Kaeru-An Nils Norman Eetbaar park

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

2012 jaargang 16

25

Tiers Bakker

Paradijselijk naaktlopen

Petri Leijdekkers

Kijken en luisteren over Felix Hess/Kaeru-An

Nils Norman Eetbaar park

Franck Gribling

Natuur als materiaal

Marianne Vollmer

in gesprek met Lizan Freijsen

Fredie Beckmans

Kinderen der Duisternis

Kees Koomen

over Maarten Schepers

Erik Odijk Bomba

natuur

Redactioneel

Inhoudsopgave 1 Fredie Beckmans

De Paddenstoeleneter, detail 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 Tiers Bakker

Paradijslijk naakt beeld Tom Wesselman

4 Sjoerd Buisman

Fractaal werk 5 Philip Fokker

Natuur in pixels over Jochem van der Spek

6 + 7 Franck Gribling

Natuur als materiaal 8 Kees Koomen

over Maarten Schepers 9 Arie van den Berg

Een ongelikte beer 10 + 11 Marianne Vollmer

in gesprek met Lizan Freijssen 12 + 13 Erik Odijk

Bomba

14 + 15 Ine Dammers

interview met Kie Ellens 16 + 17 Fredie Beckmans

Kinderen der Duisternis 18 + 19 Petri Leijdekkers

Kijken en Luisteren beeld Felix Hess

20 + 21 Robert Broekhuis

Terug naar de natuur. Wij roepen u op om zich aan te sluiten bij de nieuwe revolutionaire kunstbeweging die onlangs door onze eigen Majesteit is afgekondigd. Ze zei het luid en duidelijk bij de uitreiking van de Koninklijke Subsidie voor de Vrije schilderkunst. SLOW ART, deze nieuwe stroming in de kunst, werd onlangs ten paleize opgericht als tegenhanger van de moderne kunst. Rudi Fuchs stond instemmend naast haar te knikken en te glunderen, toen ze zei dat schilderijen een toevluchtsoord voor overdenking en beschouwelijkheid zijn. Dat zijn mooie en wijze woorden. Wat Hare Majesteit daarvoor opmerkte, klinkt echter bedenkelijk: ‘In de culinaire sfeer heeft de opkomst van ‘fast food’ de tegenhanger ‘slow food’ opgeroepen.’ ‘Misschien zijn schilderijen in die zin een vorm van ‘slow art’… De schilderkunst vormt een tegenwicht op de huidige tijd, waarin we overspoeld worden met beelden...’ Als we de natuur real time en After Nature zouden naschilderen, staan we samen met SLOW ART treurig onderaan de trap van de kunst. De moderne hedendaagse westerse kunstenaar gaat de natuur in. Maakt een foto, een video of een schets met zijn iPhone, kijkt thuis nog even naar Google Image en kan in zijn atelier met kwast en photoshop aan de gang. Vanuit het diepste van de kunstenaarsziel borrelt er dan zomaar een natuurervaring naar boven waarvan je gerust kunt zeggen; ‘Wij zijn voor de natuur, wij zijn voor de vooruitgang, wij zijn voor FAST ART.’ Sluit u ook hierbij aan want wij kijken niet om en wij wachten niet. Wij willen niet terug naar gisteren, wij willen geen slow food, maar slow cooking, wij willen geen slow art maar slow painting. Morgen komt de zon weer op, brandend van verlangen naar de uitgestrekte toekomst en dan trekken wij de natuur in om een te zijn met onszelf en die natuur. In dit nummer o.a. bijdragen over kunstenaars die de natuur als materiaal gebruiken. Kunstenaars zoals Herman de Vries, Hans Haacke, Henk Peeters, Lizan Freijsen en Kie Ellens. Petri Heijdekkers doet verslag van Felix Hess, die apparaatjes bouwde die net zoals echte kikkers reageren op hun omgeving: als het stil is kwaken ze, horen ze geluid dan zijn ze stil. Er zijn kunstenaarspagina’s met werken van Sjoerd Buisman, Nils Norman en Michel Blazy. Op de middenpagina’s is Bomba te zien, een enorme houtskooltekening van Erik Odijk die als een stomp tussen de ogen aankomt als je ervoor staat. Jochem van der Spek onderwerpt abstracte vormen aan natuurwetten en mengt zo natuur met het kunstmatige en blaast daarmee leven in het levenloze, waardoor je zijn werk ervaart als levende organismen. Arie van den Berg verhaalt over het dodelijke einde van de beer als kermisattractie in Rusland en Kees Koomen over het werk van Maarten Schepers. FB n

Muziek van krijtsteen en fresco’s beeld Musee de Rouchechouart

22 Nils Norman

Eetbaar park 24 Michel Blazy

Colofon De Nieuwe wordt in een oplage van 7000 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Maatschappij Arti et Amicitiae, Vereniging van Beeldend Kunstenaars, opgericht in 1839. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl. Redactie Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen. Bijdragen Tiers Bakker, Arie van de Berg, Fredie Beckmans, Robert Broekhuis, Ine Dammers, Philip Fokker, Franck Gribling, Kees Komen, Petri Leijdekkers, Marianne Vollmer. Beeldbijdragen Sjoerd Buisman, Michel Blazy, Felix Hess, Richard Long, Erik Odijk, Nils Norman, Maarten Schepers, Tom Wesselman. Fotografie Hugo Keizer, Freddy le Saux. Correcties Frits Vliegenthart. Reacties en bijdragen nummer 26, jaargang 16, dienen uiterlijk op 20 maart 2012 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. Advertenties [email protected] Abonnementen Spabonneeservice, [email protected] of bel 0172-47 60 85 Antwoordnummer 10016 2400 VB Alphen aan den Rijn Druk Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V. De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl De Nieuwe wordt gedrukt op papier van verantwoorde herkomst. FSC® C015620.

2

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

n

Tom Wesselman, Great American Nude #91, 1967

Paradijselijk naaktlopen De toegang tot het heden neemt de vorm aan van een archeologie, zeggen denkers als Nietzsche en Foucault in koor. Hoe we ons zelf kunnen begrijpen anders dan vanuit een diep graven in onze historische aarde, is hun terechte vraag. Dat geldt voor Moeder Aarde en voor onze natuur, maar zeker ook voor onze naaktheid. We weten zeer weinig over de natuur, laat staan over ons eigen lichaam. Interessant is het spreken over onze lichaamstaal wanneer we nauwelijks begrip hebben van het wezen van ons lichaam, ons naakte lichaam. Merkwaardig is het te moeten constateren dat de traditie van het uitbeelden van vrouwelijke naakten teruggaat tot de vroegste iconen in het christendom. Naakt uitbeelden is een door en door christelijke aangelegenheid. Adam en Eva bekleden zich met schaamte zodra de eerste zonde van het eten van de appel heeft plaatsgevonden. In het paradijs echter is het leven goed dus naakt. Waarom weten we zo weinig over naaktheid? Omdat dit niet-weten een kenmerk is van naaktheid. Niet-weten schept misschien wel een nutteloze plek maar is daarom niet minder betekenisvol. Mensen zijn onder hun kleren naakt. Onwetend maar door en door betekenisvol en mooi!

Tiers Bakker

zijn bij de gratie van een schaamtecultuur. Onlangs probeerde de crimineel Holleeder het uitzenden van een film over hem te verijdelen vanwege vermeende reputatieschade. Het zou zijn terugkeer in de samenleving ernstig schaden. Wie had ooit verwacht dat iemand schaamte over een film instrumenteel in zou zetten als juridisch middel? En daar nu ligt het archeologische onderscheid tussen schuld- en schaamtecultuur. Vanuit een cultuur van de wet

Daartegenover staat de koude sensue-

kind in haar onschuld gezien wordt als

waarbinnen naaktheid beschermd en

le schoonheid van het suggestieve, ero-

een toekomst jenseit von Gut und Böse

gekoesterd wordt door sluiers en ver-

tische naakt. Naakt als overrompeling

kan het naakte leven onze ware natuur

boden, verschuift een samenleving

en diepe zinloosheid. Erotiek als opwin-

blootleggen: Een paradijselijk naaktlo-

naar schaamte waarin angst verinner-

dend en arrogant overwinningsverlan-

pen. Of kan het heden van onze naakt-

lijkt wordt en naaktheid geen naaktheid

gen. Mooi in haar kille warmte. Deze te-

heid slechts verwijzen naar de iconen

meer is maar plicht. Noodzakelijk bijna

genstelling van kwetsbare schoonheid

van onze tijd? Is de orgie de ware af-

gezien onze beeldcultuur. Je moet ge-

en driftige esthetiek wordt in het heden

spiegeling van onze hedendaagse

nieten van je lichaam want je bent vrij!

met gemak gewonnen door de porni-

naakte conditie en zo ja wat is daar mis

Ondertussen schaamt men zich rot. De

ficatie van de moderne samenleving.

mee? Vermoeid vroeg de Franse den-

filosoof Giorgio Agamben schrijft in zijn

De originele betekenis van het woord

ker Baudrillard zich af: Wat doen we na

bundel Naaktheden dat slechts de ont-

porno komt uit het Grieks. Het betekent

de orgie? Hoe zet de moderne mens

koppeling van onze natuurlijke naakt-

letterlijk ‘verkocht’ en duidde op dat

zijn lichaam in als hij traint om er mooi

heid van productie en doelmatigheid

wat prostituees in het oude Grieken-

en productief uit te zien? Wat doet het

een zinvol spreken over het lichaam

land verkochten. Hun naakte lichaam.

lichaam vrijwillig hangend in fitness-

weer mogelijk kan maken. Een leven

De porno vaart wel bij het tonen van

machines gelijkend op middeleeuwse

bevrijd van noodzaak en nut laat het

dat wat door schaamte niet getoond

martelkerkers? Waar is onze naaktheid

naaktlopen om het naaktlopen toe.

mag worden. Om uit deze tegenstelling

wanneer deze ingezet wordt voor pro-

Niet vanuit een geforceerd nudisme of

te komen is het bedrijven van archeo-

ductiedoeleinden?

futurisme maar simpelweg omdat we zijn wie we zijn. Paradijselijke, naaktge-

logie een nuttige exercitie. Het naakte opstandingslichaam van Jezus Chris-

Leven voorbij de schaamte

boren mensen. Daarin schuilt aldus Ag-

tus uit de rijke christelijke schilderkunst

Fotoshoots, mode of hippe pornogra-

amben de opstanding der doden. Het

kijkt niet meer naar het verleden maar

fische camp (kunst)? Het is belangrijk te

leven voorbij de schaamte, voorbij het

naar een schaamteloze toekomst. Naar

beseffen dat een beeldcultuur waarin

harde werk van goed en kwaad, in de

een nieuw begin. En zolang het naakte

we leven slechts een beeldcultuur kan

rust van een eeuwig naakt leven.

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

n

3

Sjoerd Buisman, Fractaal Werk (ruig) 2009, brons, unica, 84x32x21cm, foto Hock Khoe

4

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Philip Fokker

Natuur mengen met het kunstmatige Jochem van der Spek: De natuur in pixels Door zijn vormen te onderwerpen aan natuurwetten mengt Jochem van der Spek natuur met het onnatuurlijke, de pixel met de microbe, blaast hij leven in het levenloze. Hierdoor neigt de toeschouwer de abstracte vormen in zijn werken te ervaren als levende organismen. Loefje Van der Spek (Ellecom, 1973) heeft altijd erg zijn best gedaan om met zijn werk niet in de nieuwe-mediahoek terecht te komen. Zijn galerist, Rob de Vries, toont voornamelijk tekeningen, schilderijen en beelden. De Vries ziet het werk van Van der Spek in dezelfde lijn, computerkunst is de afgelopen jaren echt volwassen geworden. Veel makers van computerkunst zijn beïnvloed door de videogames die zij speelden maar van der Spek vindt videogames vooral vervelend om te spelen, hij maakt ze liever, zoals het bijzondere, in 1998 verschenen, Loefje. In Loefje is de speler een meisje in een ietwat lege wereld. Door het gebruik van haar sinaasappelpistool kan de protagonist deze vitaminebommen de wereld inschieten. Als de sinaasappels in warme en natte plekken de tijd krijgen om te gaan rotten komen er fruitvliegjes tot leven die zich, onder de juiste omstandigheden, gaan voortplanten. De game heeft Van der Spek gemaakt omdat het een spel was dat hij zelf zou willen spelen. Hierdoor is Loefje misschien wel meer een doorlopend generatief kunstwerk geworden,

Tweeling, Jochem van der Spek ‘Nieuwe Vide’, Haarlem, 2006

vermomd als een videogame. Ritme van de natuur

van de architectuur kiest Van der Spek

In zijn werk Tekenmachine 1 gebruikt hij

meestal voor een vierkant. De willekeur

exact hetzelfde ritme dat achter zijn in-

in hun bewegingen zijn weliswaar on-

stallatie Ypenburg zit. Alleen is Tekenma-

verwacht maar niet totaal onverwacht,

chine 1 een animatie en zijn in de nieu-

want dan ontstaat totale willekeur en

we Haagse wijk Ypenburg gigantische

mensen reageren instinctief angstig

pulserende blokken op de hoogste flats

op dit fenomeen. De andere kant van

geplaatst die van kleur veranderen. Het

het verhaal is de totale voorspelbaar-

ritme laat zich als volgt samenvatten:

heid van een beweging: een mecha-

zes verschillende stipjes maken alle-

nische beweging die oninteressant is.

maal een willekeurige beweging. Maar

De onvoorspelbaarheid moet dus zo

de beweging wordt een beetje ge-

zijn dat de toeschouwers het instinctief

deeld met de beweging naar het cen-

als ‘veilig’ beschouwen. De toeschou-

trum van alle andere, het midden van

wer ziet in de werken van Van der Spek

de gemiddelde positie van alle zes bij

weliswaar iets digitaals maar door het

elkaar. Door de verplaatsing verschuift

toepassen van de algoritmes gaat men

het midden ook steeds waardoor een

zich afvragen of het wellicht tóch leeft.

heel mooie, natuurlijke beweging ont-

Wat aan dit effect bijdraagt, is dat zijn

staat. De willekeur die Robert Brown ont-

projecties niet op computerschermen

dekte in zijn test met stuifmeel in water

worden getoond, maar worden ge-

bleek voort te komen uit de botsing die

projecteerd op bijvoorbeeld een wind-

plaatsvond tussen het stuifmeel en de

scherm van een fiets of een balkondeur.

moleculen in het water. Door dezelfde

Hierdoor gaan ze op in de omgeving,

willekeur toe te passen in het algoritme

een computerscherm is namelijk toch te

voor deze twee werken implementeert

artificieel.

Van der Spek natuurlijke chaos in een door wetmatigheden geregeerde om-

Het werk van Van der Spek gaat al met

geving.

al over leven, niet zo zeer intelligent leven als wel de fundamentele perceptie

Levende blokken

van leven. De grondslag van alle vor-

Door deze werkwijze krijgen alle ab-

men van leven is ritme, voorspelbaar-

stracte vormen die Van der Spek in

heid en de anticipatie op de verschil-

zijn digitale werk gebruikt door de be-

lende ritmes die samen de kunst van het

Jochem van der Spek, Tekenmachine #1. De twee rechthoeken zijn ‘opgesloten’ in het

weging iets natuurlijks. Als basisvorm

overleven vormen.

windscherm van een kinderzitje. Door de wet van behoud van energie blijven ze -voor

n

altijd jong- over en weer springen.

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Hans Haacke, Tropfkügel, 1964, coll. Kunstpalast Düsseldorf, foto Franck Gribling

Henk Peeters, Akwarel-wand, 1965-2011, foto Franck Gribling

De natuur als materiaal van de kunstenaar Herman de Vries, begin jaren zestig van de vorige eeuw betrokken bij de beweging in de kunst die zich aandiende als Zero en Nul, toont op het ogenblik in Diepenheim puur natuur, zonder enige ingreep van zijn hand. Hoogstens bepaalt hij een kader of een titel. Helemaal in de geest van Zero kiest en isoleert hij wat al bestaat en geeft daardoor betekenis. De natuur is voor hem een concreet gegeven met individuele kenmerken. Een boom voorziet hij van het opschrift ‘I AM ‘, omdat die boom even uniek gegroeid is als een menselijk wezen. Het is onze generaliserende geest die over het bijzondere heen kijkt. Verbijzondering is bij uitstek het werk van de kunstenaar.

jecten uit de natuur neem, laat ik ze on-

stenaar ter beschikking. Uiteindelijk is

veranderd. Ik pleeg nooit een ingreep.

de hele aarde en zelfs de kosmos zijn

Ik laat niets weg, ik voeg niets toe. Als ik

materiaal. Manzoni demonstreerde dat

dat zou doen, dan neem ik iets weg van

door de aarde op een sokkel te zetten.

de originaliteit. Zero is altijd een belangrijk punt voor mij, waar ik steeds naar

Mist, motregen, sneeuw en ijs

terugkeer.’

In Nederland was het Henk Peeters die

Inderdaad was er veel aandacht voor

dankzij zijn internationale contacten en

natuurprocessen binnen Zero. De Gutai-

organisatietalent een reeks grote Zero/

groep, waarmee Yves Klein al in 1954

Nul tentoonstellingen van de grond wist

kennismaakte tijdens een bezoek aan

te krijgen, in 1962 in het Stedelijk Museum

Het isoleren en zonder verdere ingreep

Biologisch Onderzoek in Arnhem. Als

Japan, is ongetwijfeld van grote invloed

van Amsterdam, 1964 in het Haags Ge-

presenteren van de werkelijkheid om

kunstenaar paste hij het statistisch voor-

geweest. Via Yves Klein kwam Peeters

meente museum en in 1965 weer in Am-

ons heen, hetzij natuur hetzij door men-

spelbare toeval toe in zijn ‘Random Ob-

in contact met de groep, waarvan ech-

sterdam. Wat in 1966 de apotheose had

sen gemaakt, was een specialiteit van

jectivations’, structuren van elementaire

ter pas in 1965 werk te zien was op de

moeten zijn, bevrijd van de knellende

de kunstenaars die zich rond 1960 on-

deeltjes. Hij maakte daarbij gebruik van

tweede Nultentoonstelling in het Stede-

museum context, de manifestatie ‘Zero

der de naam Zero manifesteerden, een

de uit zijn biologisch vakgebied beken-

lijk Museum van Amsterdam. Motonaga

op zee’ op de Pier van Scheveningen,

begrip dat voor het eerst in Duitsland

de ‘Statistical tables for Agricultural, Bio-

toonde al in 1957 water zonder meer,

is wegens financieële problemen van

gebruikt werd door onder anderen

logical and Medical Research ‘.

opgehangen in transparante plastic

de sponsor Zwolsman in onuitgevoerde

Mack, Piene en Uecker in Düsseldorf.

Vermoedelijk was Herman de Vries,

folie, jaren voordat Henk Peeters dat in

plannen blijven steken. De vele schets-

In Nederland was de Nulgroep, voort-

lang voor de Nulgroep werd opgericht,

1965 ook deed. Het accepteren van de

voorstellen konden pas voor het eerst

gekomen uit de Informelen, met Henk

de eerste kunstenaar in Nederland die

natuur zoals die is, was in de Zen-traditie

in 1970 in de Universiteit van Amsterdam

Peeters, Armando, Schoonhoven en

zomaar de natuur haar gang liet gaan.

van Japan een in de traditie verankerde

door mij getoond worden.

Jan Henderikse, daar een onderdeel

In 1957 nam hij deel aan de door Sand-

vanzelfsprekendheid.

Ook voor het Stedelijk Museum waren al

van. Het was een internationale avant-

berg georganiseerde tentoonstelling

In Europa trokken vooral de Duitse Ze-

eerder vele van de grootschalige plan-

garde met vertakkingen in heel Europa,

‘Natuur en Kunst. Met en zonder han-

rokunstenaars, maar ook Yves Klein,

nen technisch onuitvoerbaar. In een

maar ook in Japan, die brak met afbeel-

den gemaakt.’ Inderdaad speelde de

verregaande utopische consequenties

gesprek met Marinus Boezem in 1970

den en verbeelden. In plaats daarvan

hand van de kunstenaar geen rol in het

uit de van oorsprong meditatieve bena-

herinnerde Henk Peeters zich dat hij het

wilden zij natuurlijke verschijnselen als

tot stand komen van zijn collages van

dering van de natuur. In een legendari-

museum in 1962 had willen vullen met

licht, beweging,vuur, aarde en water

door weer en wind aangetaste pa-

sche autotocht op weg naar de toon-

mist, motregen, sneeuw en ijs, wat Sand-

zo ongekunsteld mogelijk presenteren,

pierresten. Op de tentoonstelling kon

aangevende tentoonstelling ‘VISION IN

berg toch een beetje te riskant vond

met gebruikmaking van de nieuwste

Nederland ook kennismaken met een

MOTION’, die in maart 1959 in het Hessen-

voor de andere kunstwerken in zijn mu-

technische en wetenschappelijke in-

verzameling Japanse naturalia, voor-

huis in Antwerpen plaatsvond, discus-

seum. Ook in ‘Zero op Zee’ was het de

zichten.

beelden van het Wabi Sabi principe,

sieerden de Duitsers Mack en Piene met

bedoeling grandioos en technisch vaak

voortbrengselen van de natuur, die van

Yves Klein over ‘continue veranderen-

veeleisend uit te pakken. Soms waren

Kunst, met en zonder handen gemaakt

zichzelf genoeg zijn als essentie van

de, temperatuur regulerende plastie-

de voorstellen echter van een geniale

Herman de Vries was aanvankelijk sa-

het bestaan en die naar niets verwijzen.

ken van lucht, water en ijs in de openba-

eenvoud, zoals de ‘Meeuwensculptuur’

men met Henk Peeters mederedacteur

Dat is nu precies waar Herman de Vries

re ruimte.’ Ook droomden zij van door

van Hans Haacke, een wolk vogels aan-

van het tijdschrift nul = 0 en deelnemer

naar op zoek was en waar hij zijn hele

het landschap zelf voortgebrachte me-

getrokken door het strooien van voed-

aan de eerste grote door Peeters geor-

leven mee bezig is gebleven. Het werd

gasculpturen op de Noordpool, alleen

sel. Haacke, later bekend geworden

ganiseerde Nul tentoonstelling van 1962

ook het uitgangspunt van veel Zerokun-

vanuit de lucht te bezichtigen.

met zijn maatschappijkritische sociolo-

in het Stedelijk Museum Amsterdam. Hij

stenaars. Herman de Vries verklaarde

De derde Duitse Zeropublicatie van juli

gische projecten, was in de Zero peri-

was bioloog en werkte bij de Planten-

onlangs nog in een vraaggesprek met

1961 stond geheel in het teken van de

ode bij uitstek een kunstenaar die zich

ziektekundige Dienst in Wageningen

Tijs Visser, directeur van de Zero Foun-

relatie Natuur Mens Techniek. Alle ele-

bezighield met het zichtbaar maken

en later bij het Instituut voor Toegepast

dation in Düsseldorf: ‘Ook nu als ik ob-

menten van de natuur stonden de kun-

van natuurprocessen, zoals conden-

6

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Michio Yoshihara, (Gutai) Sakuhin, 1961-2011, foto Franck Gribling

Sadomaso Motonaga ( Gutai), Water-werk, 1965, foto Franck Gribling

Franck Gribling satie van water of luchtstromen. Op de

doen. De functie van de kunstenaar als

nul=0 in Stedelijk Museum Schiedam

Nultentoonstelling van 1962 behoorden

regisseur van de ervaring van de wer-

Als uiterste consequentie van de Zero-opvatting was de kun-

zijn objecten tot de opvallendste voor-

kelijkheid bleef onaangetast. Mensen

stenaar als maker overbodig geworden. Het was zeker niet

beelden van een nieuwe benadering

betrekken in tot dan toe ongekende er-

de bedoeling om esthetische kunst te maken. Voor Henk Pee-

van de natuur.

varingen, dat was het utopische doel.

ters was het resultaat de ontdekking van een wereld waar je

In een museumtentoonstelling waar de

niets meer aan hoefde te doen.

Ongekende ervaringen

esthetische ervaring de overhand krijgt,

Inmiddels is Zero in plaats van onderzoeksresultaat muse-

In plaats van de natuur als voorbeeld

blijft daar niet zoveel van over. Onmis-

umkunst geworden, voer voor kunsthistorici. Na een grote

te nemen en af te beelden volgens het

baar is de ter gelegenheid van de ten-

retrospectieve enkele jaren geleden in het Kunst Palast in

oude adagium Natura Artis Magistra,

toonstelling in Schiedam door de NAi

Düsseldorf, brengt het Stedelijk Museum Schiedam nu ‘nul =

slaagden de Zerokunstenaars er inder-

uitgegeven, goed gedocumenteerde

0, de Nederlandse Nulgroep in een internationale context.’

daad in een veel directere band met

publicatie die de verbanden en bedoe-

Er is een poging gedaan zoveel mogelijk werken bijeen te

de natuur te creëren. Zij ontdekten de

lingen beschrijft van een beweging die

brengen die ook op de oorspronkelijke Nultentoonstellin-

mogelijkheid om de werkelijkheid voor

een kunst nastreefden die geen Kunst

gen te zien waren. Voor een deel zijn het reconstructies van

zich zelf te laten spreken. Dat maakte

meer wilde zijn, maar een feit.

installaties, die zolang de materialen maar beschikbaar

overigens de kunstenaar allerminst

Ook de zojuist uitgekomen monografie

blijven, zonder bezwaar opnieuw uitgevoerd kunnen wor-

overbodig, want uiteindelijk blijft het

over Henk Peeters, geschreven door de

den. De hand van de kunstenaar is immers niet nodig. In

de kunstenaar die de gegeven werke-

kunsthistocus Marga van Mechelen en

de eerder in Arti door mij samengestelde Zerotentoonstel-

lijkheid op zijn eigen manier kiest en

Janneke Jobse, getiteld ‘Echt Peeters,

ling, waar de autobanden van Armando,de bierkistjes van

vervolgens intensief doet ervaren aan

Realist en Avant-gardist.’ Is een bijdrage

Jan Henderikse en de kartonstapeling van Schoonhoven te

anderen. Zero was een poging om de

aan het inzicht in opvattingen, die nog

zien waren, werd dat al gedemonstreerd. Ook in het geval

gemaaktheid van de kunst te niet te

steeds actueel zijn.

van de Gutai Groep zijn we afhankelijk van reconstructies

n

op basis van oud foto en film materiaal. Het resultaat is er echter niet minder om. Veel is nog steeds verbazingwekkend. Ook voor sommige van de onuitgevoerde ‘Zero op Zee’ projecten, zou het mogelijk moeten zijn om die alsnog te realiseren. Ook zonder dat geeft de tentoonstelling een goed beeld van de bedoelingen van Zero = Nul en een mogelijkheid om je aan de hand van de schetsen voor te stellen hoe ‘Zero op Zee’ er uit had kunnen zien. ‘Nul = 0. Nederlandse avantgarde in een internationale context.’ 1961-66 in het Stedelijk Museum Schiedam duurt tot 22 januari 2012.

n

Herman de Vries, I AM, 2011, (omslag catalogus Diepenveen)

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Maarten Schepers, House of Eggs, hout/eieren/lamp/verf 240x480x340h cm, 2008

Van twee één maken

Kees Koomen

over het werk van Maarten Schepers Het werk van de Haagse kunstenaar Maarten Schepers doet in eerste instantie aan als een worsteling van de menselijke natuur met structuren waarbinnen hij zijn plaats moet vinden. Of het nu de beelden zijn die Schepers als beeldhouwer heeft gemaakt, of de sociale activiteiten waarvan hij deel uitmaakt: de kunstenaar probeert beide gegevens te verbinden. Kenmerkend is het project NICO uit 1998: tijdens een beeldenroute die hij met zijn werk voor de toenmalige Artoteek op diverse locaties organiseerde, leidde hij kunstliefhebbers rond. Tijdens die rondleiding kwam hij in contact met Simon Kamper van de stichting Behoud Cultureel Erfgoed. In gesprekken bleek dat deze stichting huisjes in en rond het Florahofje ter beschikking wilde stellen voor een kunstproject. Samen met Hans Ensink op Kemna organiseerde hij het project, waarvoor Schepers een aantal Haagse kunstenaars uitnodigde, en Ensink op Kemna kunstenaars uit Enschede en omgeving vroeg deel te nemen aan het project. Het resultaat was een verrassende tentoonstelling, waarin over de organisch gegroeide stadsstructuur van het hofje een sociaal netwerk van kunstenaarsverbanden werd gelegd. Het werk van Schepers was daarin een in purrschuim gebed messing straatje waarmee door een steegje een verbinding werd gelegd tussen het Florahofje en een werk van Urs Pfannenmüller.

draagt ligt een gebogen wasstructuur.

ken manipuleerde hij het buitenlicht dat

Deze doet denken aan een gebogen

door een tweetal ramen naar binnen

blad, maar ook aan hersenen. Hier ko-

stroomde en maakte daar een visuele

men organische en ontworpen structu-

structuur van die de ruimte beïnvloed-

ren dicht bij elkaar en lijken zij elkaar

de. Na een aantal tentoonstellingen

zelfs te spiegelen.

werkte de kunstenaar in 2008 op uitnodiging van HEDEN een tijd in Yogya-

Maarten Schepers als organisator

karta. Hier vond hij een spanningsveld

Na het project Nico wierp Schepers

dat ook in zijn werk aanwezig is: de

zich op als de initiator van de Haagse

razendsnelle economische ontwikke-

broedplaats DCR. Mede door zijn so-

lingen in Azië met alle architectonische

ciale vaardigheden en sensitiviteit

gevolgen stonden in schril contrast met

voor ambtelijke gevoeligheden die hij

de traditionele Indonesische cultuur.

toonde in zijn contacten met STROOM,

De kunstenaar maakte een aantal

met de gemeente Den Haag en met de

werken waarvan de installatie ‘House

deelnemende kunstenaars, is de broed-

of Eggs’ het duidelijkst het Indonesisch

plaats een vlaggenschip van het ge-

dilemma weergaf. Het is een huis met

meentelijk beleid geworden. Schepers

een strakke eenvoudige vorm waarbin-

zag de activiteiten voor de broedplaats

nen de muren zwartgeblakerd zijn en

als integraal deel van zijn kunstenaar-

de vloer bezaaid is met rauwe eieren.

schap, en een aantal elementen uit zijn

Het licht bestaat uit een kaal peertje dat

In dit project ziet men een aantal ken-

structuren of gestileerde plattegronden

beeldende werk komen hierin ook sa-

vaal licht in het huis laat schijnen. Met

merken van Schepers’ werk samenko-

speelt Schepers met het spanningsveld

men: het combineren van chaos (kun-

licht maakte Schepers meer werken in

men: een actieve preoccupatie met so-

tussen organische groei en utilitaire ont-

stenaars) met een structuur die door de

Indonesië, hij vond het opvallend dat

ciale verbanden, verbindingen maken,

wikkeling. Hij doet dat ook in zijn mate-

gemeente en door de brandweer wor-

het karige licht in de stad in tegenspraak

wonen, leven en woon- en bouwstructu-

riaalgebruik: de nerfstructuren worden

den opgelegd, het ontwikkelen van een

lijkt met de metropolitaine ontwikkeling.

ren. In zijn beelden uit de jaren negentig

in was uitgevoerd, schema’s in staal. Bij-

sociaal en creatief organisme dat func-

‘House of Eggs’ krijgt daarna in het EX-

komen al huizen, tafels, stoelen en bed-

voorbeeld: op een in staal uitgevoerd

tioneert door interactie met zichzelf en

MÊKH project ‘Takes Five’ een Europese

den voor. In combinatie met bladnerf-

deel van een plattegrond dat een tafel

de omgeving en dat facilitair bezig is.

pendant: een huis op een sokkel met

Dat laatste wordt belangrijk in het col-

daarin een petroleumlamp, erachter

lectief EX-MÊKH dat in de DCR door

een dennenboom en eronder, visueel

Maarten Schepers en drie andere kun-

gescheiden van elkaar, diverse artefac-

stenaars wordt gestart. In dit collectief

ten waarmee de mens primaire functies

wordt nagedacht over exposeren, de

vervult. Het is de analyse van een huis,

context waarin geëxposeerd wordt en

als vaak in meerdere betekenissen, dat

over hoe de attitude van de deelne-

in tegenstelling tot het Indonesische huis

mers en hun werk elkaar kunnen beïn-

gecompliceerd oogt.

vloeden. EX MÊKH is voor de kunstenaar

Dat huizen de kunstenaar bezig blijven

een enorme katalysator waardoor het

houden, blijkt in Hongarije, waar hij in

werk in een stroomversnelling raakt.

de zomer van 2011 een werkperiode

Schepers ontwerpt voor een tentoon-

doorbrengt. Hier is het huis blauw en

stelling in W139-Basement een expositie-

gedeformeerd, net zo verscheurd als

eiland dat een modernistische sculp-

de sociale ontwikkelingen in het dorp

tuur is en tegelijkertijd een galerie voor

waar Schepers verbleef. Door migratie

de andere leden van het collectief dat

dreigt het dorp leeg te lopen, en uit de

los staat van de veelheid van andere

stad komen mensen die een tweede

deelnemers, één geheel en tegelijker-

huis willen omdat de pastorale omge-

tijd een structuur van werken van EX

ving hen aantrekt. Juist die tegenstrij-

MÊKH leden.

dige waardering doet het blauwe huis naadloos in de enigszins vervallen om-

Maarten Schepers Z.T. (Pécsbagota), hout/verf, 300x100x240h cm, 2011

8

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

zwart geblakerde muren

geving in Pècsbagota passen waarmee

Voor het CBK in Apeldoorn ontwierp

de kunstenaar twee tegenstrijdigheden

Schepers lichtkanonnen. Met deze wer-

heeft verenigd.

n

Arie van den Berg

Een ongelikte beer Het volksgeloof wil dat ontijdig geboren beertjes fatsoen krijgen doordat de moederbeer ze dag en nacht in vorm likt. Ongelikt is immers onbeschaafd. Maar wat is beschaving voor beren? ‘Ik zag twee beren broodjes smeren,’ zongen we als kleuter, maar helaas: beren eten niet met mes en vork. De Romeinen mochten dat in de eerste eeuw na Christus zelf in het Colosseum ervaren. Bij de terechtstelling van de rover Laureolus bijvoorbeeld. Diens executie kreeg eeuwigheidswaarde in een gedicht van Martialis. Dat beschrijft hoe de aan het kruis gespijkerde misdadiger prooi werd van een hongerige Schotse beer. De maaltijd begon bij Laureolus’ buik, en de voortzetting was uiteraard ruïneus. ‘Zijn lichaam werd een bloedende hoop flarden: levend ja, maar mens niet meer.’ Gruwelijk, maar laten we eerlijk blijven. In onze kieskeurige beschaving waren beren vaker slachtoffer dan mensen. Vervloekt zij de uitvinder van de gloeiende kachelplaat. Menig beer leerde daarop dansen. En dat was zachtaardig in vergelijking met andere kermisgebruiken. In 1833 en 1834 daagden de Russische spullenbazen Bardin en Vilgel de eigenaren van Moskouse vechthonden uit tot de strijd met vastgebonden beren of stieren. Even zo vrolijk lieten ze hun beren tegen elkander of met stieren vechten. Op leven en dood, en tegen betaling natuurlijk, want dit was kostelijk vermaak.

zijn achterpoten, aannam met beide voorpoten, naar zijn harige muil bracht en naar binnen goot, terwijl hij zijn kop ver achterover hield, waarna hij zijn lippen aflikte en zijn genoegen te kennen gaf middels een zacht, met vreemde zuchten gelardeerd gegrom.’ Garsjin beschrijft de executie van de kolossale beer van Ivan, een bejaarde zigeuner. Het dier was blind aan één oog en heel oud. Zijn tanden waren geel, en zijn dunne vacht had een rosse tint. Na enig dralen drukte Ivan zijn geweer tegen de borst en richtte hij zich tot de beer: ‘Ik ga je doodmaken, Potap. God geve dat mijn hand niet trilt en dat de kogel je recht in je hart treft. Ik wil je geen pijn doen, want dat heb je niet verdiend, ouwe beer van me, goeie vriend van me.’Uiteindelijk redt Ivan het niet zelf.

In Engeland en andere West-Europese

stadsrand overspoeld werd door zi-

Zijn kleinzoon schiet de beer in een oor,

landen was men intussen in de weer

geuners en hun dansberen. Meer dan

en dat is het einde. En zo gaat het kort-

om berengevechten en soortgelijke

honderd beren stonden en lagen op de

weg met de meeste van het honderd-

‘bloedsport’ uit de wereld te krijgen.

stadsweide, zowel jonge, nog onvol-

tal beren. Op één jonge donkerbruine

Weliswaar was het succes van dit stre-

groeide exemplaren alsook heel grote

na. Die gaat er krankzinnig van angst

ven naar dierenbescherming voorals-

en oude dieren, met vale, dunne plek-

vandoor, met een brok ketting nog om

nog miniem, maar men was doende.

ken in hun vacht. ‘De berentemmers was

zijn nek. Hij ontsnapt en verbergt zich

Ook op regeringsniveau. Vanaf 1823

vijf jaar belastingvoordeel in het voor-

in de doolhof van boksdoorn bij een

werden er Engelse wetten uitgevaar-

uitzicht gesteld toen de wet passeerde

watermolen. ‘Hij werd pas laat in de

digd tegen publieke gevechten van

die een eind aan hun beroep maakte,

avond gedood,’ schrijft Garsjin, ‘nadat

honden met beren, stieren, dassen, rat-

en nu was deze termijn verstreken (al-

men hem uit zijn schuilplaats had we-

ten en apen. En ook hanengevechten

dus Garsjin in de vertaling van Hans

ten te verjagen door het struikgewas in

werden strafbaar verklaard. In Rusland

Boland). De zigeuners dienden zich te

brand te steken. Iedereen die over een

was men voorlopig niet aan dierenbe-

melden op de daartoe aangewezen

geweer beschikte achtte het zijn plicht

scherming toe. Zelfs paarden werden in

verzamelpunten, om hun eigen kostwin-

een kogel in het stervende dier te ja-

de strijd gebracht, waarna honden de

ners af te maken. Voor de laatste maal

gen, en toen zijn huid werd afgestroopt

vertrapte beer mochten afmaken. Pas in

deden ze hun ronde langs de dorpen,

deugde die nergens meer voor.’ Kan het

1866 kreeg de dierenbescherming in het

met de bekende geit en trommelaar

dan nog verbazen dat jonge beren hun

tsarenrijk effectieve proporties. In het

die de beren steevast begeleidden.

eigen droombeeld voor boven de nest-

spoor van de wetsbepalingen tegen

(…) Voor het laatst vertoonden de be-

plek hebben? De beer is daarop spul-

dierengevechten werd ook de beren-

ren hun artistieke kunsten: ze dansten,

lenbaas, en de mens moet dansen.

dans op kermissen en dorpspleinen aan

worstelden, beeldden jongetjes uit die

banden gelegd. De schrijver Vsevolod

erwten jatten, en hoe een jonge deerne

* Vsevolod Garsjin, De beren en andere

Garsjin verhaalt in ‘De beren’ hoe het

loopt en een oud wijf, en ze werden

verhalen. Vertaald door Hans Boland.

steppestadje Belsk in september 1875 in

voor het laatst beloond met een glaasje

Athenaeum-Polak & Van Gennep, Am-

een jaarmarktsfeer belandde toen de

wodka, dat de beer, zich oprichtend op

sterdam 2011. n

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

n

9

Marianne Vollmer

Gesprek met Lizan Freijsen Ik hang toch aan de materie, het moet voor mij nog steeds tastbaar zijn Er is een periode geweest dat iedere vlek belangrijk was, dat ik naar alle uithoeken van het land reisde om ze te fotograferen. Nu zie ik direct of ik er iets aan heb. Als een vlek vorm heeft is hij van belang. In het begin werkte ik met samengestelde vochtvlekken maar na verloop van tijd werd het steeds meer een enkele vlek die interessant genoeg was om monumentaal te worden. Het werd een monumentale uitspraak. Er hoefde ook niet meer overal in de ruimte iets terug te komen. Het werd subtieler, een klein spoor, hele kleine vlekjes, spinrag. Die zaten dan wel op een cruciale plek. niet op ooghoogte frontaal aan de muur maar juist op een plaats waar je het niet verwacht. Op de plekken die ik kies wil niemand hangen. Niemand wil in de hoek, aan de drempel of bij de plint. Ik ben in die zin het minst bedreigend maar als daar iets zit dan is de rest van de muur ook bezet, een vlek dwingt veel ruimte af. De leegte wordt geaccentueerd. Het zijn ook gaten naar buiten, dat je de buitenwereld binnen haalt. We denken het allemaal veilig te kunnen houden en ik vind het een spannende gedachte dat je eigenlijk nooit helemaal veilig bent. Een echte lekkage is dramatisch. Je wordt zo aangetast in alles. Je huis is je tweede huid. Het is niet romantisch bedoeld, die lekkagevlekken. Ik verheerlijk het niet, integendeel, maar de sporen die de tijd achterlaat en de manier waarop de natuur tekent - zo zie ik dat - dat is ongeëvenaard.

brengen dat het zwembad moest blijven. Het wordt nu gerenoveerd. Door de fotografische techniek lijkt het echt en dat heb ik nodig omdat ik werk met trompe-l’oeil. Ik maak foto’s van de vlekken en daar haal ik een plek uit die ik denk te gebruiken. Dat doe ik met de computer. Print ze heel groot uit op papier (alles is opgebouwd uit vellen van honderd tien cm. De maat van een werk pas ik aan de ruimte waar het komt. Het papier dat ik gebruik gedraagt zich zo dat het net niet scheurt en zich goed voegt op de muur. Het moet ook duurzaam zijn, je moet het ook weer netjes van de muur kunnen halen. Ik werk aan zo’n vlek tot op de millimeter nauwkeurig met een raar soort perfectionisme. De kleur kan ik wat meer verzadigt maken. Er was een periode dat ik dat overdreef. Vlekken konden in oorsprong

Trompe-l’oeil

even moeten omschakelen of dat nou

valer zijn of zachter van kleur maar je

Twee jaar geleden heb ik in de Waag

kunst is. Zo heb ik bijvoorbeeld een pro-

kwam ook wel eens ergens en dan zat

in Amsterdam alle plekken laten zien

ject gedaan in een zwembad dat bijna

er een enorm ding waar je niets aan

waar ik mijn vlekken vandaan haal. Van

opgeheven werd. Er was veel achter-

hoefde te doen.

die vieze plekken waarvan je denkt wat

stallig onderhoud en het zou onveilig

moet ik daar nou mee. En op het laatst

zijn. Mensen die zich hard hadden ge-

Archief

liet ik dan zien hoe ik de vlekken daar-

maakt om het open te houden waren

Ik ga uit van een realiteit maar ik zoek

uit haal en in witte ruimtes terugbreng.

boos. Ik had in hun ogen met mijn instal-

de realiteit daar achter waar ik geen

Dan hoorde je door het publiek een

latie het verval benadrukt terwijl ik juist

grip op heb en die ik ook niet kan bena-

‘aaahaaaa’ gaan, dat bedoelt ze. Mijn

dacht, door alle media-aandacht die

deren. Ik krijg er contact mee doordat

werk roept wel vragen op - dat mensen

er kwam, voor het voetlicht te kunnen

ik mijn wereld orden via de associaties die ik er bij krijg. Automatisch geef ik ie-

Mediamatic, Amsterdam, foto Hugo Keizer

dere vlek een naam van iets waar het me op dat moment aan doet denken en laat daarmee zien hoe ik kijk. Het is een wereld op zich aan het worden. Ik heb al mijn foto’s van de afgelopen acht jaar in mijn computer bekeken waarin ook schimmels en vlekken zitten die ik in het huidige werk niet kan gebruiken, maar die wel bestaansrecht hebben en ben ze allemaal gaan ordenen. Dat is een archief geworden dat ik net in 38CC in Delft heb gepresenteerd. Het is mooi om te merken dat het aan betekenis wint, omdat ik het die betekenis geef. Ik heb het fenomeen vlek in

‘Les Oranges/ Oranjes’. Getuft, wollen vloerkleden, 2011. i.s.m. het Textielmuseum Tilburg. Afmetingen divers, van 220-220 tot 100 cm

‘Hoekvlek’ in de Kunstvereniging Diepenheim 2009. Behang op de muur. Afmeting 350-300 m

‘Koninginnekleed’ Getuft, wollen vloerkleed. 2009 ism Textielmuseum Tilburg. Afmeting 220-220 cm

10

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

kaart gebracht en heb er ook een boek-

moment meer dan ik met schilderen zou

is maar kan kijken zonder oordeel. Ook

mensen zoeken naar een manier om

je over gemaakt: ‘Starting a universe’.

kunnen bereiken. Als ik kijk hoe de kle-

al zou het kapot vallen, ook als scherf

‘slow’ met de dingen om te gaan, om

Het archief blijft zich uitbreiden. Van lek-

den zich ontwikkelen of hoe de presen-

verliest het zijn waarde niet. Het accen-

andere antwoorden te formuleren. Het

kagevlekken is het gegaan naar mos-

tatie in Delft was dan is dat schilderach-

tueert het falen maar omdat het in het

ambacht komt terug, Ook het niet-ma-

sen, algen, vlekken onder een brug die

tig maar mijn reikwijdte is veel groter.

werk zit kan dat. Dat is voor mij een ver-

ken, het niet-produceren en enkel met

ademing.

ideeën bouwen. Dat zijn allemaal van

de wind heeft gemaakt, zwarte vlekken van fijnstof en ook kortstondige vlekken

Verval

Er heeft zich een wereld voor mij ge-

die tegenbewegingen en opeens merk

die ik fotografeer voor ze opdrogen,

Eerst keek ik alleen naar vlekken in de

opend waarin ik steeds meer mogelijk-

ik dat ik dan toch aan de materie hang.

allerlei vlekken waar ik nog geen cate-

architectuur. Daar kwamen naar ver-

heden zie. Stap voor stap ontvouwt het

Het moet voor mij nog steeds tastbaar

gorie voor heb zoals barsten of stof on-

loop van tijd allerlei vormen van verval

zich. Als ik de balans opmaak zie ik dat

zijn, maar ik sluit niet uit dat over een tijd

der een trap. Het is de vlek voorbij maar

bij. Die schimmels, dat zwarte, die pit-

ik nu al weer vijftien jaar werk met de

ook voor mij een idee voldoende blijkt

wat er verder aan het ontstaan is is nog

jes wat je een beetje haar op je tanden

computer. Het is de ‘tool’ waar alles mee

te zijn.

redelijk nieuw. Je hebt bij de Waag het

geeft als je het ziet, kunnen zich ook

gemaakt wordt; de container van alles.

Fablab en daar wil ik gaan onderzoe-

heel goed lenen voor een installatie.

Ik vind het een te gekke tijd waarin we

Lizan Freijsen (1960 Zwijndrecht) woont

ken of ik driedimensionaal kan printen,

Die verschijningsvormen ben ik gaan-

leven. Van het web kan ik alle informa-

en werkt in Rotterdam, exposeert in bin-

hoe ik daar verder mee kan komen.

deweg gaan ontdekken. Bij Mediama-

tie halen die ik wil. Ook de tegenbewe-

nen en buitenland en geeft les aan de

tic is nu een tentoonstelling te zien over

ging vind ik interessant. Heel veel jonge

Willem de Kooning Academie.

Toegepaste kunst

schimmels. Daar heb ik een werk voor

Tijdelijke projecten hebben het nadeel

gemaakt van schaaltjes die ik had ge-

dat het na een maand van de muur

fotografeerd bij het Bureau voor Schim-

moet en er niets meer is. Daarom wilde

melculturen in Utrecht. Voor mij was dat

ik ook een duurzame lijn ontwikkelen

een enorme schat. Op een grote wand

zoals met de kosmoskleden die ik o.a. in

toon ik in totaal zes en dertig cirkels. Je

Kunstvereniging Diepenheim heb laten

zou het kunnen zien als het kijken naar

zien. Ze zijn van wol, die worden ouder

het kleine en naar het grote. In Huis Mar-

dan ik. Die duurzame lijn trekt me naar

seille zag ik foto’s van het heelal die

een heel andere hoek. Het gaat steeds

met een telescoop waren gemaakt. De

meer over het interieur, haal dingen van

mooiste vlekken. Wat me fascineert is

buiten zoals de korstmoskleden het huis

dat je in het kleine soms ook de mooi-

in. Die relatie tussen binnen en buiten

ste kosmosbeelden kunt zien. Je kunt ze

staat centraal. Ik heb ook een serie ta-

bijna naast elkaar leggen. Om de hoek

felkleden, theedoeken behang etc. ge-

van mijn werk heeft de Franse Kunste-

maakt. Nee, nee ik wil juist heel graag

naar Michel Blazy een wand laten be-

in die wereld van de toegepaste kunst.

dekken met tomatenpuree. ( Zie pagina

Vind het spel leuk. Bij een tentoonstelling

24) In het rood ontstaat in de loop van

in het textielmuseum waar mijn kleden

de tijd het blauw van schimmels. Het

ook te zien waren zag je dat ik daar als

blijft vier maanden goed. Er wordt in

autonome kunstenaar in zat, dat ze ook

deze ruimte gedineerd met ‘over de da-

een autonome kwaliteit hebben. Het is

tum’ maaltijden.

n

n

‘NAT’ (2008) Installatie in Villa Zebra, kindermuseum Rotterdam

niet iets voor een heel groot publiek en tegelijkertijd is het zo laagdrempelig

Falen

dat iedereen zich ertoe kan verhouden.

Vier jaar geleden heb ik bij het Kera-

Het genereert contact, gesprekken, dis-

misch Werkcentrum in Den Bosch de

cussie. Als er een idee achter zit met een

poging ondernomen om zelf vlekken te

meerwaarde waardoor je net weer

maken. Dat ging helemaal mis. Ik was

anders gaat kijken maakt het mij niet uit

er niet blij mee en heb het in dozen ge-

of het in de kunst, de design of welke

daan en weggezet. Maar werkende

wereld dan ook functioneert. Ikzelf

aan de tentoonstelling in Delft haalde

voed mij doordat het altijd een vorm

ik ze weer te voorschijn. Dacht het is een

van onderzoek blijft houden om het op

familie, het is een familieportret. Al die

verschillende niveaus te laten draaien.

stukken keramiek bij elkaar maakt dat

Niet alleen te produceren.

het een soort wordt zoals je ook in de

Ik ben van huis uit schilder maar daar

plantenwereld ziet, of je het nu mooi

wil ik helemaal niets meer mee. Ik heb

vindt of lelijk. Daarmee is het voor mij

hier mijn handen vol aan, vind het ene

geslaagd. Het heeft mijn blik verruimd

na het andere en het zegt me op het

dat ik niet naar iets kijk omdat het mooi

‘Hoekvlek’ in de Kunstvereniging Diepenheim 2009

‘Grijs groene plakkaten’ (2007) Tijdelijke installatie in de kantine van Het Veem, Katendrecht, Rotterdam

Oostelijk Zwembad Kralingen

‘De Zee op het plafond’ (2007) Project in het Oostelijk Zwembad Kralingen, Rotterdam. Behang op de muur

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Erik Odijk: De sublieme natuur 12

Wij mensen hebben al een tijdje een gast op bezoek die wij Natuur noemen. Hij

natuur verheerlijkten en romantiseerden, ja zelfs de prachtige Tsunamihoutsnede

mag ons zo lang bezoeken als hij wil en we aaien hem als een jong poesje, tot

van Hokusai uit 1830 blijft een schouderklopje van de mens op de natuur.

dat we er genoeg van hebben. Dan zetten we de Natuur in een vuilniszak bij de

Erik Odijk laat ons op een andere manier naar de natuur kijken. Ruw en onbe-

deur. Vroeger had je landschapschilders, zoals van Gogh en Hokusai die de

schaafd. Op heel grote formaten van soms wel tien bij vijf meter geeft hij de natuur

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Erik Odijk, Bomba, houtskool op papier, 196 x 366 cm, 2010

zijn kracht terug. Zijn werk toont een natuur die met minachting en zonder respect

delijk zullen verliezen. Het werk van Erik Odijk roept heel hard: ‘De Natuur is er

naar ons kijkt. Het is niet God maar de Natuur die ons in deze tekeningen aankijkt.

niet voor ons, wij zijn er voor de natuur.’ Wij mogen ernaar kijken en ons erover

Erik Odijk geeft de natuur geen schouderklopje. Geen romantiek, nee hij geeft ons

verwonderen.

een stomp tussen de ogen en schudt ons wakker. Hij laat zien dat wij mensen uitein-

Fredie Beckmans

n

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Tobias Rehberger, Tsutsumu. foto James Roman Mensing/Artdoc.de

Ine Dammers

Het landschap en de weg

Kunst en natuur komen tot elkaar Interview met Kie Ellens In de zeventiende en de achttiende eeuw waren het koningen en hertogen die op hun landgoederen lusthoven lieten aanleggen. In de twintigste eeuw kochten rijke magnaten terreinen om er parken aan te leggen en hun kunstverzameling een plaats te geven en tegenwoordig is het de overheid die voor de steeds maar groeiende stedelijke bevolking landschapsparken aanlegt. Of soms is het een stichting. Groot Vijversburg, nabij Leeuwarden, is een honderddertig jaar oud romantisch landschapspark in Engelse stijl. Vijftien hectare groot met een classicistische villa. Sinds 1997 worden er om de twee jaar beeldententoonstellingen georganiseerd. In 2008 vond de zesde tentoonstelling plaats; deelnemers waren onder anderen Tom Claassen en Koen Vanmechelen. Vanwege het groeiend aantal bezoekers heeft men besloten het park uit te breiden. Door het vrijkomen van aanpalende gronden uit erfpacht kan het park in oppervlak verdubbeld worden. Kie Ellens is gevraagd het programma van eisen te schrijven, zowel voor het nieuwe landschap en het nieuwe bezoekerscentrum als voor de inbreng van een beeldend kunstenaar. Ellens, opgeleid als kunstenaar, is directeur van het Wall House in Groningen en onafhankelijk curator.

14

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Hoe raak je als kunstenaar bij zo’n

uit de cultuur zet hij naast wat wij als na-

grootschalig project betrokken?

tuur ervaren. In eerdere landschappe-

‘Ik heb veel opdrachten in de openbare

lijke projecten bouwde hij bijvoorbeeld

ruimte begeleid. Van 2001-2005 was ik

boomhutten van plexiglas of kwam je

adviseur van de Rijksbouwmeester.

opeens een leesplek met gevulde boe-

Eerst bij Jo Coenen, daarna bij Mels

kenkasten tegen. Die absurde elemen-

Crouwel. Met de opgedane ervaring

ten sluiten goed aan bij de follies, zo-

werd ik door de provincie Friesland

als de kluizenaarshut in het oude deel

gevraagd mee te denken over de be-

van het park. Bij Rehberger is de natuur

oordelingscriteria voor het ontwerp

geen slachtoffer van of redmiddel voor

van een nieuwe snelweg die door een

de mens, natuur en cultuur vormen in

kwetsbaar coulissenlandschap loopt.

zijn optiek een onlosmakelijk geheel

Het lijkt merkwaardig dat ik hier als

en worden voortdurend op elkaar be-

kunstenaar voor gevraagd ben, maar

trokken. Hij maakt beelden die je net

een kunstenaar denkt anders dan een

zo goed naar de natuur laten kijken als

vormgever of landschapsarchitect. Ik

naar zichzelf. Op de Wereldtentoon-

houd mij natuurlijk niet met de kwaliteit

stelling Hannover 2000 plaatste hij een

van het asfalt bezig, maar wel met vra-

Japans landschapje met een bankje

gen over de inpassing in het landschap,

en zorgde een zomer lang voor verse

de accentuering van het coulisseland-

sneeuw, daarbij geholpen door koel-

schap, het patroon van de sloten en de

elementen onder de grond. Voor het

verlichting van de weg, kortom met de

bezoekerscentrum zal Rehberger een

identiteit van het totaal. Als er een weg

interieur maken dat zowel een teaser

moet komen, denkt men meestal: wat

is voor het nieuwe deel als een functio-

voor gevolgen heeft dat voor het land-

neel ontwerp. Hij stelt: ‘Natuur zou niet

schap. Ik draai de vraag om: wat voor

het probleem moeten zijn, architectuur

gevolgen heeft het landschap voor de

zou niet het probleem moeten zijn. Het

een ontwerp van de architecten Diller

gaat een bijzondere verbinding met de

weg?’

probleem is onze beperking om moge-

en Scofidio, en Oudolf verzorgde de

omgeving aan: het laat de reflectie van

lijkheden te zien. Alles gebeurt met een

beplanting. Een spectaculaire, nieuwe

het park zien, binnenin zie je alleen het

reden.’

aanwinst voor New York.’

interieur. Voor Vijversburg heb ik het in

kreeg?

Wat vind je zo bijzonder aan deze

Gaat ook de architectuur een bijzon-

hoe krijg je een paviljoen dat juist de

‘Het bestuur vroeg me een programma

opdracht? En kun je iets over het

dere verbinding met de natuur aan?

kwaliteiten van het park laat zien? He-

van eisen op te stellen voor het nieuwe

deel voor de landschapsarchitect

‘Ja, van de architect wordt een uitspraak

laas is de selectieprocedure voor het

deel. Zij dachten aan een beeldenpark

zeggen?

over de relatie met de natuur verwacht.

paviljoen nog niet afgerond, dus veel

met tijdelijke tentoonstellingen. Omdat

‘Dat de kunst in deze complexe op-

Er moet een gebouw komen dat je er-

kan ik er nog niet over zeggen. Het opti-

het maar een klein deel van de tijd als

dracht verbinding maakt met alle an-

vaart als een onderdeel van het park.

maal samengaan van de drie delen zal

zodanig gebruikt wordt stelde ik toen

dere onderdelen van het project.

In een park in Tilburg staat een gebouw

deze opdracht boven zichzelf kan uit-

voor te focussen op het park en de

Rehberger kan vanaf het begin de con-

van Callum Morton. Het is een zwart-

tillen. Met durf en visie weet ik zeker dat

kunstenaar. Daardoor ontstond een bij-

text voor zijn werk sturen en beïnvloe-

spiegelende rechthoekige constructie

het gerealiseerd gaat worden. De archi-

zondere gelegenheid om concepten

den, en daarmee onze ervaring, zodat

met daarin een half verzonken grot van

tectuur is dan het nieuwe landschap in

te ontwikkelen die verder gaan dan de

we straks misschien inderdaad wel in

beton. Overdag spiegelt de buitenschil

het oude park. Of zoals Goethe het met

gebruikelijke manier van denken over

de tuin van zijn grootmoeder lopen.

het park, ‘s avonds, als het gebouw

vooruitziende blik formuleerde: ‘Natuur

architectuur en sculptuur in de natuur. Ik

Bijzonder is vooral dat ik keuzes moet

verlicht is, verdwijnt de spiegeling en

en kunst komen eer je het weet tot el-

heb vooral gemorreld aan de gebruike-

maken voor drie projecten in drie ver-

wordt de grot zichtbaar. Dat gebouw

kaar.’

lijke hiërarchie, waarbij de kunstenaar

schillende disciplines, maar ook het ge-

vaak als laatste komt en reageert op

heel moet overzien. Daar ligt natuurlijk

het landschap of de architectuur. Uit

ook de kracht. De onderdelen moeten

de kunstenaars die zich aanmeldden

elkaar zowel aanvullen als versterken.

voor de opdracht is een viertal geselec-

Vanuit de lucht gezien zal het park

teerd voor het maken van een ontwerp

ogen als een collage van steeds wis-

- kunstenaars uit Nederland, Italië, Duits-

selende structuren, doorzichten, routes

land en Oostenrijk. Eisen waren onder

enz. Juist door deze verscheidenheid in

andere een internationale artistieke

landschap krijgt Groot Vijversburg zijn

praktijk met autonoom werk en erva-

identiteit. De verscheidenheid zie je ook

ring met grote landschappelijke ruimte.

terug in het andere deel van de uitbrei-

Wij zochten niet naar kunstenaars die

ding dat door landschapsarchitecten

zich met natuur bezighouden, maar

wordt vormgegeven. Het jonge Neder-

naar kunstenaars die je de wereld om

landse bureau LOLA (LOst LAndscape’s)

je heen laten beleven. De keuze is uit-

in samenwerking met Deltavormgroep

eindelijk gevallen op Tobias Rehberger.’

B.V. voor deze opdracht geselecteerd.

‘Wij willen natuurlijk allemaal het mooi-

LOLA wil vergeten of vervallen land-

ste park. Toen ik Rehberger vroeg wat

schappen herscheppen. Ze laten zich

het mooiste park is, antwoordde hij: de

bijstaan door Piet Oudolf, Nederlands

tuin van mijn grootmoeder. Zijn voor-

nestor van de tuinarchitectuur. Oudolf

stel is niet één soort landschap, hij wil

beeldhouwt met grassen. Het plan be-

er ook niet zíjn landschap van maken,

helst onder meer een opzienbarende

maar laten zien wat een landschap kan

herinterpretatie van het labyrint. Ge-

zijn. Allerlei soorten landschap, intieme

baseerd op een stervorm levert elk

hoekjes, paadjes die je steeds verder

uiteinde een nieuw gezichtspunt op.

brengen, bepalen zijn plan. Rehberger

Natuurlijk is het prachtig om met Piet Ou-

vraagt zich af: waar houdt natuur dan

dolf te kunnen werken. Ik heb pas nog

op en begint cultuur? Natuur wordt

zijn bijdrage aan de High Line in New

door de mens gemaakt, en is een cultu-

York gezien. Een park op een verhoogd

rele constructie geworden. Elementen

treinspoor, anderhalve mijl lang. Het is

Wat was de opdracht die je van

Tobias Rehberger, Adipöse Enkelin, 2004, foto Thomas Müller

het bestuur van Groot Vijversburg

een andere richting gezocht, namelijk

n

Tobias Rehberger, Fichte, 2003

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Marianne Engel, Heksenboter

Fredie Beckmans, Lakzwam

Sie lud ihm ein im Wald zusammen Pilze zu suchen. Als sie züruck waren erzählte sie ihre Freunden in der Kneipe: der Idiot hat wirklich nur Pilze gesucht! Boris Sizloni

Kinderen der Duisternis Het is donderdag en ik ga paddenstoelen zoeken. Werk nu al bijna een jaar in Zwitserland. Ik heb een atelier aan de rand van een bos: Atelier Robert. Het is ooit honderdvijftig jaar geleden even buiten Biel in de Zwitserse Jura uit de grond gestampt. De kunstenaar Leo Paul Robert moet mega-rijk zijn geweest, want het atelier heeft de afmetingen van een fabriekshal en ik heb het gevoel dat ik in een museumzaal woon. In korte tijd heb ik bijna alle kunstenaars uit Biel/Bienne, Bern en Delemont leren kennen. Op een speciale clubavond treffen de meesten elkaar in Lokal Int. Als trekker is er iedere donderdagavond een expositie van een lokale of nationale kunstenaar. Ik mocht als exoot al snel een keer meedoen. En de gemeente Biel/Bienne, Bern heeft voor zijn driehonderd jaar oude kunstcollectie ook al vier tekeningen van me aangeschaft met afbeeldingen van paddenstoelen. Op een gegeven moment toen ik alle kunstenaars wel zo’n beetje had leren kennen, wilde ik ook wel eens weten wat ze maakten. Groot was mijn verbazing toen ik een hele verzameling paddenstoelen schilderende, tekenende en fotograferende kunstenaars ontdekte die dat nauwelijks van elkaar wisten. Ik ga ze vanavond weer in Lokal Int. ontmoeten.

Fredie Beckmans

grond heeft getrokken en geslagen. Op

warenhuizen en supermarktketens

donderdag ga ik zoeken en dan niet in

steken hun geld in kunst. Daar hebben

de bossen achter mijn huis maar op een

wij in Nederland het nakijken. Dacht je

berg in een meer. Het is zo mooi. Een

nou echt dat Albert Heyn en V&D en de

wat heuvelachtig landschap met daar-

Hema ook maar een beetje aan cultuur

in een meer van tien kilometer lengte en

doen. Maar de Migros, Coöp en Manor

in het midden een bergtop die omhoog

geven miljoenen uit. Marianne Engel –

steekt. Bergmeer, het woord dekt de

een gediplomeerd bio-chemicus – nu

lading. Ik zal dan ook niemand lastig-

fulltime kunstenares mocht in het Kunst-

vallen met mijn vondst dat het eiland

museum de prijs in ontvangst nemen.

eigenlijk een bergmeerberg is! Ergens

Zij is vooral bekend omdat ze ‘s nachts

halverwege aan de oevers neem ik dan

jacht maakt op paddenstoelen en er

een boot naar het eiland en loop dan

dan nightshots van maakt. Daarnaast

zo’n drie uur paddenstoelen te zoeken

plukt ze paddenstoelen, giet ze af en

voor ik de boot terug neem. Op het ei-

vult de vormen met in verschillende

land groeit mijn lievelingspaddenstoel

kleuren fluorescerende kunstharsen. Zo

die ik ooit zal klaar maken als mijn vij-

konden we genieten van verduisterde

anden op bezoek komen. De gladde

museumzalen vol met lichtgevende

inktzwam. Net als champignons klaar te

paddenstoelen. Een droomwereld.

Maar het is nog donderdagochtend

deltempo de snelwegen. Maar daarna

maken. Paar flessen wijn op tafel, klaar

De gele paddenstoel op het plaatje is

en dan ga ik altijd eerst paddenstoelen

heeft de natuur tot donderdag de tijd

is kees en eten maar. Ik drink alleen wa-

helemaal geen paddenstoel. Hij heet

zoeken. Dat je dat op donderdag moet

om te herstellen. Wij mycofielen jagen

ter. De rest drinkt wijn en mijn vijanden

heksenboter, ziet er uit als een rups, kan

doen weet iedere mycofiele zwam-

dan op donderdag naar al het jonge

worden dan doodziek. De gladde inkt-

kruipen en heeft vaak een celwand, één

menkijker. ‘s Zondags stikt het bos van

addergebroed dat vers uit de donkere

zwam is namelijk wel eetbaar maar niet

celwand met duizend kernen en als die

de paddestoelenjagers zoals je ook

vochtige bosgrond als paddenstoelen

met wijn!

kernen naar één kant drukken begint

op zondag mensen hebt die schilderen

uit de grond schiet. En al in de oudheid

en schrijven en autorijden: thuis blijven

was donderdag de dag van de pad-

intracellulaire parasieten

simpel te verdelen in dieren en planten.

is op zondag dan ook de beste reme-

denstoel. Donder komt van de god Do-

Marianne Engel heeft net de Manor-

Daarna zag iemand dat de celwanden

die. Paddenstoelen worden geplukt of

nar en hij was het die de paddenstoelen

kunstpreis 2011 gewonnen. Dat is zo

van paddenstoelen identiek waren

omgetrapt, auto’s verstoppen in wan-

als donderslag bij heldere hemel uit de

mooi aan Zwitserland: de grootste

aan die van dieren. Er ontstond een af-

16

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

hij te bewegen. Vroeger was de wereld

Pat Noser, Somnambule  , olie op doek,

Paul-Andre Robert, Braakrussula

scheiding. De wereld bestond uit drie

staande en overwoekerde gebouwen

Hij heeft een prachtige collectie pad-

het dierbaarst en we waren maar een

verschillende levensvormen. Toen zag

bezocht en bij mensen gegeten die in

denstoelengouaches gemaakt rond

klein groepje. Niet iedereen heeft trek

iemand dat er paddenstoelen waren

de verboden zone wonen. Die vertel-

1920. Dat werk wordt in het Museum

in de ‘kinderen der duisternis’, zoals we

die konden kruipen en ontdekten dat

den haar dat de paddenstoelen sinds

Neuhaus tentoongesteld. Wonder-

ze ook wel noemden. De eerste braak-

het helemaal geen paddenstoelen wa-

de ramp ieder jaar een beetje groter

baarlijk mooi en met heel vreemde

russula die ik met mijn vrienden heb ge-

ren. Ze heten de myxomyceten, oftewel

worden. Ze hebben soorten gezien, zo-

perspectieven. Een paddenstoel van

vonden zal ik nooit vergeten. De meest

slikschimmels. De vierde levensvorm, en

als de vliegenzwam, die nu al vier keer

zijn hand wil ik hier laten zien, de braak-

ervaren paddestoelenzoeker onder

Marianne Engel heeft er prachtige foto’s

zo groot zijn dan vroeger.

russula. Ik zag deze paddenstoel op

ons Jan Schreurs, stelde ons voor om

van gemaakt. Ik heb zelf ook de nodige

Met een hoofd vol indrukken, met aan-

het eiland hier en zoete herinneringen

een stukje braakrussula te proeven en

soorten gevonden en gefotografeerd

tekeningen en foto’s is ze teruggereisd

aan mijn jeugd kwamen terug. Ik was

daarna weer uit te spugen, niet opeten.

op het St. Peterseiland. En de weten-

naar Biel en heeft honderden grote

lid van een jeugdvereniging, de NJN

Waarom? Er zijn andere russulasoorten

schap is inmiddels bij zeven verschil-

doeken naar de natuur geschilderd

en we deden onderzoek in de natuur.

die erop lijken en goed eetbaar zijn.

lende levensvormen exclusief het virus.

over de aanslag die de mens op de

Brachten alles in kaart wat we zagen,

Hij wilde ons leren hoe je ook door te

Daarvan beweer ik dat het een intracel-

natuur heeft gepleegd. Wij kunnen er

en inventariseerden. Dat woord ge-

proeven paddenstoelen kunt determi-

lulaire parasiet is die als extrastellaire

niet meer leven, maar de natuur heeft

bruikten we al op twaalfjarige leeftijd

neren. Tenminste dat dachten wij! Het

satelliet ooit van buitenaf hier op aarde

zichzelf allang teruggevochten en ons

en ik hoorde bij de groep die vooral op

was een vreselijke ervaring. Een explo-

is gekomen.

daarbij buitengesloten.

paddenstoelen en libellen jaagde. Pad-

sie in de mond. Onverwacht een peper

De natuur zorgt er wel voor dat wij de

denstoelen liepen toentertijd nog niet

als de Madam Jeanet tot ontploffing te

Wandelen bij Tjernobyl

tien miljard inwoners niet gaan halen.

weg en als je een libelle had gevangen,

voelen komen is geen pretje. Hij noem-

Pat Noser heeft net een grote soloten-

By the way, ik heb pas ook eekhoorn-

dan hoefde je maar zachtjes op zijn

de het ‘initiatie’. De pot op. Wij hebben

toonstelling achter de rug in het Muse-

tjesbrood gezien en gevonden, wel

vleugels te drukken en dan kon hij niet

het overleefd, maar we liepen nog wel

um van Moderne kunst in Biel, het Centre

vier keer zo groot als normaal. Bij dui-

meer wegvliegen. Op iedere vleugel

een halfuur met een verbrande mond

Pasquart. Haar thema was Tsjernobyl

zenden staan ze om me heen. Alleen in

van een libelle zit namelijk een stigma,

rond. Maar die paddenstoel herken ik

en wel op een heel bijzondere manier.

mijn dromen. Soms, later, denk ik dat het

dat is een plek om lucht in de vleugels

ik nu blind, ik hoef hem alleen maar te

Ze is verschillende keren naar Oekraïne

werkelijk zo was.

te laten. Met opgeblazen vleugels kan

proeven. De natuur geeft en de natuur

de libelle zweefvliegen. Als je de lucht

neemt.

gereisd en heeft langs de twintig kilometer lange verbodszone gewandeld.

En om het kwartet paddenstoelkunste-

eruit drukt duurt het een tijdje voor de

Een tocht door een gebied dat er onge-

naars vol te maken is daar Paul-Andre

‘lekke band’ weer is opgepompt en wij

rept bij ligt. En natuurlijk is ze iedere keer

Robert, hij was de jongste zoon van Leo

konden dan iedere libelle met gemak

de grens overgegaan. Ze heeft leeg-

Paul Robert in wiens atelier ik nu woon.

determineren. De paddenstoel was ons

denieuwe

n

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

17

Petri Leijdekkers

Kijken en luisteren vormt het werk van Felix Hess Er klinkt getsjirp, geratel, gekras, gefluit, gecombineerd met ritmisch klikken. Donkere, soms hese tonen, in andere ritmes, vallen in. En net als bij de muziek van Riley, Starck of Reich word je er gaandeweg door betoverd. Het zijn kikkertjes die je verleiden met hun zuigende koren en meenemen in hun ruimte van geluid. Felix Hess (1941) hoorde ze voor het eerst in Adelaide, Australië, waar hij in de tweede helft van de jaren zeventig, vanwege een baan in de toegepaste wiskunde aan de plaatselijke universiteit, enige tijd woonde. Uren zat hij ‘s nachts bij het beekje dat achter zijn tuin liep. Daar klonken in het donker de koren. Opvallend was de ruimtelijkheid van het geluid. Soms hield het plotseling op en pas als het weer helemaal stil was, begon het, eerst aarzelend, opnieuw voluit te klinken. Het hoge tsjirpende geluid was van bruine boomkikkertjes. Ze reageerden op elkaars roep, maakten hun geluid steeds hechter maar wat hem opviel was, dat niet alleen hij luisterde, de kikkers luisterden ook: ze zwegen als hij naderbij kwam en begonnen weer als dat vreemde geluid verdween. Het liet hem niet meer los. Terug in Groningen liet hij de vele stereo-opnamen die hij maakte, horen bij het Groningse Corps de Garde dat toen een bekend avantgarde-podium was. Maar het probleem van de ‘kikkertapes’ was de statische vorm van het geluid dat ze lieten horen. Dat kwam niet overeen met zijn herinnering. In Australië was hij onder de indruk gekomen van de in- en uitdijende klanken en het gevoel van ruimte dat het geluid hem gaf. Dat besloot hij na te maken.

waren niet meer te stuiten. Als je dan bin-

heid om met zijn werk aan de Groning-

nenkwam, hoorde je vanuit de hal een

se universiteit te stoppen. Hij besloot

wolk van enthousiasme vol tsjirpende

om vanaf dat moment uitsluitend nog

hoge tonen. Je binnenkomst alarmeer-

vanuit artistieke redenen werkzaam te

de, ze hielden op. Dit dwong je om heel

zijn, d.w.z. zijn waarnemingen en proe-

stil te zijn en pas na een tijd, begon er-

ven, vrij van functie, met het publiek te

gens in een uithoek van de ruimte een

delen. In zijn streven om natuurkrach-

apparaatje opnieuw geluid te geven.

ten waarneembaar te maken, werd zijn

Dan herwon de passie zich om vervol-

werk steeds eenvoudiger en ontdaan

gens weer los te barsten. Het was Hess

van zichtbare technologie. Er trad een

gelukt om met zijn elektronica de magie

natuurlijke verfijning op. Terwijl de inge-

van het kikkergeluid opnieuw te laten

nieur behoefte heeft aan grotere con-

horen!

trole, liet Hess deze steeds meer varen. In zijn essay over het werk van Felix Hess

De vlucht van de boemerang

beschrijft Kuitenbrouwer het proces,

Felix Hess was een veelbelovend fysi-

dat met de verandering van zijn ambi-

cus. In 1975 promoveerde hij in Gronin-

ties zijn werk een meer ‘zelforganiseren-

gen op een onderzoek naar de aëro-

de wisselwerking’ met de aanwezigen

dynamica van de boemerang voor het

kreeg2. Hij schiep de voorwaarden. De

antwoord op de vraag of die vlucht

natuur deed de rest.

wel precies was te sturen. Opvallend in de unieke dissertatie is het plezier

Stil zijn, luisteren en kijken

waarmee hij zijn proeven deed. Hij

Na de vlucht van de boemerang en de

Bij STEIM 1 maakte hij in 1982 de eerste

en stilzijn’ presenteerde Hess dit werk

monteerde lichtjes op de boemerangs

ruimte van het kikkerconcert, was het

veertig geluidsbeestjes, kleine kastjes

in 1983 voor het eerst in STEIM en Corps

die hij zelf maakte, gooide ze ‘s nachts

nu vooral de werking van luchtdruk

die hij in de ruimte hing. Deze kastjes

de Garde en in 1987 in de grote hal van

in het stadspark en fotografeerde met

die hij wilde laten zien. Prachtig zijn

waren simpel. Ze bezaten een micro-

Academie Minerva. De werking was

twee camera’s stereo de oplichtende

z’n beschrijvingen van de nachtelijke

foontje (oor), een luidsprekertje (bek) en

volkomen autonoom en gebaseerd op

sporen van de beweging. Dat leverde

proeven in zijn huis. Daar omgaf hij zich

een batterijtje (voeding) die samen met

het principe: antwoorden op het geluid

eminente beelden op. Bovendien toon-

met kleine ‘krekeltjes’, elektronische

wat electronische verfijning voor de ge-

van een soortgenoot en zwijgen bij

den de tekst, de vele formules, de foto’s

machientjes die luchtdrukfluctuaties

dragskenmerken van de apparaatjes,

een ander geluid. Overdag waren de

en de opmaak van het boek naast de

omvormden in krakende geluidjes. Ze

zoals alertheid, herkenning, enthou-

kastjes stil omdat er teveel lawaai was,

wetenschappelijke ambitie, een groot

bestonden uit een batterijtje, een mi-

siasme en schuwheid, zijn nieuwe kik-

maar ‘s avonds of in het weekeinde als

gevoel voor taal en esthetiek. Begin ja-

crofoontje, een handvol elektronica en

kertjes vormden. Onder de titel ‘Tsjirpen

het gebouw leeg was, begonnen ze en

ren negentig kwam Hess in de gelegen-

een door hemzelf gemaakt luidspreker-

‘How Light is changed into Sound’ (Detail), Takano Jinja, Tango, Japan, 1996

Tsjirpen en Stilzijn, Provinciaal Museum, Hasselt, Belgie, 1987

18

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

tje van een plaatje piëzo op balsa on-

versneld af te draaien. Op de CD horen

air is moved by even the warmth of just

der een steen. Essentieel was de sensor.

we ver geluid, geruis, gebrom en gerit-

one human body. Patterns are continu-

Dit was een goedkoop microfoontje dat

sel. Elke vier minuten breekt een nieuwe

ally changing, the vanes are never at

de luchtdruk signaleerde. Het krekelge-

dag aan met gefluister en geklik, terwijl

rest. This is a dance of perfect silence.

luid klonk zacht vanonder de steen en

geluid van supersonische vliegtuigen

Air.’3

reageerde op de luchtdruk in en om het

klinkt als het verkreukelen van dik pa-

Maar even opvallend was in dit werk

huis. Door toevoeging van zonnepane-

pier. Soms, met een overweldigende

de afwezigheid van electronica. Door

len reageerde het ook op golvingen

kracht, laat de wind zich horen. Maar

de essenties die het natuurlijk proces

van het

het meest fascinerend is een diep dreu-

van licht, geluid en bewegingen bege-

licht. Het werd een combinatie van

nend geluid dat soms aanzwelt en dan

leiden, was zijn materiaal nog eenvou-

luchtdruk, geluid en licht waarbij het

weer opgaat in de ruimte van de rest,

diger geworden en bestond nu alleen

licht dat door de bladeren van de bo-

maar steeds aanwezig blijft. Dat zijn

nog maar uit een stukje rijstpapier, een

men in zijn kamer speelde of van flak-

trillingen die duizenden kilometers ver,

stokje balsahout, een druppel lijm, een

kerende kaarsen kwam, een delicaat

onder invloed van depressies, worden

zilveren staafje, een afgezaagd fiets-

en steeds veranderend geluidsconcert

veroorzaakt door het dansen van de

lampje, lood en een naald.

vormden. Met een prachtig gevoel

oceaan. Kikker Hut

beschrijft hij de geluiden als een duet van een vogel en een krekel in verschil-

Dans van de stilte

Afgelopen zomer liet Hess in het Kunst

lende tempi en hoogtes van toon. In de

In 1994 toonde hij een uiterst gecon-

Museum in Bochum uit zijn collectie een

herfst van 1991 toonde hij in Japan op

centreerd, Japans in zijn eenvoud, licht

aantal Zen-schilderingen zien, veelzeg-

het ‘Feest op de Oude Berg’ in Tango,

en stil project getiteld ‘It’s in the Air’. In

gende expressies van monniken die

voor het eerst zijn visualisering van

de galerie van Albert Waalkens in het

deze subtiel of krachtig in één haal op

de luchtdruk. Kleine lichtflitsjes gingen

lege Oost Groningse land plaatste hij

het doek hebben gezet. De tekens en

door de kamer en reageerden op de

enkele honderden vierkante vaantjes

voorstellingen komen voort uit een sy-

wind. Kazebotaru noemde hij ze, wat

van wit Japans papier met een speld in

nergie van geestelijke concentratie, kal-

het Japans is voor ‘windvuurvliegjes’. Al

een glazen kommetje op een fragiele

ligrafie en schilderkunst. Ze vormen een

gauw hield hij performances met meer

standaard van draad. Het gehele veld

beeld van eenheid tussen lichaam en

dan tweehonderd lichtjes die door de

van witte vaantjes bewoog op de stro-

geest, en zijn geplaatst in een verticale

ruimte surfden en hem een versterkt

men van de lucht. In zijn boek ‘Light as

compositie. Ze hebben een vitale wer-

gevoel van stilte gaven. Al snel leidden

Air’ geeft Hess hiervan zelf de volgende

king. Het stille ritueel van het openen

Yamaoka Tesshü (1836-1888),

deze proeven tot lampen die op elke

beschrijving: ‘Light, very simple and fra-

van de smalle doos waarin het werkstuk

‘Zen Draak/Berg Fuji’, inkt op zijde

luchtdruk reageerden, niet alleen die

gile, these paper vanes seem to turn wit-

is geborgen, het uitrollen van het doek,

113 cm x 34.6 cm

van heel dichtbij maar ook op verdere

hout any friction. They sense the softests

de ophanging aan de muur en het stil

schommelingen in de atmosfeer.

of flows, and give way to the air with no

gaan zitten kijken, brengen hem in de

In 2000 plaatste hij in het Groningse

will of their own; they purely follow the

tijdloze sfeer van het kijken en luisteren

1

Noordlaren vijf dagen lang twee door

air flow. When they are set up on a floor,

naar licht en geluid. En opnieuw raakte

Amsterdam

hem zelf ontworpen microfoons om het

forming a field of white moving pa-

hij geobsedeerd. De meer dan vijfhon-

2

- Klaas Kuitenbrouwer 2003, 9-34

infrageluid van de metereologische

per, we see how the air flows in curves

derd werken die hij sinds 2000 via inter-

3

- Felix, 2001, 65, 66.

luchtdrukvariaties op te nemen, hele

along the floor at our feet. How small

net heeft verzameld, gaf hij de naam

Klaas Kuitenbrouwer, Felix Hess en de

lage tonen die de mens niet hoort. Op

whirlwinds are formed when we walk.

Kaeru-An, Japans voor ‘Kikker Hut’. Kik-

technologie, Witteveen + Bos-prijs voor

de 20 minuten durende CD die hij hier-

In a room warmed by the light of the sun

ker en Zen werden voor hem één. Door

kunst + techniek 2003, Deventer, 2003,

van uitbracht, maakte Hess deze lage

the vanes may point east in the morning

de kikkers leerde hij te luisteren en kij-

9-34.

tonen hoorbaar door de oorspronke-

and west in the late afternoon. You may

ken naar de natuur. En dat vormde de

Felix Hess, Light as Air, Kehrer Verlag

lijk opname driehonderdzestig keer

find them pointing towards you as the

grond van zijn kunstenaarschap.

Heidelberg, 2001. 65, 66

n

- Studio for Electro Instrumental Music in

n

Electronisch diagram van de geluidsbeestjes, 1982

Felix Hess met robotjes die uitsluitend op elkaar reageren en niet op hun omgeving, 1987

‘Air’, door luchtdruk gestuurde gloeilampen, singuhr-hörgalerie, Parochial Kirche, Berlijn, 1998

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Sleeping by the river’s roar. The nature of things. Lightness and freedom. Richard Long

Muziek van krijtsteen en fresco’s

Robert Broekhuis

In het Musée de Rouchechouart, veertig kilometer van Limoges in Frankrijk, is een werk van Richard Long te zien dat door de confrontatie met zestiende-eeuwse fresco’s een intrigerend beeld oplevert van de weg die de kunst door de eeuwen heen heeft afgelegd. De ruimte zelf, la galerie d’Hercule - de jachtzaal – is overweldigend. En samen met de manshoge fresco’s in grisaille geschilderd en de negentien meter lange ‘Rouchechouart Line’ van witte krijtsteen van Richard Long levert dat een ruimte op van een grote schoonheid. Het is zo’n plek die als een geliefd kledingstuk behaaglijk om je schouders valt. De vraag is wat de fresco’s voor effect hebben op het beeld van Richard Long en omgekeerd. De fresco’s doen verslag van de mythologische held Hercules. Ze zijn zwartwit en daardoor geabstraheerd van de bloederige werkelijkheid waarover ze vertellen. De ‘Rouchechouart Line’ van Richard Long verwijst naar de natuur, maar is abstracter. Er komt geen moord en doodslag aan te pas. Tenzij je bij die stenen aan de krijtrotsen van Dover en de Slag om Engeland denkt.

mooi!’, maar die zijn werken eigenlijk

Schotland tonen cirkels of lijnen. We we-

tekortdoen en ze reduceren tot een de-

ten dat het kunst is. Natuurlijk, maar het

coratieve verzameling stenen. Alleen

is ook nog iets anders. Die foto’s roepen

schoonheid is kennelijk niet genoeg, er

een wereld op die geheimzinnige ritu-

moet ook iets schuren en dat gebeurt

elen suggereert en die sporen van pre-

in het Musée de Rouchechouart. Je kunt

historische menselijke aanwezigheid

eigenlijk niet zeggen: ‘ik heb de Rouc-

in een vijandig landschap lijkt te laten

hechouart Line van Richard Long ge-

zien. Die wereld laat ook het futiele van

zien’, want de fresco’s die van Hercules

mensen zien in een overweldigende

verhalen en de ruimte spelen een gelijk-

natuur. Het is vijandige schoonheid.

waardige rol in je beleving. Ondanks de

De museale werken verwijzen naar de

grote vormtegenstellingen is er sprake

natuur maar staan meer op zichzelf als

van harmonie. Het geheel heeft zelfs

sculpturen.

iets geruststellends. Misschien komt dat omdat er sprake is van een onderlig-

Fresco’s over wraak, hel en moord

gende gelijkgestemdheid, een thema-

De fresco’s in de jachtzaal dateren uit

Als je de jachtzaal binnenkomt, schiet

tiek die verwant is. En zo zie je dat kunst

de zestiende eeuw. Ze zijn door een

je blik ongewild heen en weer van de

van 500 jaar oud en kunst van 20 jaar

onbekende kunstenaar met zwartwit

krijtstenen, naar de fresco’s, naar de

oud, grote verwantschap kunnen heb-

pigment in grisaille geschilderd op een

schitterende ruimte en weer terug. Het

ben, ja zelfs zo dat ze elkaar versterken.

dunne stuclaag. De fresco’s verhalen

is onmogelijk om te kiezen. De combi-

Want dat is er eigenlijk aan de hand.

van de mythologische held Hercules. In een mengvorm van Oudfrans en Oc-

natie van de ruimte, de fresco’s en het werk van Richard Long levert eigenlijk

Vijandige schoonheid

citaans staat bij elke fresco de legende

een nieuw kunstwerk op. Vaak als je

Het werk van Richard Long heeft een

gekalligrafeerd. Er is sprake van jaloer-

werken van hem in musea ziet, ontstaat

sacraal aspect. Het is streng, tot het bot

se minnaars, het wurgen van gevaar-

door de steriele ruimten waar het ge-

uitgebeend. De foto’s van de werken

lijke slangen, het afhakken van de kop

toond wordt een overesthetisering die

die hij maakte op zijn tochten in de on-

van de negenkoppige draak Hydra,

je weliswaar doet uitroepen: ‘Oh wat

herbergzame Sahara, de Pyreneeën en

de hond Cerbere die de poort naar de hel bewaakt en tot slot het vergiftigde hemd waarin Hercules bijna de dood vindt. Uitstekende verhalen voor de tabloids. Kennelijk lustte men er vijfhonderd jaar geleden ook al pap van. De gelijkwaardigheid van de dingen Een optelsom. Je staat als flatbewoner uit Amsterdam in de jachtzaal van een Frans kasteel. Niks beton en glas. Alles is ooit met de hand gebouwd. De muren crèmewit gestuukt en op die muren heeft een artisan vijfhonderd jaar geleden manshoge fresco’s geschilderd, precies zoals zijn kasteelheer dat wenste. Niks photoshop, maar tempera en natte kalk. Tot slot The Rouchechouart Line van Richard Long. Witte brokken krijtsteen, gevormd tijdens het laat-Krijt uit een tijd dat Noord Europa bedekt

20

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Musée départemental d’art contemporain de Rochechouart, salle des chasses met fresco’s over Hercules en The Rochechouart Line van Richard Long, 1990, foto Freddy le Saux

was door een ondiepe warme zee.

kunnen onderdompelen in een wereld

Niks toerist, maar dinosaurus en een

die je niet kende maar die desondanks

kunstenaar. Als ik deze opsomming

toch bekend en vertrouwd aandoet. En

culinair zou moeten vertalen, dan zou

dat is heel bijzonder want vaak voelt

het zoiets opleveren als een recept van

de combinatie van visuele zaken die

haring met chocolade en komijnekaas.

erg van stijl verschillen onaangenaam

Als bezoeker ben je je op dat moment

aan. Het is net zoiets als Frans, Duits en

daarom misschien niet zo direct be-

Nederlands door elkaar heen horen

wust van de betekenis en aard van al

spreken. Je hersens slaan op hol van

die verschillende aspecten, maar je er-

die verschillen. Teveel informatie. Maar

vaart ze wel. Pas later realiseer je je wat

The Rouchechouart Line voelt alsof hij

je eigenlijk allemaal hebt gezien. De

hier altijd gelegen heeft. Het is de para-

verschillende elementen verhalen van

doxale eigenschap van goede kunst. Ik

de wereld waarin wij nu leven. En hoe

kan een ieder aanbevelen als hij in de

mensen vroeger gedacht en geleefd

buurt van Limoges is om een omweg te

hebben. Ze zeggen ook iets over de ge-

maken en een bezoek aan het Musée

lijkwaardigheid van de dingen. En over

de Rochechouart te brengen. www.

hoe ze elkaar kunnen versterken. En je

musee-rochechouart.com

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

n

21

Eetbaar Park van Nils Norman, foto Eric de Vries, courtesy Stroom Den Haag

Nils Norman: Eetbaar Park Een kunstwerk dat duurzaam tuinieren demonstreert en heerlijke groente en fruit oplevert. Dat is wat de Engelse kunstenaar Nils Norman heeft bedacht voor Amateurtuindersvereniging Nut en Genoegen en voor Stadsboerderij De Herweijerhoeve in het Zuiderpark, in Den Haag. Onder de titel ‘Eetbaar Park’ heeft hij twee moestuinen ontworpen op basis van permacultuur en een ecologisch paviljoen van stro, hout en leem. Nils Norman wil laten zien hoe je op een milieuvriendelijke manier kunt bijdragen aan de lokale voedselvoorziening. De tuinen van Eetbaar Park hebben dan ook een publieksfunctie: ze zijn bedoeld als informatiepunt voor permacultuur en duurzaamheid. Permacultuur is een bijzondere vorm van ecologisch (moes)tuinieren, waarbij verschillende planten, bomen en struiken zo gecombineerd worden dat ze elkaar versterken. Een boom zorgt voor schaduw, sommige planten trekken nuttige insecten aan, terwijl weer andere vocht vasthouden of voedingsstoffen van dieper uit de bodem naar boven halen. De compost uit de tuin zorgt voor een vruchtbare bodem. In permacultuur werk je met de natuur samen in plaats van haar te bestrijden. ‘Eetbaar Park’ is onderdeel van Foodprint, voedsel voor de stad’ van Stroom Den Haag. www.foodprint.stroom.nl

22

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

n

denieuwe

Nationale Balletacademie Nationale Balletacademie 5 nov. 5 nov. 28 jan. Nationale Balletacademie 5 nov. Nationale Balletacademie Dansopleidingen DasArts - Master of Theatre 13/14 jan. en televisie 12 nov. 528nov. Nationale Balletacademie 5 nov. Film televisie 12 Film enTechniek televisie Scenografie, en Productie jan. Filmacademie 21 jan. Film enenFilm televisie 12 nov. Nationale Balletacademie Film televisie 12 Scenografie, Techniek enTechniek Productie Scenografie, Techniek Productie4 feb. Nationale Balletacademie 5 nov. Popmuziek Mimeen 21 jan. en Productie Scenografie, 12en nov. Scenografie, Techniek en Productie 12 nov. enerfgoed televisie 1211nov. Scenografie, Techniek en Productie 12 Cultureel erfgoed 19 nov. Cultureel erfgoed Theaterdocent feb. Film en Film televisie Cultureel erfgoed 21 jan. Cultureel 19 nov. Cultureel erfgoed 19 nov. Cultureel erfgoed 19 Docent beeldende kunst vormgeving 26 nov. Docent beeldende kunst en vormgeving Docent beeldende kunst en vormgeving 13 mrt. Master Kunsteducatie 24 jan. Scenografie, Techniek enen Productie 12 Scenografie, Techniek en Productie 12 nov. Docent beeldende kunst en vormgeving nov. Jazz, Klassiek, Oude muziek, Cultureel erfgoed 19 Docent beeldende en 26 vormgeving Docent beeldende kunst enkunst vormgeving 26 nov. 26 nov. Kijk voor meer informatie op www.ahk.nl 26 nov. Cultureel erfgoed 19 nov. Docent beeldende kunst en vormgeving 26 nov.

Docent muziek 28 jan. Docent beeldende kunst en vormgeving

AHK_opendag_2011_02.indd 1

30-11-2011 10:06:34

de nieuwe natuurlijk !

neem een abonnement

3 nummers voor 15 euro bel 0172-476085

DE EK ZO IE E T I B S TO PO EX HO P P E O D I D PR 2 AR E1 M AW IS AL E R

DE BEURS VOOR HEDENDAAGSE FIGURATIE

19-22 JANUARI 2012 IMAGE: PHOTOCAPY

PASSENGER TERMINAL AMSTERDAM (PTA) PIET HEINKADE 27 OPENINGSTIJDEN: DONDERDAG 19 JANUARI - ZONDAG 22 JANUARI DAGELIJKS VAN 11.00 - 19.00 UUR TOEGANGSPRIJS € 12,- PAS 65, CJP € 8,-

BEZICHTIG ONZE VOLLEDIGE COLLECTIE TIJDSCHRIFTEN

WWW.LEESEENSWATANDERS.NL

BESTEL TICKETS MET KORTING OP WWW.REALISMEAMSTERDAM.COM ad_de nieuwe 1

1005_ADV _NIEUW_155x105fc.indd 1

21-11-11 08:17

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 25 A R T I E T A M I C I T I A E

23

5 12 12 19 26

Michel blazy Mur de Double Concentré de Tomate, 2007 Het werk bestaat uit een muur die bedekt is met tomatenpuree. Nadat de muur wordt afgedekt met plastic wordt hij aan zijn lot overgelaten. Na een week wordt het plastic verwijderd en zijn we getuige van het natuurlijke schimmelproces van de puree. Het werk was onderdeel van de tentoonstelling Paddestoelen Paradijs in Mediamatic van 27 september tot 27 november 2011.

24

J A A R GA N G 15 N R 2 5 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe