Jos Hendrickx
Een Vlaamse Einzelgänger in Europa 1906-1971
Jos Hendrickx © Filip Tas [1918- 1997] [AMVC-Letterenhuis Antwerpen]
Jos Hendrickx verovert Europa Van 8 juli tot en met 23 september 2011 organiseerde de Koninklijke Piet Stautkring, in samenwerking met de vzw Gemeentelijk Cultuurcentrum Beveren, het Gemeentearchief Beveren en de Stiftung Christliche Kunst Wittenberg, een unieke overzichtstentoonstelling van het werk van de beeldende kunstenaar Jos Hendrickx [1906-1971] onder de titel Jos Hendrickx Ein flämischer Einzelgänger in Europa 1906-1971. Deze expositie vond plaats in het prachtige, zestiende-eeuwse Altes Rathaus van de Duitse Lutherstad Wittenberg. Voor de overzichtstentoonstelling selecteerden Wim van Remortel en Georges Staes, beiden leerlingen van de kunstenaar, meer dan 70 tekeningen, gravures, aquarellen en glasraamprojecties. Deze werken zijn afkomstig uit het kunstpatrimonium van de gemeente Beveren [49], uit de ruime privécollectie van de firma SD Worx [26], uit het privébezit van één van de curatoren [6] en uit de kunstcollectie van de Vlaamse Gemeenschap [1]. Alle geselecteerde werken geven blijk van een grote artistieke kwaliteit en een uitzonderlijke technische bekwaamheid. Jos Hendrickx [1906-1971], zoon van een Duitse moeder en een Belgische vader, was een christelijk geïnspireerd en sociaal bewogen kunstenaar die een opmerkelijk oeuvre heeft nagelaten. Als tekenaar, aquarellist, graficus en glaskunstenaar is hij zondermeer van Europees niveau. Geen wonder dat hij reeds tijdens zijn leven verschillende nationale en internationale onderscheidingen kreeg, waaronder het erelidmaatschap van de Accademia delle Arti del Disegno di Firenze. Zijn werken waren geregeld te bewonderen op tentoonstellingen in binnen- en buitenland [Chicago, Warschau, Rome, Berlijn, Firenze, Venetië,
Meester en leerling [kunstpatrimonium gemeente Beveren]
Parijs, Leipzig] en zijn vertegenwoordigd in diverse nationale [o.a. de Musea voor Schone Kunsten van Antwerpen en Brussel] en internationale kunstinstellingen [Parijs, Frankfurt, Ohio, Pretoria…]. Hoewel hij meestal tot de animisten wordt gerekend, liet hij zich als kunstenaar niet leiden door modes en stromingen maar werkte hij grotendeels volgens zijn eigen principes en inzichten. Dit verhinderde hem evenwel niet om bijna heel Europa door te reizen en voor kortere en langere perioden in het buitenland te verblijven. Vandaar de titel van de tentoonstelling. Het eigenzinnig volgen van de eigen artistieke koers, verklaart mogelijk waarom het oeuvre van Jos Hendrickx tot op heden in binnen- en buitenland enkel bekendheid geniet in kringen van kunstkenners en specialisten. De organisatoren beoogden met hun unieke overzichtstentoonstelling dan ook een eerste stap te zetten in de promotie van Jos Hendrickx’ werken bij een ruimer publiek. Het zou uiteraard zonde zijn om deze prachtige werken aan de aandacht van Vlaanderen en België te laten ontsnappen. Daarom werd besloten om de overzichtstentoonstelling te hernemen in het prachtige kasteel Cortewalle in Beveren van 15 oktober tot en met 6 november 2011. Op die manier krijgt ook het eigen publiek de kans om uitgebreid kennis te maken met het oeuvre van deze opmerkelijke kunstenaar. Jan Weyers voorzitter Koninklijke Piet Stautkring
Ernest Smet schepen van Cultuur
Jos Hendrickx als kunstenaar Het oeuvre van Jos Hendrickx evolueert sterk in de loop van de tijd. In zijn beginjaren legt hij zich toe op de natuur [vooral landschappen met een voorliefde voor het kasteel en het domein Cortewalle te Beveren], maar stilaan nemen figuren een prominentere plaats in. Een logische evolutie, zo blijkt. Jos Hendrickx was sinds zijn jeugd geïntrigeerd door bomen, boten en de menselijke anatomie. Hij beschouwt figuren als landschappen. Na de Tweede Wereldoorlog duiken in zijn oeuvre de eerste grote glasramen op. Jos Hendrickx’ werk weerspiegelt zijn diepe geloof en spiritualiteit. Ook de eenzaamheid is een belangrijke katalysator. Rechtlijnigheid, geometriseren en vereenvoudigd architectureren van vormen [tekenen is voor Hendrickx kiezen voor het essentiële], verticaliteit en rechtlijnigheid zijn typerend voor zijn tekeningen, houtsneden, litho’s, gravures, etsen, aquarellen, gouaches, schilderijen en glasramen. Hendrickx voert het hele creatieproces van zijn grootschalige glasramen zelf uit, van ontwerp over glassnijden, glastekenen, schilderen tot het in-lood-zetten. Enkel voor het uittekenen op grote schaal riep hij hulp in. Kunst is voor Jos Hendrickx een manier van communiceren. Ondanks zijn voorliefde voor het essentiële, de eenvoud en de rechtlijnigheid, bewaart hij steeds herkenbare aanknopingspunten met de dagelijkse wereld. Jos Hendrickx laat zich als kunstenaar niet leiden door modes. Hij werkt volgens zijn eigen principes, bewandelt zijn eigen artistieke paden en weigert zichzelf te verloochenen. Uniciteit van stijl is zijn grote handelsmerk. Bepaalde kunsthistorici zien Jos Hendrickx als een animistisch kunstenaar. Het animisme is een stroming geklemd tussen het emotioneel expressieve van de Vlaamse Expressionisten [jaren 1920] en het opkomende Gestuele Abstraktie [jaren 1950]. Het ontstond als reactie op het expressionisme en kende zijn hoogtepunt omstreeks 1945. Bij animistische kunstenaars primeerde de Jos Hendrickx © Filip Tas [1918- 1997] [AMVC-Letterenhuis Antwerpen]
weergave van het innerlijke van traditionele onderwerpen zoals landschappen, stillevens, interieurs en portretten. Hun realiteit werd niet beleefd door wat ze zagen, maar wel door de geestelijke, innerlijke en onzichtbare aanwezigheid van wat is. Animisten streefden niet naar vernieuwing in stijl of techniek. Hun werken moesten een innerlijke ontroering en humane sensibiliteit teweeg brengen. Niet alle specialisten volgen deze stelling. Tegenstanders werpen op dat animisten zich kenmerkten door een geherwaardeerde en nieuwe gevoeligheid, terwijl bij Jos Hendrickx deze gevoeligheid reeds van in het begin aanwezig was. Bij hem was er dus geen sprake van een animo [met een nadruk op de ziel van de dingen], maar van een diepgewortelde ratio. Als kunstenaar ervaart hij een bepaalde verantwoordelijkheid. Hendrickx was bewust geëngageerd.
Duinen [collectie SD Worx] Haven [collectie SD Worx] Landschap met vijver [collectie SD Worx]
Jos Hendrickx, tekenaar Het tekenen is de grote constante in het kunstenaarsbestaan van Jos Hendrickx. Voor de gewone burger liep Jos Hendrickx langs de zijkant van het leven, maar precies daar heeft hij zijn artistiek leven in beeld gebracht. Hij keek tekenend om zich heen en zette zo zijn emoties en zijn mens-zijn op wel duizenden bladen papier. Een curriculum vitae? Een dagboek? Jos Hendrickx hield zich voor dat het tekenen naar de natuur, de mens en het landschap hem het inzicht, het aanvoelen van de ritmische en de schijnbaar wisselvallige verhoudingen binnen de natuur kon geven. Hij beoefende de guldensnede als het ware naar levend model. Vooral in zijn compositorisch werk, bijvoorbeeld zijn glasramen, komt die verworven gevoeligheid sterk tot uiting.
Vissersboten [collectie SD Worx] Begijnhofkerk [collectie SD Worx]
Jos Hendrickx, graficus Jos Hendrickx profileert zich vooral als graficus. Een belangrijk gedeelte van zijn werk is multipel: grafieken en gedrukte beelden. Jos Hendrickx heeft alle klassieke grafische technieken beoefend: hoogdruk [houtsnede en houtgravure], diepdruk [burijngravure en ets] en vlakdruk [lithografie]. Als stylist en kalligraaf gebruikt hij deze grafische middelen met de specifieke karakteristieke mogelijkheden die hun eigen zijn, doch steeds binnen zijn persoonlijke pure grafische taal. In zijn houtsneden en houtgravuren is de wit-zwart-tegenstelling gebouwd op ritmische en strenge compositorische benaderingswijzen, met kracht en verfijning. Burijngravures graveert hij met een grote spanningsboog in het koper. De zerpe beelden bezitten de voorname gratie van zijn strijd tegen het materiaal. De spontaan geschreven etsen delen aspecten mee van Hendrickx’ schone schrifturen, gekalligrafeerd in de waslaag zonder weerstand, een vrijheid. Zijn steendrukken gebouwd met grijswaarden en zwarten zijn als broers en zusters van zijn tekeningen. Deze artistieke lade vol met wit-zwart bladen is van een bijzondere eigenheid en kwaliteit. Hemel en aarde [kunstpatrimonium gemeente Beveren] Twee duiven [kunstpatrimonium gemeente Beveren]
Jos Hendrickx, spiritueel en religieus kunstenaar De houtgravure, de lithografie en het glas-in-lood zijn de technieken die Jos Hendrickx gebruikt om zijn spirituele en religieuze onderwerpen vorm te geven. Opvallend in en kenmerkend voor zijn volledige oeuvre is zijn zoeken naar verticaliteit en zijn benadrukken van die verticaliteit. Een door hem gekoesterd onderwerp zijn parkbomen die ten hemel rijken, ten hemel rijzen. Ze vertellen bijzondere zaken over zijn spirituele bronnen. Een van de religieuze onderwerpen die Jos Hendrickx meerdere malen vorm heeft gegeven, is het paasmysterie, het Ressurexit.
Engel bij het graf [kunstpatrimonium gemeente Beveren]
Jos Hendrickx, portrettist Jos Hendrickx toont vooral in zijn kinderportretten [gewassen tekeningen] de verinnerlijking van de mens, zonder franjes maar met een schone, zuivere gevoeligheid.
Portret van Harro [collectie SD Worx]
Jos Hendrickx, figuurkunstenaar Ook in zijn aquarellen, tekeningen en steendrukken is het rechtlijnige, het verticale aanwezig. Al tekenend ontleedt en exploreert Jos Hendrickx op meesterlijke wijze zijn onderwerp, de mens. Zijn duizenden figuurstudies zijn veelal zeer analytisch en grafisch. Hij gebruikt de pauzes niet om ze na te bootsen, doch om te creëren.
Jos Hendrickx, landschapkunstenaar In al de technieken die Jos Hendrickx gebruikte, heeft hij prachtige schrifturen, kalligrafieën van bomen, struiken, bossen, vijvers en bergen nagelaten, niet als nabootsing maar als inspiratie tot.
Naakte vrouw [collectie SD Worx] Park Cortewalle [collectie SD Worx] volgende pagina’s: Vanuit het raam [kunstpatrimonium gemeente Beveren] Cortewalle in Beveren [kunstpatrimonium gemeente
Adam en Eva [kunstpatrimonium gemeente Beveren] Parkbomen [kunstpatrimonium gemeente Beveren] op vorige pagina’s: Heuvels [Collectie SD Worx] Vegetatie [Collectie SD Worx]
Zittend meisje [kunstpatrimonium gemeente Beveren] Liggend naakt [kunstpatrimonium gemeente Beveren]
Jos Hendrickx in data 13 maart 1906 Geboorte te Borgerhout van Joseph Otto Hendrickx als derde in het gezin van elf kinderen van Alfons Hendrickx en E.A. Wollersheim. Zijn vader, een gewezen seminariestudent, was onderwijzer en bankbediende en was literair [dichtkunst] en muzikaal begaafd [Wagnerfan]. Zijn moeder was een kleindochter van de Duitse gravin Anna Catharina von der Reck zu Heidemühle. Zij huwde in 1877 een Duitse likeur- en wijnhandelaar, die zich nog voor de eeuwwisseling met zijn gezin in Antwerpen vestigde. De familie van zijn moeder was diepgelovig katholiek. Al vroeg blijkt het artistiek talent van Jos Hendrickx. Hij stuit echter op het onverzettelijk onbegrip van zijn vader en breekt reeds op jonge leeftijd met zijn familie. Hij verdient zijn brood als schilder en als dokwerker en volgt ondertussen onderwijs aan de Antwerpse Koninklijke Academie. 1922-1930 Jos Hendrickx volgt kunstopleidingen respectievelijk aan de Koninklijke Academie en het Hoger Nationaal Instituut voor Schone Kunsten te Antwerpen. 1930 Vertrek van Jos Hendrickx naar Parijs waar hij de musea en de architectuur bestudeert. Hij leeft een poosje tussen de daklozen, maar na enkele weken vindt hij als student onderdak in het Centre Universitair. Tijdens zijn verblijf in Parijs sterft zijn vader aan een hartinfarct. Net voor zijn dood had vader Hendrickx zijn zoon nog een kleine som geld overgemaakt via de Belgische ambassade. 1931-1971 Jos Hendrickx bouwt een internationale carrière als kunstenaar uit. Vanaf 1936 exposeert hij bijna jaarlijks in binnen- en buitenland. Het leven van Sint-Lutgardis [© SD Worx]
1938-1971 In 1938 start de carrière van Jos Hendrickx als leraar. Achtereenvolgens geeft hij les aan de Middelbare Vak- en Nijverheidsschool te Beveren-Waas, de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Antwerpen, de Hogeschool voor Vrouwen te Antwerpen, het Hoger Nationaal Instituut voor Schone Kunsten te Antwerpen en het Instituut Dochters van Maria te Antwerpen. Daarnaast geeft hij ook privélessen in figuurtekenen. 1947-1970 Jos Hendrickx onderneemt jaarlijks een of meerdere [studie]reizen naar het buitenland. 1956 Huldiging in Antwerpen van Jos Hendrickx ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Hij ontvangt een Liber Amicorum waaraan 86 Vlaamse en 58 buitenlandse artiesten hun medewerking verleenden. 1962 Jos Hendrickx stelt zich kandidaat voor de directiefunctie van het Hoger Instituut voor Schone Kunsten in Antwerpen. Hij wou het Instituut omvormen tot een instelling waar jonge artiesten hun persoonlijke artistieke talenten zonder beperkingen konden ontplooien, een opdracht waarin de instelling volgens Hendrickx tot dan toe schromelijk te kort schoot. Jos Hendrickx grijpt naast de functie. 16 november 1971 Jos Hendrickx sterft in het Stuyvenbergziekenhuis te Antwerpen. Op 20 november 1971 vindt zijn begrafenis plaats in de Onze-LieveVrouwkathedraal en wordt hij bijgezet op de begraafplaats het Schoonselhof. In oktober 1979 wordt het lichaam van Jos Hendrickx op verzoek van zijn familie overgebracht naar de begraafplaats in Beveren. Een gedenkplaat op zijn laatste rustplaats herinnert aan een bijzondere, internationaal georiënteerde kunstenaar met een uitgebreid, fascinerend en gevarieerd oeuvre.
Colofon De tentoonstelling Jos Hendrickx Een Vlaamse Einzelgänger in Europa 1906-1971 is een organisatie van de Koninklijke Piet Stautkring, het Gemeentearchief Beveren en Cultuurcentrum Ter Vesten. De tentoonstelling is van 15 oktober tot en met 6 november 2011 gratis te bezoeken in de Antoon Triest- en in de Bergeyckzaal van het kasteel Cortewalle te Beveren. Deze tentoonstelling werd oorspronkelijk samengesteld om van 8 juli tot en met 23 september 2011 geëxposeerd te worden in het Altes Rathaus van de Duitse Lutherstadt Wittenberg door de Stiftung Christliche Kunst Wittenberg onder de titel Jos Hendrickx - Ein flämischer Einzelgänger in Europa 1906-1971. De curatoren waren Wim van Remortel en Georges Staes, beiden leerlingen van de kunstenaar en Carine Goossens. De werken zijn afkomstig uit het kunstpatrimonium van de gemeente Beveren [49], uit de ruime privécollectie van de firma SD Worx [26], uit het privébezit van één van de curatoren [6] en uit de kunstcollectie van de Vlaamse gemeenschap [1]. Teksten: Ben Croon [Jos Hendrickx verovert Europa] en Wim van Remortel Foto’s: Gerry Smet en Filip Tas Lay-out: Christl Van den Broucke, medewerker Kunsten CC Ter Vesten Eindredactie: Carine Goossens, gemeentearchivaris Beveren 2011/7141/3 Cultuurcentrum Ter Vesten, 2011 Info: CC Ter Vesten, Gravenplein 2 - 9120 Beveren - www.beveren.be/tervesten - 03 750 10 00 Gemeentearchief Beveren, Stationsstraat 2 - 9120 Beveren - www.beveren.be - 03 750 17 50 Koninklijke Piet Stautkring, www.kpsk.net
