JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE

JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE Evalua�e Fort van de Democra�e

Jan Durk Tuinier Geu Visser

S�ch�ng Vredeseduca�e Utrecht

INHOUD

3

MENSEN MAKEN DEMOCRATIE

7

HET FORT VAN DE DEMOCRATIE Doelstelling Educatieve doelen en competenties Thema’s Programma

11

ONTWIKKELINGSONDERZOEK Onderzoek studenten Hogeschool Utrecht SWOT analyse

15

EVALUATIEONDERZOEK Certificaat Database Observaties Gesprekken met docenten Visitatiecommissie en openbare evaluatie

� 29

�

CONCLUSIES Conclusie t.a.v. de ontwikkeling en samenstelling Conclusie t.a.v. het onderzoek Conclusie t.a.v. het verwerken van feedback en evaluaties Conclusie t.a.v. het behalen van de educatieve doelstellingen

Al JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE Evalua�e Fort van de Democra�e

l

MENSEN MAKEN DEMOCRATIE De Stichting Vredeseducatie heeft het initiatief genomen voor het Fort van de Democratie. Het nieuwe educatieve centrum ligt in een groene omgeving op Fort Lunet 1, omringd door een fortgracht aan de zuidoostkant van de stad Utrecht. In een oude flankkazemat uit 1828 en een voormalige atoomschuilbunker uit 1955 is een uitdagende interactieve tentoonstelling ingericht over democratisch burgerschap. Hoewel vooral jonge mensen het fort bezoeken, zijn de programma’s ook zeer geschikt voor volwassenen.

llen BEDOELINGEN De deelnemers onderzoeken en versterken hun democratische vaardigheden en houdingen. Ze gaan aan de slag met thema’s als vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst, vooroordelen, conflicten, identiteit en idealen, radicalisering en respect. Aan het eind van het programma verwerken de bezoekers hun scores in een computerprogramma en kunnen ze een persoonlijke evaluatie printen in de vorm van een certificaat. DOELGROEPEN De interactieve tentoonstelling levert oefenmateriaal voor het vak maatschappijleer in het voortgezet onderwijs of voor het verwerven van burgerschapscompetenties in het middelbaar beroepsonderwijs (ROC). Daarnaast zijn de programma’s uitdagend voor studenten in het hoger onderwijs, deelnemers in justitiële inrichtingen, inburgeringcursussen en volwasseneneducatie.

WERELD IS EEN DORP Onze democratische samenleving is de laatste tien jaar sterk onder druk komen te staan. De wereld is een dorp geworden en moderne media brengen maatschappelijke problemen van dichtbij en ver weg dagelijks onze huiska-

mers binnen. De aanslagen in de Verenigde Staten en elders in de wereld, de moorden op Theo van Gogh en Pim Fortuyn, de commotie rondom de film Fitna en andere gebeurtenissen, hebben het denken en handelen van burgers in Nederland diepgaand beïnvloed. WIJ - ZIJ SAMENLEVING Volgens sommigen verandert Nederland in een WIJ - ZIJ samenleving waarin vooroordelen het lijken te winnen van ontmoetingen. Minderheden krijgen de schuld van de maatschappelijke problemen en worden tot zondebok gemaakt. De debatten worden harder en de omgangsvormen op straat, maar ook in het parlement, ruwer. Het Grondrecht Vrijheid van meningsuiting, lijkt door sommigen opgevat te worden als het recht op ongeremde belediging. Van de overheid worden maatregelen geëist op het gebied van veiligheid, maar zonder de inzet van actieve democratische burgers lukt dat niet. VANZELFSPREKENDHEID Een democratische samenleving is niet vanzelfsprekend. Democratie heeft onderhoud nodig. Zij moet worden ontdekt, geoefend en ontwikkeld. Kinderen, jongeren en volwassenen moeten worden uitgedaagd om zich de basiswaarden van democratisch burgerschap eigen te

MENSEN M A K EN DEMOCR ATIE

3

die zich in maken en zo een bijdrage te leveren aan de maatschappij. In een rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (WRR) wordt terecht aangegeven dat de democratie gevoed moet worden in specifieke programma’s waarin maatschappelijke binding versterkt kan worden en mensen niet langer met de rug naar elkaar staan.1 In een advies van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) wordt betoogd dat in Nederland niet iedereen hetzelfde over democratie denkt. Sommige opvattingen staan lijnrecht tegenover elkaar. Dat kan allemaal in een democratie maar van belang is wel dat zoveel mogelijk burgers die ‘veelvormige’ democratie welgezind zijn.2 WETTEN EN REGELS PACIFICEREN Leven in een democratie, betekent regels maken en wetten om de rechten, maar ook de verantwoordelijkheden, te waarborgen voor iedereen. Regels, afspraken en wetten pacificeren. Ze brengen vrede, vaak na een conflictrijke periode van maatschappelijk debat. Een vreedzame democratische samenleving betekent niet dat er geen conflicten zijn. Wellicht ontstaan er meer conflicten

4

MENSEN M A K EN DEMOCR ATIE

omdat pluriformiteit ook betekent dat verschillen (in godsdienst, belangen, gewoonten en cultuur) er mogen zijn. Cruciaal is de vraag hoe we in een democratie met conflicten omgaan. TWEEDE WERELDOORLOG In het Fort van de Democratie wordt ook aandacht geschonken aan de periode dat in Nederland en elders in Europa de democratie werd afgeschaft. Door het ervaren en onderzoeken van de gevolgen van het afschaffen van de democratie in de Tweede Wereldoorlog, krijgt de actuele belevenis van democratie verdieping en zo blijkt, meer inhoud. Het kennisnemen van de Jodenvervolging, het inperken van vrijheden, de afschaffing van grondrechten en het bedreigen en vervolgen van minderheidsgroepen, geeft inzicht in de waarde van de democratische spelregels die vrijheid mogelijk maken. Tot slot is geprobeerd om de omstandigheden van minderheidsgroepen tijdens de Tweede Wereldoorlog te onderzoeken en op een zorgvuldige manier te verbinden met actuele problemen en uitdagingen in onze samenleving.

Nederlan Nederland d FORT VAN DE DEMOCRATIE Vanaf oktober 2008 tot juli 2009 hebben meer dan 2.000 jongeren, uit het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs (ROC) een bezoek gebracht aan het Fort van de Democratie. Het programma van ruim anderhalf uur omvat een introductiefilm over democratie, een bezoek aan de interactieve tentoonstelling en belevenisruimten in tweetallen en tot slot het verwerken van de uitkomsten van het bezoek in een persoonlijk certificaat. Er wordt aangesloten bij de burgerschapscompetenties die in het ROC zijn ingevoerd. Dan gaat het vooral om politiek burgerschap en sociaal burgerschap, versterkt met competenties op het terrein van de identiteitsontwikkeling en de levensbeschouwelijke dialoog. LEERMOMENTEN Het Fort van de Democratie heeft een bijzondere tijd achter de rug. Er is bijna geen dag voorbij gegaan zonder boeiende ontdekkingen, gesprekken, ervaringen en leermomenten. In deze rapportage doen we daar verslag van. Het bestuur en de medewerkers van de Stichting Vredeseducatie zijn alle leerlingen, studenten en docenten

dankbaar voor hun steun en kritische betrokkenheid. We hebben heel veel van hen geleerd. We bedanken de vertegenwoordigers van particuliere fondsen, de gemeente Utrecht en het ministerie van VWS voor het vertrouwen dat we kregen om dit unieke project te realiseren. DE SAMENSTELLERS

1

WRR rapport, Den Haag oktober 2004. Opvoeding Onderwijs en Jeugdbeleid in het algemeen belang, waarin een pleidooi voor een democratischpedagogisch offensief. 2

RMO advies Vormen van Democratie, oktober 2007.

HET FORT VAN DE DEMOCRATIE DOELSTELLING

Het Fort van de Democratie daagt jongeren en (jong)volwassenen uit om hun persoonlijke mogelijkheden en grenzen ten aanzien van democratisch burgerschap te onderzoeken en een bijdrage te leveren aan actief burgerschap.

EDUCATIEVE DOELEN EN COMPETENTIES Vanuit hun eigen leefwereld en op hun eigen ontwikkelingsniveau, kunnen de bezoekers: 1. aspecten van de wording van de democratie benoemen (grondwet, diversiteit, belangen en waarden - conflicten, minderheid, meerderheid, afzien van geweld). 2. de geschiedenis van de afschaffing van de democratie in 1940 en het herstel in 1945 onder woorden brengen en actualiseren. 3. vrijheid in termen van gedrag, actief burgerschap en regels duiden in relatie tot de actuele spanningen en uitdagingen in de multiculturele samenleving. 4. het begrip respect illustreren aan de hand van voorbeelden en tevens hun eigen grenzen benoemen aan de hand van eigen ervaringen. 5. reflecteren op vrijheid van meningsuiting in verband met de eigen en andere religieuze of levensbeschouwelijke identiteit. 6. processen van maatschappelijke uitsluiting zoals het zondebokverschijnsel verklaren in de geschiedenis en in het heden. 7. voorbeelden van handelingsperspectieven noemen voor een respectvolle samenleving.

DOELGROEPEN Jongeren in het voortgezet onderwijs vanaf het 3e leerjaar VMBO en MBO (alle niveaus), HBO, deelnemers inburgercursussen, jongeren die verblijven in justitiële inrichtingen, geüniformeerde beroepsgroep, deelnemers aan educatieve excursies en bedrijfsuitjes. De interactieve tentoonstelling levert oefenmateriaal bij de onderwerpen die behandeld worden bij maatschappijleer en programma’s gericht op burgerschapscompetenties in het voortgezet onderwijs, programma’s van het ROC, het hoger onderwijs, justitiële inrichtingen en inburgeringcursussen. THEMA’S Het Vrijheidspark is ingericht met bomen en parkachtige elementen. Artikel 1 van de Grondwet ligt letterlijk in de grond. De bezoekers kunnen ervaren dat vrijheid een wezenlijk kenmerk van de democratie is. Centraal staan de uitgangspunten van de democratie en (on)mogelijkheden van vrijheid. Al doende kunnen de bezoekers leren hoe in een democratie belangentegenstellingen en conflicten opgelost kunnen worden zonder bedreiging en geweld.

bevinden, H E T F O R T VA N D E D E M O C R AT I E

7

worden In de Duisternis ervaren de bezoekers wat de gevolgen waren voor Nederland toen de democratie werd afgeschaft in mei 1940. Hoe de regels voor vrijheid afgeschaft werden en plaatsmaakten voor geweld en schendingen van mensenrechten. De ruimte is grotendeels in duisternis gehuld en de vloer bestaat uit hellende vlakken zodat de bezoekers naar evenwicht moeten zoeken. Er is dus letterlijk geen sprake meer van vaste grond, van grondrechten. In het voormalige Communicatiecentrum van de atoomschuilbunker staan acht computers opgesteld, waarin maatschappelijke dilemma’s zijn verwerkt. Onder andere: het provoceren met de Hitlergroet, het dragen van religieuze symbolen, internetcensuur, omgaan met hangjongeren en het verband tussen vrijheid en privacy. In de nagebootste Utrechtse Zadelstraat zijn etalages ingericht over de Nederlandse identiteit. In de inburge-

8

H E T F O R T VA N D E D E M O C R AT I E

ringwinkel toetst de bezoeker of hij is ingeburgerd. Men verdiept zich ook in het thema fanatisme en radicalisering. En wie wil kan in de beledigingboxen kijken of het Kabinet van verboden zaken onderzoeken. Bezoekers kunnen ontdekken dat het leven in een democratie hen rechten geeft en dat burgers met elkaar verantwoordelijkheid dragen voor de samenleving. Kleine themaruimten • Identiteit: wie ben ik? wie ben jij? • Kabinet van verboden dingen • Zondebokverschijnsel • Respect • Conflicten • Vooroordelen • Beledigen • Fanatisme en idealen

in gelijke PROGRAMMA Het programma in het Fort van de Democratie duurt ongeveer anderhalf uur. De bezoekers worden verwelkomd in de filmzaal in de flankkazemat. Daarna kijken ze naar een introductiefilm. Deze activiteit heeft drie doelstellingen. Enerzijds is het van belang de bezoekers na de reis te helpen zich te concentreren op het educatieve programma. Anderzijds worden in deze film enkele kernbegrippen toegelicht zoals bijvoorbeeld Artikel 1 van de grondwet. Tot slot wordt in de film ook uitleg gegeven over de plek waar de bezoekers zich bevinden: een voormalig militair fort, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, dat in de 19e eeuw en in de 20e eeuw een rol gespeeld heeft bij de verdediging van Nederland. Na de introductiefilm gaan de bezoekers in tweetallen aan het werk in de interactieve tentoonstelling. Zij ontvangen een scorekaart waarop de opdrachten staan beschreven en waarop aantekeningen kunnen worden gemaakt. Er is veel ruimte voor onderzoek en dialoog. De deelnemers kunnen werken op hun eigen niveau. Om de concentra-

tie te versterken krijgen de deelnemers per tweetal een eigen startnummer, verspreid over de educatieve route. De aandacht is volledig gericht op het leerproces van de scholieren: de analyse, het eigen maken of internaliseren, moreel beraad, het formuleren van een opinie en een houding en confrontatie met de gevolgen op basis van feedback. Aan het eind van het bezoek worden de scores van de scorekaart verwerkt in een computerprogramma en wordt een certificaat uitgeprint met persoonlijke feedback. Tot slot is er nog gelegenheid om met elkaar na te praten over het programma. Meestal is de docent daarbij betrokken. Klopt de feedback? Waarom wel of niet? Dit certificaat kan deel uitmaken van de portfolio of van het praktijkonderdeel maatschappijleer.

H E T F O R T VA N D E D E M O C R AT I E

9

ONTWIKKELINGSONDERZOEK Voorafgaand en tijdens het ontwikkelingsproces van het Fort van de Democratie hebben twee onderzoeken plaatsgevonden, waardoor het proces van samenstellen van de educatieve werkvormen positief kon worden beïnvloed. • Kwalitatief en verkennend onderzoek van studenten Cultureel Educatief Werk van de Hogeschool van Utrecht • SWOT analyse uitgevoerd door medewerkers van de Stichting Vredeseducatie.

ONDERZOEK STUDENTEN HOGESCHOOL UTRECHT Dertien studenten van de studierichting HBO Cultureel Educatief Werk van de Hogeschool van Utrecht hebben in het kader van het onderdeel onderzoeksvaardigheden in het voorjaar van 2008 kwalitatief onderzoek verricht naar de opvattingen en houdingen van jongeren in het voortgezet onderwijs aan de hand van interviews, vragenlijsten, lessen en groepsgesprekken. Enkele interviews met jongeren individueel en in kleine groepjes zijn op film opgenomen. Dat geldt ook voor enkele lessen op het VMBO en het VWO. De onderzoeksverslagen geven inzicht in betekenisverlening van jongeren. Opvallend was de betrokkenheid van de studenten bij de geïnterviewde jongeren en de thematiek. De presentatie van de onderzoeksresultaten in het voorjaar van 2008 leverde, naast boeiende gesprekken met de studenten, interessante gegevens op ten aanzien van de thema’s: vrijheid, respect en radicaliteit (dierenrechten, extreem rechts, religieus fundamentalisme). Op grond van deze en de aanvullende schriftelijke informatie, is de basis voor enkele keuzen voor werkvormen en thema’s, die al voor de interactieve tentoonstelling in het Fort van de Democratie waren gemaakt, verstevigd. Daarnaast zijn nog andere thema’s en concepten ontstaan, waaronder:

- Het brengen van de Hitlergroet door jongeren. Is het een geintje? Of een belediging/intimidatie van in het bijzonder de mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt? - Bordjes met regels in het Park van de Vrijheid - De relatie Veiligheid en Privacy - Uitleg over autochtoon en allochtoon - Wat is democratie: basiskenmerken - Lonsdale kleding in het Kabinet van Verboden dingen en het T-shirt met nr. 88 in de kledingwinkel - De respecttest, inclusief feedback - Groepsidentiteit: bij wie wil je horen? - Fanatisme maskers (definitie van een Fan en een Fanatiekeling), dilemma met dierenrechten activiste - Zondebokverschijnsel en beschuldigen - De Nederlandse identiteit; ligt deze vast of verandert ze constant? Wat vind je belangrijke Nederlandse tradities en gebruiken? - Vrijheid (Wat is vrijheid? Wat betekent het voor je? Hoe wordt vrijheid geregeld?) - Respect (Waar heb je respect voor, waarom? En waar heb je geen respect voor? - Extreem Rechtse jongeren en Lonsdale (Betekent vrijheid alle kleding aantrekken die je wilt? Wat zijn de motieven van scholen om uitingen d.m.v. kleding te verbieden?)

gevallen ONTWIKKELINGSONDER ZOEK

11

SWOT ANALYSE

gelijk

Het betreft een sterkte – zwakte analyse van het voornemen Fort van de Democratie (Strengths – Weaknesses) en het in kaart brengen van de kansen en bedreigingen (Opportunities - Threats) ten aanzien van de doelgroepen. Om de benodigde gegevens te verzamelen zijn mondelinge interviews afgenomen met vertegenwoordigers van 12 instellingen met in totaal 43 locaties. Het gaat daarbij om 11 onderwijsinstellingen in het voortgezet onderwijs (vmbo, havo, vwo en roc) en één Justitiële jeugdinrichting. De respondenten zijn semi willekeurig gekozen in de wijde regio van Utrecht. De gesprekken waren half gestructureerd met een schriftelijke presentatie (showmap) waarin het project werd voorgesteld, de thema’s en doelstellingen werden gecommuniceerd en de mogelijkheden voor deelname vanuit inhoudelijke en praktische kanten werden besproken en geëvalueerd. Van elk gesprek is een verslag gemaakt. De gesprekken vonden plaats in de periode oktober 2007-maart 2008.

12

ONTWIKKELINGSONDER ZOEK

PROFIEL SCHOLEN / INSTELLINGEN De beelden uit de gespreksverslagen zijn zeer veelzijdig en vormen een weerslag van de grote diversiteit in het onderwijs. De instellingen profileren zich op verschillende manieren. Sommige scholen in onderwijsrichting en weer anderen op didactiek (natuurlijk leren, nieuwe leren). Afhankelijk van de plaats of locatie zijn er onderwijsinstellingen met een kleiner of een groter aantal leerlingen van allochtone afkomst. Opvallend is dat nagenoeg alle instellingen veel aandacht schenken aan hun didactische en levensbeschouwelijke identiteit en profilering. Nagenoeg alle vertegenwoordigers benoemen de sterke toename van de opvoedende taken van de school, met name als het gaat om het voorbereiden van scholieren op hun rol in de maatschappij (stages). “Daar doen we het allemaal voor”. Instellingen zijn gericht op de wijk en de omgeving van de school en gaan actief de samenleving in bij ontmoetingen tussen leeftijdgenoten en andere generaties. BURGERSCHAP EN INTEGRATIE De instellingen zijn zeer divers bezig met het thema

behandeld. burgerschap. Sommige instellingen hebben een actief beleid, andere vertegenwoordigers van instellingen hebben er nog nauwelijks over gehoord. Weer anderen scharen kleinere activiteiten onder de paraplu van burgerschapsvorming. Opmerkelijk omdat sommige vertegenwoordigers van instellingen nog geen idee hebben waar het over gaat, hoewel de Inspectie voor het onderwijs al vanaf januari 2007 actief inspecteert en onderzoekt wat scholen aan burgerschap doen. De Wet op Actief Burgerschap en Sociale Integratie (1 februari 2006) stelt een verplichting aan scholen voor primair en voortgezet onderwijs om bij te dragen aan de actief burgerschap en integratie van leerlingen in de Nederlandse samenleving zoals deze zich in alle verscheidenheid voordoet. Onder Actief burgerschap wordt verstaan: De bereidheid en het vermogen om deel uit te maken van een gemeenschap en daar een actieve bijdrage aan te leveren. AANSLUITING THEMA’S FORT VAN DE DEMOCRATIE Uit het onderzoek blijkt dat de voorgenomen thema’s van het Fort van de Democratie aansluiten bij de programma’s op school. We noteerden de volgende suggesties:

- Leerlingen zitten te springen om oefensituaties, daarin zou het Fort van de Democratie in kunnen voorzien. Het gaat om persoonlijke vorming en ontwikkeling. - Ruimte voor andere levensbeschouwingen, het omgaan met conflicten zoals discriminatie is belangrijk. - Schenk aandacht aan cyberpesten en uitsluitingmechanismen maar wel vanuit de achtergrond van de leerlingen. - De Tweede Wereldoorlog kan je zien als een snelkookpan van de geschiedenis en we kunnen het handelen van mensen onderzoeken in zeer extreme omstandigheden. - Schenk aandacht aan homoseksualiteit in relatie tot religie en betrek het op artikel 1 van de Grondwet. - Denk er aan dat er veel leerlingen zijn die zich minderwaardig voelen in de maatschappij, dat kan leiden tot agressie en wantrouwen: hou daar rekening mee. - Doe iets met gender en seksuele moraal (gelijkheid) en leg de nadruk op respect krijgen. - Geef aandacht aan conflicten tussen mensen met verschillende culturele achtergronden, het hoort bij een maatschappij waarin zoveel diversiteit is.

ONTWIKKELINGSONDER ZOEK

13

14

Discrim

E VA L UAT I E O N D E R Z O E K

EVALUATIEONDERZOEK Na het in gebruik nemen van het Fort van de Democratie zijn diverse middelen aangewend om na te gaan of de educatieve doelstellingen werden behaald. Onderzoeksresultaten krijgen meer geldigheid wanneer de gegevens verkregen zijn met diverse onderzoeksinstrumenten. Gesprekken, observaties, zelfevaluaties in de vorm van het certificaat, het maken van een verslag voor de portfolio kunnen de betrouwbaarheid van conclusies versterken. Hoewel het onderzoek naar de effecten van het Fort van de Democratie het wetenschappelijk criterium van herhaalbaarheid heeft, stellen we vast dat de generaliseerbaarheid beperkt is. De resultaten zijn sterk contextgebonden en specifiek zinvol voor de ontwikkeling van het Fort van de Democratie en voor het vaststellen of de educatieve doelstellingen zijn behaald.

ONDERZOEKSINSTRUMENT 1. CERTIFICAAT EN DATABASE Bezoekers die aan het programma in het Fort van de Democratie deelnemen, ontvangen aan het eind een persoonlijk certificaat. De meningen, keuzen van de jongeren op een vijftiental meetpunten op de scorekaart, worden van een score voorzien met behulp van een computerprogramma. Elke score correspondeert met commentaar op de keuzen die door de jongeren zijn gemaakt. Het commentaar vermeldt altijd de keuze of het dilemma en vervolgens wordt feedback gegeven. Daarbij wordt moralisme vermeden, niet alleen omdat het zinloos is maar vooral om het ‘moreel beraad’ bij de leerlingen te stimuleren. Zo worden bijvoorbeeld de consequenties van

een bepaalde keuze benoemd, bijvoorbeeld dat bepaald gedrag strijdig is met de democratische spelregels. Uiteraard kan de bezoeker in een reflectieopdracht aangeven met welke punten hij of zij het (on)eens is. Op pagina 30 is een voorbeeld van een compleet certificaat opgenomen. De gegevens, die de bezoekers in de computer hebben ingebracht om hun persoonlijk certificaat te verkrijgen, zijn anoniem opgeslagen in een database. Daar zijn, met name op werkvormniveau interessante conclusies aan te verbinden, voor iets meer dan 1200 bezoekers waarvan de gegevens uit de database verwerkbaar waren. In dit onderdeel worden enkele werkvormen besproken en zo nodig van commentaar voorzien.

minatie E VA L UAT I E O N D E R Z O E K

15

DEMOCRATIE: WELKE UITSPRAAK SPREEKT JE HET MEESTE AAN? In het Park van de Vrijheid verwerken jongeren de kenmerken van een democratie, analyseren enkele voor- en nadelen, en onderzoeken het begrip vrijheid en gelijkheid vanuit artikel 1 van de Grondwet. Ze sluiten dit onderdeel af met een stellingenspel en kiezen de uitspraak die hen het meeste aanspreekt.

Democratie: welke stelling spreekt je het meeste aan? Wie niet stemt, heeft geen recht van spreken.

13%

Democratie is de beste staatsvorm.

39%

De stemplicht moet worden ingevoerd.

7%

In een democratie kun je zonder geweld van de regering af.

10%

In een democratie mag je altijd zeggen wat je denkt.

16%

Jouw vrijheid eindigt waar de vrijheid van de ander begint.

15%

WAT VIND JIJ? MEIN KAMPF Wat vind jij? Mein Kampf verbieden of niet? VERBIEDEN OF NIET? In een democratie worden regels Meisjes Jongens gesteld om bijvoorbeeld mensen te niet geen niet geen verbieden verbieden verbieden verbieden beschermen zoals verkeersregels. De mening mening (meeste) burgers zijn bereid om zich 37% 43% 22% 19% 68% 13% vrijwillig aan die regels te houden. Er zijn ook zaken verboden in een democratie. Daar hoef je het niet mee eens te zijn. Je kunt er in ons land of in een ander land verboden of juist verzelfs tegen protesteren. Wanneer democratisch besloten krijgbaar zijn. Het gaat om bijvoorbeeld de volgende is iets te verbieden, moet je je er wel bij neerleggen. Dat artikelen: Chocolade sigaretten, Adolf Hitlerbier, Mein is ook een democratische spelregel. Kampf, Koran, Lonsdale shirt, Kauwgom. In het Kabinet voor verboden dingen staan artikelen die Duidelijk wordt dat bijna 2 keer zoveel meisjes in vergelij-

16


wegens

king met jongens Mein Kampf willen verbieden. In relatie met de observaties wordt duidelijk dat veel jongeren de gevoeligheid, die er traditioneel in Nederland heerst ten aanzien van het boek Mein Kampf, niet hebben. Er zijn ook nauwelijks referentiepunten die een discussie mogelijk maken. De volgende redenen zijn illustratief voor deze opvatting:

-

RADICALITEIT: WELKE KENMERKEN GELDEN VOOR JOU? De Nederlandse inlichtingendienst (AIVD) geeft op haar website uitleg over radicalisering. In combinatie met spotjes op radio en televisie, worden docenten en andere medewerkers in de openbare dienstverlening opgeroepen om met jongeren in gesprek te gaan wanneer ze de indruk hebben dat zij radicaliseren. De AIVD somt 7 oplopende kenmerken van radicaliteit op. Van belang is vast te stellen dat het niet om 1 kenmerk, maar om meer kenmerken gaat om te kunnen spreken over radicalisering.

observaties, zijn de volgende overwegingen van belang. In de eerste plaats stellen we vast dat jongeren, met name in het lager en middelbaar beroepsonderwijs hun opvattingen over het algemeen op een radicale manier verwoorden. Dat geldt bijvoorbeeld voor een grote groep autochtone jongeren ten aanzien van moslims. Omgekeerd geldt dit ook voor een grote groep allochtone jongeren. Het interessante is dat deze meningen in gesprekken met begeleiders vaak genuanceerder worden. Speelt hierin een houding (imago) die jongeren ten opzichte van elkaar (moeten) innemen? Een ander punt is dat de hoge cijfers ook veroorzaakt kunnen worden door het gegeven dat veel jongeren de Meisjes Jongens context van de werkvorm loslaten en de inhoud van de kenmerken alleen op zichzelf betrekken. “Ik ben niet tegen het gebruik van geweld, dus zeg ik geen nee tegen de stelling: Ik ben bereid om geweld te gebruiken”. Mogelijk zijn 13% 17% ze vergeten dat hier sprake is 23% 15% van een opsomming die door de AIVD wordt gehanteerd. Het kan ook zijn dat een deel van de jongeren op het verkeerde been is gezet door het begrip ‘goede doel’. Dit kan een positief gevoel opgewekt hebt, losgekomen van de AIVD context.

Welke kenmerken gelden voor jou? A. Ze hebben idealen. B. Ze sluiten zich aan bij een groep die hetzelfde denkt als zij. C. Ze willen anderen overtuigen van hun gelijk. D. Ze laten geen andere meningen toe. E. Ze zetten hun eigen twijfels opzij. F. Ze zijn bereid geweld te gebruiken. G. Ze zijn bereid hun leven te geven voor het goede doel.

Je kunt het toch ook op internet krijgen. Je hoeft het toch niet te lezen. In het buitenland is het wel te koop. Ik zie niet in dat zo’n oud boek weer een Jodenvervolging kan veroorzaken.

godsdienst, We hebben 2 van de 7 kenmerken (F. en G.) onderzocht. Opvallend is dat een relatief grote groep meisjes en jongens volgens de kenmerken van de AIVD geradicaliseerd is. Bij nadere analyse in combinatie met andere scores en


17

WELKE VORMEN VAN ACTIEVOEREN VINDT JIJ TOELAATBAAR? In de tentoonstelling onderzoeken de jongeren welke actievormen zij toelaatbaar achten. Enkele actievormen zijn democratisch vastgesteld (nr. 1-4). Ander vormen worden soms enige tijd gedoogd maar meestal grijpt de politie snel in (nr. 5-8) demonstranten die nog een stap verder gaan ,worden in staat van beschuldiging gesteld omdat ze een wet overtreden (nr. 9-12). Belangrijk om te weten bij het interpreteren van de gegevens is, dat een bezoeker die nr. 4 kiest, het ook eens is met de nummers 1 t/m 3. Een bezoeker die nr. 11 kiest krijgt commentaar op de nummers 1 t/m 11. De gegevens leveren een boeiend beeld op dat sterk aansluit bij de observaties die we hebWelke actievormen vind jij toelaatbaar? Meisjes Jongens ben gedaan bij deze werkvorm. Een grote groep jongeren zit in de eerste 4 actievormen. 1. Handtekeningen verzamelen 95% 94% De actiemiddelen kunnen helpen een bepaald 2. Boycot van een product 84% 81% doel te realiseren en ze blijven binnen de wet. 3. Demonstreren 65% 62% Ten aanzien de actievormen 5 – 8 hebben we 4. Staking 36% 46% geconstateerd dat veel jongeren een ‘taart in iemands gezicht gooien’ wel grappig vinden. 5. Blokkade van een straat 26% 38% “Dat moet toch kunnen!” Wellicht wel op een 6. Beledigen via internet 24% 35% studentenfeestje, want dan vinden alle bezoe7. Ruit ingooien 21% 33% kers het vermakelijk, maar niet in het openbaar 8. Taart in iemands gezicht gooien 9% 17% of gericht op personen die een openbaar ambt 9. Brandstichting 8% 14% beklede n. Het is voor veel bezoekers nieuw dat dit strafbaar is. Een ruit ingooien om je woede 10. Bedreigen met wapens 7% 11% te uiten en beledigen via internet wordt als min11. Een bom leggen 0% 0% der ‘normaal’ beschouwd. 12. Je leven riskeren 7% 11% Het gebruik van geweld tegen mensen is bij de jongeren die we hebben onderzocht niet echt populair. Opmerkelijk is wel een hoge score voor numvormen zoals bijvoorbeeld in een bos klimmen of wonen mer 12. Op basis van de observaties stellen we vast dat omdat je de kap van het bos wilt voorkomen. Interessant de actievorm nummer 12 multi-interpretabel is geblewaren de gesprekken met jongeren die als beroepsmiliken. Veel jongeren gaven aan dat in een bootje van Green tair het besef hebben dat je je leven riskeert, wanneer je Peace stappen en actievoeren tegen walvisvaarders echt op vredesmissie gaat. Deze conclusies hebben er o.a. toe je leven riskeren is. Dat geldt ook voor vele andere actiegeleid dat de werkvorm ook inhoudelijk gewijzigd is.

levensovertui 18


gelijke gevallen gelijk behandeld moeten worden, en hier jongens belangrijker dan meisjes geacht worden, dan signaleert de computer deze tegenspraak. Ook deze werkvorm geeft hetzelfde beeld dat jongens typerend anders scoren dan meiden. Ze zijn vaak sneller in hun antwoorden en willen het ook in veel gevallen luidruchtiger uitdragen. De gesprekken die bij deze werkvorm hebben plaatsgevonden zijn uitermate boeiend geweest. Wanneer begeleiders er bij betrokken waren, is vaak de vraag gesteld waar de opvattingen vandaan komen. Van het geloof of van ouders? Sommige jongeren zijn van mening dat homoseksuelen gestraft moeten worden. Op het certificaat en ook in gesprekken met begeleiders wordt duidelijk gemaakt dat WAT IS JOUW MENING OVER homoseksualiteit in Nederland net zo behandeld wordt DE MENINGEN VAN BIN LADEN? als heteroseksualiteit. De opvatting van Bin Laden delen In een korte informatieve tekst wordt uiteengezet wie kan wel, je mag denken wat je wilt, maar het uitdragen of Bin Laden is. Op het paneel is een zestal opvattingen van uitvoeren is strafbaar in Nederland. Overigens kwam in de Bin Laden samengevat. De vraag is: geef aan met welke discussie bij dit punt wel aan de orde dat de Nederlandse mening je het eens bent. bevolking in de afgelopen 50 jaar ook een grote ontwikkeling heeft doorgemaakt. De meeste jongeren die ‘eens’ gescoord Wat is jouw mening over Meisjes Jongens hebben op de mening: Eén geloof is het de meningen van Bin Laden ? mee eens mee eens beste geloof, zijn zeer beslist over hun A. Jongens zijn belangrijker dan meisjes. 2% 10% keuze, wanneer hen gevraagd wordt de B. De doodstraf is toegestaan. keuze toe te lichten: “Meneer als ik mijn C. Homoseksuelen moeten gestraft worden. 3% 8% geloof niet het beste zou vinden, zou ik er toch niet voor kiezen; dan kan ik net zo D. Er is maar één geloof het beste geloof. 7% 12% goed iets anders geloven”. Duidelijk is dat E. Vrouwen mogen geen echtscheiding aanvragen. het hier met name gaat over hoe om te F. Geweld tegen ongelovigen is toegestaan. gaan met mensen die een ander geloof hebben. In een democratie mag je geVan de 6 meningen zijn alleen de 3 vetgedrukte meninloven wat je wilt en de overheid maakt geen onderscheid gen onderzocht in het afgelopen jaar. Dit heeft vooral te tussen burgers die wel of niet gelovig zijn. maken omdat de opdracht gekoppeld is aan andere werkTot slot was opvallend dat de meningen afzonderlijk vormen, bijvoorbeeld de werkvorm gelijke behandeling. bekeken en beoordeeld werden en niet meer als een saWanneer bezoekers daar hebben aangegeven, naar aanmenhangende opvatting van Bin Laden werd gezien. Soms leiding van Artikel 1 van de Grondwet, dat alle mensen in moeten bezoekers er wel aan wennen dat ze opvattingen delen met de meest gezochte terrorist ter wereld.

iging,


19

WAT HOORT VOLGENS JOU BIJ DE NEDERLANDSE IDENTITEIT? In één van de etalages in de straat van diversiteit wordt de Nederlandse identiteit aan de orde gesteld. Een krantenbericht over uitspraken van Prinses Maxima over de Nederlandse identiteit, die niet als eenvormige vaststaande identiteit bestaat, heeft voor veel ophef gezorgd. Aan de bezoekers wordt gevraagd of ze het eens of oneens zijn met de Prinses. Vervolgens mogen ze van 10 kenmerken van de Nederlandse identiteit er 3 kiezen die voor hen het belangrijkst zijn. Wat hoort volgens jou bij de Nederlandse iden1. Rood wit en blauwe vlag

35%

2. Dodenherdenking

30%

3. Vrijheid van godsdienst

33%

4. Koninginnedag

9%

5. Verdraagzaamheid

36%

6. Nederlandse taal

12%

7. Het Wilhelmus

26%

8. Vrijheid van meningsuiting

12%

9. Sinterklaas en Zwarte Piet

8%

10. Nederlands elftal

10%

Bezoekers konden maximaal 3 kenmerken kiezen. Van de percentages die in de tabel gegeven zijn, is niet vast te stellen welke bezoeker voor welke 3 kenmerken heeft gekozen. Hoewel we vermoeden dat er vooral willekeurige combinaties gekozen zijn, zou interessant zijn om nader te onderzoeken of bepaalde clusters populair zijn. Opmerkelijk is dat ‘Vrijheid van meningsuiting’ niet bepaald hoog scoort, bijvoorbeeld in relatie tot Koninginnedag en vrijheid van godsdienst. De voorkeuren van de jongeren verklaren is op basis van de gegevens geen optie. Vanuit de observaties kan wel vastgesteld worden dat de betrokkenheid bij de werkvorm groot was en de discussie levendig.

20


ONDERZOEKSINSTRUMENT 2. OBSERVATIES Gedurende de groepsbezoeken die in het seizoen 2008-2009 hebben plaatsgevonden, zijn altijd twee medewerkers van het Fort van de Democratie aanwezig geweest, naast de begeleiders en/of docenten die met de groepen meekwamen. De medewerkers hadden een participerende vorm van begeleiden waarbij ze zich zo strikt mogelijk hielden aan de methode: Luisteren, Samenvatten en Doorvragen. Deze methode, die ook in houding tot uiting komt, sluit (voor)oordelen voor het grootste deel uit. Jongeren weten dat ze open kunnen discussiëren, niet worden afgerekend op meningen maar ook dat ze in de begeleiders een kritische luisteraar vinden. Met name door het stellen van vragen en het onderzoeken van dilemma’s (Stel dat iemand zegt……) onderzoeken de jongeren hun eigen argumenten, denkprocessen en houdingen.

politieke De centrale onderzoeksvraag bij deze semi gestructureerde observaties was: Werken de werkvormen in combinatie met de opdrachten op de scorekaart? Er zijn geen uitvoerige protocollen van handelingen bijgehouden, maar wel aantekeningen gemaakt en gerapporteerd.

Afhankelijk van de groep (grootte, niveau, samenstelling) werd besloten welke specifieke werkvormen en themaruimten zouden worden geobserveerd. Meestal vanuit de nieuwsgierigheid of een werkvorm nu ‘echt werkt’, maar ook om hypothesen te toetsen naar aanleiding van feedback die we van jongeren kregen. De observaties hadden in de meeste gevallen concrete vragen als uitgangspunt. Bijvoorbeeld: - Hoe reageren bezoekers op vraag 38 in combinatie met vraag 39? - Is de tekst van opdracht 22 niet te moeilijk voor ROC niveau 2? - Wordt bij werkvormen 18 tot 20 wel duidelijk dat regels in parken, in sport en op straat vrijheid vergroten en verkleinen? - Welke discussiethema’s komen naar voren bij de ideologie van de nazi’s in relatie tot de vervolging van minderheidsgroepen in de Tweede Wereldoorlog?

OBSERVATIE BIJ OPDRACHT 1. IDENTITEIT De bezoekers moeten aan de hand van portretten van groepen jongeren vaststellen bij welke groep ze willen horen en bij welke groep niet. Bijna alle jongeren hebben uitgesproken opvattingen. Ze weten duidelijk waar ze niet bij willen horen, daar beginnen ze meestal mee. Dan komt het onderzoek: waar wil ik wel bijhoren? Er is een groep die het direct weet en wat kleding en haardracht betreft snel een keuze kan maken. Voor veel andere jongeren valt het niet mee. Sommigen willen niet bij een groep horen. Wanneer gevraagd wordt waarom niet, is een antwoord omdat je jezelf dan kwijt raakt. Duidelijk wordt wel dat we allemaal in vele groepen zitten, of we het nu leuk vinden of niet: jongeren, kinderen van, scholieren, consumenten, internetters en twitteraars om er maar enkele te noemen. Wanneer het echt niet lukt, nemen sommige jongeren nr. O, dat is een spiegel. “Ik vorm in mijn eentje wel een groep”, is soms het commentaar.

gezindheid, Dergelijke vragen hebben in veel gevallen geleid tot verbeteringen in de tentoonstelling en de scorekaart. Op 4 onderdelen werd de instructie aangepast. In 8 onderdelen werd de tekst ingrijpend aangepast.

OBSERVATIE BIJ OPDRACHT 10. GELIJK OF ONGELIJK In het algemeen hebben mensen een ambivalente opvatting over gelijkheid en ongelijkheid. Veel mensen willen er


21

graag uniek en anders (ongelijk) uit zien. Anderen volgen graag de groep hoewel ze het woord kuddedier verafschuwen. Het lijkt ook wel alsof jongeren huiverig zijn om “ongelijkheid” te omarmen. Dan lijkt het alsof je discrimineert. Gelijkheid wordt vaak in ons denken gelijkgestel met rechtvaardig en dat is zeker niet het geval. Over deze begrippen zijn diverse werkvormen gemaakt, waaronder twee brievenbussen waarop de teksten staan: Alle mensen zijn gelijk. Dat betekent: Er is geen honger meer in de wereld. Iedereen heeft dezelfde mening. Het wordt heel saai. Iedereen heeft evenveel geld. Niemand is meer jaloers. Er zijn geen conflicten meer. Alle mensen zijn ongelijk Dat betekent: Je mag geloven in je eigen God. Er zijn veel conflicten op te lossen. Je ontmoet verschillende mensen. Er is veel discussie. Iedereen heeft een eigen muzieksmaak. De beste sporter wint Bij deze werkvorm zijn veel verhelderende discussies ontstaan. Sommige jongeren schrikken in eerste instantie wanneer ze op hun certificaat lezen: “Jij vindt dat alle mensen ongelijk zijn”. De toelichting is vaak verhelderend: alle mensen zijn anders, alle mensen zijn ongelijk. In Nederland garandeert de Grondwet dat de overheid burgers in gelijke gevallen gelijk moet behandelen.


Een leerling komt naar de begeleider toe en zegt: “Meneer, ik word niet goed van dat glasgerinkel”. “Wat voor gevoel geeft je dat?”, luidt de vraag van de begeleider. “Ik heb het gevoel dat er iets kapot gemaakt wordt en dat vind ik niet leuk”. Er volgt een gesprek over de inhoud van de ruimte en duidelijk wordt dat het special effect van glasgerinkel bij informatie over de kristalnacht illustratief is voor het verhaal. Uit deze observatie blijkt ook dat we er in geslaagd zijn om de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, waar het gaat om het afschaffen van de democratie en de gevolgen daarvan (perscensuur, boekverbranding, vervolging van minderheden, Jodenvervolging, inperking vrijheden) over te brengen. Kennis van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, vanuit het perspectief van de democratie, is immers niet meer vanzelfsprekend. De kennis die jongeren hebben over de Tweede Wereldoorlog is in hoge mate gefragmentariseerd en grotendeels voortgekomen uit films, games en internet. Een breed en omvattend (begrips- en betekenis) kader ontbreekt. Wel is het mogelijk gebleken om in de belevenisruimte vergelijkingen te maken en relaties te leggen vanuit het afschaffen van de democratie en de gevolgen daarvan.

ras,

OBSERVATIE BIJ OPDRACHT 24. ANTI JOODSE MAATREGELEN Deze opdracht bevindt zich in de ruimte waarin geïllustreerd wordt wat het betekent dat de democratie wordt afgeschaft. In een lange opsomming worden de anti joodse maatregelen vermeld. Voor veel bezoekers is het verbijsterend om te zien hoe tijdens de Tweede Wereld-

22

oorlog de stapsgewijze en soms geruisloze isolatie van de joodse bevolkingsgroep uit het openbare leven heeft plaatsgevonden.

OBSERVATIE BIJ OPDRACHT 27. KOSTEN GEHANDICAPTEN IN HET REKENBOEK Het is de bedoeling om 4 minderheidsgroepen (joden, homoseksuelen, gehandicapten, Roma) in verband te brengen met de vier Nazi idealen. 1. Iedereen is van hetzelfde ras. 2. Iedereen is heteroseksueel 3. Iedereen heeft een perfect lichaam 4. Iedereen gelooft hetzelfde.

Achter de minderheidsgroepen is een tekst verborgen. Op de tekst bij gehandicapten wordt sinds de zomer van 2009, het moment waarop de Kamervragen over de kosten van niet - Westerse allochtonen door de PVV werden ingediend, door sommige jongeren verontwaardigd gereageerd. De tekst op het paneel luidt: “Gehandicapten werden gezien als een bedreiging voor de volksgezondheid. Zij werden gesteriliseerd zodat ze geen zieke kinderen zouden kunnen krijgen. En het was duur. In Duitse rekenboeken stonden sommetjes om uit te rekenen wat gehandicapten de gemeenschap kostten”. OBSERVATIE BIJ OPDRACHT 38. BELEDIGINGBOXEN De bezoekers bepalen voor zichzelf of ze in de beledigingboxen willen kijken. De meeste bezoekers kijken in de box die beledigend kan zijn voor christenen, moslim, joden en voor iedereen. Het gluren in de box wordt wel als ludiek ervaren door veel jongeren. Omdat de beledigende beelden verstopt zijn en de bezoekers gewaarschuwd worden, gelden er blijkbaar andere criteria voor dan voor beledigingen in het openbaar. Toch wordt er heftig gediscussieerd over de toelaatbaarheid van de afbeeldingen. Interessant is dat sommige jongeren vinden dat het niet kan om moslims zo te beledigen. Dat andere groepen beledigd zouden kunnen worden, maakt ze niet uit. Duidelijk wordt dat het begrip beledigen pas betekenis krijgt in de persoonlijke context en dat het moeilijk is om je in te leven in de ander, die mogelijk beledigd zou kunnen worden. Bijna alle jongeren vinden dat je altijd alles mag zeggen, maar dat het niet altijd zinvol of verstandig is. Je toont respect voor je ouders, je collega’s, je docent, je vrienden enz. Het is daarbij wel van groot belang dat je zelf ook gerespecteerd wordt. Toon je ook respect voor groepen mensen die je niet kent? Daar verschillen de meningen over. Wie bepaalt wat beledigend is? Degene die beledigt of degene die beledigd wordt?

OBSERVATIE BIJ OPDRACHT 67. DE MENING VAN BIN LADEN Jongeren worden uitgedaagd om vast te stellen of hun opvattingen overeenkomsten vertonen met die van Bin Laden. Na het verwerken van de scores en het printen van het certificaat komt een jongen naar de begeleider met de vraag of hij nog een antwoord kan veranderen. De begeleider vraag om uitleg en de jongen zegt: “Hier staat dat ik homo’s wil straffen maar dat wil ik nog wel veranderen want ik ben het er niet mee eens”. De begeleider heeft de indruk dat de jongen de opdracht enigszins grappig provocerend heeft gemaakt en vraagt door. De jongen licht toe dat hij vind dat homo’s zich op straat niet overdreven moeten gedragen. Met hetero’s heeft hij geen problemen wanneer ze elkaar zoenen, aanraken of hand in hand lopen. Andere leerlingen luisteren mee of dragen bij aan de discussie. Sommigen zijn het met de jongen eens. Anderen vinden het oneerlijk dat homo’s niet mogen wat hetero’s wel mogen. “Dus je mag wel homo zijn, maar het niet laten merken?” Ook komt de Nederlandse grondwet en het gelijkheidsbeginsel aan de orde. “Je mag er van vinden wat je wilt maar er is democratisch besloten dat homo’s en hetero’s gelijk behandeld worden door de wet.” De jongen is tot slot naar opdracht 67 gegaan en heeft het antwoord veranderd en een nieuw certificaat geprint.

geslacht E VA L UAT I E O N D E R Z O E K

23

of op ONDERZOEKSINSTRUMENT 3. GESPREKKEN MET DOCENTEN

Met de meeste docenten en begeleiders (ongeveer 90 personen) zijn gesprekken gevoerd gedurende of na afronding van het bezoek van de jongeren aan de tentoonstelling. Gedurende het bezoek werden momenten van observatie wanneer mogelijk direct gedeeld en vastgesteld. Uit een overzicht van gespreksthema’s met docenten en begeleiders, blijkt dat er vooral aandacht geweest is voor combinaties van: evaluatie instrumenten, werkvormen en in mindere mate de handleiding. We stellen vast dat docenten, zowel in het voortgezet onderwijs als in het middelbaar beroepsonderwijs, vooral hun eigen weg gaan als het gaat om de invulling van de activiteiten rondom burgerschap. Sommige docenten houden strikt vast aan de methode en zien een bezoek aan het Fort van de Democratie als een welkome afleiding gericht op de praktische invulling van maatschappijleer. Andere docenten hebben net de methode over boord gegooid en maken een educatief programma dat volledig uit project en excursies bestaat. Zij zien een bezoek aan het Fort van de Democratie als een startpunt van het project. WERKVORMEN TOETSVRAGEN Er is veel aandacht bij docenten voor evaluatie instrumenten en toetsen, omdat zij het resultaat van de educatieve processen inzichtelijk moeten maken. Allereerst dienen de bezoekers een verslag te schrijven van het bezoek aan het Fort van de Democratie. Daarnaast moeten ze reageren op het certificaat, dat voor het ROC onderdeel wordt van het examen burgerschap. Vanuit het Fort van de Democratie is een twintigtal toetsvragen en opdrachten beschikbaar voor docenten (zie bijlage 3). We weten van docenten dat het bezoek aan het Fort van de Democratie ook aan de orde komt in examengesprekken of assessments. Het certificaat en de reflectie er op in relatie tot burgerschapscompetenties zijn dan onderwerp van gesprek.

24


FORT VAN DE DEMOCRATIE: EEN TERUGBLIK Je hebt het Fort van de Democratie in Utrecht bezocht en een certificaat ontvangen. Schrijf een terugblik op dit bezoek en de inhoud van het certificaat. In de terugblik geef je antwoord op de volgende vragen. 1. Wat vond je van het Fort van de Democratie? Geef een top (iets wat je goed vond) en een tip (iets wat beter zou kunnen). 2. Met welke punten van het certificaat ben je het eens? Met welke punten niet? Vertel er bij waarom.

REACTIES VAN DOCENTEN: Van een tiental docenten is na het bezoek, voornamelijk via e-mail, nog een reactie op het bezoek aan het Fort van de Democratie ontvangen. We nemen een tiental reacties op in deze evaluatie. “Het is een verdieping van de thema’s van maatschappijleer. Een bezoek aan het Fort van de Democratie wordt een praktijkopdracht van Havo 4. We komen volgend jaar weer”. “Ik ben heel kritisch naar nieuwe werkvormen omdat onze methode al heel veel biedt, maar de werkvormen in het Fort zijn echt vernieuwend”. “De introductiefilm is heel goed. Leerlingen kunnen hun geheugen opfrissen en leren nieuwe verbanden leggen”. “Ik heb nooit geweten wat het werkwoord polderen betekent. Dat zouden we meer moeten doen. Niet elkaar verketteren maar kijken waar we kunnen samenwerken”. “De thema’s sluiten naadloos aan bij de burgerschapscompetenties die wij willen bereiken. Het certificaat en de scorekaart gaan in de portfolio”.

ONDERZOEKSINSTRUMENT 4. VISITATIECOMMISSIE EN OPENBARE EVALUATIE Tijdens een conferentie op Internationale Dag van de Vrede, maandag 21 september 2009, vond in Utrecht de openbare evaluatie plaats van 1 jaar Fort van de Democratie. Een veertigtal docenten, medewerkers van musea en belangstellenden was aanwezig. De leden van de visitatiecommissie hadden vooraf het Fort van de Democratie bezocht en hadden inzage gekregen in het evaluatierapport. Achtereenvolgens gaven de vijf leden van de visitatiecommissie commentaar op de interactieve tentoonstelling en de educatieve activiteiten in het Fort van de Democratie. De reacties waren zeer betrokken, kritisch en over het algemeen lovend.

“Ik heb geprobeerd om anderen te vertellen wat het Fort van de Democratie is, maar je moet het echt zelf een keer ervaren”. “Niet alle werkvormen zijn even diepgaand, er zit een goede mix in van denken, analyseren, meningsvorming en handelen”. “Dat je kunt werken op verschillende niveaus is geweldig. Wanneer leerlingen altijd op hun tenen moeten lopen, levert dat teleurstelling op. Maar we moeten leerlingen ook niet onderschatten”.

EEN AANWINST VOOR UTRECHT Harm Janssen, wethouder financiën, monumenten en forten van de Gemeente Utrecht stelt vast dat het behoud van Fort Lunet I als historisch erfgoed geslaagd genoemd kan worden. Niet alleen de flankkazemat maar ook de atoomschuilkelder is ingrijpend gerestaureerd en van een nieuwe bestemming voorzien. “Wat ook gelukt is, is het toegankelijk maken van het fort voor een breder publiek. De bezoekers kunnen het oude fort ervaren, maar beleven dat door de nieuwe functie van het Fort van de Democratie.” Tot slot gaf Janssen aan dat het Fort van de Democratie een initiatief is met draagvlak in de bevolking. “Het is een aanwinst voor de stad. Utrecht kende nog niet een voorziening als een educatief centrum op het terrein van democratie en dat is er dankzij de Stichting Vredeseducatie gekomen. Er is sprake van een draagvlak in de bevolking en een netwerk binnen het onderwijs in Utrecht en ver daar buiten. We kunnen op basis van deze criteria volmondig concluderen dat hier sprake van een geslaagd project”.

welke “Wij hebben te maken met echte doeners, die komen helemaal aan hun trekken in het Fort van de Democratie”. “Het certificaat met persoonlijke feedback aan het eind van het bezoek is een vondst. Leerlingen vinden het fantastisch. Ik laat hen een reflectie schrijven op het certificaat”.


25

OVERTUIGENDE PRESENTATIE Peter de Haan, intendant van de Vrede van Utrecht, was tijdens zijn bezoek aan het Fort van de Democratie blij verrast en onder de indruk. “Vanuit mijn voormalige functie van museumdirecteur van het Utrechtse Universiteitsmuseum heb ik veel musea gezien in heel Europa. Opvallend is dat heel veel musea in het laatste decennium hun presentaties ombouwen tot ‘experiences’ waarin bezoekers worden meegenomen in beleving en interactiviteit. Het risico is dat de inhoud in al het spektakel wel heel dun wordt. Er zijn ook veel musea, met een degelijke maar soms ook saaie presentatie, maar veel jongeren trekken dat niet meer en raken verveeld. Ik ben onlangs in het Fort van de Democratie geweest en ik heb de evaluatie van tevoren goed gelezen en ik ben zwaar onder de indruk gekomen van wat ik heb gezien. Het Fort heeft een sterk verhaal en zit vol met interactieve uitdagingen”. De Haan juicht de samenwerking met de Vrede van Utrecht en de Stichting Vredeseducatie zeer toe. “De manier waarop jullie werken kan ons verder helpen om het historische verhaal van de Vrede van Utrecht over het voetlicht te brengen. Thema’s als dialoog, oordelen, samenwerken, op een andere manier een conflict aanpakken en hoe met alle verschillen met elkaar samen te leven, zijn ook onze onderwerpen”.

sen de waarde van Solidariteit niet direct associëren met democratie. Het gaat bij democratie om individuele vrijheid maar solidariteit is de waarde van de verbondenheid: beseffen dat je met elkaar deel uitmaakt van een eenheid en dat jouw welzijn mede afhankelijk is van je medeburgers. Denk bijvoorbeeld aan sociale verzekeringen, het belangeloos iets over hebben voor een ander en vrijwilligerswerk”. DEMOCRATISCHE INSTELLING BEVORDEREN Voor Tom Kroon was nog een vraag van belang: Mag worden verwacht dat de wijze waarop de burgerschapswaarden aan de orde komen, een democratische instelling bij jongeren bevordert? “Naar de morele ontwikkeling bij jongeren is veel onderzoek gedaan. Normen en waarden ontwikkelen zich bij jongeren door hen in de eerste plaats te laten voelen dat het leven de moeite waard is. Vervolgens spelen grenzen stellen, aanwijzingen geven, aanmoedigingen, gewoontevorming een rol en uiteraard ook door met jongeren van gedachten te wisselen over houding en gedrag. Gewoontevorming komt in het Fort van de Democratie niet aan de orde. Overleg wel, zelfreflectie ook en daarom is dat certificaat een vondst want jongeren zijn nieuwsgierig naar reflectie op hun handelen. Een aantal aspecten van morele vorming in het algemeen komen in het Fort van de Democratie zeker aan de orde. Mijn conclusie is dan ook dat de interactieve tentoonstelling en de wijze waarop de gemaakte opdrachten worden verwerkt in een certificaat binnen de bescheiden ter beschikking staande opvoedingsmogelijkheden een effectieve manier is om jonge mensen actief burgerschap bij te brengen”.

grond BURGERSCHAPSWAARDEN Tom Kroon, historisch en wijsgerig pedagoog en publicist, heeft onderzocht of de belangrijkste burgerschapswaarden in het Fort van de Democratie aan de orde komen. Kroon onderscheidt vijf burgerschapswaarden, die de burger in een democratisch politieke context zou moeten tonen: Gelijkheid, Vrijheid (Vrijheid om – Vrijheid tot – Vrijheid dankzij), Tolerantie, Solidariteit en de waarde Praktische wijsheid (polderbereidheid). Hij stelt vast: “Ik ben tot de conclusie gekomen dat de waarden Gelijkheid en Vrijheid in veel opdrachten aan de orde komen. Tolerantie en Praktische wijsheid komen ook aan de orde, maar opvallend is dat weinig opdrachten de waarde Solidariteit centraal stellen. Het komt misschien omdat veel men-

26


ONDERWIJZEN VOOR SAMENLEVEN Mohamed Sini, Directeur van ROC Midden Nederland heeft vooral naar het Fort van de Democratie gekeken vanuit het thema diversiteit. “Ik ben zeer trots om te moeten constateren dat we op de dag dat we als commissie op bezoek waren in het Fort van de Democratie, ook leerlingen van ROC Midden Nederland van de afdeling mobiliteit en autotechniek daar aanwezig waren. Ik heb ook met hen gesproken en uit de eerste hand van de docenten een reac-

tie gekregen. Ik heb begrepen dat veel docenten het bezoek aan het Fort van de Democratie als aanvullend zien op hun lessen burgerschap”. Het onderwijs heeft volgens Sini een belangrijke maatschappelijke taak om leerlingen aan te zetten om na te denken hoe wij met elkaar kunnen samenleven in dit land, met het gegeven dat er verschillen zijn in alle opzichten. Sini stelt daarnaast dat het van belang is om lessen te trekken uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, zodat we kunnen zien waartoe uitsluiting van anderen kan leiden. “We willen vanuit de opleiding ook laten zien dat het loont wanneer je leert samen te leven en samen te werken met verschillende mensen, ongeacht hun achtergronden. Wat mij betreft hebben we geen keuze dan te leren te leven met de verschillen in onze maatschappij en dat kan uitstekend in het Fort van de Democratie”.

kom je elkaar allemaal tegen. De vraag voor onze studenten is: ben je bereid het oordeel over de ander op te schorten en ben je bereid om de dialoog aan te gaan? Tot ons groot genoegen sluit de aanpak van het Fort van de Democratie naadloos aan bij de aanpak die gekozen is binnen onze onderwijsinstelling. We houden de studenten een spiegel voor en dagen hen uit om met elkaar in gesprek te gaan”. CERTIFICAAT IN EXAMENGESPREK In het afgelopen jaar heeft Van Leeuwen het Fort van de Democratie diverse malen bezocht met groepen studenten van verschillende studierichtingen. “Het is wel eens voorgekomen dat de reactie van de studenten vooraf was: moet dat nou allemaal? Maar opvallend was dat ik ze aan het eind nauwelijks mee naar huis kreeg. De grote meerderheid van studenten komt tot nadenken en tot leren. Tijdens examens komt het thema burgerschap en loopbaan aan de orde, aan de hand van de inhoud van dit certificaat. Het heeft geleid tot boeiende gesprekken. Ik kan het Fort van de Democratie daarom van harte aanbevelen aan mijn collega docenten”.

dan

KRITISCH NAAR JEZELF KIJKEN Alet van Leeuwen, coördinator burgerschap op ROC A12 (Ede, Veenendaal, Arnhem, Velp), stelt vast dat het bij de burgerschapscompetenties niet alleen gaat om kennisoverdracht maar ook om houding en de bereidheid om kritisch naar jezelf te kijken en na te denken over je gedrag. “De gemeente Ede staat volop in de belangstelling in het nieuws. Jongeren uit de stad staan tegenover hen van het platteland. Hoe ga je met elkaar om want op een ROC


27

28


DE CONCLUSIES Het Fort van de Democratie heeft een spannend en bijzonder jaar achter de rug. Spannend om te ervaren hoe de interactieve tentoonstelling en de introductiefilm bij de verschillende doelgroepen zouden overkomen. Bijzonder om het avontuur van de confrontatie met het werkveld aan te gaan en vanuit een lerende opstelling te kunnen groeien en vernieuwen. In dit onderdeel zetten we de belangrijkste conclusies op een rij, op basis van de onderzoeken die in het Fort van de Democratie hebben plaatsgevonden.

CONCLUSIE T.A.V. DE ONTWIKKELING EN SAMENSTELLING Overwegende dat ten behoeve van de ontwikkeling van de interactieve tentoonstelling en het vaststellen van de opdrachten van de educatieve routes op verschillende niveaus in het Fort van de Democratie: - vooraf een SWOT analyse is gemaakt van de doelgroepen, maatschappelijke betrokkenheid en inbedding in het onderwijsprogramma; jongeren en hun docenten/begeleiders hebben meegewerkt aan het draaiboek; - een dertiental studenten van de Hogeschool Utrecht thematisch onderzoek hebben gedaan naar de beleving van jongeren ten aanzien van diverse thema’s; - enkele deskundigen vooraf feedback hebben gegeven; kon met een grote mate aan waarschijnlijkheid vooraf worden voorspeld dat de inhoud en methodiek van het Fort van de Democratie zou aanslaan bij de jongeren en dat de educatieve doelstellingen behaald zouden worden.

lyseerd en geëvalueerd met een gevarieerde set aan onderzoeksmethoden, waaronder observaties, gesprekken, certificaten, database, schriftelijke reacties en een visitatiecommissie van onafhankelijke deskundigen, kan vastgesteld worden dat er een betrouwbaar beeld is ontstaan van de leerresultaten van de doelgroepen in het Fort van de Democratie.

ook, CONCLUSIE T.A.V. HET EVALUATIE ONDERZOEK Overwegende dat de ervaringen van de bezoekers en hun docenten/begeleiders tijdens en na het bezoek van het Fort van de Democratie zijn vastgelegd, geana-

CONCLUSIE T.A.V. HET VERWERKEN VAN FEEDBACK EN EVALUATIE Overwegende dat de ervaringen van de bezoekers en hun docenten/begeleiders ten aanzien van het taalniveau van de tentoonstellingsteksten, de opdrachten (scorekaart) en de begrijpelijkheid van de werkvormen voor de makers aanleiding zijn geweest om: - de educatieve routes op enkele punten te herzien; - een speciale educatieve route en aparte scorekaart te maken voor leerlingen VMBO BBL/Kader en voor jongeren binnen een Justitiële Jeugdinrichting; - Enkele werkvormen wat betreft presentatie te versterken; - Suggesties voor follow-up activiteiten voor docenten/ begeleiders op maat aan te bieden; kan vastgesteld worden dat het Fort van de Democratie een lerende organisatie genoemd kan worden en in staat is om actief te luisteren naar doelgroepen om leerprocessen te optimaliseren.

DE CONCLUSIES

29

CONCLUSIE T.A.V. HET BEHALEN VAN DE EDUCATIEVE DOELSTELLINGEN Overwegende de voorgaande conclusies en de verslagen die beschreven zijn in deel 3 van deze rapportage kan worden vastgesteld dat het Fort van de Democratie in hoge mate effectief is ten aanzien van de educatieve doelstellingen en met de activiteiten een zinvolle en effectieve maatschappelijke prestatie levert. In dit evaluatie verslag is aantoonbaar gemaakt dat bezoekers: - enkele aspecten van de democratie kunnen benoemen (grondwet, diversiteit, belangen, conflicten, minderheid, meerderheid, afzien van geweld). - de geschiedenis van de afschaffing van de democratie in 1940 en het herstel in 1945 onder woorden kunnen brengen en kunnen verbinden met de hedendaagse democratie. - vrijheid in termen van gedrag en regels kunnen duiden in relatie tot de actuele spanningen en uitdagingen in de multiculturele samenleving. - het begrip respect kunnen illustreren aan de hand van voorbeelden en tevens hun eigen grenzen kunnen benoemen aan de hand van eigen ervaringen. - reflecteren op vrijheid van meningsuiting i.v.m. de eigen en andere religieuze of levensbeschouwelijke identiteit. - processen van maatschappelijke uitsluiting zoals het zondebokverschijnsel kunnen duiden in de geschiedenis en in het heden. De eindconclusie is dat de interactieve tentoonstelling in het Fort van de Democratie en de wijze waarop de gemaakte opdrachten worden verwerkt in een certificaat binnen de bescheiden ter beschikking staande opvoedingsmogelijkheden een effectieve manier is om jonge mensen actief burgerschap bij te brengen.

30

DE CONCLUSIES

Elke bezoeker aan het Fort van de Democratie krijgt een persoonlijk certificaat. Dit is een voorbeeld. Er zijn honderden varianten mogelijk.

Beste …………………. Bedankt voor je bezoek aan het Fort van de Democratie. Je krijgt van ons commentaar op de keuzes die je gemaakt hebt.

Jij vindt dat alle mensen gelijk zijn. Je hebt gedeeltelijk gelijk: een mens is een mens en iedereen heeft recht om te leven. Maar mensen zijn ook allemaal verschillend. Jij vindt dat alle mensen gelijk behandeld moeten worden. Maar dat is niet altijd mogelijk. Het is ook niet altijd eerlijk. Sommige mensen hebben meer hulp nodig dan anderen. Jij vindt dat jongens belangrijker zijn dan meisjes. Dat lijkt op discriminatie en dat is verboden. Jij vindt één geloof het beste geloof. Dat mag in een democratie. Maar je moet een ander zijn geloof gunnen. In de grondwet staat dat alle mensen gelijk behandeld moeten worden. Maar er staat nog iets: in gelijke gevallen. Als de gevallen ongelijk zijn mag de overheid bepaalde groepen, zoals gehandicapten, voortrekken en extra steunen. Maar

is

de overheid mag niet discrimineren en iemand anders behandelen vanwege huidkleur, ras, geslacht, politieke overtuiging of godsdienst. Dat gebeurde wel in de Tweede Wereldoorlog toen de democratie was afgeschaft. Sommige Nederlanders mochten niet meer fietsen, sporten, zwemmen, telefoneren, reizen … En waarom? Alleen omdat ze van Joodse afkomst waren. Je bent erg gesteld op vrijheid. Maar bedenk dat jouw vrijheid stopt waar de vrijheid van de ander begint. In een democratie kan je niet iedereen zijn zin geven. Jij vindt het belangrijk dat je in een democratie moet kunnen zeggen wat je denkt. Vrijheid zonder regels bestaat niet. Regels kunnen de vrijheid van het individu verkleinen maar ze beschermen vooral de vrijheid van de groep. Jij vindt dat mensen niet kinderachtig moeten zijn en dat beledigen nu eenmaal hoort bij vrijheid van meningsuiting. Maar bedenk dat beledigingen tot ruzie kunnen leiden. In een democratie bestaat vrijheid van godsdienst. Ook hier zijn grenzen aan. Je mag op school niet met een boerka lopen omdat dit je gezicht bedekt. Jij vindt dat iemand vanwege zijn geloof een tulband en een dolk moet kunnen dragen tijdens zijn werk.

Vaak vind je dat je gelijk hebt en je wilt anderen daarvan overtuigen. Mensen die heel fanatiek zijn, zijn vaak overtuigd van hun eigen gelijk. Soms zijn ze bereid om acties te voeren die in een democratie verboden zijn. Jij vindt van jezelf dat je soms fanatiek bent maar je noemt jezelf geen fanatiekeling. Jij bent bereid om in actie te komen. Indien nodig zou jij meedoen aan een demonstratie. Jij hebt respect voor anderen maar ook weer niet overdreven veel. Voor de één heb je meer respect dan voor de ander. Dat kan zijn omdat je ten opzichte van sommigen een beetje onverschillig bent. Je snapt dat respectvol handelen meestal ook respect oplevert. Jij bent meestal bereid om anderen te respecteren maar jij hebt niet voor iedereen evenveel respect. Je vindt dat een geintje, dat ten koste gaat van anderen, moet kunnen. Waarschijnlijk krijg je zelf ook niet van iedereen altijd respect. Bedenk: respect krijg je door ook anderen te respecteren. Het is de vraag of er één Nederlandse identiteit bestaat. Mensen leven heel verschillend, ze vieren verschillende feesten, er zijn verschillende geloven, er wordt heel verschillend gegeten want… smaken verschillen. Volgens jou zijn voor de identiteit van Nederland tal van zaken belangrijk zoals: vrijheid van godsdienst, koninginnedag en de dodenherdenking. Jij bent iemand die voor zijn mening durft uit te komen. Dat is een goede eigenschap. Door te discussiëren met anderen en door nieuwe informatie zul je ook je mening verder ontwikkelen. Bedenk daarbij: wie nooit van mening is veranderd, heeft zelden iets geleerd.

niet Je bent idealistisch. Je hebt idealen. Je hebt vrienden die ongeveer hetzelfde denken als jij.

DE CONCLUSIES

31

“VOL TROTS LIET HIJ MIJ HET CERTIFICAAT LEZEN” Jongeren jeugdzorg inrichting Den Engh bezoeken Fort van de Democratie

Jeugdpastor Martien Agterberg en zijn collega dominee zijn werkzaam in de gesloten jeugdzorg inrichting Den Engh in Den Dolder. Het was hun idee om met de jongeren, die een bijzondere verlofstatus hebben, een bezoek te brengen aan het Fort van de Democratie in Utrecht. De groepsleiding stemde in met deze activiteit. Agterberg had er alle vertrouwen in: “De band die wij met de jongens de afgelopen maanden hadden opgebouwd gaf ons de overtuiging dat er geen onregelmatigheden zouden voorvallen tijdens het bezoek”. In de evaluatie stellen de jeugdpastores: “De ontvangst, de gastvrijheid, de documentaire en de opdrachten die de jongeren in twee- of drietallen hebben uitgevoerd, waren een groot succes. Hun gedrag was voorbeeldig en zij waren zeer onder de indruk. Gemotiveerd werd er aan de opdrachten gewerkt en aan het eind was iedereen enthousiast. Het was bijzonder en geweldig, maar veel te kort vonden zij”.

Medewerkers van de Stichting Vredeseducatie die verantwoordelijk zijn voor het Fort van de Democratie, zijn blij met de positieve reacties. Door de verschillende educatieve routes is het Fort van de Democratie voor heel diverse groepen jongeren een leuke en leerzame uitdaging. Martien Agterberg vertelt dat het bezoek veel impact heeft gehad op de jongeren: “Een week na ons bezoek sprak ik met één van de jongens op zijn kamer. Vol trots liet hij mij het certificaat lezen dat hij aan het eind van het bezoek had meegekregen. We zullen er in de gespreksgroepen en vieringen zeker op terug komen”. Het komende jaar zal een bezoek aan het Fort van de Democratie weer op het programma staan voor nieuwe groepen jongeren die tijdelijk in Den Engh verblijven.

toegestaan

.

COLOFON

Fort van de Democratie Een interactieve tentoonstelling op Fort Lunet I in Utrecht. Een project van de Stichting Vredeseducatie i.s.m. de gemeente Utrecht.

Met dank aan Ousman Baldé, Gerard Derksen, Olaf Davina, Edith van Gemerden, Niels van Gemerden, Elma van Gemerden, Skip Goes, Tom Homan Free, Toos Janssen, Meindert Keuning, Durkje Post, Laurens Ruiter, Naomi Tuinier, Abel van der Velden, leerlingen en docenten praktijkonderwijs van CSG Het Streek Ede, leerlingen van VSO De Toekomst Ede (uitvoering renovatie en inrichting). Mar van der Velden (logo en website). Hans Bonfrer, Bert Jan Dekker, Teun Winkelman, Menno Smit, Anton van Emst (Stadswerken Cultuurtechniek Gemeente Utrecht). Ton Baars (Brandweer Utrecht), Anno, Rijkswaterstaat.

Concept, samenstelling en organisatie Jan Durk Tuinier en Geu Visser

Visitatiecommissie Evaluatie Fort van de Democratie Drs. Mohamed Sini directeur ROC Midden Nederland, drs. Peter de Haan intendant Vrede van Utrecht, drs. Tom Kroon wijsgerig en historisch pedagoog en publicist, Alet van Leeuwen projectleider Leren Loopbaan en Burgerschap ROC A12, drs. Harm Janssen loco burgemeester en wethouder financiën en monumenten gemeente Utrecht .

Uitvoering evaluatie onderzoek Dianne Stronks, Durkje Post, Geu Visser en Jan Durk Tuinier, Studenten van de Hogeschool Utrecht en hun begleider Paul Tuithof

Het Fort van de Democratie is gerealiseerd met financiële steun van: Ministerie van VWS afd. Oorlogsgetroffenen en Herinnering WOII, Gemeente Utrecht, Provincie Utrecht, Oranje Fonds, Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg, VSB fonds, Mondriaan Stichting, Stichting Kinderpostzegels Nederland, KfHeinfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds Utrecht, Skanfonds, Stimuleringsfonds Rabobank Utrecht, Stichting Elise Mathilde Fonds, SNS Reaal Fonds en de Haëlla Stichting.

Postadres: Biltsestraatweg 160 3573 PS Utrecht

.

Ontwerp en uitvoering tentoonstelling Hayo van Gemerden Introductiefilm Dirk Timmermans (regie), Johan Stoefs (camera), Kristof Trivier (geluid) Monique Hagen (presentatie) Educatieve software Elsas Producties Nieuwegein

Vormgeving evaluatierapport Hayo van Gemerden Bezoekadres: (alleen op afspraak) Fort Lunet I Koningsweg 290 3585 LD Utrecht

T 030-2723500 E [email protected] www.fortvandedemocratie.nl www.vredeseducatie.nl

© Stichting Vredeseducatie 2009

De Stichting Vredeseducatie heeft het initiatief genomen voor het Fort van de Democratie. Het nieuwe educatieve centrum ligt op Fort Lunet 1, aan de zuidoostkant van de stad Utrecht. In een oude flankkazemat en een voormalige atoomschuilbunker is een interactieve tentoonstelling ingericht over democratisch burgerschap voor jongeren vanaf 14 jaar die hun democratische vaardigheden en houdingen willen onderzoeken. In het schooljaar 2008-2009 hebben meer dan 2.000 jongeren, uit het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs (ROC), een bezoek gebracht aan het Fort van de

Democratie. Het programma van ruim anderhalf uur omvat een introductiefilm over democratie, een bezoek aan de interactieve tentoonstelling en belevenisruimten in tweetallen en tot slot het verwerken van de uitkomsten van het bezoek in een persoonlijk certificaat. Het Fort van de Democratie heeft een bijzondere tijd achter de rug. Er is bijna geen dag voorbij gegaan zonder bijzondere ontdekkingen, gesprekken, ervaringen en leermomenten. In deze brochure wordt de maatschappelijke prestatie van het Fort van de Democratie onder de loep gelegd.

ISBN ……………………….

JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE

Recommend Documents