar overrompelend het Rijk Gods zich hier en nu kan voordoen, vertelt Jezus bijvoorbeeld in de parabel van de barmhartige Samaritaan (Lc 10,25-37)222. Dit strookt met het moment waarop voor Buber het eindeloos actuele van de dialoog aanbreekt. Het Rijk Gods is de verbeelding van Gods werkelijkheid hier-en-nu. Door elkaars realiteit lijfelijk te verbeelden en liefde te beoefenen breekt Gods Rijk aan. Bij Cuvelier raakt U mijn hart van waaruit Ik de optie neem tot bezielde actie vol toewijding. De bezielde mens bejegent Jou in de Ik-Jij kringloop. Voor wie Jezus als model ernstig neemt, is er dus goed nieuws. Ik kan de werkelijkheid van U verbeelden door de werkelijkheid van mijn naaste serieus te nemen. Door te doen waartoe Ik mij vanuit Uw ogen verplicht weet, kan Ik Uw gelaat in het Ik-Jij gebeuren gestalte geven. Dat wij Gods gelaat uit de harde steen van onze werkelijkheid kunnen kappen, is geen evidentie. Ook de evangelies verhalen de gruwelijke consequenties van Jezus' voorbeeldige godsrelatie in de passieverhalen. Tot in de afgrond van eenzaamheid en godsverlatenheid is Jezus trouw gebleven. Ook toen God voor Jezus onbegrijpelijk geworden was, bleef Hij Hem aanspreken (Mc 14.36.39) en vertrouwde Hij op de relatie. Zijn verrijzenis, waarvan wij in geloof erkentelijk getuigen, kan beschouwd worden als Gods 'ingefluisterde antwoord' op deze trouw. In Bubers dialogisch model, kan Jezus' zelfgave en Gods antwoord beschouwd worden als een wederkerige gelijkwaardige dialoog bij uitstek. In Cuveliers schema is de proclamatie 'Hij is verrezen' de 'feedback van God'. De strijd die Jezus op leven en dood heeft voorgeleefd, staat model voor onze innerlijke strijd 'op leven en dood' wanneer ook Ik voor de keuze sta om alsnog Gods gelaat te verduisteren, dan wel Hem te openbaren ondanks en doorheen het kwaad. Haak Ik af en blijft God verborgen? Of blijf Ik trouw aan de Ik-Jij relatie, ook al kost mij dat eenzaamheid, godsschreeuw en blijven hongeren naar contact? Ten einde toe trouw aan zijn roeping, heeft Jezus God gestalte gegeven in zijn en dus in onze wereld. Daardoor leeft Hij op iedere plek waar Jij en Ik het als mens aandurven om met God dezelfde weg te gaan. Jezus toont ons hoe wij ons 'als levend in het Rijk Gods kunnen gedragen': 'omwille van God' liefdevol, gastvrij, barmhartig, mededogend, iedere mens recht doend, erkennend, toegankelijk, aanspreekbaar, bezield, toegewijd, pratique de l'amour du prochain (Mt 25,31-46). Le Royaume demeure cependant un libre don de la part de Dieu (Lc 12,32) pour lequel Dieu appelle (Mt 22,1-14) de manière urgente (Lc 21,29-31)". Het Rijk Gods is dus de oefenplaats van de macht van God. Deze oefenplaats is hier-en-nu en in de toekomst wanneer het eschatologische Rijk zal oplichten. Ik beperk mij tot het hier-nu aspect van het Rijk Gods. Verder komt de bekering overeen met de bejegeningskringloop van Cuvelier. Het gaat er uiteindelijk om hier-nu de liefde aan de naaste te betonen. Tegelijkertijd dient opgemerkt te worden dat het Rijk Gods ook altijd vrije gave van Godswege is: het is tegelijkertijd puur passivum - ontvankelijkheid voor God - én activum - oproep tot gerechtigheid vanuit een ethisch gekwalificeerde God. 222 BURGGRAEVE, 2000, p. 84-115. Voor Burggraeve is het verhaal van de Barmhartige Samaritaan (Lc 10,25-37) hét voorbeeldverhaal voor de bejegening van onze naaste. Opmerkelijk is dat dit verhaal door de bejegeningskringloop kan begrepen worden als erkennende communicatie waarbij ondanks alles 'het bestaan als te vertrouwen' oplicht. Alleen de feedback van het slachtoffer ontbreekt.
86 mij jouw miserie verbeeldend, verontwaardigd over het onrecht dat hier-nu gebeurt, … . Ieder van ons is geroepen omwille van de Ik-Gij bejegening met jou als Ik-Jij om te gaan. Jezus' daadwerkelijke verkondiging van het Godsrijk is hierbij de motor tot navolging. In deze derde paragraaf volgden we stap voor stap de groei in menswording vanuit de Ik-Gij verhouding van Jezus. De bejegeningskringloop en de kenmerkende eigenschappen van de dialoog brengen de Ik-Gij verhouding en de Ik-Jij praxis van Jezus navolgbaar dichterbij. Ik kan zelfs stellen dat de dialoog beoefenen door de bejegeningskringloop rond te maken, zowel in de Ik-Gij als in de Ik-Jij relatie navolging van Jezus is.
BESLUIT. Onderwerp van dit vijfde hoofdstuk was het bejegenende karakter van de godsrelatie aan te wijzen. Ik wou nagaan hoe Cuvelier en Buber deze relatie opvatten en wat de mogelijke verschillen zijn met de tussenmenselijke bejegening. In een derde paragraaf ging ik na hoe de evangelies vertellen van Jezus’ Gods- en mens-verhouding. Cuvelier beschrijft uitdrukkelijk hoe hij de bejegening van de universele dimensie – UGod – verstaat. Naast de Ik-, Jij-, Het- en Wij-gecentreerde grondhoudingen uit het eerste hoofdstuk wordt een U-gefocuste grondhouding uitgewerkt. Uit het onderzoek daarvan is gebleken dat de kenmerken van de Ik-Jij bejegening daarop inderdaad van toepassing zijn. En er is meer. De analyse leert dat het er in de werkelijkheidsbeleving op aankomt ons op de universele werkelijkheid te betrekken om ons daar vervolgens erkennend mee te verhouden. De liefde van de Onnoembare die ons dan tegemoet komt, vormt het Ik om tot medeschepper. De bejegening van Ik-U herschept dus de mens-medemens bejegening tot gelijkvormigheid. De godsrelatie - als deze goed zit - maakt de relaties van een bejegenende mens gelijkvormig met de relatie van God tot ons. Ook bij Buber zijn de eigenschappen van de dialoog toepasselijk op de godsrelatie. Voor hem staat het omvormend effect van deze dialoog centraal. De relaties Ik-Gij en Ik-Jij zijn inherent met elkaar verbonden. Beide leiden wederkerig van de ene naar de andere en terug. Eén onderscheid is aan te stippen. In de Ik-Gij verhouding gaat mijn beperkte individuele kennen uit de Ik-Jij relatie op in een onbeperkt gekend worden door Gij. Uit de vergelijking van Cuvelier en Buber met de evangelies tenslotte kwamen verrassende overeenkomsten naar voor. Hun beschrijvingen van de relatie stroken met wat we Jezus zien doen. Zijn beleving van zijn Vader en zijn verhouding met Hem komt overeen met hoe Hij zich tegenover mensen gedraagt. Beide realiseren hetgeen Hij er zelf over zegt. Zij geven gestalte aan het Rijk Gods.
87 Ik besluit hieruit dat de godsrelatie een bejegeningsrelatie is die zich telkens weer als een kringloop voordoet en voltrekt. De levensdynamiek voert mij van 'voor mijn bestaan als persoon' naar Ik-hier-nu, tot voor het aanschijn van het Mysterie van het Bestaan, naar de mens waarmee Ik leef in de meest brede zin van het woord. Deze antropologische grondervaring kan leiden tot een godservaring die terugleidt naar een doorleefde mens-menservaring. Met dit dialogische bejegeningsmodel in de hand kan nu nagegaan worden door welke relaties het pastoraat getekend is: 'de constitutieve relaties voor het pastoraat'. Dat is stof voor het volgende hoofdstuk.
88
HOOFDSTUK 6. DE RELATIES DIE DE PASTOR VORMEN. INLEIDING. Wat in hoofdstuk vijf gezegd is over de samenhang tussen de godsrelatie en de mensmedemens verhouding, wordt nu toegepast op de pastorale communicatie. In dit zesde hoofdstuk staat de pastor als persoon centraal223. We gaan na welke relaties hem/haar als persoon opbouwen. Ik grijp terug op het vorige hoofdstuk waar bleek dat de roeping van een christen ethisch en religieus tegelijk is. Iedere christenmens wordt immers geroepen om gevolg te geven aan ‘het appèl dat opklinkt uit zijn/haar leven’224 door op eigen wijze gestalte te geven aan een ethische verhouding met iedere medemens (Ik-Jij), te investeren in een relatie met het transcendente (Ik-Gij) en omwille van U liefdevol om te gaan met de naaste (Ik-Jij omwille van U) ten dienste van het Rijk Gods. Ook een pastor is op diezelfde grond geroepen tot christenmens. Voor hem/haar klinkt evenzeer het appèl om als gelovige, vanuit een Jij-gecentreerde grondhouding, iedere mens ethisch te benaderen én om een Ik-Gij relatie te onderhouden als basis van zijn/haar leven. Omgekeerd kan de roeping tot pastor gezien worden als een verbijzondering van de roeping tot christenmens. Vandaar dat pastoraat pas begrijpelijk wordt in een bredere gelovige context. De bijzonderheid ligt dan hierin dat hzij ambtshalve een taak heeft ten aanzien van de gemeenschap. Die opdracht is niet alleen verbaal getuigenis afleggen van zijn/haar geloof. Het behoort essentieel tot zijn/haar opgave om metterdaad de ander voor te gaan in en bij te staan tot een Ik-Jij/Ik-Gij verhouding. Pastoraat is fundamenteel U- én Jij-gericht. Een pastor hoort de ander te helpen om zijn/haar geloof levend te houden door ín de Ik-Jij relatie zelf blijk te geven van een Ik-Gij verhouding. Bovendien is het zijn/haar taak zowel de Ik-Jij als de Ik-Gij relatie van de pastorant te bevorderen225. In die zin is 'geloven', in de Ik-Gij relatie treden, onderscheiden van 'pastoraat'226, het bevorderen van U én van Jij in de Ik-Jij/ik-Gij relaties227. 223
Ik gebruik 'pastor', hoewel dit katholiek omstreden is, voor alle mensen die vanuit een mandaat aan pastoraat doen. 'Pastor' is dus te verstaan in de functionele betekenis. 224 “Wat staat mij hier-nu te doen?” is de vraag die uit het leven zelf opklinkt, zowel in dagdagelijkse situaties als uit het leven als geheel. 225 De pastorant is iedere mens, ‘parochiaan’, ‘patiënt’, jongere, oudere, man, vrouw, enkelvoud en meervoud. Zowel de mensen in de kerk, als al degenen met wie de pastor te doen krijgt bij het uitoefenen van zijn mandaat zijn ermee bedoeld. Het pastoraat dat hier besproken wordt, situeert zich in de westerse context. 226 Ofschoon verder vooral gedacht wordt in termen van het pastorale gesprek, worden in gedachten alle vormen van pastoraal bezig zijn meegenomen. Zie p. 71, noot 163, voetnoot bij de inleiding van dit tweede deel. 227 Ik ben er mij van bewust dat ik een relationeel gods'beeld' hanteer, een Gij-God die ín de relatie aanwezig is. Dit staat in tegenstelling tot een 'ontvleesd' en een 'autonoom' mens- en godsbeeld. Met een ontvleesde god wordt zowel de esoterische god als de god-die-niet-mensgeworden-is bedoeld, een ‘God’
89 Kijken we vanuit de blik van de bejegening naar de persoon van de pastor, dan onderkennen we vier aspecten van het pastorale beroep welke overeenkomen met vier bejegeningskringlopen. De pastor kan in zijn/haar eigen leven en in de Ik-Jij verhoudingen verwijzingen naar U ontwaren, hzij beoefent een actieve Ik-Gij verhouding en bouwt mee aan Uw Rijk o.a. door zich, omwille van U, in de Ik-Jij relatie te investeren. Dit laatste doet hzij op vakeigen wijze: ter geloofsbevordering van de ander. Ten aanzien van het pastor-zijn noem ik dan de eerste kringloop 'U ontwaren in mijn geschiedenis' en het tweede 'Ik richt mij tot U'. Beide behandel ik in de eerste paragraaf. Daarin komt de opdracht van de pastor om 'man/vrouw Gods te zijn' aan bod. De derde kringloop 'De Schrift verder schrijven’ en de vierde 'Bijdragen aan jouw gelovige menswording' zijn aan de beurt in de tweede paragraaf. Centraal daarin staat de specifieke taak van een pastor, mee te bouwen aan het Rijk Gods door de (gelovige) menswording van de pastorant(en) te bevorderen. Schematisch ziet er dit uit als volgt:
Schrift - Gij/U
Ik
Jij
Jij Jij
Werken we dit uit dan lijkt het alsof hetzelfde zich herhaalt. Dat is echter alleen maar een indruk want, hoewel het om hetzelfde schema gaat, de bejegeningskringloop wordt wel anders ingevuld. Vooraf wil ik er nog even aan herinneren dat ik niet 'over' God wil spreken - alsof ik over die Hét blijft waarover objectiverend en wetend kan gesproken worden. Door ‘autonoom’ versta ik een mens- en godsbeeld dat is terug te voeren op een Ik-gecentreerd in de wereld staan, waarbij ‘God’ puur uit is op de ontwikkeling van mijn persoon. Voor de gelovige Leeft de relationele God in de wijze waarop Jij en Ik met elkaar omgaan, Hij is daarin ervaarbaar aanwezig. Waar Jij en Ik elkaar recht doen, 'gaat Gij ons voorbij', zoals Jahwe voorbij trok aan Elia in 1K 19,11-13 en vroeg “Wat doe jij hier, Elia?”.
90 Hem/Haar kan beschikken – maar poog de inzichten vanuit een Jij-gecentreerde grondhouding weer te geven. Ik beschrijf vanuit de verhouding de relationele dynamiek. Daarmee geef ik gevolg aan de wijze waarop Cuvelier en Buber zich hierover uitlaten. Deze eerder ongewone filosofische en theologische opstelling moet mij behoeden voor een objectiverend spreken. Het nadeel is dat het geheel kan overkomen als ‘erg vroom'. Dat risico wil ik dan wel lopen. Voordeel is dat ik mezelf verplicht om op relationeel en dus existentieel niveau te blijven denken. Hiermee is duidelijk gesteld dat de wijze van schrijven geen 'stijlkeuze' is, maar een bewuste hermeneutische optie.
§1. DE PASTOR: MAN/VROUW GODS. De eerste opdracht van een pastor is een 'geestelijke' te zijn, een man/vrouw Gods. Dat houdt in dat hzij niet alleen 'kennis' heeft ‘over’ God, maar dat hzij Hem/Haar evenzeer 'kent’, in de zin waarin wij dat van iemand zeggen'228. "Ik ken U, wij hebben elkaar eerder ontmoet en komen elkaar geregeld tegen". Een pastor wandelt met God229. Hzij kan Hem overal tegenkomen, in de natuur (het wonder van de schepping), in de geschiedenis (Gods volk onderweg), in de medemens (beeld van God), in het gebed (Ik-Gij), in de sacramenten (concentratiemomenten waarin Gods aanwezigheid gevierd wordt), in wat hzij doet en laat (meewerken aan het Rijk Gods). Eigenlijk is er voor een geestelijke geen plek waar hzij God niet kan vinden, zij het in Zijn afwezigheid dan wel in Zijn aanwezigheid230. Hoe meer een pastor zelf weet heeft van God231, hoe meer hzij de godsrelatie van de pastorant kan bevorderen. Weet hebben van God maakt deel uit van zijn/haar vakkundigheid. In deze paragraaf concentreer ik mij op hoe God zich als Gij in mijn geschiedenis openbaart én hoe de gebedsverhouding kan bekeken worden vanuit de bejegening. A. U ONTWAREN IN MIJN GESCHIEDENIS. Om U geïncarneerd in de geschiedenis te ontdekken, om U in het gebeuren van mijn leven 'tegen te komen' als Iemand die mij eerst heeft liefgehad, moet ik doen wat aan
228
JAAP FIRET, Het agogisch moment in het pastoraal optreden, Kampen, Kok, 1968, (repr.1988), p. 14. De pastoraaltheoloog Firet zegt over de theologie: "Theologie is niet maar de wetenschap van de kennis van God, zij is ook de wetenschap van het kennen van God, van dat wat gebeurt tussen God en mens, tussen mens en mens met het oog op en in verband met het leren kennen en kennen van God". In Joh 8,54-55 zegt Jezus tot de Joden dat zij wel zeggen God te verheerlijken, maar Hem niet kennen. Jezus kent God en dit kan Hij niet verborgen houden. God niet kennen en zeggen Hem te verheerlijken is liegen. 229 Vergelijk Gn 5,22.24; 6,9. Henoch en Noach 'wandelen' met God. 230 Hzij vindt Hem, niet om Hem te hebben, wel om door Hem ontmoet te worden, en zo met Hem bejegenend om te gaan. 231 Met ‘weet hebben van’ wordt zowel de kennis als het kennen in lijf en leven weergegeven.
91 de kinderen van Israël gevraagd wordt in 'herinner u, Israël'232. Om U aan den lijve op het spoor te komen, moet Ik mij herinneren hoe Ik in mijn leven geraakt ben door Uw aanwezigheid en Uw afwezigheid. Zo wordt waar dat 'Gij mij reeds bekend waart' vooraleer Ik mij tot U heb gericht. Veel pastores weten - soms vaag - hoe Gij in hun leven 'speelt'. Voor pastores die uit een gelovig nest komen, is geloven evident. Zij hebben dat immers van thuis uit meegekregen. Doch hoe jonger de pastor, hoe minder deze vanzelfsprekendheid nog geldt. Toch is ook hzij doorheen zijn/haar levensverhaal door U geraakt233. Voor het gelovig zelfverstaan van iedere pastor is het daarom van belang om in de eigen geschiedenis Gods aanwezigheid en Gods afwezigheid te ontwaren. Hier ligt immers de antropologische basis voor een authentieke godsverhouding. Het eigen levensverhaal herinneren om een vrije mens te worden naar Gods beeld en gelijkenis is de oproep die klinkt. Daaraan gevolg geven is minder eenvoudig. We zijn bijvoorbeeld geneigd om onze goede herinneringen alleen aan menselijke genegenheid toe te schrijven. Al met al is het niet zo moeilijk om in liefdevolle momenten God-metons te vermoeden. Voor pijnlijke gebeurtenissen is dit complexer. Als kind konden we immers niet anders dan het pijnlijke afweren door het in een apart bewustzijn op te slaan234. Nu blijkt dat de herinneringen die afgeweerd worden, ons voortdurend klem zetten doordat ze ons sturen tot oud kinderlijk reactief gedrag235. Er zijn twee manieren om zich niet te herinneren en beide zijn op termijn destructief. De ene is de illusie van een paradijselijke kindertijd koesteren (wat zich uit in het idealiseren van het gezin), de andere is alles wat in mijn leven gebeurde ongenuanceerd als wil van God verklaren (waardoor onrecht niet hoeft aangepakt te worden). Voor het geloof van een pastor zijn beide uitwegen fnuikend. In het eerste geval treedt een 'roze' God naar voor die cocoont in idealistische liefde. Een pastor met zo'n god moet zichzelf een wereld buiten deze wereld construeren. Dit 232
Ex 13,9. Israël moet zich de heilsdaden van de Heer herinneren. Ze moeten zich hun schreeuwen in de slavernij van Egypte heugen, het horen van de Heer en bijgevolg Zijn bevrijdend handelen. 233 Als trainer van pastores heb ik nogal wat levensverhalen en geloofsverhalen van pastores mogen meemaken. Een kandidaat-deelnemer/ster moet immers, als voorbereiding op het toelatingsgesprek tot de training, een biografie en een gespreksverslag van een pastoraal contact inleveren. Gedurende de training schrijft hzij zijn/haar 'geloofsbiografie'. Wat ik hier weergeef is gebaseerd op de ontdekkingen die de pastores-in-training doen door deze opdrachten. Zij worden er zich bewust van hoe zij getekend zijn door de momenten waarin zij zelf Gods aanwezigheid of afwezigheid hebben ervaren. 234 Hoe deze pijn afgeweerd wordt, hoe die zich nu in het handelen manifesteert (en ons onvrij maakt) en hoe Ik daar als volwassene toegang kan toe krijgen, hoe Ik ze vervolgens kan doorleven zodat Ik ervan 3 bevrijd kan geraken, is als methode beschreven in BOSCH, 2002. 235 3 BOSCH, 2002, p. 42-65; p. 248-251 beschrijft drie categorieën afweergedrag. Primaire afweer maakt dat Ik wegduik in zelfbeklag (Ik ben slecht, Ik doe het nooit goed, Ik kan dat niet). Valse hoop en valse macht vormen samen de tweede categorie: valse hoop maakt dat Ik heel hard mijn best doe en dat alles van mij afhangt waardoor Ik workaholic word (als Ik nu beter mijn best doe, dan zal je wel zien, dan komt alles goed) en valse macht maakt dat Ik mij op jou verhaal door op Jou kwaad te worden (Jij moet veranderen, als Jij anders doet/bent dan zal het beteren). De laatste categorie is ontkenning van behoeften waardoor Ik noch voor mijn verlangen naar contact noch voor jouw aanbod tot contact aanraakbaar ben (waarbij Ik een schot tussen mijn gevoel en mijn verstand heb: Ik heb Jou niet nodig om te leven, Ik ben ook niet gevoelig/aanspreekbaar voor jouw leed).
92 heeft als pijnlijke gevolg dat mensen hier-en-nu over het hoofd gezien worden én dat de pastor een onbehaaglijk schuldgevoel ontwikkelt omdat hzij niet in staat is de wereld 'rozig' te maken. In het tweede geval krijgt God een wreed gelaat. Door het kwade zin te geven of goed te praten, wordt van God gezegd dat Hij mensonterende methoden gebruikt om een mens ten goede te keren. Het kan ook anders. Een pastor die zich in zijn/haar geschiedenis zowel de goede als de kwade momenten kan herinneren, kan God tegenkomen als Verlangen. In het goede wordt het Verlangen waargemaakt, in het kwade klinkt het als een schreeuw naar recht doen én naar barmhartig omzien. In mijn miserie als mens (zowel in het kwade dat Ik doe als datgene wat Ik onderga), wordt Gods oproep tot gerechtigheid aan den lijve voelbaar. Zo kan Ik, in het mij herinneren van mijn eigen geschiedenis, de geschiedenis van Israël gedenken, waarin de God van Abraham, Isaäk en Jacob omkeek naar iedere mens en naar de mensen als volk. Hij hoorde de schreeuw. In de herinnering kan Ik U tegenkomen als mijn God. Doch dat gebeurt enkel indien Ik 'Hoor Israël, Ik ben uw God' hoor meeklinken in mijn eigen levensverhaal. Een geestelijke is dus iemand die onderkent dat Gij hem/haar in zijn/haar bestaan het eerst heeft liefgehad, Uw betrokkenheid gaat mij-Ik-pastor vooraf. En dat is heel concreet. In een bejegeningskringloop ziet er dat uit als volgt:
M Gij komt op mij toe in mijn geschiedenis, in de toevalligheden van mijn bestaan en in de mensen die Ik ontmoet heb, in mijn zó-zijn. E Ik herinner mij mijn geleefde werkelijkheid waarin Ik goed en kwaad ervaar. In mijn bestaan ontwaar ik mensen en situaties waardoor Ik mij in mijn werkelijkheid erkend weet. Gij beaamt mij "Ja, het is goed en kwaad. En: Jij mag er zo zijn". T Ik beïnvloed U door momenten van dankbaarheid en door te schreeuwen om het kwaad. Gij zijt voor mij toegankelijk. Gij hoort mij en Ik ga U aan. H Gij zijt in Uw hart geraakt door mijn leven.
93 O Uw zelfexpressie lees Ik als barmhartigheid (blijdschap) en/of schreeuw tegen het onrecht. Mijn erkenning van Uw Zelfexpressie uit Ik door te luisteren naar Uw verlangen in mijn leven. D Gij beïnvloedt mij door mij op te roepen tot rechtvaardigheid, barmhartigheid, liefde. Mijn toegankelijkheid geeft richting aan mijn bestaan. E’ Ik evalueer en zeg 'Ja, Gij zijt mij een zegen. Ik ben een gezegend mens'236. Door mij mijn leven te herinneren kom Ik de God van Abraham, Isaäk en Jacob tegen, die wezenlijk een God ín de geschiedenis is, als God-in-mijn-geschiedenis. Een pastor die in cruciale momenten van zijn/haar leven door de materiële werkelijkheid heen durft te kijken en deze herinterpreteert als Aanwezigheid of Afwezigheid, of beide samen, leeft met U. Deze eigen ervaring is voor de deskundigheid van een pastor een belangrijke basis. De mens voor wie hzij pastor mag zijn kan immers - zelfs nonverbaal - aan hem/haar ervaren of en dat hzij met U gewandeld heeft237. Hzij vindt er ook de grond om voeling te krijgen met Uw Aanwezigheid en Afwezigheid in het leven van iedere concrete ander. En hzij kan zien waar en wanneer Gij in ons midden zijt. B. IK RICHT MIJ TOT U. Zolang Ik U in mijn leven niet ontwaar, is het haast onmogelijk om mij naar U toe te keren. Ook al kan Ik Uw Aanwezigheid in mijn leven nog niet (h)erkennen, toch moet Ik weet hebben van U, zoniet kan Ik mij niet naar U richten. Ik besef op één of andere wijze dat 'Gij mij eerst hebt liefgehad'. Eerst ging U naar mij uit, nu betrek Ik mij op U. Deze omschakeling impliceert een beslissing tot een Ik-Gij relatie. "Hoewel ik uit een ontkerkelijkt milieu kom, heb ik heel mijn leven affiniteit gehad met 'waar het in het leven op aankomt'. Zo volgde ik, als 23 jarige, een decanale basisvorming. Eén van de vormingsavonden had 'gebed' als thema. Ik kende de kerkelijke gebeden, maar pratikeerde die nooit buiten de liturgie. Die avond reed ik naar huis en besliste om vanaf dan 'tegen God te praten' in de auto van huis naar werk en omgekeerd. Ik herinner mij hoe onwennig dit eerst was. Ik vergat wel eens om mij met U te onderhouden over alles wat mij bezighield. Nu, na al die jaren, merk ik in de wagen dat 'het in mij bidt' en als ik op de dool ben, dat 'het niet in mij bidt'. En dan herinner ik 238 mij mijn beslissing."
236
Vergelijk BURGGRAEVE, 2000, p. 159-197: 'Zegen als gave en opgave'. Hzij wordt 'levende heenwijzing'. HENRI NOUWEN, Een levende heenwijzing. Dienst en gebed in aandenken aan Jezus Christus, in Pastorale Handreiking, Den Haag, Voorhoeve, 1981. MARCEL BODSON, De religieuze en de pastorale dimensie in pastorale stage en pastorale supervisie, Sacerdos, 1989, nr. 56, p. 355-p384, p. 355 schrijft “ … dat ons pastoraat onvruchtbaar gemaakt wordt door vele factoren. “Maar er is niets wat het pastoraat zo zeer ontkracht als de afwezigheid van de dynamiek van een authentiek geloofsleven aan de kant van de pastor”. Dit betekent niet dat een pastor per se uitgegroeid moet zijn tot een onwankelbaar gelovige en een goeroe. “In het christelijk geloof, waar één de meester is (vgl. Mt 23,8) is het leerling zijn en blijven in die leerschool, het bij God geweest zijn en telkens bij God terugkeren, de grondvoorwaarde voor het pastor zijn”.” Bodson citeert JAAP FIRET, Het religieuze moment in de pastorale vorming, in Ontginningswerk, 1985, p. 119-120. 238 Illustratie uit eigen ervaring. 237
94 Deze illustratie heeft het over toewending in gebed239. Buber indachtig zijn er nog twee manieren om ons naar U te wenden, namelijk offeren en God openbaren in hetgeen men doet240. Alle religieus gedrag is interactie en beweging. Gij hebt mij lief (actie) en Ik beantwoord Uw Liefde (reactie) door mijn handelen241. Ik beantwoord Uw gave door U iets terug te geven, een woord waarin Ik U mijn leven voorleg (gebed), iets dat Ik voor U voorbehouden heb (offer), mijn daden (Uw wil geschiede). Geloven als dusdanig is altijd een antwoord, een daad van erkenning. Ik erken dat Ik niet de oorsprong ben en dat Gij dat wel zijt. Gij zijt in mijn geschiedenis 'bemiddeld' aanwezig en afwezig. Op het moment dat Ik beslis om in deze waarheid van mijn bestaan te treden, leg Ik mijn Ik-gerichtheid af en erken Ik U. De U-erkenning is voor een mens een wezenlijke perspectiefwissel242. Door mij naar U, en als gevolg daarvan naar Jou te keren, word Ik mens. Tot dan toe stond Ik gericht op mijzelf in het leven. Alles moest op mij toekomen en Ik was het centrum van het universum. Het draaide om mij, om mijn overtuiging, om mijn succes, om wat mij toekomt. Wisselt het perspectief, dan gaat het om U/jou243. Ik overstijg mezelf (mijn Ikgerichtheid) en richt mij op U/jou. Dit is het begin van de menselijke kwaliteit. En als dusdanig raakt het de hele mens. De mens wordt persoon, een geestelijk mens. Heel zijn/haar Zijn is daarbij betrokken. Te vermelden valt dat ook deze perspectiefwissel onmogelijk is zonder een wilsbesluit. Ik beslis om mij vanaf nu in gebed tot U te richten, Ik beslis om jou lief te hebben. Na enige oefening, engageer Ik mij tot U/jou. Spijtig genoeg moet dit proces van gave en overgave telkens weer overgedaan worden. Een mens is nooit klaar, moet zich telkens weer bekeren van zijn/haar Ik-betrokkenheid naar U/Jou-betrokkenheid. Ook voor een pastor is de God-gerichtheid in gebed, offer en religieuze uitstraling, uiteraard wezenlijk. In het dagdagelijks bezig zijn met kerkwerk kan hzij uit het oog verliezen dat het daarin om de bejegening van de (A)ander gaat. Gods zaak, onze zaak, dreigt dan 'mijn zaak' te worden. Die Ik-gerichtheid kan makkelijk gecamoufleerd worden onder een kerkbetrokkenheid, waarin zowel de concrete ander als Gij niet meer helder in beeld komen. Daarom is het gebed voor een pastor zo belangrijk. In de persoonlijke Ik-Gij verhouding worden alle relaties weer geijkt op de maat van Ik-U. Wat staat mij vanuit Uw blik, vanuit de verhouding met U, tot de ander - die Gij ook liefhebt - te doen? 239
Met gebed wordt de persoonlijke ‘aanspraak’ tussen Ik-U bedoeld, ongeacht de wijze waarop die beoefend wordt, hetzij in de stilte voor, hetzij met woorden, met muziek of hoe dan ook. 240 WAAIJMAN, 1976, p. 534-535; BUBER, 1923, 1998, p. 96-104. 241 In Deel I, Hoofdstuk 3, §1 ‘Een veelheid aan taaldaden’, A. ‘Jij bent de oorsprong', p. 40-42 werd reeds aangegeven dat iedere menselijke actie in wezen een reactie is op een eerdere roep. Dat geldt eveneens voor de religieuze grondstructuur. 242 Ook voor een ongelovige is de Jij-erkenning fundamenteel mens-vormend. In het intergenerationeel besef dat Jij mij in mijn voorgeslacht voorafgaat in jouw liefde, kom Ik tot erkenning van de ware verhoudingen en kan Ik teruggeven door zelf generatief te handelen. Deze perspectiefwissel van Ikbetrokkenheid naar Jij-betrokkenheid is het fundament van humaan-ethisch gedrag. 243 Zie Hoofdstuk 1, §1 Grondhouding, p. 3-5. De Jij-gecentreerde grondhouding is nodig voor de mensmedemens bejegening.
95 Zo wordt het gebed de oefenplaats voor de onmisbare perspectiefwisseling van een Ikgecentreerde grondhouding naar een U/JIJ-gecentreerde grondhouding. Als dusdanig ligt het aan de basis van alle ethisch-religieuze handelen. Ik herneem hier de bejegeningskringloop van het gebed:
Een pastor is ook een 'professionele' bidder. Hzij bidt ook omtrent de zaak waarmee hzij begaan is en omtrent de mensen die hem/haar zijn toevertrouwd. Zodoende blijft de voeling met U onderhouden. Als die verwatert dan komt ook de uitstraling ervan in het leven en het voorgaan van de pastor in het gedrang. Hoewel het persoonlijk gebed zich 'binnenskamers' afspeelt, vormt het wel de grond van alle bidden met anderen. Het hoort bij de taak van een pastor om publiek voor te gaan, zowel in gebedsvieringen en de sacramenten als in het bidden met pastoranten. Door de Ik-Gij bejegening in het gebed te beoefenen, voltrekt zich de één na de andere beweging die wezenlijk is voor het werk dat een pastor te doen heeft. M De toewending van Ik naar U is een antwoord op de levensgeschiedenis waarin Ik de roep hoor. Erkennen dat Gij voorafgaat doet mij in de waarheid van mijn bestaan belanden: Ik ben niet de oorsprong. Ik mag evenzeer beseffen dat Gij ook met de mens waarmee Ik te doen heb, al heel zijn/haar leven onderweg zijt. Dat doet mij zo nodig een toontje lager zingen en zet mij aan tot toewending. Ik moet U immers niet brengen, Gij zijt er al. Denken dat Ik U moet brengen is 'ijl en ijdel' en doet geen recht aan U, noch aan deze mens waarmee Gij gaat. In eerste instantie hangt pastoraat helemaal van U af. E Gij openbaart U aan mij als Waarheid. Ik moet U erkennen en eren en daardoor krijg Ik mijn eigen waarheid onder ogen, zowel in de valkuilen vanuit mijn geschiedenis als mijn actuele worstelen met mensen en situaties. Ik erken Uw 'meervoudig partijdige' waarheid244. Gij zijt meer dan mijn hart en mijn blik. Door mij in Uw bijzijn 244
Term uit het contextueel pastoraat die verwijst naar I. Boszormenyi-Nagy.
96 te begeven, word Ik weggehaald uit mijn grote gelijk. U erkennen is toegeven wat goed en kwaad is in mijn bejegening van Uw mensen, situaties, de natuur, … . Als pastor krijg Ik ook mijn kerkwerk onder ogen. Ik zie wat vermomde Ikbetrokkenheid was, Ik voel aan den lijve hoe Ik anderen overheerste, niet bij hem/haar bleef in zijn/haar miserie, Ik zie wat Ik doe uit winstbejag, Ik krijg mijn strategieën onder ogen, … . Ik zie ook de momenten waarin Ik U zichtbaar heb gemaakt, waar Gij door mij ommekeer bewerkte, Ik zie waar Ik in waarheid met Uw mensen omging. T Gij geeft niet op, Gij dringt aan, blijft niet stilstaan bij constateringen. Gij wilt dat Ik verantwoordelijkheid neem voor wat Ik aan goed en kwaad deed of liet gebeuren. En daartoe vervult Gij mij met Liefde. Nu Ik vanuit Uw waarheid zie, word Ik er voor mezelf niet verdraaglijker op. Het is voor mij een hele worsteling om voor U echt toegankelijk te worden. Gij blijft bij mij in Uw waarheid en ontdooit mij met Uw Mededogen. Toegankelijk worden voor U is mij overgeven aan Uw waarheid over mijn leven en mijn bezig-zijn met Uw mensen, Uw aarde, Uw situaties. Alleen zo kunt Gij mij vervullen, mij openen tot liefde voorbij 'de wetten van voor wat hoort wat, sympathie en antipathie en geven aan wie aan mij geeft'245. Ik word als pastor onder een dubbele beïnvloeding geplaatst: Ik sta als gelovige mens voor Uw aanschijn én Ik sta voor U in mijn engagement als pastor. Ik heb mij immers tot U verbonden om U te dienen. Val Ik U af, dan verlies Ik niet alleen mezelf, dan heb Ik ook niets meer te zeggen of te doen. Dit raakt mij in heel mijn wezen. H Zo word Ik teruggeworpen op mijn anders-zijn dan U. Ik kom niet onder een aardeoordeel uit. Ik kan niet weg van U én Ik kan niet weg van mezelf. Trouw aan U, trouw aan mezelf en aan al datgene waaraan Ik mijn leven heb gegeven, gaan samen. Pastor worden en mens worden zijn onafscheidelijk. Heb Ik mij door U laten raken, keer Ik mijn hart, dan moet Ik een keuze maken. Nu komt het er op aan om de stilte van de 'binnenkamer' mee te dragen in mijn zelfexpressie. O Ik opteer ervoor om vanuit U én naar U toe te komen (door verder gezet gebed) én U ieder moment te zoeken in de relatie met de natuur, de medemens, … kortom Uw Rijk gestalte te geven. Doordat Ik in de Ik-Gij relatie blijf en mij vanuit deze relatie beweeg, zijt Gij zichtbaar in mijn bezieling waarmee Ik in Ik-Jij investeer. Als pastor word de bezieling waarmee Ik mij beweeg, een doorkijk op U. D Nu komt het er op aan om daadwerkelijk te doen wat Ik beseft heb. Ik moet U en de wereld effectief beïnvloeden. Tot U moet Ik bidden, met de wereld zal Ik in waarheid moeten omgaan. Gij gaat met mij mee als Eén die toegankelijk is, die met mij meetrekt waardoor Ik in mijn doen en laten kan ervaren of het waar is. Ben Ik als pastor daadwerkelijk intermediair voor Uw komst onder ons246? 245
Tot in de radicaliteit van Jezus' boodschap, namelijk de vijand lief te hebben omwille van U. Zie Mt 5,17-48. Het is mijn opgave om gelijkvormig te worden aan U. "Weest dus volmaakt, zoals uw Vader in de hemel volmaakt is". Ik lees dit als 'volmaakt in de liefde'. Daarbij wil ik opmerken dat deze vijandsliefde geen morele plicht is maar wel een ethisch-religieus appèl. 246 FIRET, 1968, p. 166. "Hij openbaart zich door het intermediair van tussen-menselijke communicatie, door woorden die mensen spreken en daden die mensen doen. Niemand kan uit zichzelf Gods woord spreken".
97 E’ Door U in mijn doen te openbaren, ervaar Ik dat Gij mij liefhebt. Dat is Uw feedback. Zonder deze Ik-Gij ervaring kan een pastor zijn/haar werk niet naar behoren verrichten. De 'gebedsarbeid' die nodig is om zijn/haar bezieling op peil te houden, hoort tot de 'beroepsuitrusting' van de pastor. Zonder bezieling heeft kerkwerk niets met Uw komst, noch met de opbouw van Uw Rijk te maken. Nu dit is uiteengezet, kan overgegaan worden naar de derde bejegeningskringloop, de relatie Ik-Jij omwille van U.
§2. DE OPDRACHT VOOR DE PASTOR MEE TE
BOUWEN AAN HET RIJK GODS.
Vanuit het besef dat Gij hem/haar voorafgaat én doorheen het gebed, groeit in de pastor het besef een man/vrouw Gods te zijn. Dat maakt hem/haar bewust van zijn/haar zending overeenkomstig zijn/haar specifieke taak. Enerzijds heeft hzij dezelfde opdracht als iedere christenmens om geïnspireerd door de Schrift, mee te bouwen aan het Rijk Gods. Anderzijds staat hzij voor de specifieke pastorale opdracht, de pastorant zodanig te bejegenen dat hzij bewust wordt van en groeit in zijn/haar godsverhouding én in zijn/haar bijdrage aan het Rijk Gods. Deze eigensoortige taak kan een pastor slechts uitvoeren op basis van de Schrift. Vandaar dat hzij eerst het Woord dat op hem/haar toekomt zal moeten horen. De zending grondt immers in het Woord. A. DE SCHRIFT VERDER SCHRIJVEN. De Schrift is heilsgeschiedenis. Zij vertelt het goede gebeuren onder mensen waarbij Gij meegaat. Daarin klinkt dat God voor iedere mens toegankelijk is en allen geroepen zijn het Gods Rijk te vestigen. Ook Jezus verkondigt die boodschap aan alle mensen, zonder onderscheid. Meebouwen aan het Rijk Gods is een taak voor iedere christengelovige. Ieder draagt zijn/haar steentje bij, vandaar dat iedereen 'mee'bouwt. Daartoe komen wij samen in een gemeenschap van gelovigen. Aan het Woord, in woord en weerwoord wordt de Schrift geopenbaard. Een pastor zal een echte voorganger zijn indien hzij zich, alvorens te spreken, opstelt als 'eerste hoorder' en 'eerste doener' van het Woord. De omgang met de Schrift moet een levende relatie zijn. In die zin kunnen de momenten van de bejegeningskringloop ook op de relatie met de Schrift betrokken worden:
Inderdaad, alleen vanuit de gepratikeerde Ik-Gij relatie kan een pastor intermediair zijn voor Gods bestaan onder ons.
98
M Ik betrek mij op de Schrift. Ik wil U als levend Woord horen en mijn leven daarnaar richten. E De Schrift zegt mij Uw Rijk aan. Ik erken dat Gij U doorheen de verbondsgeschiedenis openbaart als Eén die met ons meetrekt. Ik erken dat ook Ik ten dienste sta van het openbaar-worden van Uw Woord. T De Schrift wil geschiedenis maken in mijn leven, doorheen Ik-Jij. Er gaat een beïnvloeding van uit: bevorder het Rijk Gods. Ik word toegankelijk voor Uw Woord. Mijn ogen gaan open zodat Ik U hier-nu ontdek. Ik hoor het appèl: het hangt helemaal van mij af of Gij hier-nu openbaar wordt dan wel verduisterd wordt. H Dat gaat mij aan het hart. Heb Ik deel aan Uw komst dan ben Ik ontroerd, wordt Uw Rijk met de voeten getreden, dan huilt het in mij. Geraakt in hart en nieren, kies Ik ervoor mij voor U in te zetten. Ik wend mij tot de Schrift om te horen wat mij te doen staat. O Ik beantwoord het Woord. Ik zal mij met hoofd, hart en handen inzetten voor Uw wereld. Gij houdt mij aan mijn woord. D Door Jou in iedere Ik-Jij relatie te bejegenen, geef ik U hier-en-nu een gelaat. Gij erkent dat Ik de Schrift op deze manier verder schrijf. De heilsgeschiedenis gaat door. E’ De Schrift openbaart mij U als een God die moet gedaan worden. Dat vervult mij met vreugde en kracht, dat vervult mijn leven. Een pastor kent het voorrecht zich 'beroepshalve' met de Schrift te verhouden. Hzij krijgt de ruimte om zich op het Levende Woord te betrekken en daarvan te leven, niet alleen voor zichzelf, maar ook tot overvloed van iedere Jij die hzij tegenkomt.
99 B. BIJDRAGEN AAN JOUW GELOVIGE MENSWORDING. Zoals eerder vermeld is het de specifieke opdracht van een pastor ieder ander zodanig te bejegenen dat hzij enerzijds bewust wordt van zijn/haar godsverhouding en daarin groeit. Anderzijds kan de erkenning van de pastor de ander leiden tot zelfverstaan in zijn/haar eigen bijdrage aan het Rijk Gods. Dat de pastor deze opdracht slechts naar behoren kan vervullen indien hzij zelf een levende godsverhouding beoefent, is reeds voldoende aangetoond. Alvorens de bejegeningskringloop van het pastorale contact uiteen te zetten, wil ik stilstaan bij de eigenheid van dat contact. De grondhouding waarmee een pastoraal contact wordt aangegaan is Jij-gecentreerd én Wij-gecentreerd: het gaat om jóu (in je unieke zijn en bijdrage) én om het komende Rijk Gods in de gemeenschap. In ieder persoonlijk contact gaat het óók om het grote geheel en in iedere bijeenkomst in gemeenschap gaat het óók over iedere persoon apart. Om het goede dat er is te behoeden en te helpen groeien, is er een heldere, krachtdadige en soepele communicatie nodig. Daarbij is het de taak van de pastor om de ander de volle vrijheid te geven om op eigen wijze te reageren op zijn/haar bejegening. In ieder pastoraal contact klinkt de kerk als institutie mee. Aan het feit dat de pastor 'in naam van God’ of ‘in naam van de kerk' optreedt, kan niet voorbijgegaan worden. Al zijn/haar uitspraken, of ze nu informatief, directief, interactief of appellerend zijn, dragen een institutioneel aspect. Het spreekt vanzelf dat pastorale relaties worden aangegaan op basis van lotsverbondenheid met extra oog voor de zwakkere. Dat betekent concreet dat de doelen van de pastor alleen kunnen gediend worden door de doelen van de anderen mee in acht te nemen. Een houding van meerzijdige partijdigheid zal moeten aanzetten tot volwaardige wisselwerkingen. Een pastorale relatie is een functionele relatie. Dat houdt in dat de pastor de volle verantwoordelijkheid draagt de relatie correct te hanteren en haar daartoe waar nodig ook expliciet te definiëren. Hzij zit omwille van zijn/haar functie immers altijd in een machtspositie. Deze vooronderstellingen gaan aan ieder pastoraal contact vooraf en moeten ín het contact waargemaakt worden. De ethisch-religieuze grond van het contact wordt er immers door geraakt. In wat volgt ga ik uit van het pastoraal gesprek. Wat daarvoor geldt, kan getransponeerd worden naar iedere situatie waar "twee of meer verenigd zijn in Uw Naam"247. Als pastorale bejegening heb Ik slechts één doel: jou in zijn Naam tot jouw recht laten komen. Slaagt dit, dan zijt Gij aanwezig, dan maak Ik de godsnaam 'Ik ben die (er) Is', waar. Ik mag erop vertrouwen dat Gij met mij zijt in mijn doen van Uw Liefde. Hoe verloopt zo'n pastoraal gesprek, gezien vanuit de bejegeningskringloop?
247
Mt 18,20.
100
M Ik kom op Jou toe, wil Jou kennen in wie Jij bent in jouw actuele hier-en-nu, én in de menselijke vervulling waartoe Jij je aangesproken weet. Ik wend mij naar Jou in 'zuivere ontvankelijkheid', geïnteresseerd in Jou zoals Jij bent248. Ik aanvaard jouw actuele zó-zijn en jouw potentiële zijn. Ik wil weten wie Jij bent. E Jij vertelt wat in jouw leven nu belangrijk is. Ik erken hoe jouw leven nu voor jou is. Ik kom Jou nabij door mij Jouw bestaan lijfelijk te verbeelden. Hoe dieper Ik jou kan erkennen, hoe meer Jij tot bestaan kan komen. Je eenzaam zó-zijn wordt doorbroken door mijn erkenning. Hierdoor kan Jij ontdekken dat Jij ten goede bent en het bestaan (U) te vertrouwen is. Door Jou in woord en daad te erkennen, mag Jij zijn die Jij bent, ben Jij door U erkend249. T Jij appelleert mij als man/vrouw Gods: 'ga mij aan'. (Met moeite) stel Ik mij open en laat Jou binnen. Ik ben aanspreekbaar voor jouw aanspraak, Ik stel al mijn medemenselijkheid ter beschikking. In mijn toegankelijkheid, openbaar Ik Uw toegankelijkheid. H Door Jou geraakt, luister Ik naar U. Is mijn hart ontroerd? Huilt Gij in mij om wat Jij vertelt? Ik laat Jouw verhaal in mijn weten van U, resoneren. Mijn hart zoekt naar 'zuivere discretie' om Jou in Jouw zó-zijn nu recht te doen250. 248
FIRET, 1968, p. 209. "Alle handelen in relatie tot een mens met het oog op zijn mens-wording heeft zijn uitgangspunt in de bejegening van déze mens als mens. … Hij is altijd zelf subject van zijn leven en hij heeft dat te zijn, en als zodanig moet hij (door mij) aangesproken worden". 249 Ibidem, p. 208. In zijn spreken over de pastorale ontmoeting verwijst Firet meermaals naar K. Barth. "Dit zijn-in-de-ontmoeting, deze medemenselijkheid, bestaat concreet daarin, dat de één de ander … in de ogen ziet, dat men over en weer met elkaar spreekt en naar elkaar hoort, dat men elkaar bijstand biedt en dat men dit alles "gaarne" doet - niet neutraal, maar van harte. In deze medemenselijkheid is de erkenning van de ander als evenmens geïmpliceerd; voor de beleving van die medemenselijkheid is die erkenning in zekere zin ook voorwaarde; pas dan kan ik de ander in de ogen zien, met hem spreken en naar hem horen, hem bijstand bieden, als ik hem erken in zijn vrijheid en zijn eigenheid, als mijn gelijke op het niveau van het mens-zijn." 250 Ibidem, p. 284. Firet verwijst naar de Chassidische Boodschap van Buber wanneer hij stelt dat het geheim van de zuivere discretie zich 'niet te moeien' is en vol liefde, rijk aan helder inzicht en alle
101 O Ik kies ervoor om Jou op jouw maat - al dan niet - mee te delen hoe Jouw leven nu in mijn hart resoneert. Het gaat er mij immers om Jou vanuit Uw/mijn aanvaarding tot zelfexploratie en groei in -door U geïnspireerde- menselijkheid te stimuleren251. Als alles goed zit, kan Jij mijn door U getekend weerwoord erkennen. D In mijn meelevend doorvragen, in mijn mee- en tegenklank ben Ik jouw medemens. Ik appelleer Jou om helemaal Jezelf te zijn, door U geliefd, als unieke evenmens geplaatst in jouw leven en jouw verantwoordelijkheid. Ben jij toegankelijk voor mijn Jij-betrokkenheid en is deze op jouw maat, dan word Jij daaraan meer jezelf. Zo licht iets op van Uw Aanwezigheid. E’ Voel Jij je recht gedaan, heb Ik Jou tot jouw recht laten komen, dan is dat merkbaar aan de genegenheid bij het afsluiten van ons gesprek. Wanneer Ik mij nadien in stilte tot U wend, dank Ik U voor Uw aanwezigheid. Zo kan een pastoraal contact heil betekenen, zowel voor de pastorant als voor de pastor. De één weet zich erkend en uitgedaagd om te groeien in zijn/haar menselijk geestelijk - bestaan; de ander voelt zich gelukkig zijn/haar opdracht waargemaakt te hebben. Dat een dergelijk contact niet 'uit de lucht komt vallen' is evident. Ieder moment van de bejegeningskringloop kan het fout lopen, zowel langs de kant van de pastor als langs de kant van de pastorant. De ervaring leert dat als de pastor aanvaardend en bekwaam het gesprek instapt, de pastorant de pastorale ruimte ondervindt als een kans. De meeste mensen zien immers uit naar een man/vrouw Gods die hen aangaat, Iemand die er voor hem/haar wil zijn. Door deze pastorale bejegening te volbrengen, is aan de ontplooiing van een ethischreligieuze Ik-Jij relatie gewerkt. Tegelijk ben ik ervan overtuigd dat Gij U in het samenzijn van pastor en pastorant hebt geopenbaard. Ik geloof dat daarmee is bijgedragen tot de gelovige menswording van deze mens: Jij.
NABESCHOUWING: DE GRONDRELATIES VOOR BEJEGENEND PASTORAAT. In dit hoofdstuk heb ik de bejegeningskringloop toegepast op pastoraat. Het besef dat Gij in mijn geschiedenis aanwezig zijt, dat Gij mij eerst hebt liefgehad is de aanzet tot mijn antwoord in gebed. Ik beslis om mij uitdrukkelijk met U te verhouden door U aan te spreken. Gij openbaart U als Andere Nabije Liefde en Schreeuw om gerechtigheid in de Schrift. Ik wordt aangezet U hier-nu te erkennen en waar te maken in iedere Ik-Jij fijngevoeligheid medemens te zijn. Ik lees dit als helemaal met deze mens te zijn in liefdevolle aanvaarding, zodat deze mens zichzelf aanvaard weet en zelf zijn/haar leven zonodig zal bijstellen. 251 MARINA RIEMSLAGH, Pastoraat en pastorale supervisie: uit dialoog geboren. Eindwerkstuk in het kader van de opleiding tot Pastoraal Supervisor uitgaande van de Commissie Supervisoren Opleiding van de Raad voor Klinische Pastorale Vorming in Nederland (onuitgegeven eindwerkstuk Centrum voor Supervisoren Opleiding, Raad voor K.P.V.) Amersfoort 2000, p. 28. "Kijkende naar jou en de situatie waarin je verkeert, hoe kan ik als pastor jou tot helder inzicht en heldere keuzen laten komen die ontspringen aan je eigen zelfverstaan zodat je kan kiezen om je handelen te richten op een betere wereld? Hoe kan ik jou bijstaan om het appèl van Gods droom met jou, hier-nu in je leven te helpen onderscheiden, zo dat jij tot je eigen ja-woord kan opstaan?"
102 relatie omwille van U. De zichtbare pastorale relatie is gefundeerd in drie onderliggende relaties. In al deze relaties moet geïnvesteerd worden. Het volgende hoofdstuk biedt daartoe enkele krachtlijnen. Alvorens daartoe over te gaan wil ik nog een nabeschouwing plaatsen. Het is de vraag of ‘bejegenend pastoraat’ niet weer een nieuwe vorm is zoals bijvoorbeeld de narratieve, de contextuele of de verkondigingspastoraal. Ik meen van niet, het komt mij voor dat de bejegening de grondstructuur van alle pastoraal handelen aangeeft. Ongeacht of een pastor eerder deductief dan wel inductief ingesteld is, hzij dient ethisch-religieus met iedere ander om te gaan. Of een pastor zich nu toespitst op de biografie van de pastorant, dan wel uit is op verkondiging van het Woord, hzij kan niet voorbijgaan aan deze concrete mens hier-en-nu noch aan de God die zich doorheen deze heilsgeschiedenis openbaart. Het is steeds de concrete ander die appelleert, die roept om hem/haar nabij te zijn om U-God klank te geven in zijn/haar leven. Ik denk dat de verschillende ‘soorten’ pastoraat wel manieren zijn om naar de mens, het geloofsgoed en de kerk in haar traditie te kijken. Ze focussen of op datgene wat de pastor wil overbrengen of op de manier waarop hzij naar de persoon van de ander kijkt. De weg die iedere vorm van pastoraat moet gaan blijft evenwel dezelfde: bejegenend. Dat is hetgeen 'tussen Jij en Ik’ gebeurt. Daarin zit het eigene van deze benaderingswijze: ze toont een weg om elke mens die Ik ontmoet, vanuit de mens die Ik als pastor ben, recht te doen. De bejegening is de relationele grond van alle vormen van pastoraat.
103
HOOFDSTUK 7. BEJEGENEND PASTORAAT IS TE LEREN. INLEIDING. In het eerste deel hebben we de bejegeningskringloop uiteengezet en de ethische vooronderstellingen opgespoord aan de hand van Hegel en Buber. In het eerste hoofdstuk van het tweede deel, zochten we bij Cuvelier en Buber naar de overeenkomsten tussen de Ik-Jij en de Ik-U/Gij relatie. Vervolgens gingen we de parallellen na tussen bejegenend gedrag en dat wat in de evangelies over het gedrag van Jezus beschreven staat. Het zesde hoofdstuk beschreef de bestemming tot pastor als een verbijzondering van de roeping tot christenmens. Vier relaties bleken constitutief voor de pastor als persoon: een Ik-U relatie vanuit zijn/haar geschiedenis, een geëngageerde gebedsverhouding, een hermeneutische relatie met de Schrift en een pastorale Ik-Jij relatie die haar grond vindt in alle vorige relaties. Stond in dit voorlaatste hoofdstuk de persoon van de pastor centraal, dit zevende hoofdstuk plaatst de pastorale communicatie in het middelpunt. Vanuit communicatief oogpunt bekeken, valt uit de voorgaande hoofdstukken af te leiden dat goed pastoraat niet anders dan bejegenend kan zijn. De bejegening respecteert immers zowel de ethische als de religieuze aard van de communicatie. Totnogtoe heb ik haar nog niet specifiek op pastoraat toegepast. Dat wil ik nu doen door een reflectie op pastoraat ‘in actu’. De theorie van de bejegening en de praktijk van het pastoraat worden in dit hoofdstuk met elkaar verbonden. Daardoor wordt zichtbaar hoe bejegenend pastoraat is en hoe daarop gereflecteerd kan worden. De bejegeningskringloop kan ook als communicatief referentiekader gehanteerd worden. Daarmee bedoel ik dat door middel van de bejegening kan aangetoond worden waar het pastorale contact al dan niet aan kwaliteit wint door de inbreng van de pastor. In dit hoofdstuk mik ik op verschillende doelen. Ik wil door middel van een verbatim (gespreksverslag) het bejegenend karakter van goed pastoraat aanwijsbaar maken en aantonen hoe die bejegende eigenschappen te leren zijn. Aangezien ik meest vertrouwd ben met supervisie als leermethode252, presenteer ik het verbatim in het kader van een voor supervisie geschreven werkverslag. Zodoende worden de methodische aspecten van het supervisorisch leren zoals begeleide systematische reflectie en ‘modeling’ meteen meegenomen. Deze casus vormt het centrale gedeelte van dit hoofdstuk. In de paragraaf die daaraan voorafgaat zet ik eerst de opleidingsdoelen uiteen die voortvloeien uit een bejegenende benadering van de pastorale relatie. In de laatste paragraaf wordt een gedeelte van het verbatim gebruikt om de specifieke bejegenende vraagstelling te illustreren die tot inzicht in de bejegening bij de pastor kan leiden. 252
Getuige hiervan de verwijzing in de vorige voetnoot en MARINA RIEMSLAGH, De methodiek van pastorale trainingen uitgediept (onuitgegeven eindwerkstuk Centrum Supervisoren Opleiding, Raad voor K.P.V.), Amersfoort, 2001.
104
§1. OPLEIDINGSDOELEN VOOR BEJEGENEND PASTORAAT. Hoe kunnen kandidaat-pastores geholpen worden om pastorale daadkracht te verwerven? Vanuit het bejegeningsmodel acht ik drie vormingsdoelen belangrijk. Eerst is persoonlijke integratie van de bejegenende vaardigheden nodig. Dat kan geleerd worden in de gewone communicatie en hoort dus niet uitdrukkelijk thuis in een pastorale context253. Vervolgens is het van belang dat de toekomstige pastor deze basisvaardigheid uitprobeert in het pastorale werkveld. Een derde leerdoel is erop gericht het leerproces zelfstandig verder te zetten. Daartoe heeft de pastor inzicht nodig in zijn/haar eigen wijze van leren. Een eerste doel is dus de structuur van de bejegening in het zien, voelen, denken en doen van de persoon te integreren. Zo kan hzij 'leren zien en onderkennen' in welk van de zeven bejegeningsmomenten hzij in de communicatie vastloopt: in de toewending, de erkenning, de toegankelijkheid, in de weerzin geraakt te worden, in de zelfexpressie, in de durf te beïnvloeden of in het aanvaarden van feedback. Hoe beter Ik mij de structuur van de bejegening eigen maak, hoe meer Ik mijn leren voor mezelf voorradig krijg. Ben Ik er bijvoorbeeld achtergekomen dat Ik het moeilijk heb om jou te erkennen, dan kan Ik dat aanpakken en mijn aandacht specifiek richten op het inoefenen van erkennende tussenkomsten in een gesprek. Ik kan nagaan of Ik moeite met erkennen heb ten aanzien van alle personen, of alleen bijvoorbeeld bij mannen of bij vrouwen of bij kinderen. Het kan zijn dat de omstandigheden het moeilijk maken, misschien heb Ik alleen problemen met erkenning in driegesprekken omdat Ik dan vrees partijdig te zijn. Als Ik bijvoorbeeld niet geleerd heb om te horen en te zien wat iemand zegt, dan kan Ik de ander niet laten merken wat Ik zelf niet merk. Of er kan een ‘taboe’ op de erkenning zitten, zodat ‘men’ dat om één of andere reden ‘van huis uit’ niet hoort te doen. Ik kan het taboe opheffen en leren te erkennen door inoefening. Eerder heb ik het onderscheid aangetoond tussen ‘empathisch erkennen’ en ‘diepgaande erkenning’. Diepgaande erkenning vraagt meer durf en vertrouwen. Daarom zal Ik eerst ervaring opdoen met empathische erkenning en vervolgens, door middel van ‘doorvragen’ jou uitnodigen jezelf te onderzoeken. Bij dit alles is het belangrijk te beseffen dat de bejegening geen techniek is die ‘op zichzelf’ staat. Het is een wijze van omgaan die ten dienste staat van een doordachte, 253
Relatie-Studio organiseert twee keer per jaar een cursus bejegening in vijf weekends. Per weekend wordt één thema behandeld, een weekend voor erkenning, toegankelijkheid, zelfexpressie, beïnvloeding en voor wederzijdsheid. De aankondiging voor erkenning voor februari 2003 luidt: “Iemand echt begrijpen lijkt makkelijk, maar in de dagdagelijkse omgang, met je partner, je kinderen, collega’s of vrienden blijkt al vlug dat dit niet zo evident is, zeker als je betrokken partij bent met je eigen belangen, zienswijzen en gevoelens. Al vlug willen we ons gelijk halen, en staan we niet meer stil bij wat de ander werkelijk zegt, voelt of denkt. We zien hem of haar niet. Tijdens deze training leren we ons te verplaatsen in de leefwereld van de ander. Wie is hij of zij? Wat zijn haar of zijn onderliggende beweegredenen? Zo vormen we ons een beeld van wie die ander is op dit moment. Veel meer dan een techniek is het vooral een levenshouding waarbij de ander gerespecteerd wordt in zijn anders zijn. Het schept een vertrouwensbasis waardoor echt contact mogelijk wordt. Tevens is het een basisvereiste om vruchtbaar te onderhandelen. Wie zich erkend voelt, verwerft het recht zichzelf te zijn. In deze training worden de innerlijke houdingen en communicatieve vaardigheden aangesproken die erkenning teweegbrengen.”
105 doelgerichte en bezielde toewijding aan de specifieke pastorale opdracht, namelijk de gelovige menswording van de ander(en) te bevorderen. Het tweede doel wordt bereikt door de opleidingsstage. Daarin kan de pastor in spe leren, binnen de verschillende pastorale opdrachten, mensen bejegenend tegemoet te treden. Dat geldt voor alle pastorale contacten die uit hoofde van 'de pastorale rol' worden aangegaan, zoals de liturgie (specifiek de prediking), het pastorale gesprek, alle gemeenschapsopbouwende taken, de catechese, het godsdienstonderricht, … . Iedere pastorale activiteit vraagt andere vaardigheden om zich op de andere(n) te betrekken en zich met hen dialogaal te verhouden. En ze vraagt dat te doen vanuit een pastorale intentie en met een pastoraal ‘oog en oor’. Het gaat erom al de communicatieve vaardigheden te ontwikkelen die vanuit de bejegeningskringloop aansluiten bij die specifieke ethisch-religieuze opdracht van het pastoraat. Ieder bejegeningsmoment is te leren en moet ook vaak leeraandacht krijgen. Er zijn immers ongekende drempels, zowel in de persoon als in de context, die de pastor kunnen hinderen. Zulke moeilijkheden kunnen zich voordoen zowel in de toewending naar de ander, als in het zien en horen. De pastor in spe kan moeite hebben om erkenning te geven en/of het appèl van de ander te horen. Hzij kan geremd zijn om zich te laten raken en/of om zich uit te drukken. Het kan hem/haar moeilijk vallen om helder, soepel en krachtdadig te beïnvloeden. Er kunnen zich ook moeilijkheden in de context voordoen waardoor de pastor niet ten volle aanwezig kan zijn. Pastoraat leren beoefenen, is deze drempels durven onderkennen en ze doelgericht aanpakken. Dat kan een pastor niet zomaar, uit zichzelf. Praktijkbegeleiding, zoals werkbegeleiding en supervisie, zijn noodzakelijke hulpmiddelen daartoe. Het derde doel is het leren ‘leren’. Het veronderstelt dat de pastor zijn/haar eigen leerproces, dat zich bij het doorlopen van de vier constitutieve kringlopen afspeelt, bewust kan hanteren. Hiervoor moet hzij dan wel zicht krijgt op de eigen leerstijl. Zoals bekend heeft Kolb aangetoond dat iedere mens een eigen insteek in het leerproces heeft. Worden vier mensen voor een moeilijkheid geplaatst, dan begint de één met observeren, terwijl een ander eerst nadenkt en een plan opstelt, een derde 'vliegt er meteen in' en een vierde probeert verschillende mogelijkheden uit. Deze vier mogelijke insteken zijn vervat in de 'leercirkel van Kolb'254. Daaruit blijkt dat iedere insteek 254
DAVID KOLB, Experiential learning. Experience as the source of learning and development, Englewood Cliffs, Prentice Hall, 1984. Uitgewerkt in Nederlandstalige werken zoals in: LOUIS VAN KESSEL, Ervaringsleren en supervisie. De theorie van Kolb over ervaringsleren en haar betekenis van het leerproces in supervisie, in Supervisie in Opleiding en Beroep 5/2 (1988), p. 5-29; LOUIS VAN KESSEL, Kolbs
106 gelijkwaardig is, terwijl geen van de vier 'leren' in de volle zin van het woord kan genoemd worden. Leren is 'de cirkel rond maken' door de verschillende leerwijzen opeenvolgend toe te passen. Bijvoorbeeld door eerst te observeren, dan na te denken, dan uit te proberen en vervolgens het werk te doen, en dit een aantal keren uit te proberen, totdat het handelen als van binnenuit gestuurd beklijft. Naast het belang van het onderkennen van de eigen leerstijl voor de eigen ontwikkeling, helpt het de pastor ook meer begrip op te brengen voor het eigenaardige leren en groeien van de ander. De eindbetrachting van deze drie vormingsdoelen is de intellectuele vorming, het Grote Verhaal, het eigen levensverhaal, de eigen communicatiewijze en de nodige beroepsvaardigheden, met mekaar te verbinden en te ontwikkelen. Zo krijgt de pastor als persoon en als beroepskracht stevigheid, is hzij beter in staat stand te houden in pastoraal onvriendelijke omgevingen en weet hzij beter hoe de 'U in Ik-Jij' relaties van en met pastoranten te bevorderen. Anders gezegd: het uiteindelijke doel van de vorming tot pastorale bejegening is dat de pastor zich in een nieuwe vrijheid kan verbinden met het Godsvolk onderweg in wiens dienst hzij staat255. Het culminatiepunt van deze pastorale bekwaamheid ligt in het moment zelf van het pastorale handelen. Ieder actueel contact, in zwijgen en spreken, in voorgaan en ruimte geven, voor en na en gedurende een vergadering, op afspraak of toevallig op straat, is toetssteen van pastorale competentie. Inoefening, liefst onder ervaren begeleiding, is daartoe de sleutel. Zoals iedere opleiding staat ook pastorale vorming onder de wet van de geleidelijkheid. Vandaar het belang de genoemde leerdoelen systematisch en stap voor stap onder de loep te nemen. Dankzij deze werkwijze mag gehoopt worden dat de pastor zich levenslang zal bijsturen. Dat kan zowel door lectuurstudie waardoor hzij zich intellectueel bijschaaft, als door zijn/haar pastorale competentie aan te scherpen. Op het einde van deze paragraaf hoop ik voldoende geschetst te hebben welke componenten belangrijk zijn voor het ontwikkelen van pastorale bejegening, zowel voor de pastor als voor de mensen met wie hzij mag omgaan in zijn/haar opdracht. In de volgende paragraaf illustreer ik met de beloofde casus uit de supervisiepraktijk dat pastoraat op haar beste momenten bejegenend is, dat systematische reflectie een noodzakelijke toegang is tot leren, dat bejegenend pastoraat aan te leren is en dat daaruit de eigen leerstijl kan oplichten. Ik gebruik daartoe reëel ingediend materiaal dat mij ter beschikking is gesteld door een supervisante. Zij heeft zelf kunnen nagaan in hoeverre de gegevens voldoende geanonimiseerd zijn.
typologie van leerstijlen, een hulpmiddel voor begeleiding van supervisanten, in Supervisie in Opleiding en Beroep 7/2 (1990), p26-p44; JACOBUS VAN DE LAGEMAAT, De pastor als leerling (onuitgegeven eindwerkstuk Centrum Supervisoren Opleiding, Raad voor K.P.V.), Amsterdam, 1996, p.25-29. 255 Communicatieve vorming is zowel een opleidingsdoel als een doel in de navorming.
107
§2. CASUS: BEJEGENEND PASTORAAT IS TE LEREN. Begin 2001 meldt Jantine Janssen zich telefonisch met een vraag om supervisie. Zij is achtentwintig, pas afgestudeerd en aangeworven in een algemeen ziekenhuis. Als voorbereiding tot het contractgesprek vraagt de supervisor haar een antwoord te schrijven op de vraag “wat maakt mij tot de pastor die ik nu ben?”. De supervisor vraagt haar tevens een verbatim in te leveren. Zij stuurt haar het schema voor verbatims256. Het contractgesprek is meer dan een degelijke kennismaking. Er moet immers ook overeenstemming bereikt worden tussen supervisor en supervisante over datgene wat zij gedurende de reeks supervisies wil leren. De supervisor tekent het schema betreffende ‘beroepsmatig handelen’ van Andriessen257. Eén hoek van de driehoek is het beroep, een andere hoek is de beroepscontext, hier het ziekenhuis, en een derde hoek is de pastor als beroepsbeoefenaar (in denken, voelen en handelen). In de supervisie focussen we op ‘de persoon van de pastor als instrument’ van pastoraal handelen. Doorheen het gesprek wordt duidelijk wat de supervisante wil leren. Ze wil de pastorale gesprekken die ze voert leren verdiepen, het levensverhaal van de patiënt leren hanteren, bewust worden van eigen onbewuste drijfveren in haar werk en uitklaren wat een pastor kan betekenen voor ongelovigen. Deze leerdoelen worden genoteerd. Ze zullen dienen om de bespreking van het ervaringsmateriaal wat ze binnenbrengt te sturen. De eerste drie supervisies worden besteed aan het leren voeren en verdiepen van een pastoraal gesprek. Ze bespreken de wijze waarop ze zich voorstelt. Jantine krijgt oog voor de signalen die de patiënt uitzendt. Het gespreksthema merkt ze eerst niet, nadien leert ze dat oppikken. Haar vraagstijl evolueert van gesloten naar open vragen. Ze zoekt haar eigen manier om structuur in het gesprek aan te brengen zodat de patiënt haar eigen verhaal kan vasthouden (in vaktermen heet het dat zij de regie houdt, terwijl de patiënt de inhoud bepaalt). Ze leert het gesprek afronden. … . Van bij de aanvang van de supervisie, gaat de aandacht van de supervisor allereerst uit naar Jantine zelf258. Zij staat in het middelpunt (zoals de patiënt in haar aandacht staat). Vanuit een fundamentele aanvaarding (in haar huidige mogelijkheden en in haar potentie) als persoon en als pastor259, zal de supervisor haar empathisch erkennen en doordringende vragen stellen zodat ze ook diep erkend wordt260. Door die benadering mag Jantine zelf groeien. Tegelijk ervaart zij, door het model dat de supervisor voor 256
Het schema dat in Vlaanderen meestal gebruikt wordt is terug te vinden bij JEF STEVENS, MARCEL BODSON, WILLY VAN SOOM, Werken aan kwaliteit aan het pastoraat. Praktijkbegeleiding in veelvoud, Averbode/Apeldoorn, Altiora, 1996, p. 106. 257 H. ANDRIESSEN, Leren aan ervaring en supervisie, Nijmegen, Dekker & van de Vegt, 1975, p. 348-361. 258 Verwijzing naar ‘M’: mezelf op Jou betrekken. 259 Verwijzing naar de erkenning zoals dat is uitgewerkt door Cuvelier aan de hand van Hegel en Buber. Door zo met haar om te gaan, kan zij erin bevestigd worden dat dit moment van het bestaan hier-en-nu te vertrouwen is. 260 Verwijzing naar ‘E’: eerst erkennen.
108 haar is, wat een dergelijke benadering haar doet. Nu en dan wordt dit gethematiseerd. Iedere supervisiebeurt begint met het bekijken van de vorige supervisie. Door een supervisieverslag te maken en dat ook weer te bespreken ontstaat een leerspiraal, dit is een verdieping en beklijven van het geleerde. De supervisor vraagt of er punten zijn in het supervisieverslag die ze nog eens extra in de verf wil zetten261? De supervisor erkent die en brengt aansluitend in wat haar opvalt262. De vragen die de supervisor stelt zijn er vooral op gericht de vanzelfsprekendheden die uit het verslag blijken, te doorbreken. “Is dat wel zo?”, “Hoezo?”, “Moet dat zo?”, … Door te vertellen waarom zij deze gerichte vragen stelt, geeft de supervisor inzage in wat zij doet. Daarmee leert zij de supervisante dat er verschillende keuzen kunnen gemaakt worden in de vraagstelling263. Door inzage in ‘haar agenda’ biedt zij bovendien veiligheid. Dat beïnvloedt de supervisante tot openheid met zichzelf264. Omdat de supervisor open kaart speelt, wordt het ook voor Jantine gemakkelijker om eerlijk te zijn met zichzelf. Tussendoor vraagt de supervisor “Hoe is dat voor jou dat ik dit zo zeg?” waardoor de mogelijkheid gecreëerd wordt tot een korte feedback265. Na het supervisieverslag over de derde supervisiesessie komt het vierde werkverslag aan de beurt. Dat handelt over het kennismakingsbezoek aan een zieke dame van een afdeling interne geneeskunde. ‘G’ staat voor gesprekspartner, ‘P’ voor pastor. Belangrijk is de zelfreflectie die Jantine door het maken van de verslagen en door het supervisiegebeuren ontwikkelt en de gedragsverandering die zij vanuit zichzelf uitprobeert.
WERKVERSLAG VOOR INDIVIDUELE SUPERVISIE Opdrachtgever : Algemeen Ziekenhuis Supervisor : M. Riemslagh Supervisant : Jantine Janssen
Werkverslag nr. : 4 Datum Supervisie : 18/3/2001 Datum Werkverslag : 12/3/2001
1. Korte beschrijving van de activiteit Bij het binnenkomen is de patiënte in haar kastje aan het rommelen, met haar rug naar mij toe. Ze is bezig met een paar tijdschriften uit te halen, klaarblijkelijk met de bedoeling om die te lezen. Ik twijfelde even of ik zou binnengaan of niet, aangezien ze toch van plan was om te
261
Het gaat immers om de leerweg van de supervisante aan de hand van wat voor haar nu belangrijk is. ‘Jij’ staat centraal in jouw leren. 262 Erkenning van en toegankelijkheid voor wat de supervisante inbrengt en zelfexpressie. 263 Verwijzing naar ‘O’. Ik heb verschillende mogelijkheden en kies er daar één uit. 264 Verwijzing naar ‘D’: daadwerkelijk beïnvloeden. Door deze (selectieve) zelfexpressie solidariseert zij ook met de supervisante. De supervisor weet immers zelf hoe spannend supervisie kan zijn. Dat verwijst naar ‘H’: wat de supervisante meemaakt, weerklinkt in haar hart. 265 Verwijzing naar ‘E’’: feedback.
109
lezen. Maar ik ging dan toch binnen en stelde mij voor. Deze patiënte was al een stuk in de zeventig en de hoofdverpleegkundige had gezegd dat ik daar maar eens moest binnengaan, als ik eens tijd had. 2. Verbatim P1 - Goedemorgen, ik ben pastoraal werkster hier. Ik dacht, ik ga eens kennismaken. Stoor ik niet? Want ik zie dat u juist iets ging lezen… G2 - Nee, zet u daar maar in de zetel. P3 - Dank u. Je bent hier toch al een lange tijd geloof ik, hé. G4 - Ja, van in januari al. Ik moest normaal gezien naar een tehuis, om sterker te worden. Daarna zou ik dan terug naar mijn eigen huis mogen. Maar voorlopig is daar geen plaats vrij. P5 - Je zal wel blij zijn dat je hier weg kunt zeker? G6 - Wel ja, ’t is te zeggen… ik zal blij zijn als ik weer naar mijn eigen huis kan. Als je daar al zo lang woont… P7 - Dan heb je daar veel herinneringen zeker? G8 - Ja, en mijn man is daar gestorven. (begint beetje te wenen) P9 - Hoe lang is dat geleden? G10 - In ’94 was dat. P11 - En hoe is hij gestorven? G12 - We waren in de slaapkamer… (vertelt heel verhaal dat die man naar de badkamer ging, dat ze hem ineens op een akelige manier haar naam had horen schreeuwen en dat ze hem gevonden had) P13 - Een hartaderbreuk of zo? G14 - Ja, inderdaad. Hij was nooit ziek geweest. Maar zo’n hartaderbreuk, daar is echt niets aan te doen. Dat gebeurt opeens. P15 - En hoe was dat dan voor u? G16 - (zucht diep) Ge hebt daar geen gedacht van! Wat er dàn allemaal door u heen gaat! P17 - Het was een schok voor u? G18 - Ja, het is als een ongeval. Het gebeurt opeens. P19 - Het overvalt je… G20 - Ja, en die dag had hij nog in de hof gewerkt. Hij deed dat heel graag. P21 - Ah ja? G22 - Ja, hij kweekte aardappelen, prei, … En ’s morgens zette hij dan alles klaar voor het ontbijt, tegen dat ik opstond. En dan ging hij altijd naar de hof. P23 - Hij was graag buiten. G24 - Ja, hij genoot daarvan. (…) (Hier weet ik niet juist meer hoe het verder ging.) P25 - En opeens zat je alleen. G26 - Ja, het was echt erg. Vooral de eerste maand. In ’t begin kwamen de kinderen om de beurt bij mij overnachten, zodat ik niet alleen zou zijn. Maar ik vond dat ze dat niet moesten doen. Ze hebben toch ook een gezin hé. Maar ze hadden dan toch met elkaar afgesproken dat er elke dag toch één van hen zou komen om mij te bezoeken.
110
P27 - Uw kinderen zijn precies wel heel bekommerd om u hé. G28 - Ja. Ik heb heel goeie kinderen. En ze stellen het goed. Onze familie hangt goed aaneen, en daar ben ik wel blij voor. (glimlacht tevreden) Ze wilden mij ook in huis nemen, maar dat wil ik niet. Zo voor een week gaat dat wel, maar toch niet langer. P29 - Voel je je niet eenzaam nu je alleen bent? G30 - Ja… ik voel me wel eenzaam. Toen mijn man gestorven was, toen had ik nog mijn broer, die in de buurt woonde. Ik denk dat het niet mogelijk is om nog méér van iemand te houden dan ik van mijn broer gehouden heb. Ik hem mijn man heel graag gezien, maar toch niet zoals mijn broer. Hij heeft me echt goed opgevangen toen mijn man gestorven was. Hij kwam elke dag bij mij langs, of hij nam mij mee met de auto, naar hem thuis. En soms reden we gewoon zomaar ergens naar toe en dan maakten we samen een wandeling. Mijn man is in mei gestorven, en in december stierf mijn broer… P31 - In hetzelfde jaar? G32 - Ja, hij is plots gestorven, ook iets aan zijn hart. Maar de dokters wisten niet goed wat het geweest was. Hij was nog maar 67. P33 - Dan heb je twee belangrijke mensen in één keer verloren. G34 - Ja, en de slag was voor mij nog zwaarder dan toen ik mijn man verloor. Soms vraag je je af, waar heb ik dat toch verdiend. Maar ja, dat is nu ’t leven, en je moet je daar over zetten. P35 - Ja, maar ik kan mij wel voorstellen dat het soms wel eens teveel kan zijn, als je teveel ineens te verwerken krijgt. G36 - Ja, inderdaad. P37 - Ben je daar nu nog veel mee bezig, met je man en je broer? G38 - Ja, ik denk daar wel veel aan. Ik ben daar veel mee bezig. (stilte) Ik hoop dat ik sterker word, dat ik weer goed op mijn benen kan steunen. Dan kan ik terug in mijn huis gaan wonen. Dan komen de kinderen, en de kleinkinderen springen ook heel veel binnen. Ik hoop dat ik sterker word… Ik heb er gans de nacht van wakker gelegen. Ik werd wakker, en begon na te denken. En als je begint te piekeren, dan ben je verkocht natuurlijk. P39 - En heb je het gevoel dat het fysiek beter gaat? G40 - Ja, eigenlijk wel. Maar het gaat heel traag hoor. P41 - Het zal ook zijn tijd nodig hebben waarschijnlijk. Maar als ik je zo zie zitten, dan zie je er wel vrij sterk uit hoor. G42 – (glimlacht) Ja, dat hebben nog mensen gezegd. P43 - Heb je al gevraagd aan verpleegsters of de dokter, wat zij erover denken, of je terug sterk genoeg zult worden? G44 - Ja, zij zien dat best wel zitten. Maar ik weet het toch niet hoor, die prof. N.N. is toch iets speciaals hoor… (dan vergleed het gesprek naar de artsen en verpleegkundigen. Na enig tijd heb ik het dan afgerond en afscheid genomen.) 3. Terugblik op eigen functioneren - Bij het binnenkomen voelde ik mij een beetje onwennig. Ik twijfelde of ik wel zou binnengaan of niet. Ik was vooral geremd doordat ze met haar rug naar de deur toe, en duidelijk boekjes aan het nemen was om te beginnen lezen. Ik was bang dat ik op een verkeerd moment kwam.
111
Bovendien vond ik het heel vervelend dat ze met haar rug naar mij toe zat. Ik heb liever dat ik oogcontact kan maken van aan de deur, dan knik ik, zeg goedendag terwijl ik naar het bed toe aan het stappen ben, en tegen dat ik aan het bed kom, is voor mij de drempel overschreden. Ik denk dat ik dat dan eerder ervaar als een geleidelijk binnenkomen in de mensen hun leefruimte. In dit geval echter, moest ik naar het bed toe stappen, en dan pas beginnen, terwijl ik op dat ogenblik al midden in haar territorium stond. Ik denk dat dit het was, wat mij deed aarzelen om binnen te gaan. Maar toen ik dat overdacht, bedacht ik meteen ook dat ze alleen op de kamer was, en dat het eigenlijk een buitenkansje was om haar alleen te spreken, zonder gestoord te worden door de aanwezigheid van de kamergenoot of diens bezoek, … Dus ben ik toch binnengegaan en heb mij voorgesteld. Maar toen ze zei dat het niet stoorde, voelde ik mij terug op mijn gemak. Dat is ook meestal het geval, dat ik een drempel moet overschrijden om een kamer binnen te stappen (als het iemand is die ik nog niet ken). Maar als de patiënt de uitnodiging tot gesprek aanneemt, voel ik mij rustig en loopt het gesprek meestal wel vrij vlot. Hier was dat ook zo. Bovendien was dat een dame die vrij vlot vertelde en zich duidelijk ook wel op haar gemak voelde. Dus dat maakte het voor mij ook wel gemakkelijker. - Achteraf was ik wel tevreden over het gesprek, ook al had ik nog niet echt het gevoel van voldoende open vragen gesteld te hebben. Nochtans ben ik voortdurend bewust geweest van het feit dat ik open vragen moet stellen. Maar ik weet ze precies niet goed te formuleren. En als ik ze niet vlug genoeg weet te formuleren, dan schud ik vlug weer een gesloten vraag uit mijn mouw. Ik denk dat ik toch een paar standaardzinnen zal moeten bedenken, zodat ik die ter beschikking heb als een gelegenheid zich aandient. - Wat mijn pastoraal functioneren betreft, had ik het gevoel dat het wel goed was. Strikt genomen, als je het gesprek puur uiterlijk bekijkt, was het weer een gesprek dat een sociaal assistente evengoed had kunnen doen. Maar vanuit mijn eigen vertrekpunt was het misschien wel anders. Deze keer heb ik mij werkelijk proberen te realiseren dat dit iemand was, waar God evenzeer mee onderweg is als met mij. Ook al weet ik niet of die vrouw nu wel gelovig was of niet. Maar dit te realiseren maakte het voor mij wel anders om dat gesprek te voeren, en ik voelde mij na het gesprek minder schuldig omdat er niet expliciet iets spiritueels of religieus aan bod was gekomen. Ik denk dat ik toch kleine stapjes zet, weg van mijn zeer enge visie op wat een pastoraal gesprek zou moeten zijn. Ik denk dat ik nog veel zal moeten evolueren daarin, maar dat ik toch wel een beetje breder aan het denken ben. 4. Leereffecten Eén iets wat ik geleerd heb uit dit gebeuren, is dat de informatie die de verpleegkundigen verstrekken ook in zekere mate gekleurde informatie is, die gegeven wordt vanuit een zekere opvatting van wat pastoraal behoort te zijn. Die vrouw had het duidelijk moeilijk, en liep met heel wat vragen rond. Maar toch zegt de hoofdverpleegkundige dat het eigenlijk niet dringend was, en dat ik bij gelegenheid maar eens moest binnengaan. Zij stelde het een beetje voor als een patiënte die ik wel eens kon bezoeken als ik eens niets beters te doen had. Alsof daar geen dringende nood was. Nochtans is de hoofdverpleegkundige zeer pastoraal gezind. Ze is in sterke mate geëngageerd op haar parochie, volgt nu en dan lezingen over theologie, … Doordat ik dat allemaal over haar wist, ging ik er als het ware automatisch van uit dat haar oordeel over de patiënten wel juist zou zijn, en dat ik blindelings kon vertrouwen dat zij een goed oog had op
112
wie ik kon bezoeken en wie niet. Maar als ik terugkijk op de periode dat ik op die afdeling geweest ben, lijkt het mij zo te zijn, dat zij mij enkel naar patiënten stuurt die met één been in het graf staan. Dus ik moet daar toch voor opletten, denk ik. 5. Werk- en leervragen Ik weet nog steeds niet goed wat ik moet doen met het levensverhaal van de patiënt. Op een gegeven moment hebben ze alles verteld. En dan heb ik opeens het gevoel dat de koe zowat uitgemolken is, maar ik weet dan niet meer hoe het verder moet. Nu is die vrouw terug naar huis, en ik weet niet of ze nog terugkomt. Maar stel nu dat ik een tweede gesprek met haar zou hebben, én ze heeft haar hele verhaal al verteld, zij het dan misschien wel in vrij grote lijnen, dan weet ik toch niet goed hoe ik zo’n verdere begeleiding moet aanpakken. Ik heb er ook niet zo heel veel ervaring mee, aangezien ik heel veel kennismakingsgesprekken heb, maar niet zo veel vervolggesprekken. Want ofwel zijn mensen al naar huis na één of twee gesprekken, ofwel zijn ze gestorven. Mijn vraag is dus: ‘hoe moet het verder na het kennismakingsgesprek?’
Met de globale leerdoelen die bij het begin van een supervisiereeks geformuleerd werden en de werk- en leervragen uit het actuele werkverslag als leidraad, wordt de supervisie systematisch aangepakt. Eerst komt de contractering (de wijze waarop het gesprek tussen pastor en pastorant ontstaat) aan bod. Vervolgens wordt gekeken naar het gespreksthema. Vaak komt dit reeds bij het begin van een gesprek op tafel. Dat vraagt dus extra alert zijn. Het gesprek wordt nagegaan onder twee focussen: de algemene leerdoelen en de actuele werkvraag van de supervisante én de wijze waarop zij bij het thema van de pastorant gebleven is. Het is immers de pastorant die bepaalt waarover hzij met de pastor wil praten266. Verhelderende en verdiepende vragen van de supervisor, afgewisseld met bevestigende en erkennende opmerkingen, vormen het middenstuk van de supervisie267. Indien dit nodig is wordt tussen door enige instructie gegeven. Dat kan door bijvoorbeeld een schema te tekenen, door alternatief gedrag te bedenken of door te vragen of Jantine hieromtrent theoretische inzichten heeft. Op die manier werkt supervisie én heel concreet met dit verbatim én algemeen met de kennis die de supervisante al verworven heeft268. Doordringende vragen en instructie haken op elkaar in en worden aldus verankerd tot persoonlijke inzichten. De bespreking van het verbatim wordt afgesloten door de afronding van het gesprek te thematiseren. “Hoe heb je afgerond?” 266
Verwijzing naar ‘M’: mij op jou betrekken. Jij staat in de focus. Verwijzing naar ‘E’, erkenning. De supervisor erkent op deze wijze de reeds ontwikkelde competentie en laat de supervisante zelf ontdekken wat ze aan beroepsbekwaamheid verder moet ontwikkelen. Doel is dat de supervisante ‘in haar eigen (beroeps)waarheid’ kan staan en van daaruit zelf ziet wat voor haar stappen zijn om zich verder als beroepskracht te ontwikkelen. 268 Deze instructie is op de supervisante afgestemde informatie die zij nodig heeft voor haar beroepsuitoefening. Ze kan beschouwd worden als zelfexpressie van de supervisor (‘O’). 267
113 Dan komen de eerder geformuleerde leerdoelen weer op tafel. “Hoe hebben we daarmee gewerkt? Heb je daar nu nog vragen of bedenkingen bij?” En vervolgens wordt de supervisie afgerond met de vraag hoe Jantine de supervisie beleefd heeft. Ook de supervisor geeft daarover feedback269. Enkele dagen na de supervisie bezorgt Jantine een supervisieverslag aan de supervisor.
SUPERVISIEVERSLAG INDIVIDUELE SUPERVISIE Opdrachtgever : Algemeen Ziekenhuis Naam Supervisor : M. Riemslagh Naam Supervisant: Jantine Janssen
Supervisieverslag Nr. : 4 Datum supervisie : 18.3.2001 Datum supervisieverslag: 19.3.2001
1. Pastorale activiteit die behandeld werd. Gesprek met een vrouw, waarvan de hoofdverpleegkundige gezegd had, dat het niet dringend was om die persoon te bezoeken. Maar tijdens dat gesprek bleek dat die vrouw toch met heel wat bezig was, en dat het zeker de moeite waard was om haar te komen bezoeken. 2. Waarover hebben we het gehad? Hoe hebben we dit aangepakt? 2.1. Bekijken van vorige supervisie - Tijd maken tussen de gesprekken in. Dat is belangrijk om terug tot jezelf te komen, anders ben je niet vrij voor de volgende patiënt. Ik heb dat ook gemerkt toen ik een bepaald gesprek voor een half uur moest onderbreken, omdat ze de patiënte kwamen verzorgen. Ik dacht toen ineens of het niet goed zou zijn om dat half uur op te vullen met een ander patiëntenbezoek. Maar uiteindelijk besloot ik om het niet te doen, omdat ik merkte dat ik moeilijk het nog lopende gesprek van mij af kon zetten. Ik zou het gevoel gehad hebben, met twee gesprekken tegelijkertijd bezig te zijn, en zodoende had ik ook niet ten volle aanwezig kunnen zijn voor de volgende patiënt. Dus heb ik dat half uur maar opgevuld met wat bureauwerk, hetgeen een veel beter idee was. - Een positieve stap in mijn functioneren is alvast dat ik het bij mezelf opmerk, wanneer ik iets verkeerd of irrelevant zeg. Een volgende stap zou moeten zijn, om mij daar meer van bewust te zijn vooraleer ik iets zeg, of mezelf te corrigeren nadat ik iets verkeerds gezegd heb. Dat corrigeren lijkt mij evenwel (in sommige gevallen) nog meer de nadruk te leggen op de fout. Zo heb ik onlangs in een gesprek opnieuw gevraagd “hoe WAS uw echtgenote”, terwijl ze nog leefde. Ik heb mij dan gecorrigeerd, en gezegd, “hoe IS zij.” Maar doordat ik mezelf verbeterde, kan het zijn dat het dan pas tot die man doordrong dat ik in de verleden tijd gesproken had. Maar het was alvast positief dat ik mij op het moment zelf realiseerde dat ik het weer deed.
269
Verwijzing naar ‘E’: een eindevaluatie van het gesprek door een afrondende feedback.
114
- Als gesprekken vrij diep geweest zijn, en dan merk ik dat het oppervlakkig begint te worden, dan is het beter om een gesprek meteen af te ronden. Want als men oppervlakkig verdergaat, doet men onrecht aan de diepte van hetgeen vooraf ging. Nochtans is dat iets waartoe ik mij gemakkelijk laat verleiden. Als bijvoorbeeld het eerste kwartier van een gesprek vrij diepgaand was, en na een kwartier gaat het naar de oppervlakte, dan heb ik soms het gevoel dat ik best nog wat blijf. Omdat ik precies als streefdoel heb om een gesprek ten minste een half uur te laten duren. Als het maar een kwartier is, dan heb ik soms het gevoel van het niet serieus gedaan te hebben. Bijna alsof het aantal minuten de kwaliteit van een gesprek uitmaken. Bovendien heb ik een tevreden gevoel als patiënten veel diepgaands verteld hebben. Zodoende heb ik dan een gevoel van “de buit is binnen”, en maakt het voor mij niet veel meer uit als de patiënt daarna nog een kwartier uit zijn nek zit te kletsen over om het even wat. Deze week heb ik wel geprobeerd daar beter op te letten. Op een keer had ik ook een vrij diepgaand gesprek. Maar toen moest ik opeens buiten omdat de verpleegkundigen de patiënt in zijn bed kwamen zetten. Toen zij klaar waren, ben ik wel terug binnengegaan. Maar de sfeer was verbroken, en ik heb dan na korte tijd gezegd dat ik in de loop van de week nog wel eens zou terugkomen. Met een andere patiënt had ik deze week ook een heel diepgaand gesprek, maar toen het vergleed naar de oppervlakte, merkte ik dat de patiënt zoveel vreugde schiep in het vertellen, dat ik hem heb laten vertellen. Het was ook de eerste keer dat ik hem zo opgewekt zag, en het maakte mij ook blij. Dit leert mij, dat ik de tips die ik leer tijdens de supervisie, niet overdreven eng moet hanteren. En dat er ook veel gelegen is aan het aanvoelen van het moment zelf. - Best geen verbatims in supervisie brengen, die dateren van voor de vorige supervisie. Want nieuw verbatim moet resultaat zijn van hetgeen je door de vorige supervisie geleerd hebt. Anders doorbreek je de leercirkel. Pas na de supervisie kan je een nieuw verbatim maken, en dan best nog als je het nieuwe al wat ingeoefend hebt. 2.2. Nieuw verbatim P1 – Bij het binnenkomen, stel ik mezelf op een zodanige manier voor, dat ik mezelf bijna terug buiten praat. Het is belangrijk om je te realiseren als pastor, dat je bezoek een cadeau is dat je komt brengen. Ze moeten de indruk hebben, dat de pastor echt voor hen komt. Als mensen merken dat je echt bij hen aanwezig bent, en werkelijk komt voor hen, dan is dat een groot geschenk, en ze ervaren dat ook als zodanig. Deze week heb ik bij het binnenkomen gezegd tegen een patiënt, dat ik al twee keer was komen zien of hij er was, maar hij was telkens niet op zijn kamer geweest. Die patiënt keek heel blij toen ik dat zei. Misschien was dat wel de reden waarom hij zo blij keek. Omdat ik daar dus al voor de derde keer kwam, en dit dus moest betekenen dat ik hem zeker wou bezoeken. G4 – Hier brengt ze het gespreksthema ter sprake. Meestal komt dat boven tijdens de eerste zinnen van het gesprek. Ik ben daar niet op doorgegaan, maar verderop in het gesprek keert dat thema terug. Ik moet mij daarop instellen om het gesprekthema te onderscheiden. Deze week heb ik daar ook proberen op te letten, maar op het moment zelf, heb ik het gespreksthema zelden in de eerste zinnen gehoord. Wellicht ben ik eraan voorbijgegaan. Eén keer is het gespreksthema pas héél ver in het gesprek naar voor gekomen. Toen had ik een lang gesprek met de echtgenote van een patiënt. En pas na vrij lange tijd, bracht ze ineens naar
115
voor dat ze een zoon had die zelfmoord gepleegd had, en dat ze dat maar niet kon verwerken. Nu had ze daar in het begin zeker met geen woord over gerept. Maar misschien moest zij mij eerst wat verkennen vooraleer zij dat ter sprake wou brengen. Een andere keer deze week, had ik ook een zeer banaal en oppervlakkig gesprek met een patiënte, en na een kwartier over koetjes en kalfjes gepraat te hebben, begon ze ineens onbedaarlijk te wenen en vertelde iets waar ze in heel het gesprek nog niets over gezegd had, niet eens bij benadering. P5 – Hier vul ik zelf in wat die persoon behoort te voelen. Dan blokkeer je haar werkelijke gevoelens, omdat je een bepaald gevoel als norm naar voor schuift. Het ontneemt haar de vrijheid om te zeggen wat naar huis gaan voor haar betekent. Want het is niet evident dat iedereen blij is dat ze naar huis gaan. Voor sommigen is dat plezant, voor anderen wacht weer eenzaamheid en verlatenheid. (Nu bedenk ik inderdaad opeens, dat ik op verschillende afdelingen al dikwijls gehoord heb dat patiënten werkelijk protesteren als ze naar huis moeten, en dat ze zich soms zelfs zieker voordoen dan ze werkelijk zijn, om toch nog wat langer te kunnen blijven.) Beter had ik hier gevraagd, hoe ze zich dat voorstelt, om naar een tehuis te gaan. Uit wat ze zegt, blijkt ook dat anderen voor haar gaan bepalen wat kan en wat niet kan. Voor haar zijn de beide alternatieven een dilemma, omdat aan beide een rotte plek zit. Naar het tehuis gaan wil ze niet echt, en naar huis gaan betekent een stuk eenzaamheid. P7 – Spitst te vroeg toe en verengt de inhoud. Dat is niet goed, zo vroeg in een gesprek. Best inhoudelijk ook niet te veel toevoegen. P13 - Geen goede reactie. Beter iets gezegd in de zin van “dat raakt mij, dat maakt mij stil, …”. P13 – G18 – Hier probeer ik terug naar de diepte te gaan. Wat mij toen geraakt had, was toen ze vertelde hoe ze haar naam hoorde schreeuwen door haar man, toen hij stierf. Dat moet werkelijk verschrikkelijk geweest zijn. Best erop vertrouwen, dat datgene wat je als pastor raakt, ook iets is dat de patiënt waarschijnlijk geraakt heeft, en daar op ingaan. P21 – irrelevante reactie. Beter was het geweest, om bij haar gevoelens te blijven. P27 – Was goed, maar ik moet opletten van niet te vervallen in clichés of vanzelfsprekendheden. Het zou kunnen zijn dat haar kinderen goed voor haar zorgen, maar dat er één haar laten vallen heeft. G28 – Daar komt ineens het thema terug. P29 – Heb ik weer zelf ingevuld. Als zij zoveel over heeft voor haar kinderen, dat zij hen spaart van daar te gaan wonen – zo’n dingen altijd teruggeven. Als ik spreek over die eenzaamheid, vereng ik naar één gevoel. Maar dan kan zij haar verhaal niet meer kwijt. P33 – Komt terug naar de oppervlakte. G34 – Is niet existentieel – is meer filosofisch, ze is daar niet zo mee bezig. P39 – Beter vragen: “Hoeveel kans denkt gij dat ge hebt om terug sterk genoeg te worden?” Bij haar dilemma blijven. HOPEN – GELOVEN – LIEFHEBBEN: als je die drie hoort, zit je bij de kern van het leven. Best als pastor zelf geen hoop zitten wekken wanneer je daar eigenlijk geen grond voor hebt. G44 – Dat is niet haar waarheid. Bij afscheid iets zeggen van “veel moed”, “ik hoop met u mee”, of iets in die aard. Gesprek niet laten afglijden en dan van armoe afsluiten.
116
Als het een goed gesprek geweest is, best niet de volgende dag teruggaan. De mensen best tijd geven om het te laten bezinken, om ermee bezig te zijn. Je bewijst de mensen soms een dienst met een tijdje niet te komen. Zie Nouwen: “pastoraat van afwezigheid” Kom je dan de volgende keer, kan je vragen “waar sta je nu ?” “Hoe is het geweest sinds ik hier de vorige keer geweest ben ?” 3. Eigen functioneren in de supervisie * Hoe heb ik zelf in de supervisiebeurt gefunctioneerd ? Ik was weer moe, en ik had er niet echt zin in. Maar ik heb wel mijn best gedaan en ik heb het wel interessant gevonden. Ik vond het wel een zinvol gebeuren. * Wat leert mij dit voor mijn pastoraat ? - Gespreksthema bepalen. Het horen van het gespreksthema in de eerste zinnen die een patiënt zegt. Ik heb daar deze week proberen op te letten, maar ik weet niet of ik erin geslaagd ben. In vele gesprekken heb ik het niet gehoord, ofwel omdat het er niet was, ofwel omdat ik het toch niet gehoord heb. - Invullen van gevoelens. Ik was me niet bewust van het feit dat ik gemakkelijk zelf gevoelens invul. Ik heb er speciaal op gelet, en voor ik het wist, heb ik het toch gedaan. - Zelfs als je als pastor volkomen de mist ingaat met je gesprek, en je maakt veel fouten en zo, dan vinden mensen precies toch nog een gaatje om naar voren te brengen waar ze werkelijk mee bezig zijn. Dat geeft toch ergens een geruststellend gevoel. Want vroeger had ik eerder het idee van een pastoraal gesprek alsof je als pastor een gesprek door één woordje verkeerd te zeggen, het volkomen kon verknoeien. Maar het blijkt precies dat, als mensen werkelijk over iets willen praten, ze het precies toch wel kwijt kunnen, ondanks de fouten die je als pastor misschien maakt in de aanpak van het gesprek. 4. Wat heb ik geleerd ? Zie vorig punt. 5. Perspectieven : * Nieuwe vragen: wanneer ik probeer om dat schema van de vorige supervisie te gebruiken, namelijk: eerst vragen naar de feiten van toen, dan de gevoelens van toen, en dan naar hier en nu, dan gebeurt het vaak dat ik vol ijver aan dat schema begin, maar dat mensen opeens zelf van alles beginnen vertellen over het hier en nu.
Het supervisieverslag geeft weer wat Jantine in de vorige supervisie heeft geleerd en hoe ze inmiddels geprobeerd heeft het geleerde verder in praktijk te brengen. Het verslag is vervolgens weer het begin van de volgende supervisie.
117
Tussen de regels door is te merken hoe deze supervisante leert. Zij start met de observatie van het gedrag van de patiënt en van haar eigen gedrag. Deze observatie is wel (nog) gekleurd door haar onzekerheid. Ze heeft weinig concepten betreffende communicatie direct voorhanden, maar dat leert ze vlug. Haar grote kracht zit in haar durf het nieuw geleerde veelvuldig uit te proberen. Daardoor kan ze veel leren op korte tijd. Bovendien leert Jantine door ‘modeling’. Wat zij in de supervisie aan den lijve ervaart, bereflecteert zij en verbindt zij met haar eigen pastor-patiënt context. De wijze waarop zij zelf bejegend wordt, staat model voor haar pastorale bejegening. Verder wordt zij daarin ook theoretisch geïntroduceerd door de supervisor. Tot dusver hebben we in de behandeling van deze onaangeroerd gelaten. We hebben vooral laten zien supervisiesessie kan gehanteerd worden in functie van het de volgende paragraaf wordt het verbatim gebruikt om aan bejegenend is en dat bejegenend pastoraat te leren is.
casus de verslagen zelf hoe de bejegening in de leren van de pastorante. In te tonen dat goed pastoraat
§3. PASTORAAT IS UITERAARD BEJEGENEND. In deze verbatimanalyse zal ik enerzijds aantonen dat pastoraat uiteraard bejegenend is. Anderzijds wil ik laten zien dat waar de kringloop van de bejegening onderbroken wordt, het supervisiegesprek attent kan maken op bejegenende gespreksalternatieven. P1 - Goedemorgen, ik ben pastoraal werkster hier. Ik dacht, ik ga eens kennismaken. Stoor ik niet? Want ik zie dat u juist iets ging lezen… G2 - Nee, zet u daar maar in de zetel. P3 - Dank u. Je bent hier toch al een lange tijd geloof ik, hé. De pastor komt aarzelend binnen en ook haar spreken getuigt van twee bewegingen: zichzelf aanbieden en zich tegelijk terugtrekken. Hoewel ze echt interesse heeft voor deze vrouw, is de wijze waarop ze zich op haar gesprekspartner betrekt (‘M’) aarzelend en mist ze kracht. Daarmee doet ze noch de patiënt noch zichzelf, noch haar opdracht ten volle recht. Ze komt immers voor deze vrouw en wil ook echt ‘in naam van’ bij haar aanwezig zijn. In het verslag lazen we dat ze onzeker was en dat de situatie haar deed aarzelen. De patiënt neemt haar aanbod aan en toont dit door haar een zitplaats aan te bieden. Haar bedanking is correct, het is niet vanzelfsprekend dat de patiënt haar een stoel aanbiedt, dat is op zijn beurt een geschenk voor de pastor. Vervolgens erkent de pastor de situatie van de patiënt (‘E’): zij is hier al lang. Door deze vaststelling op vraagtoon te formuleren biedt de pastor alle ruimte aan de patiënt om zichzelf uit te spreken (‘E’). G4 - Ja, van in januari al. Ik moest normaal gezien naar een tehuis, om sterker te worden. Daarna zou ik dan terug naar mijn eigen huis mogen. Maar voorlopig is daar geen plaats vrij.
118 P5 - Je zal wel blij zijn dat je hier weg kunt zeker? De patiënt beantwoordt de vraag van de pastor en geeft een probleemveld aan. In P5 geeft de pastor geen erkenning en gaat ook niet in op het aangebrachte probleem, maar vult zij vanuit zichzelf de gevoelens van de patiënt in. De pastor was te snel toegankelijk (‘T’) waardoor zij wat de patiënt zei met eigen voorstellingen ging invullen. Aan te nemen valt dat zijzelf wel blij zou zijn als ze uit een ziekenhuis ontslagen zou worden (‘O’). Maar daardoor is ze weg van de patiënt en haar beleving. Bovendien presenteert ze door ‘wel’ en ‘zeker’ haar zelfexpressie als vanzelfsprekendheid (‘0’) waardoor de patiënt alles in het werk moet stellen om niet toegankelijk te zijn voor deze invloed (‘D’). “Wat had je anders kunnen vragen zodat je bij haar bleef?”, vraagt de supervisor. “Ik zie mezelf wel vragen “Hoe stelt u zich dat voor om naar een tehuis te gaan?”.” De supervisor bevestigt dit en merkt op dat ze dan op één facet focust, het tehuis. Ze kan ook kiezen om zowel een tehuis als thuis op tafel te houden door bijvoorbeeld te vragen “U hebt het over naar een tehuis ‘moeten’ en naar huis ‘mogen’, hoe is dat dan voor u?”. Gelukkig laat de pastor ruimte aan de patiënt door haar uitspraak als vraag te formuleren, waardoor de vrouw toch kan zeggen wat haar bezighoudt. G6 - Wel ja, ’t is te zeggen… ik zal blij zijn als ik weer naar mijn eigen huis kan. Als je daar al zo lang woont… P7 - Dan heb je daar veel herinneringen zeker? De patiënt aarzelt, gaat mee in ‘blij zijn’ en verbindt dit met ‘thuis’ en aarzelt weer. Van het dilemma tehuis-thuis wordt nu mijmerend ‘thuis’ ter sprake gebracht. Wat dit oproept voor deze vrouw die inmiddels al enkele weken in het ziekenhuis verblijft, komt de pastor niet te weten. Zij erkent de patiënt niet in ‘blij zijn als ze weer naar huis kan’, maar vult weer haar eigen associaties in (te snel naar ‘T’ en ‘O’). In haar zelfexpressie is ze gericht op wat zij denkt dat dit voor de patiënt betekent en zij kiest ervoor dit zowel ‘zeker’ als in vraagvorm aan te bieden (‘O’). Hoewel de patiënt alle ruimte krijgt om inhoudelijk ‘herinneringen’ in te vullen, heeft de pastor wel het gespreksthema bepaald. Hierdoor geeft zij ruimte aan de ander op haar maat. De patiënt is direct toegankelijk voor ‘herinneringen’ (‘D’). G8 - Ja, en mijn man is daar gestorven. (begint beetje te wenen) P9 - Hoe lang is dat geleden? G10 - In ’94 was dat. P11 - En hoe is hij gestorven? G12 - We waren in de slaapkamer… (vertelt heel verhaal dat die man naar de badkamer ging, dat ze hem ineens op een akelige manier haar naam had horen schreeuwen en dat ze hem gevonden had) De pastor laat deze vrouw echt op verhaal komen. Door naar de feiten te vragen, komt het hele verhaal inclusief de bijbehorende emoties los. De pastor laat alle ruimte voor zelfexpressie en gaat hier erkennend (vooral non-verbaal door te knikken) mee om (‘E’).
119 Zij is toegankelijk voor ‘de akelige manier waarop haar naam geschreeuwd werd’ maar zegt daar niets van (‘T’ en ‘H’ zonder ‘O’). Haar zelfexpressie blijft achterwege. De supervisor vraagt of zij gekozen heeft om niets van haar eigen aangedaan zijn te laten merken? “Nee, ik heb daar niet voor gekozen. Op zo’n moment voel ik dat wel, maar heb ik daar geen woorden voor.” “Als je er nu toch woorden aan zou geven, hoe zou je dan kunnen uitdrukken hoe jou dat raakt?” De supervisante zoekt: “ “Dat raakt mij” of “ dat maakt mij stil” of zo.” “Hoe is dat om daar woorden aan te geven?” “Moeilijk. Ik ben dat niet gewend. Maar ook wel goed. Ik kan mij indenken dat ik mij dan dichter bij deze vrouw zou voelen.” De supervisor vraagt nog in hoever dit strookt met haar pastorale opdracht. “Ja, ik vind het wel belangrijk om haar te laten merken dat ik met haar meeleef, maar uit mezelf ben ik daar niet zo toe geneigd.” P13 - Een hartaderbreuk of zo? G14 - Ja, inderdaad. Hij was nooit ziek geweest. Maar zo’n hartaderbreuk, daar is echt niets aan te doen. Dat gebeurt opeens. P15 - En hoe was dat dan voor u? G16 - (zucht diep) Ge hebt daar geen gedacht van! Wat er dàn allemaal door u heen gaat! P17 - Het was een schok voor u? G18 - Ja, het is als een ongeval. Het gebeurt opeens. P19 - Het overvalt je… Doordat de pastor geen woorden geeft aan haar geraakt zijn, gaat zij doorvragen op de feiten (‘O’). De diepte van het gesprek vervlakt, waardoor het contact vermindert. Bovendien vraagt de pastor in P15, P17 en P19 naar gevoelens die in het verhaal zelf al tot uiting kwamen. De patiënt zucht en herhaalt zichzelf. Neemt de pastor nu de draad van het gesprek niet op door via de herinneringen terug naar het dilemma tehuis-thuis te gaan, dan zal bij de patiënt de ene herinnering met de andere associëren. Daardoor krijgt de pastor de indruk eindeloos te zitten luisteren. De pastorale specificiteit, bij de patiënt zijn in wat haar hier-en-nu bezighoudt ‘in naam van’, verdwijnt in de schemerzone. Is het daarom dat de supervisante zich afvraagt ‘of een sociaal assistente niet evengoed dit gesprek had kunnen voeren’? G20 - Ja, en die dag had hij nog in de hof gewerkt. Hij deed dat heel graag. P21 - Ah ja? G22 - Ja, hij kweekte aardappelen, prei, … En ’s morgens zette hij dan alles klaar voor het ontbijt, tegen dat ik opstond. En dan ging hij altijd naar de hof. P23 - Hij was graag buiten. G24 - Ja, hij genoot daarvan. (…) (Hier weet ik niet juist meer hoe het verder ging.)
120 Het gesprek verzandt. In G22 krijgt de pastor weer een kans om een verbinding te leggen met de betekenis van de man voor deze vrouw en haar huidig dilemma tehuisthuis. De man zette immers het ontbijt klaar tegen als zij opstond. Maar de pastor laat zich daardoor niet raken, zij houdt zich aan de feiten. Wanneer de supervisor haar hier op attendeert, lacht ze en zegt ze met haar gedachten mee in de tuin te zijn. Ze is inderdaad weg van deze patiënt hier-en-nu. Samen wordt gelachen om de aardappelen en de prei. “Hoe had je terug bij deze vrouw hier-en-nu kunnen geraken?” vraagt de supervisor. “Ja, maar dan had ik eerst het gespreksthema moeten horen. Anders ga ik mee in alles wat de patiënt zegt. En je ziet tot welke situaties dit kan leiden!” “Maar je pikt het wel weer op. Je bent blijkbaar geraakt door het alleen zijn van deze vrouw. Klopt dat?” “Ja. Ik zie dan zo iemand helemaal alleen in een veel te groot huis.” De supervisor bevestigt dit “Doordat je daarover iets terugzegt (‘O’) komt het gesprek toch weer tot een nieuwe verdieping”. … Het was de bedoeling met dit verbatimfragment aan te tonen dat pastoraat uiteraard bejegenend is en dat deze bejegening kan geleerd worden. De kunst is wel de pastor dit zelf te laten ontdekken zodat zij van binnen uit voeling krijgt met de bejegenende structuur van het pastoraat.
BESLUIT. In dit hoofdstuk kwam het communicatief aspect van bejegenend pastoraat aan bod. Zowel het aanleren van de bejegening los van het pastorale werkveld als de vorming tot bejegenende communicatie in het pastorale beroep kwamen ter sprake. Het is eigen aan praktijkvoorbeelden beperkend te werken voor wat betreft de items die aan bod kunnen komen. Toch bood deze casus een inkijk in de bejegenende structuur van het pastoraat en gaf de behandeling ervan weer hoe ethisch-religieus pastoraat geleerd kan worden. De bejegeningskringloop biedt een instrument bij uitstek om pastorale communicatie in alle aspecten te ontwikkelen. Pastorale communicatie wordt erdoor overdraagbaar. Door dit alles licht het doel van pastoraat op, namelijk de ander270 thuisbrengen in zijn/haar eigen diepte, kind van God te zijn en hem/haar te erkennen in zijn/haar inzet voor een betere wereld zodat één gemeenschap in de Geest ontstaat.
270
Met ‘de ander’ wordt zowel de pastorant voor de pastor als de supervisant voor de pastoraal supervisor bedoeld.
121
BESLUIT DEEL II: EEN ETHISCH-RELIGIEUZE TOEGANG TOT PASTORAAT. In het eerste deel van deze thesis werden de verschillende momenten van de bejegening uitgediept. Ze vormen de dieptestructuur van de ontmoeting. Ieder moment is van ethisch belang. In het tweede deel werd de religieuze impact van de bejegening nagespeurd. Als antwoord op een God die mij het eerst heeft liefgehad treed Ik op de ander toe zodat ook hzij Uw Aanwezigheid moge ervaren. Daartoe school Ik mij in communicatief opzicht. Het eerste hoofdstuk van dit tweede deel onderzocht in hoeverre de structuur van de IkJij relatie overeenkomt met de structuur van de godsrelatie. Op basis van de geschriften van Cuvelier en Buber en op grond van de Schrift, werd aangetoond dat de bejegening ethisch én religieus is. Voor Cuvelier is verbondenheid datgene wat leven creëert. Als mens in relatie hebben wij deel aan het universeel verbond van God met ons. Wend Ik mij naar deze Verbondenheid, in een Ik-U verhouding, dan krijg Ik voeling met de grond van het bestaan, met de bedding waarin alle relaties zijn opgenomen. Een mens kan contact hebben met U door zich in gebed naar U te keren. Daaruit kan Ik bezieling putten en wordt Ik geappelleerd om mij aan ‘elk ander mens als een Jou’ toe te wijden. In de bejegening die 'liefde' genoemd wordt, gebeurt dit ten overvloede. Hier raak Ik de ander goddelijk aan en geef Ik hem/haar aan zichzelf terug als bemind wezen. In de liefde wordt de Ik-U relatie in Ik-Jij waargemaakt. Vervolgens onderzocht ik het verband tussen de Ik-Jij dialoog en de relatie met de Eeuwige Gij volgens Buber. Voor hem wordt in de dialoog Ik-Jij, de dialoog Ik-Gij opgeroepen en omgekeerd. Beide relaties zijn getekend door onvoorspelbaarheid, een actueel hier-en-nu gebeuren, wederzijdse waardering voor het anders-zijn van de ander en verbeelden van elkaars werkelijkheid en betrokkenheid op elkaar als partners. Zowel Cuvelier als Buber situeren de verhouding tot God zowel binnen als buiten de tussenmenselijke ontmoeting. Er blijft een intieme verhouding met U/Gij bestaan, welke zich in de Ik-Jij verhouding openbaart. Beide relaties roepen elkaar onontkoombaar op. In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk werden de bevindingen van Cuvelier en Buber getoetst aan hoe Jezus beschreven wordt in de Schrift. Jezus is helemaal mens geworden (en daarom zo goddelijk). Hij heeft Zijn roeping erkend, verstaan en waargemaakt. Hij heeft het Rijk Gods al doende verkondigd. En Hij heeft ten einde toe getuigd van Zijn Verbondenheid met U. Het leven van Jezus staat model voor elk van zijn volgelingen. Met de conclusie van het eerste hoofdstuk, werd het tweede hoofdstuk over ethisch bejegenend pastoraat ingeluid. Een pastor is immers een volgeling van Jezus bij uitstek. Om zichzelf als man/vrouw Gods te leren kennen, zal een pastor in de eigen geschiedenis sporen van Uw Aan- en Afwezigheid ontdekken. Uw Woord in de geschiedenis roept een antwoord op in de vorm van een gebedsverhouding Ik-Gij.
122 Dit leidt de pastor naar zijn/haar opdracht: meebouwen aan het Rijk Gods. In de Schrift vindt hzij voedsel en weerwoord, voorbeeld tot pastoraal handelen. Heel de Gij-IkSchrift verhouding moet immers vorm krijgen in het pastorale ambacht. Het is de specifieke taak van een pastor om de ander thuis te brengen in zijn/haar eigen Godsrelatie, opdat hzij zich kan erkennen als kind van God, geroepen om bij te dragen aan een betere wereld zodat één gemeenschap in de Geest ontstaat. In het laatste hoofdstuk werd aangetoond dat bejegenend pastoraat te leren valt. Eerst werden algemeen geldende leerdoelen neergezet. De structuur van de bejegening moet in het zien, voelen, denken en doen van de pastor als persoon geïntegreerd worden. Door de opleidingsstage kan de pastor in opleiding leren om in de context van zijn/haar functie mensen pastoraal bejegenend tegemoet te treden. En hzij moet ook ‘leren leren’: door het onderkennen van de eigen leerstijl kan hzij leren de eigen ontwikkeling blijvend voor ogen te houden. Vervolgens werd aan de hand van een casus aangetoond dat pastoraat op zijn beste momenten uiteraard bejegenend is, dat het leren ervan systematische reflectie vraagt en dat doorheen het leren de eigen leerstijl uitbreidt. Tenslotte werd door een verbatimanalyse nog concreter toegelicht hoe de bejegening een leidraad kan zijn om deze leerdoelen te realiseren. Meest opmerkelijk is dat de bejegening en het pastoraat communicatief hetzelfde beogen: de (A)ander tot (Z)zijn/(H)haar recht laten komen. Dit biedt perspectieven voor het ontwikkelen van pastorale competentie. Het communicatieve aspect van pastoraat kan nu immers volgens bepaalde leerdoelen - die eigen zijn aan de bejegening aangeleerd worden. Samengevat kan gesteld worden dat pastores aan U verplicht zijn om op ethisch kwalitatieve wijze met mensen om te gaan, zodat Uw gelaat zichtbaar kan oplichten onder ons. Om deze pastorale competentie te ontwikkelen, is het zowel van belang te investeren in bejegenende communicatievaardigheid, als de relatie met U/Schrift te onderhouden.
123
NAWOORD. Deze licentiaatsverhandeling maakte het mogelijk mij te verdiepen in de kwaliteit van het tussenmenselijke op ethisch en religieus vlak. Het grote belang van de erkenning en het uiteindelijke doel van het tussenmenselijk contact, namelijk aan elkaar te ervaren dat het leven ten goede is, hebben mij diep geraakt. De parallellen tussen de Ik-Jij en de Ik-Gij relatie bij Cuvelier en Buber, bevestigden mijn eerder aanvoelen dat het dezelfde verhoudingswijze betreft. Het feit dat beider structuur bejegenend is, heeft een veel groter impact dan wat ik op dit moment kan inschatten. Dat vraagt dus verder onderzoek. Wat mij het meest verheugt, is dat ik nu kan zien en benoemen wat ik voordien aanvoelde: het ethisch-religieuze zit in de bejegenende wijze waarop wij met elkaar omgaan. En deze bejegening is te leren. Dat ik dit mocht ontdekken, vervult mij met dankbaarheid, “ik dank U”.