JUNI 2015 | nummer 127 | jaargang 32 | nr. 2
Natura 2000 de onderschatte kracht van de Delta
Column
Kracht
Natuur blijft me altijd verbazen. Op mijn eerste college microbiologie, nu alweer bijna veertig jaar geleden, was de boodschap helder: ‘alles is overal, maar het milieu selecteert’. Ik denk er vaak aan, niet alleen tijdens de wandelingen die ik maak door de natuur, maar vaker nog als ik ergens in een stad ben. De kracht uit deze bloem spreekt me aan. Het is een levend bewijs dat mijn oude professor gelijk had en het sterkt me in het vertrouwen dat ook in de prachtige Deltawateren nog steeds die oude kracht schuilt. Mijn oproep: zorg ervoor dat de omstandigheden weer kunnen selecteren en dat de natuur zich kan verrijken. Bijvoorbeeld met kleinschalige zoet-zout overgangen, met de aanleg van oevers of eilanden. Dat is allemaal wat minder heftig dan de dynamiek in de tijd voor de Deltawerken, maar kan minstens zo interessant worden.
Loes de Jong Foto: Paardenbloem, Taraxacum officinalis (Loes de Jong).
www.loesdejongfotografie.nl
Colofon JUNI 2015 | nummer 127 | jaargang 32 | nr. 2 Het wantij is de plaats waar vloedstromen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de ZMf. Het blad verschijnt drie maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMf verstuurd. Lidmaatschap van de ZMf kost € 24 per jaar. Bijdragen kunnen in overleg met de eindredacteur worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing in dit blad hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMf weergeven. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Bouke Kromhout van der Meer, Rob Kregting, Peter Maas, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie).
2
wantij | juni 2015
Redactiesecretariaat: Kousteensedijk 7, 4331 JE Middelburg T. (0118) 654180 | E.
[email protected] Bankrekeningnummer ZMf: NL12INGB0002982942 Vormgeving en productie: Nilsson communicatiekunstenaars Goes Foto voorpagina: Verdronken Land van Saeftinghe. Loes de Jong.
Westerschelde, transportweg én natuur. (Foto: Loes de Jong)
Inhoud
2
Kracht
Loes de Jong
Natura 2000: beleven,
3
gebruiken, beschermen Willem de Weert
Beschermen. Natuur-
4
bescherming staat of valt met handhaving Gerda Spaander
Beleven. Steeds meer
6
oog voor natuur Westerschelde Rob Kregting
Gebruiken. De
8
Oosterschelde culinair
Bouke Kromhout van der Meer
Natura 2000:
beleven, gebruiken, beschermen Willem de Weert
We prijzen ons gelukkig dat Zeeland rijk is aan natuur. ‘Natuur om te beleven, te gebruiken en te beschermen.’ Dat is de mantra voor de zestien Natura 2000-gebieden die Zeeland rijk is (in totaal zijn er 166 Natura 2000gebieden in Nederland). ‘Natura 2000’ betekent dat ze deel uitmaken van een samenhangend netwerk van natuurgebieden in de Europese Unie. Het doel is het keren van de achteruitgang van de biodiversiteit.
Natura 2000
10
Grote Deltawateren Loes de Jong
Beleven.
12
‘We gaan ons eigen land herontdekken’ Rob Kregting
Beschermen.
14
Grevelingen, natuur van grote aantallen Peter Maas
Beschermen. Nauwe
16
korfslak heeft ook een stem in het kapittel Harry Raad
Nieuwe ZMf-directeur
17
Marc Argeloo ‘Natuurlijke kracht van de Delta zwaar onderschat’ Willem de Weert
De voetafdruk.
Nieuwe directeur ZMf: Marc Argeloo
8 1 19 20
Gerda Spaander
Berichten ZMf
In een dichtbevolkt en welvarend land als Nederland treedt in een Natura 2000-gebied vaak spanning op tussen economie en ecologie. Dat zie je bijvoorbeeld duidelijk bij de grote Zeeuwse Deltawateren. De Westerschelde is de vaarweg naar Gent en Antwerpen, maar ook een levend estuarium waar zee en rivier elkaar ontmoeten, met het grootste brakwaterschor van Europa. De Oosterschelde is de kraamkamer van vele vissoorten en een duikersparadijs, maar ook de plek waar de mossel- en oesterkwekers hun brood verdienen. De Grevelingen is het grootste zoutwatermeer van West-Europa, maar ook een drukbezochte plaats om te watersporten. Een plan om het een en ander af te stemmen, is logisch.
Beheerplan In een zogenaamd beheerplan leggen Rijk en provincies vast welke activiteiten op welke wijze mogelijk zijn. Op dit moment liggen de plannen voor de grote Deltawateren ter inzage. In deze Wantij gaan we op Natura 2000 in, niet in detail, maar vanuit de vraagstelling: ‘Wat houdt dat in: beleven, gebruiken en beschermen?’
Informatieavonden
Deltawateren 2015-2021 ligt tot en met 30 juli 2015 ter inzage. U kunt tijdens deze periode reageren op het plan. Rijkswaterstaat organiseert drie informatiebijeenkomsten op: • dinsdag 30 juni in Restaurant Grevelingen in Bruinisse; • donderdag 2 juli in Restaurant ’t Schippershuis in Numansdorp; • dinsdag 7 juli in Hotel Van der Valk in Goes. U bent welkom tussen 19.00 uur en 21.00 uur en kunt zelf bepalen op welk moment u de inloopbijeenkomst bezoekt. Op deze avonden zijn deskundigen van het project aanwezig om vragen te beantwoorden. Om 20.00 uur is er een presentatie. Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
Voor vragen over de zienswijzeprocedure: Directie Participatie, tel. (070) 456 8999 of www.platformparticipatie.nl Meer informatie over Natura 2000 Deltawateren: www.rijkswaterstaat.nl/deltawateren.nl www.rwsnatura2000.nl.
Het Natura 2000 Ontwerpbeheerplan
De ZMf is verhuisd wantij | juni 2015
3
Beschermen
Natuurbescherming staat of valt met handhaving Eind vorige eeuw constateerde de Europese Unie dat de biodiversiteit nog steeds achteruitging. Omdat natuur niet ophoudt bij de grens, werd er besloten een Europees netwerk van natuurgebieden aan te wijzen en te beschermen onder de naam ‘Natura 2000’. Gerda Spaander
Groote Gat en de Vogelkreek, allemaal gelegen in Zeeuws-Vlaanderen.Tot slot hebben we dan nog voor de kust de Vlakte van de Raan en langs de kust de Manteling van Walcheren, de Kop van Schouwen, en op Zuid-Beveland de Yerseke en Kapelse Moer. Aan de oostkant van Zeeland vallen Zoommeer en Markiezaat ook onder Natura 2000, maar daar speelt nog de vraag van zoet blijven of toch weer zout maken, zodat de besluitvorming over de beheerplannen is uitgesteld.
Beheerplan Om de natuur te beschermen, hadden de lidstaten in respectievelijk 1979 en 1992 al de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn aangenomen. Vanuit deze richtlijnen werden via de Natuurbeschermingswet (1998) de Natura 2000-gebieden aangewezen. Het daadwerkelijk tot bescherming komen, is een proces van jaren. Een en ander komt voor Zeeland dichterbij nu het concept van het Natura 2000 Beheerplan Deltawateren, na jaren van onderzoek, overleg en uitstel klaar is.
Aanwijzing In Nederland hebben de opvolgende ministeries die verantwoordelijk waren c.q. zijn voor landbouw en natuur ruim 160 gebieden aangewezen als Natura
4
wantij | juni 2015
2000, met instemming van Europa. De gezamenlijke oppervlakte is ruim 1 miljoen hectare. Dat is grofweg vier procent van de oppervlakte van Nederland. Ruim tweederde deel van deze natuur bestaat uit water. Dat geldt zeker voor Zeeland, waar alle grote wateren tot Natura 2000-gebieden zijn aangewezen, inclusief het Verdronken Land van Saeftinghe. Die wateren zijn: Voordelta, Grevelingen, Veerse Meer, Oosterschelde en Westerschelde. Al deze wateren vallen onder Rijkswaterstaat. De natuur wordt er beheerd door de grote natuurbeschermingsorganisaties: Het Zeeuwse Landschap, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. Daarnaast vallen onder Natura 2000 ook Het Zwin en de Kievittepolder en binnendijkse wateren als de Canisvliet, het
De aanwijzing van de gebieden was nog maar het begin. Binnen drie jaar had er voor ieder gebied een beheerplan klaar moeten liggen, maar die termijn is bij lange na niet gehaald. Het bleek allemaal meer tijd te kosten dan gepland. Nu is het dan wel zo ver, althans voor de grote Deltawateren. Zo’n plan beschrijft vier zaken: de te beschermen en te ontwikkelen natuurwaarden, welke maatregelen daarvoor nodig zijn, welke activiteiten mogen blijven plaatsvinden en de monitoring en kostenraming.
Zienswijze De plannen liggen inmiddels klaar. De inspraak daarop van de natuurorganisaties en de ZMf volgt nog. Wel is er al een
Afspraken nodig over platen waar zeehonden rusten in de Oosterschelde. (Foto: Loes de Jong)
reactie geweest in een eerder stadium. Die reactie, ‘zienswijze’ geheten, komt van de Coalitie Delta Natuurlijk waarin de ZMf samenwerkt met negen andere natuur- en milieuorganisaties. In januari jl. is deze zienswijze ingediend met betrekking tot het Ontwerpbeheerplan voor de Voordelta, één van de Zeeuws-Zuid-Hollandse Natura 2000-gebieden. Dit plan noemt als doelen: het in stand houden van de beschermde natuur in de Voordelta, het compenseren van verlies aan beschermde natuur bij aanleg van de Tweede Maasvlakte en binnen deze natuurbescherming ruimte bieden voor recreatie, visserij en andere activiteiten. In haar reactie zegt de coalitie blij te zijn dat veel van de gestelde natuurdoelen gehaald gaan worden. Al geldt dat helaas niet voor de bescherming van het bodemleven in de zogenaamde ‘bodembeschermingsgebieden’ in de Voordelta. Alleen het verbieden van de boomkorvisserij blijkt niet genoeg om in de Voordelta meer voedsel voor vissen en vogels te krijgen.
Handhaving Deze zienswijze geldt in grote lijnen ook voor de rest van de Deltawateren: er zijn op zich goede afspraken gemaakt over enerzijds rust en ruimte voor natuur, en anderzijds (economisch) medegebruik.
Maar die afspraken vallen of staan met een goede handhaving. Het gaat immers vaak over verstoring van vogels, zeehonden enzovoorts. In een eerste reactie vindt de ZMf het in ieders belang dat er goed gehandhaafd wordt. Op die manier hoeven de goeden niet onder de kwaden te lijden. Neem het voorbeeld van kitesurfen in de buurt van vogelrustgebieden. Als de kitesurfers zich echt houden aan de afspraken, is er niks aan de hand. Maar als er toch een paar vrije jongens zijn die kicken op de ‘waanzinnige natuurbeleving van een enorme troep opvliegende vogels’, dan zou zo’n gebied alsnog in zijn geheel gesloten worden. Dat zou voor andere natuurgenieters ontzettend jammer zijn. Zulke misstanden kunnen worden voorkomen met handhaving van en goede communicatie over de afspraken. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor het betreden door watersporters van droogvallende platen waar zeehonden rusten. De zienswijze gaat ook in op de bedreiging van al dan niet tijdelijke kustbebouwing in kwetsbare gebieden, waaraan een vorige Wantij gewijd was. Het bouwen van vakantieparken is immers lastig te combineren met bescherming van duinen en kustbroedvogels.
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Fasen van Natura 2000 1979 Vogelrichtlijn 1992 Habitatrichtlijn 1998 Natuurbeschermingswet Vanaf 2007 aanwijzing van Natura 2000 gebieden, o.a. in Zeeland, met binnen drie jaar daarna het vaststellen van beheerplannen (wordt echter nog aan gewerkt). Dat beheerplan is vervolgens zes jaar geldig. Daarna volgt een nieuw plan of bijstelling van het vorige plan.
wantij | juni 2015
5
Beleven
Steeds meer oog voor natuur Westerschelde De Westerschelde werd anderhalve eeuw geleden vooral gezien als verkeersweg naar de Antwerpse haven. Het Scheldetractaat van 1843 regelde de vrije door vaart vanuit zee naar Antwerpen, Gent en omgekeerd. Daarnaast was de Westerschelde ook het riool van België. Zelfs de Europese hoofdstad Brussel loosde ongezuiverd in deze rivier. Pas sinds de opkomst van de milieubeweging en het vaststellen van milieuwetten, wordt er ook met andere ogen naar de monding van de Schelde gekeken. Er is, gelukkig, steeds meer oog voor de natuur. Rob Kregting Pepijn Calle (Terneuzen, 1982) is ecoloog bij Stichting Het Zeeuwse Landschap. ‘Dat betekent dat ik onder andere beheersplannen schrijf en kwaliteitstoetsen en monitoring uitvoer. In het voorjaar ben ik vooral broedvogels aan het monitoren, later komen de planten en insecten.’ Als geboren Terneuzenaar en nu wonend in Val, een buurtschap dichtbij, is hij van kinds af aan verbonden met de Westerschelde. Na zijn opleiding bos- en natuurbeheer specialiseerde hij zich tot rivierecoloog. Hij was eerst bezig met de Rijn en zijn zijtakken, daarna met de Maas, en nu dan met de Schelde. ‘Die is altijd blijven trekken. Het is een relatief klein
6
wantij | juni 2015
stroomgebied, maar toch heel bijzonder. Het is in West- Europa één van de laatste estuaria waar de rivier nagenoeg vrij de zee in kan stromen. De getijdeverschillen zijn groot, bij Saeftinghe bijvoorbeeld tot vijf meter. Alles wat er leeft en groeit, is daaraan aangepast. Het is een belangrijk water voor opgroeiende vissen als bot, schol en tong, die later naar de diepe zee gaan. Daarnaast is het een zeer belangrijk gebied voor trekvogels.’
Ruig en groot Het Verdronken Land van Saeftinghe is een ruig gebied. Met zijn 36 km2 is het zelfs het grootste brakwaterschor van
Europa. ‘Het is eigenlijk in Vlaanderen bekender dan in Nederland. Een nieuwe ontwikkeling is de voorbereiding van de realisatie van een Grenspark. Met onder meer de Provincie, gemeenten en het Agentschap Natuur en Bos bekijken we of we hier één groot grensoverschrijdend natuurgebied kunnen creëren, met Saeftinghe, de (straks ontpolderde) Hedwigeen Prosperpolder en Belgische gebieden. Een officiële naam daarvoor moet nog bedacht worden. Ik doe mijn best om Saeftinghe meer op de kaart te zetten. De website bijhouden, public relations bedrijven en contacten met de media onderhouden. Zo heb ik bijvoorbeeld EMS
Ecoloog Pepijn Calle in Saeftinghe. (Foto: Benjamin van der Spek)
Natura 2000 Westerschelde Oppervlakte: 42.753 ha. Enkele doelsoorten: nauwe korfslak, strandplevier, dwerg stern, gewone zeehond, bergeend.
FILMS, makers van ‘De Nieuwe Wildernis’ (zie blz. 12) overgehaald om ook hier te filmen voor hun nieuwste film over de natuur in de Hollandse Delta.
Toekomst Hoe ziet Calle de toekomst van de Westerschelde? ‘Daarover ben ik positief. Kijk naar projecten als Perkpolder, Grenspark en Waterdunen: er komt langzaam meer draagvlak voor natuurherstelprojecten. Zeker indien er combinaties worden gezocht met bijvoorbeeld de kustveiligheid, recreatie, zilte landbouw en woningbouw. De laagdynamische biotopen en het meergeulenstelsel staan wel onder druk als gevolg van verruimingen van de hoofdgeul. De erosie wordt steeds zichtbaarder, de kwaliteit van het bodem-
leven neemt af. Maar met een combinatie van slim baggerstorten en uitvoeren van natuurherstelprojecten kunnen we hopelijk de unieke natuurwaarden behouden.’ Ook over de toekomst van Saeftinghe zelf is hij positief: ‘Er komen steeds meer bezoekers, dat is goed voor het draagvlak voor de Westerscheldenatuur. We spelen steeds meer in op de wensen van bezoekers. Dit jaar gaan we bijvoorbeeld kajaken foto-excursies aanbieden. Uiteraard mag de toenemende bezoekersstroom niet ten kosten gaan van de natuur. We zorgen dat de recreatie goed gezoneerd is en er voldoende toezicht is.’
rijkste natuurgebieden van de Westerschelde. Er rusten zeehonden en het is een belangrijk broedgebied voor kolonievogels als de grote stern. Het Zeeuwse Landschap stopt veel energie in het behoud van de rust daar. Bezoekers kunnen er toch komen, op een verantwoorde manier per boot via Rederij de Festijn in Breskens.’
Rob Kregting is lid van de Wantijredactie.
Na het gesprek vertrekt Pepijn Calle voor een telling van de kolonievogels naar de Hooge Platen. ‘Dit is één van de belang-
wantij | juni 2015
7
Gebruiken
De Oosterschelde culinair Van alle Zeeuwse wateren is de relatie van de ZMf met de Oosterschelde misschien wel de meest intense. De voorgangers van de vereniging kennen hun ontstaan in de strijd tegen de volledige afsluiting van deze zeearm. Door de uiteindelijke keuze voor een halfopen verbinding met de zee is een op meerdere terreinen waardevol gebied behouden.
Kreeft uit de Oosterschelde. (Foto: Jaap Wolterbeek)
ziening. Bekend zijn het verwateren en opkweken van de, tot ver over de landsgrenzen beroemde, Zeeuwse mosselen en oesters. In de loop der jaren heeft de ZMf zich intensief bezig gehouden met het beschermen van het gebied tegen een al te intensief gebruik voor deze teelt van schaaldieren. Het broze evenwicht dat thans ontstaan is, dient gekoesterd te worden.
Ansjovis en kreeft Bouke Kromhout van der Meer
De natuurwaarde van de Oosterschelde is boven alle twijfel verheven. Na het bouwen van de Oosterscheldekering was de voormalige zeearm een gebied met minder getij en kleiner in oppervlakte. Anders dan wanneer de open verbinding volledig in stand was gebleven, maar ook zeer waardevol. Het is niet voor niets dat veel duikers uit binnen- en buitenland het natuurschoon onder water komen bewonderen. Ook met de zeehonden op de zandplaten heeft Zeeland een toeristi-
8
wantij | juni 2015
sche trekpleister van formaat. Op de aan de Oosterschelde grenzende zuidkust van Schouwen en Tholen heeft de afgelopen jaren waardevolle natuurontwikkeling plaatsgevonden: Plan Tureluur.
Mosselen en oesters Behalve deze natuurwaarden kent de Oosterschelde ook een grote gebruikswaarde. Naast het al eerder genoemde (duik)toerisme is de Oosterschelde ook van groot belang voor de voedselvoor-
Niet alleen de traditionele oesters en mosselen dragen bij aan de ‘culinaire’ waarde van de Oosterschelde. Een bijzonderheid is de weervisserij: het vissen op ansjovis. Vroeger werd dat veel gedaan, tegenwoordig is er nog maar één familie actief in deze bijzondere vorm van seizoensgebonden visserij. De kreeftenvangst behoort ook tot de meer traditionele visserijen. De opening van het seizoen, de in scène gezette vangst van de eerste kreeft is voor vele notabelen een gelegenheid om ‘in beeld’ te komen.
Zeewierburger Niet alleen traditionele gebruiken bepalen de culinaire waarde. De afgelopen jaren zijn er steeds meer (proef)projecten opgezet die gebruik maken van het zuivere water uit de Oosterschelde. Voorbeelden zijn een bakkerij die zijn brood met het water maakt en de vis- en zager kwekerijen die hun producten opkweken in het Oosterscheldewater. Heel actueel is de zeewierburger waar een saus bij geserveerd wordt die gemaakt is met toevoeging van zeesla uit Zeeland.
Zandhonger Om de natuurwaarde van de Oosterschelde te behouden, zal deze beschermd moeten worden tegen bedreigingen. Rijkswaterstaat heeft de afgelopen jaren twee proeven gehouden met het aanbrengen van zand op de platen. Dit als maatregel om de zogenaamde ‘zandhonger’, een actuele bedreiging, tegen te gaan. In het Natura 2000-beheerplan is de maatregel opgenomen om in de periode 2015-2025 zandsuppletie toe te passen op de Roggenplaat. Dit alleen is echter niet voldoende om de waarde van de Oosterschelde ook in de toekomst te behouden. Maatschappij en economie blijven zich
ontwikkelen en zullen een beroep doen op het gebruik van de Oosterschelde.
Activiteiten Het beheerplan Natura 2000 bevat handvatten om nieuwe bedreigingen door meer gebruik van de voormalige zeearm tegen te gaan. In het plan staat duidelijk omschreven wat wel en wat niet is toegestaan bij het gebruik van de Oosterschelde. Aan de andere kant hebben we te maken met een realiteit dat er al volop gebruik gemaakt wordt van het gebied. Houdt het beheerplan Natura 2000 dan in dat er geen activiteiten mogen plaatsvinden? Nee, dat niet, de plannenmakers hebben wel degelijk oog voor de realiteit en het huidige gebruik. De meeste huidige activiteiten kunnen gewoon doorgaan. De toekomst zal ons leren wat voor bedreigingen en ontwikkelingen het gebied zal kennen. En hoe we daar mee om kunnen gaan zodat de natuurwaarden en de economische belangen beiden hun plek kunnen hebben.
Natura 2000
Oosterschelde Oppervlakte: 36.577 ha. Enige doelsoorten: gewone zeehond, noordse woelmuis, bontbekplevier, dwergstern, grote stern, kluut, tureluur.
Bouke Kromhout van der Meer is lid van de Wantijredactie.
wantij | juni 2015
9
De grote Deltawateren
Kaart: Rijkswaterstaat. Foto’s: Loes de Jong.
10
wantij | juni 2015
wantij | juni 2015
11
Beleven
‘We gaan ons eigen land herontdekken’ Na het succes van ‘De Nieuwe Wildernis’ komt er in september een nieuwe bioscoopfilm over de natuur in Nederland uit. Deze keer met Zeeland, en met name Het Verdronken Land van Saeftinghe, in een grote rol. We spraken de uitvoerend producent. Rob Kregting ‘EMS FILMS werd zo’n dertig jaar geleden opgericht door Ton Okkerse’, vertelt Ignas van Schaick (1961, Amsterdam), uitvoerend producent. ‘Vrij lang hebben we in opdracht van televisiezenders over de hele wereld gewerkt, zoals voor National Geographic en Discovery Channel. Met name National Geographic is mijn inspiratiebron. In 2006 namen we het besluit om ook films voor de bioscoop te gaan maken. Daaruit kwam als eerste productie ‘Buddha’s Lost Children’ voort, over een groep monniken in Laos en Thailand. Deze film kreeg een Oscarnominatie voor beste
12
wantij | juni 2015
documentaire. EMS FILMS besloot door te gaan met het maken voor films voor de bioscoop. Het aanbod op tv is groot, dat maakt het lastig je nog te onderscheiden. Bioscoopfilms worden er in Nederland veel minder gemaakt. Wat opviel was de enorme populariteit van de BBC natuurdocumentaires. Dat begon in 2006 met Earth.’
Nieuwe Wildernis ‘Zo ontstond het idee voor ‘De Nieuwe Wildernis’, een natuurfilm over de Oost-
vaardersplassen. Het rondkrijgen van het budget van 1.8 miljoen euro voor deze productie was moeilijk. Voor financiers is het lastig in te schatten of een dergelijke film succes zal hebben. Maar nadat hij uitkwam in september 2013, trok hij 700.000 bezoekers naar de bioscoop. We hadden voorafgaand aan de verschijning van ‘De Nieuwe Wildernis’ wel ideeën over een vervolg, maar die waren nog niet concreet. Na het grote succes zijn we daar volop mee aan de slag gegaan. In september 2015 komt de opvolger uit: ‘Holland, Natuur in de Delta’. En in 2018 volgt een
film over het Waddengebied. ‘Holland, Natuur in de Delta’ zal voor de bezoekers een herontdekking van ons eigen land worden. Een natuurfilm die een reis door de tijd maakt waarbij je de Nederlandse delta ziet ontstaan.
Stekelbaarsje Nederland is één grote delta. Dat zijn we alleen een beetje vergeten. Zeeland is erg interessant vanwege de getijden, de invloed van zee. De film opent met een beeld van de Oosterschelde, met zijn prachtige onderwaterleven. De reis door de tijd start een miljoen jaar terug in de tijd. Veel van de dieren die in de film voorkomen waren er al, de mensen pas sinds 8000 jaar. We volgen de rol van de mens, door de ogen van de dieren. Welke invloed hebben bijvoorbeeld de Deltawerken gehad op de kansen voor de dieren? Eén van de hoofdkarakters is het stekelbaarsje. Deze migratievis komt van zee en kan eigenlijk alleen via de Nieuwe Water-
weg Nederland binnen komen. Hij moet veel barrières overwinnen om op zijn paaigrond te komen. Wij mensen hebben ’t hem moeilijk gemaakt. In de scenes die in Zeeland zijn gefilmd, komt ook de mens in beeld. In Saeftinghe zien we de eerste mens verschijnen, weer door de ogen van de dieren. In een latere fase zien we er de mensen het land ploegen, met paarden. Zeeland speelt een belangrijke rol in de film, met Saeftinghe natuurlijk, waar we boven gevlogen hebben. Het wordt een film voor een breed publiek, net als De Nieuwe Wildernis van zes tot achtentachtig, een natuurfilm die niet belerend is, het is een meeslepend verhaal. We gaan ons eigen land herontdekken.’
‘Holland, natuur in de Delta’. (Foto: Frans Lemmens)
Voor meer informatie: http://hollanddefilm.nl/ignas-van-schaick/
Rob Kregting is lid van de Wantijredactie.
wantij | juni 2015
13
Watersport op de Grevelingen. (Foto: Loes de Jong)
Beschermen
Grevelingen, natuur van grote aantallen Vergeet alle regels, beheerplannen en inspraaknota’s. Over Natura 2000gebieden is nog, voordat ze een feit waren, al veel geschreven en gepraat. Deze waterval van woorden leidt af van wat Natura 2000-gebieden namelijk zijn: Europese topnatuur, ook in Zeeland. En dat is natuur om trots op te zijn. Peter Maas De Grevelingen was één van de grote getijdengeulen die door de Deltawerken werden beteugeld. Landinwaarts werd de Grevelingendam aangelegd in 1964; de Brouwersdam langs de Noordzee werd pas in 1971 een feit. Voormalige schorren kwamen definitief droog te liggen. Grote gedeelten van het slik verdwenen voorgoed onder water. Zandplaten in de verschillende stroomgeulen werden eilanden en kregen namen: Hompelvoet, Dwars in de Weg, Stampersplaat, Veermansplaat. Het nieuw ontstane gebied werd ingericht volgens de inzichten van dat moment: veel ruimte voor recreatie maar ook veel ruimte voor natuurlijke processen.
14
wantij | juni 2015
Soorten
Grote
Als we willen weten waarom juist dit gebied is aangewezen als Natura 2000-gebied, moeten we toch eerst in de papieren duiken. Gelukkig kan dit digitaal. Een goede website waar werkelijk alles te vinden is: www.synbios.alterra. nl/natura2000. In het woud aan documenten vind je daar voor welke plant- of diersoorten de Grevelingen van belang is op Europees niveau. Er wordt gesproken over instandhoudingsdoelstellingen en habitattypen als zilte pionier begroeiingen of vochtige duinvalleien. Concreter wordt het zodra de soorten zelf genoemd worden (zie kader). Twee ‘vaandeldragers’ voor het gebied: de grote stern en de orchidee.
Grote sterns zijn sierlijke kustvogels ongeveer zo groot als kokmeeuwen. Hun karakteristieke roep (‘kerríck’) verraadt hun aanwezigheid eerder dan dat je ze ziet. Ze hebben lange, slanke vleugels, zwarte veren op de kop met een ruige kuif. Al sinds jaren vormt de Grevelingen een belangrijk broedgebied voor deze soort. In 2003 ging het in totaal om 4201 paar op de Kleine Stampersplaat. In de jaren 2005-2009 broedde er echter geen enkele meer in de Grevelingen om vervolgens weer met 4479 paar te verschijnen op Markenje in 2011. Het is tekenend voor deze soort. De aantallen kunnen enorm wisselen, wat niet in de laatste plaats veroorzaakt wordt doordat de vogels de keuze hebben over
Groenknolorchis. (Foto: William van de Hulle)
verschillende gebieden in de omgeving. Ze kunnen uitwijken naar de Hoge Platen in de Westerschelde, naar Zeebrugge of naar de Slijkplaat in het Haringvliet. Pas aan het begin van het broedseizoen wordt de keuze gemaakt. Dat maakt het voor het beheer wel eens lastig, want wat kun je nu doen om het de vogels naar de zin te maken? Het is een spel van subtiel aansturen van het waterpeil bijvoorbeeld. Iets laten zakken aan het begin van het broedseizoen zodat de broedlocaties droog komen te liggen. Op de wat hoger gelegen delen is het zaak om de natuurlijke begroeiing in toom te houden. Soms de ruige vegetatie maaien, soms wat afplaggen zelfs of bestrooien met schelpen. En dan is het afwachten. Het broedsucces dat de vogels in dat jaar bereiken, wordt dan in hoge mate bepaald door het weer, visaanbod voor de kust en vooral predatie in de kolonie door slechtvalk, havik, zwarte kraai, bruine rat, vos of zwartkopmeeuw.
Orchidee Wat dat betreft heeft de orchidee het wat makkelijker. Het gaat om verschil-
lende soorten die allemaal een wettelijk beschermde status hebben via de Floraen faunawet. De groenknolorchis wordt ook genoemd in de Habitatrichtlijn en heeft een nog zwaardere bescherming. Op de Veermansplaat groeit op dit moment ongeveer 75% van de totale Nederlandse populatie. Twee glanzig lichtgroene blaadjes met vier tot acht groenig-bleekgele bloemen, meer is het niet. Sinds 1990 komt deze onopvallende plant voor in het gebied en heeft zich gestaag uitgebreid. In 2014 werden er ongeveer 40.000 geteld. Voor zo mogelijk nog meer spektakel zorgt de herfstschroeforchis op de Hompelvoet. Enkele honderden exemplaren werden gevonden in 2004. De aantallen namen sindsdien explosief toe tot zo’n 20.000 in 2014. Anders dan de meeste orchideeën bloeit deze soort pas laat in de zomer. De bloeiwijze bestaat uit een smalle aar met kleine vuilwitte bloempjes. Deze staan in één rij die een schroeflijn beschrijft. Een derde bijzondere soort voor de Grevelingen is de harlekijn die sinds 1993 met enkele planten aanwezig is. In 2014 zijn maar liefst 35.000 planten geteld. Deze spectaculaire aantallen worden mogelijk
Harlekijn. (Foto: Peter Maas)
gemaakt doordat kennelijk de omstandigheden voor deze soorten ideaal zijn.
Spel Na de aanleg van de Brouwersdam nam de dynamiek in de Grevelingen af. Er was immers geen getij meer. En hoewel het water zelf zout is gebleven, vindt er sindsdien wel een ontzilting plaats op de hoger gelegen delen, met name op de zandplaten. En ook dan is het voor Staatsbosbeheer weer een subtiel spel van sturen en beheren. Er is begrazing nodig om de vegetatie open en laag te houden. Maar er mag ook weer niet te intensief gegraasd worden: koeien en paarden lusten namelijk ook wel een orchideetje op z’n tijd. Sommige kwetsbare plekken worden daarom tijdelijk uitgerasterd. Eerst even de orchideeën tot bloei en zaadzetting laten komen. Het is van belang om deze groeiplaatsen, waarvan een aantal de belangrijkste zijn in Nederland, zo niet in heel Europa, op peil te houden.
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Natura 2000 Grevelingen Oppervlakte: 13.872 ha. Enige doelsoorten: noordse woelmuis, groenknolorchis, kluut, bontbek- en strandplevier, grote stern en dwergstern, fuut, geoorde fuut, lepelaar, brandgans, wilde eend en steenloper.
wantij | juni 2015
15
Beschermen
Nauwe korfslak heeft ook een stem in het kapittel Harry Raad
In Natura 2000 wordt vaak over ‘doelsoorten’ gesproken. Dat zijn bedreigde planten en dieren in de Europese Unie waarvoor beschermende maatregelen zijn afgesproken. Als voorbeeld van zo’n doelsoort presenteren we een piepklein beestje: de nauwe korfslak. Hoe nietig ze ook zijn, korfslakken hebben ook een stem in het kapittel. En we zijn gewaarschuwd: in Limburg zorgde de zeggekorfslak als soort van de Habitatrichtlijn voor opschudding, hilariteit en ook ongenoegen bij het plan voor de aanleg van een nieuwe weg. Eenzelfde status heeft de nauwe korfslak ook in onze contreien, want het beestje is in Zeeland geoormerkt als ‘Habitatrichtlijnsoort H2014’.
ven kennis hoopt men het slakje in de tweede planperiode zonder aanvullend beheer te kunnen behouden.
Biodiversiteit De nauwe korfslak is als H2014 stevig opgenomen in het concept-beheerplan Deltawateren, geheel in overeenstemming met de ambitie die Natura 2000 nastreeft. De behandelde natuur in het beheerplan is slechts een setje gecodeerde objecten, zo lijkt het. Gelukkig
is het doel breder. De nauwe korfslak leeft in een specifiek milieu dat hij deelt met veel ander zeldzaam spul. Met zijn behoud is de biodiversiteit gediend. Het slakje zal zich daarvan niet bewust zijn. Wij des te meer. Dus niet lacherig doen dus als de soort door een plan voor een nieuwe weg of haven bedreigd wordt ... of omgekeerd. Harry Raad is actief in de KNNV afdeling Bevelanden
Gezien Weinig mensen zullen het slakje van bijna 2 mm klein ooit gezien hebben. Een deskundige vond er plotsklaps meerdere in grote delen van de Zeeuwse kuststrook. Natte plekken in de duinen bleken favoriet, maar gek genoeg zit hij ook elders, zoals op het hoge schor. Eén populatie langs de hele Westerschelde hielp mee aan de aanwijzing als Natura 2000-gebied. In het Concept-beheerplan Deltawateren kon het beestje vervolgens niet ontbreken bij de ‘instandhoudingsdoelstellingen’. Parmantig staat hij daar naast gewone zeehond, noordse woelmuis etc. Het is onbekend of het huidige beheer van het terrein voor de slak voldoet. In de eerste planperiode van zes jaar is het inventariseren en het volgen van die ene en mogelijk nieuwe populatie in het deelgebied Westerschelde/ Saeftinghe opgenomen. Met de verwor-
Nauwe korfslak. (Foto: Tim Faasen - Wildphoto.nl)
16
wantij | juni 2015
Nieuwe ZMf-directeur Marc Argeloo:
‘Natuurlijke kracht van de Delta zwaar onderschat’ Net verhuisd naar Middelburg, zowel met de ZMf als privé, ontvouwt zich vanuit zijn werkkamer de skyline van de Zeeuwse hoofdstad. Links de toren van het stadhuis, dan een hele rij oude gevels aan het water, rechts de Lange Jan. Marc Argeloo (1959) heeft zeker oog voor het mooie uitzicht, maar is druk bezig zich in te werken als directeur van de ZMf. Willem de Weert Wat bewoog hem te solliciteren? Hij antwoordt: ‘Zeeland is de meest interessante provincie van Nederland. Die zin in de advertentie voor het directeurschap van de ZMf intrigeerde me. Daar heb ik op voortgeborduurd. Het is helemaal waar. In deze provincie komt alles samen: veel landbouw en visserij, maar ook zware industrie, massatoerisme, dat allemaal in één van de mooiste delta’s die de wereld rijk is: de monding van grote West-Europese rivieren Rijn, Maas en Schelde. Daar zitten we midden in, ook als milieufederatie.’ Hij voegt er aan toe: ‘In mijn ogen wordt de natuurlijke kracht van de Delta zwaar onderschat. Delta’s zoals deze zijn bijzonder in de wereld. Daar zijn er niet al te veel van. De kracht zit in de dynamiek, klinkt afgezaagd, ik wou dat ik een betere term wist. De wisseling van eb en vloed, de overgangen van zout naar zoet, de vrije toegang van zee naar de rivieren, dat is de natuurlijke kracht van de Delta. Daar kunnen we en moeten we in Zeeland veel meer mee.’
Natura 2000
Boeken
Daarom wil Argeloo zich niet al te veel focussen op Natura 2000. Hij zegt: ‘Dat gaat allemaal om het beheer van deelgebieden en om het behoud van specifieke soorten. Gebieden die voor een deel hun verbinding met de natuurlijke kracht van de Delta verloren hebben. Denk aan het afgedamde Grevelingen, Veerse Meer, Krammer-Volkerak, Zoommeer en het getemde getij van de Oosterschelde. Ik ben geboeid door het ‘shifting baseline’ syndroom. Dat betekent dat onze referentie van hoe mensen over de natuur denken, gekleurd wordt door de laatste meest recente onderzoeken. Elke nieuwe generatie definieert opnieuw wat natuurlijk is. Dat zie je ook bij Natura 2000. De natuur van nu wordt als uitgangspunt genomen. Voor Zeeland moeten we volgens mij juist de natuur van vóór de Deltawerken als referentie nemen. Die was namelijk bijzonder. De kracht zit in het estuarium; zoetwatermoerassen zijn er veel meer in wereld.’
Bovengenoemd syndroom boeit hem zo dat hij bezig is met een boek erover. Het is niet zijn eerste. Argeloo schreef mee aan O’Hanlons Helden, waarin Redmond O’Hanlon op zoek gaat naar ontdekkingsreizigers uit de negentiende eeuw en hen nareist. Zijn meest bekende boek is ‘Maleo, de kip met de gouden eieren’. Daarin beschrijft Argeloo de geschiedenis van de relatie tussen de mens en een bijzondere vogelfamilie in het oosten van Indonesië.’ (Argeloo werkte een tijd voor de Vogelbescherming en het Wereld Natuur Fonds in deze archipel.) Door dit boek werd hij een gevraagd spreker voor lezingen en gastcolleges o.a. op de Erasmusuniversiteit. Hij vertelt dan onder andere ‘hoe dieren en planten ook in ons hoofd uitsterven’. ’Wie herinnert zich bijvoorbeeld de steur nog? Ja, van de kaviaar misschien. Was toch gewoon een Nederlandse vis.’ Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
wantij | juni 2015
17
DE VOETAFDRUK
(Foto: ZMf)
Nieuwe directeur ZMf: Marc Argeloo ‘Ik ben geen moraalridder’
4 ha
Marc Argeloo is de nieuwe directeur van de ZMf. Hij is vast en zeker een bewuste consument. Hoe ziet zijn voetafdruk er uit? Gerda Spaander
De vragenlijst van de voetafdruk begint met vragen over zuivelgebruik. Dat blijkt direct al een kwestie waar Marc Argeloo zich mee bezig houdt. ‘Koeien in de wei worden vaak als natuur gezien. Ik zie dat tegenwoordig niet meer zo: de koe is meer een soort fabriek. We hebben vooral één soort koe, die geeft onnatuurlijk veel melk, loopt op één soort gras en van de melk worden standaardproducten gemaakt. Het kost me overigens niet veel moeite om van dierlijk naar plantaardig over te gaan. Boter vervang ik door cocosvet, en zo zijn er meer vervangers. Als ik bij anderen toch zuivel op tafel tref, eet ik gewoon mee. Ik wil het anderen niet moeilijk maken, want ik ben geen moraalridder.’ Als schrijver van het boek ‘Hoe de Edammer de wereld veroverde’ (2011) heeft Argeloo zich wel stevig in de zuivel verdiept, en weet hij waarover hij spreekt.
Biologisch Eet Argeloo biologisch? Toen hij voor zijn nieuwe baan naar Middelburg ver-
18
wantij | juni 2015
huisde, zocht hij al snel naar de plaatselijke natuurvoedingswinkel. ‘Ik vind het belangrijk dat er minder wordt gespoten, maar biologisch is voor mij niet per definitie heilig. Er is veel af te dingen op de gangbare landbouw, maar aan de andere kant bewerken biologische boeren hun land intensiever. Dat heeft bijvoorbeeld weer gevolgen voor broedvogels. Het is ook de vraag of er met de biologische landbouw genoeg voedsel voor de hele wereld geteeld kan worden.’
zowel voor kleding als voor meubels en andere grote aankopen. En het mag ook tweedehands zijn, zoals zijn computer. De score van Marc Argeloo is met 4 ha iets lager dan het landelijk gemiddelde. Misschien komt zijn dochter bij hem wonen, dan kan de score nog met een halve hectare omlaag. Zelf voegt hij er nog aan toe: ‘Ik consumeer bewust. Wat ik koop en doe, moet aansluiten bij duurzaamheidsprincipes. Daarmee ga ik zeker verder.’
Internationaal Marc Argeloo heeft door zijn zeer internationale arbeidsverleden veel van de wereld gezien, met name door zijn werk voor het Wereld Natuur Fonds. Daardoor is zijn vakantievoetafdruk niet al te groot: hij blijft liever binnen Europa. Een eigen auto heeft hij pas sinds een paar weken, ook op dat gebied is hij geen kilometervreter. Qua koopgedrag is Argeloo van het type: ‘het mag wat kosten, als het maar mooi is en lang meegaat’. Dat geldt
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Berichten van de ZMf ZMf is verhuisd naar Middelburg Per 9 juni is de ZMf verhuisd naar het gebouw van de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg. Deze nieuwe ruimte biedt volop kansen voor de ZMf. De kantoorruimte bevindt zich in een gebouw midden in de Zeeuwse samenleving waar Scoop en andere maatschappelijke organisaties hun werkruimte hebben. Met deze organisaties kan eenvoudig samenwerking worden gezocht bij de communicatie over projecten op het gebied van natuur, milieu en landschap, én duurzaamheid. Ook zitten we zo dichterbij het bestuurscentrum in Zeeland.
Een ander pluspunt is dat de nieuwe locatie dagelijks wordt bezocht door een grote groep Zeeuwse inwoners. Daardoor wordt het eenvoudiger om met een breed publiek te communiceren over zaken waar de ZMf zo hard aan werkt. Het is een uitgelezen kans om ook niet-leden te interesseren voor de activiteiten en initiatieven van de ZMf die Zeeland helpen verduurzamen. We proberen onze najaarsvergadering in de Zeeuwse Bibliotheek te organiseren, zodat u een kijkje kunt nemen op onze nieuwe locatie.
Het Zon Effect wegens succes verlengd tot 15 juli! De gezamenlijke inkoopactie Het Zon Effect loopt nu voor het vierde jaar en is een groot succes. De interesse om zonnepanelen aan te schaffen, is onverminderd groot. Vanwege het grote succes is de actieperiode van Het Zon Effect nu verlengd tot 15 juli. Meer informatie op www.hetzoneffect.nl.
Opnieuw een Grevelingenweek Met 28 activiteiten en 600 bezoekers was de eerste Grevelingenweek in 2014 een succes. In 2015 zal wederom een Grevelingenweek plaatsvinden: van 12 t/m 19 september. De Grevelingenweek is een initiatief van IVN en ZMf in samenwerking met Natuur- en Recreatieschap de Grevelingen. Mede mogelijk gemaakt door Provincie Zeeland. Er worden tijdens de Grevelingenweek activiteiten georganiseerd op en rond de Grevelingen door tal van organisaties. Heeft uw organisatie ook een activiteit die georganiseerd kan worden tijdens de Grevelingenweek? Of bent u bereid een activiteit te organiseren tijdens deze week? Laat het ons weten, dan wordt ook uw activiteit opgenomen in het programma van de Grevelingenweek.
Voor meer informatie en vragen: Ilse Pama ZMf, tel. (0118) 654180; email:
[email protected].
advertentie
U een kans… Zij een kans De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. Sinds 1989 is ruim 4,4 miljard euro geschonken aan 92 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Met de bijdrage van de loterij kunnen De Natuur- en Milieufederaties zich in de 12 provincies voor natuur, milieu en landschap inzetten. Waardoor bijvoorbeeld zeldzame dagvlinders kunnen blijven bestaan.
Meedoen is eenvoudig,
21821 Adv_Nat&MilFed_210x143 AvS.indd 1
Foto: Lars Soerink/FN
bel 0900 300 1500 (€ 0,50 per gesprek) of ga naar www.postcodeloterij.nl Voor € 12,50 per lot speelt u al mee. Alvast hartelijk dank voor uw deelname.
wantij | juni 2015 03-02-15 09:13 19
De ZMf is verhuisd
Ons nieuwe adres per 9 juni 2015:
Kousteensedijk 7 4331 JE Middelburg Dit is het gebouw van de Zeeuwse Bibliotheek Ons nieuwe telefoonnummer:
0118 654180
[email protected]
www.zmf.nl
