Joden in Suriname

Tiende jaargang / nummer 2 / december 2008

Jaarthema Paulus: Filippenzen/ Activiteiten in het Paulusjaar / De musical/ Palestijnen op bezoek / Joden in Suriname

Inhoud

3 4 5 6 7 9 9 10 10 11 12 14 15 16 17 18 19 20

Colofon

Ontmoeting met Palestijnse christenen Paulus op de planken Paulus: de musical Ga en leer: water Jaarthema Paulus deel 2: Filippi Jiddisjkeit Vrijwilliger aan het woord Synagogen in Nederland: Leiden Een echo uit de synagoge op zondagmorgen Interview: David van Wesel Nieuw liedboek: Gezangen Joden in Suriname Boekbesprekingen Te doen onderweg Tehilim Boekbesprekingen Lernen met LEV Varia

Rectificatie InZicht 10/1 (september 2008), pagina 2: Noot 4 had niet betrekking op de brief aan de Tessalonicenzen, maar op de brief aan de Galaten.

Kerk & Israël Onderweg is een uitgave van de Protestantse Kerk in Nederland en verschijnt vier maal per jaar. Vanuit de onopgeefbare verbondenheid van de christelijke gemeente met het Joodse volk wil dit blad een bron van informatie zijn voor allen die geïnteresseerd zijn in of zich verantwoordelijk weten voor de verhouding van Kerk en Israël. Uitgever: Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in Nederland Joseph Haydnlaan 2a 3533 AE Utrecht Postbus 8504 3503 RM Utrecht telefoon (030) 880 13 40 e-mailadres [email protected] website www.pkn.nl/kerk&israel Hoofdredacteur: Marieke den Braber Redactie: Reinier Gosker, Greetje van der Harst-de Leeuwe, Co Kooman, Bart Seelemeijer, Adri van der Wal Redactieraad: René van den Beld, Anne-Wil Meeuwissen, Jacobi Vlaming Eindredacteur: Max Mesman Vormgeving en druk: Opmaak: Interface Communicatie, Ede Druk: Koninklijke BDU, Barneveld Abonnementsprijzen: Particulier abonnement 7 8 per jaar (vier nummers) Pakketabonnement 7 3,55 per jaar (vier nummers, vanaf 10 exemplaren) Kerk & Israël Onderweg is voor (visueel) gehandicapten ook verkrijgbaar in gesproken vorm op cd-rom (voor de Daisyspeler). Nadere informatie hierover is te krijgen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) te Ermelo, telefoon (0341) 56 54 77. Artikelen mogen met bronvermelding overgenomen worden in andere uitgaven. De redactie ontvangt graag een exemplaar van deze uitgaven. Wilt u eigen kopij inzenden? Neemt u dan eerst contact op met de redactie van Kerk & Israël Onderweg: [email protected]. De redactie kan plaatsing niet garanderen. ISSN 1566-9033

Bij de cover: De ‘School van Athene’ is een van de bekendste fresco’s van de Italiaanse renaissancekunstschilder Rafaël, te zien in de Stanza della Segnatura in Vaticaanstad. Het is geschilderd tussen 1509 en 1510. Foto: Wikipedia (public domain)

December 2008

Kerk & Israël Onderweg

2

Palestijnen op bezoek bij Protestantse Kerk in Nederland: Ontmoeting met Palestijnse christenen Negen jongeren, een bisschop, een priester, een directeur van een grote zorgorganisatie, een aantal predikanten en actieve vrijwilligers: ze kwamen maandagavond 6 oktober bij elkaar. Allemaal christenen. Met als verschil dat de bisschop, de priester en de directeur in Israël of de Palestijnse gebieden wonen en de rest van de aanwezigen in Nederland.

Sulheil Dawani. Foto: www.episcopalchurch.org

was de winst van het project. Vader Shoufani legde er keer op keer de nadruk op dat er gezocht moet worden naar manieren om te leven in Israël. Na 61 jaar is het, om het in Nederlandse termen te zeggen, tijd voor inburgering.

Christelijke kerken ter plaatse

Er waren geen lange toespraken of ingedutte luisteraars. Er werd actief gesproken tijdens de avond. Dat was ook de reden dat Kerk & Israël deze ontmoeting had georganiseerd. Om mensen de kans te geven kennis te maken met christelijke Palestijnen.

Checkpoint Hoe is het om als christen bij een checkpoint te staan’, vroeg een van de aanwezigen zich af. Nora Kort, woonachtig in de Westbank en zeer actief in het sociaal ontwikkelingswerk en directeur van International Orthodox Christian Charities, vertelde hoe ze de Israëli bij de checkpoint vooral als mens probeert te zien. Geboeid luisterde iedereen naar hoe ze bij een checkpoint een soldaat had ontmoet en aangesproken op zijn ‘mens zijn’. Ze was er niet op uit om ruzie te zoeken, maar om met respect ook respect te krijgen als mens.

Nora Kort wees er op dat het leven voor christenen in de West Bank en Gaza buitengewoon moeilijk is. Zowel voor christenen als voor moslims. De christelijke kerken op de Westelijke Jordaanoever en Gaza proberen op allerlei manieren een getuigenis van oprecht en praktisch geloof te geven, zo vertelden de delegatieleden. Deze hulp varieert van humanitaire hulp tot lobbywerk. In de Palestijnse gebieden zijn meer dan 100 scholen en educatieve instellingen die door kerken worden gefinancierd. Sociale en medische hulp aan de Palestijnse bevolking wordt vaak in oecumenisch verband georganiseerd. Bisschop Suheil Dawani van de Episcopale kerk van Jeruzalem en het Midden-Oosten vertelde over de samenwerking van 13

christelijke kerken in Jeruzalem. Helaas vertrekken veel jongeren naar het buitenland, zo gaf hij aan. Daar kunnen ze vaak meer verdienen en hebben ze meer bewegingsvrijheid. Maar de Palestijnen in de West Bank en Gaza verliezen zo hun jongeren en daarmee hun toekomst aan het buitenland.

Moderamen De delegatie was in Nederland op uitnodiging van Cordaid, ICCO en IKV/Pax Christi en bestond uit meerdere deelnemers. De dag na de ontmoeting met belangstellenden van Kerk en Israël spraken in totaal 8 leden van de Palestijnse delegatie met het moderamen van de Protestantse Kerk. ‘Wij behoren tot één lichaam, ook met de Palestijnse christenen’, benadrukte synodescriba dr. Arjan Plaisier bij die ontmoeting. ‘Het feit dat de Protestantse Kerk - zoals u opmerkte - een vriend van het Joodse volk is, betekent nooit dat zij vriendschap met anderen afwijst. Wij staan open om van u te leren’. Marieke den Braber

Kinderen spelen bij de muur. Foto: United Civilians for Peace

Samen naar Auschwitz Abouna Emile Shoufani is priester in Nazareth. Als Palestijn een burger zijn van Israël is geen makkelijke positie. Als christen ben je ook nog eens een minderheid. Maar deze priester vertelde vol vuur hoe hij jaren is bezig geweest met het voorbereiden van een reis van een groep Israëli’s en Palestijnen naar Auschwitz. Niet de reis, maar de voorbereiding waarin de mensen leerden naar elkaar te luisteren en de Palestijnen vaak voor het eerst leerden van de pijn van de Sjoa die gevoeld werd door hun Israëlische dorps- en stadsgenoten,

December 2008


3

Paulus op de planken: ‘Paulus moet uit de dogmatische ketenen bevrijd worden’ Ds. René van den Beld is predikant in Bilthoven en theatermaker. Eén van zijn soloprogramma’s heet ‘Paulus, reiziger met bagage’. Greetje van der Harst maakte een tussenstop.

Hoelang maak je al cabaret?

Nederlandse samenleving aan. Ik zou tegen hem zeggen: ‘Ga eens op de Dam staan, op Times Square, bij Wall Street, probeer de tv-camera’s op je te laten richten en vertel het nog een keer, over Jezus, de ruimte die Hij schept.’ Ik denk dat Paulus ook te vinden zou zijn bij de Verenigde Naties, bij gesprekken over mensenrechten, bescherming van de zwakken, heelheid van de schepping.

Al heel lang, vanaf de middelbare school, kweekschool, in Groningen het studentencabaret, in Maastricht, voor de radio… mijn hele leven is: op het podium staan. Liggen preken en cabaret maken dicht bij elkaar? Ik denk het wel: je speelt met het woord, je geeft er een eigen vorm aan, dat doe je met een preek ook. Alleen is de context van een cabaretier een andere dan die van de prediker, en het mag gedurfder zijn. Was Paulus je eerste kerkelijke programma? Nee, daarvoor had ik een wat speelser programma à la Fons Jansen: ‘Rondjes om de kerk’. Waarom Paulus? Mijn doctoraalscriptie in Groningen was getiteld: ‘Grenzen aan de groei, groeien aan de grens’, over Romeinen 7. Paulus zegt: ‘Het goede dat ik wil doen, doe ik niet en het slechte dat ik niet wil doen, doe ik wel’. Ik heb Paulus altijd gezien als een worstelaar met de wet, de Tora, die een mens nodig heeft om mens te kunnen worden, en om tegelijk de diepere lagen op het spoor te komen; de sjabbat is er voor de mens en niet andersom! De wet als noodzakelijk gegeven en tegelijk het risico dat die wet het leven drooglegt. Dat is Paulus ten voeten uit. Galaten 3:28: ‘Er zijn geen Joden of Grieken Foto: René van den Beld.

Hoe komt het dat er relatief weinig over Paulus wordt gepreekt? meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen u bent allen één in Christus Jezus.’ Dat is de Magna Charta van Paulus, dat universele van Christus, dat is revolutionair. Is met Paulus ook niet de breuk met het Jodendom voltooid? Moet je dat Paulus verwijten of zijn uitleggers? Misbruik heft het gebruik niet op. Ook Joodse rabbijnen (bijvoorbeeld Pinchas Lapide) zeggen: Paulus wilde alleen zijn Jood-zijn op een dieper niveau brengen en zijn geloofsgenoten overtuigen om Christus te leren kennen. Paulus worstelde ook met de bestendigheid van God. Als de God van Israël toch alle volken op het oog heeft, hoe komt het dan dat die God niet bij de volkeren bekend raakt? Toen hij dus zelf werd aangeraakt (Damascus, dat was toch een existentiële ervaring) zijn hem de schellen van de ogen gevallen. Hij heeft met Petrus en Jacobus in Jeruzalem gesproken over het trouw blijven aan de Joodse traditie en tegelijk die ervaring verzilveren onder de volkeren. Aan één kant houdt hij zich aan de Joodse regels, en tegelijkertijd wil hij de ruimhartigheid in het geloof laten gelden.

Ik zou tegen Paulus zeggen: ‘Ga eens op de Dam staan’

Te moeilijk, warsheid van dogmatische posities die toch vaak vanuit Paulus zijn gefundeerd, lang niet altijd terecht. Er zou vaker over hem gepreekt moeten worden. Hij gebruikt beeldende taal (de gemeente als het lichaam van Christus bijvoorbeeld). Paulus moet uit de dogmatische ketenen bevrijd worden. Ik heb deze voorstelling door het hele land gedaan, zeventig keer in drie jaar tijd. In dit Paulusjaar krijg ik nieuwe verzoeken, nu heeft het de vorm van een lezing met liedjes. Vaak reageert men met: ‘Zo kenden we Paulus niet!’, een andere Paulus dan men uit catechese en prediking kende. Ik heb het ook voor theologen gespeeld. Vrouwelijke theologen waren verrast over Paulus en de vrouw. Speel je ook een nieuw programma? Ja, ‘Menswording op kousenvoeten’: over de incarnatie. God heeft als mens onder ons gewoond, en hoe word ik mens vanuit die confrontatie. Inculturatie, een andere cultuur binnengaan en van daaruit Christus leren kennen, hoort daarbij. Ik denk dat Paulus één van de bruggenbouwers is tussen de Joodse traditie en de gojiem. Dat hij zich daarbij soms ongelukkig voelt, moet je hem niet verwijten. Hij helpt ons in zijn worsteling. Greetje van der Harst

Wat zou je nu tegen Paulus willen zeggen? Voor meer informatie kunt u terecht bij:

In het programma zit een nummer over Paulus op de Albert Cuyp, hij ziet de

December 2008


Ds. R. van den Beld, Zoutmanlaan 1, 3742 PK Baarn. E-mail: [email protected]

4

Paulus: de musical! Sinds paus Benedictus 2008 tot Paulusjaar heeft uitgeroepen, zijn er diverse activiteiten rond Paulus op stapel gezet. De Protestantse Kerk in Nederland nam het initiatief voor een musical rond zijn persoon. Gerard van Midden schreef de teksten, Gerard van Amstel voorzag ze van muziek. Gemeenten kunnen het ‘musicalpakket’ bestellen, om het project zelf in hun gemeente te realiseren.

Er zijn al honderd musicalpakketten verkocht, zestig gemeenten zijn ermee bezig.

Première in Amersfoort Met de groeten van Paulus ging op 12 april in première in Amersfoort. Er werkten zestig mensen aan mee. Gedurende bijna een jaar hadden ze wekelijks geoefend. De uitvoering in Amersfoort zag er verrassend professioneel uit: een goed koor, eigen musici, prachtige aankleding, vlotte choreografie en speciale effecten. Verrassend aan deze musical is dat het verhaal zich afspeelt in deze tijd. Er wordt geen bijbelverhaal nagespeeld. Rode draad van het verhaal is de opdracht die een reclamebureau krijgt om Paulus weer ‘in de markt’ te zetten. Binnen het ontwikkelen van een ‘marketingstrategie’ wordt er hevig gediscussieerd over leven en ideeën van Paulus. Thema’s uit zijn brieven blijken ook zonder bijbelkennis actueel en herkenbaar te zijn: liefde, verhoudingen tussen man en vrouw, geestelijke vrijheid, naastenliefde etc.

Een extreme fanaticus Schrijver Gerard van Midden had het aanvankelijk moeilijk met zijn onderwerp: ‘Mijn eerste associatie met Paulus was ‘zwaar, dogmatisch’, wat kun je daar nou leuk aan maken?’ Maar later werd hij gefascineerd door Paulus’ extreme fanatisme, naar twee kanten toe: aanvankelijk in de bestrijding van de christelijke leer, later juist in de verbreiding ervan. Die latere houding verklaart de tekstschrijver in een lied aan het slot uit het Musicalgroep Voorburg. Foto: www.pkn.nl/paulus

schuldgevoel, dat hem zijn hele leven zou hebben achtervolgd. Omdat hij zoveel christenen de dood had ingejaagd.

Een gedreven man die worstelde met zijn identiteit Doel van Gerard van Midden was: laten zien wat Paulus ons in deze tijd te vertellen heeft en wat wij Paulus nog te zeggen hebben. Is dat gelukt? Van Midden denkt dat het kennen van Paulus na de musical een illusie is. Wel is hij meer een man van vlees en bloed geworden: een gedreven man die worstelde met zijn identiteit: Jood, christen, hellenist, Romeins staatsburger, en met bloed aan zijn handen. Fanatiek, maar vervolgd omwille van het consequent opkomen voor gerechtigheid.

Reclame- en marketingbureau Lida Naber uit Nijkerk speelt de hoofdrol in de musical in haar woonplaats. De rol, directeur van het reclamebureau, is haar op het lijf geschreven. Ze werkt zelf op een communicatiebureau. In januari zal de musical worden gespeeld. Nu al zijn er diverse PR-activiteiten, geheel in de lijn van het verhaal: een promotiefilmpje in de kerk en op de lokale tv, boekenleggers met teksten van Paulus, en een kunstproject, waarbij gemeenteleden op allerlei manieren vorm geven aan thema’s van Paulus, zoals liefde en vrijheid. Voor de musical werd een speciaal logo ontworpen: een hart met een handtekening in een pennenstreek. Het is onvoltooid, ‘symbolisch voor het werk dat doorgaat’. De praktische vormgeving van de musical vraagt op dit moment meer aandacht dan het uitdiepen van de inhoudelijke thema’s. De predikanten zullen die in speciale Paulus-meditaties nader belichten en ook in de dienst voorafgaand aan de uitvoering.

Ga je anders kijken naar Paulus door een dergelijk project? In veel gemeenten wordt naar aanleiding van de musical gediscussieerd over ideeën van Paulus en over het beeld dat van hem bestaat. Een musical vertaalt ideeën noodgedwongen op een eenvoudige wijze voor een breed publiek. Een complexe figuur als Paulus is ook niet het makkelijkste onderwerp om in deze vorm te vertalen. Maar het blijft wel erg vlak. ‘De weg van Jezus is de weg naar een gelukkige toekomst’. ‘Als ze maar geen rare dingen aan mijn teksten ontlenen’, ‘Je moet weten hoe het in mijn tijd was met vrijheid en met slaven’, ‘Je kunt niet altijd compleet zijn’. Voor de hedendaagse praktijk worden de ideeën vertaald met: de vrijmoedigheid om eerlijke kritiek te geven en het tonen van echte belangstelling naar elkaar. Voor de kerk lijkt de boodschap: de dialoog aangaan en aansluiten bij de behoeften van het publiek. Homoseksualiteit komt niet aan de orde, ook niet de relatie met het Jodendom. De slachtoffers zijn hier aanvankelijk de christenen en na Paulus’ bekering slaat zijn fanatisme door naar de andere kant: de christelijke leer is de enige weg naar het heil. Geen woord over de consequenties voor de Joden. Die werden daarna fanatiek vervolgd door de christenen. Of is dat een ander verhaal? Greetje van der Harst Meer informatie: www.pkn.nl/paulus

December 2008


5

Ga en leer! Elementair geloven. Deel 2: Water Het tweede fundamentele element is water. Wie goed luistert naar de zeggingskracht van water, leert de watertaal van de bijbel verstaan. Men gaat iets aanvoelen van de W uit de vierletternaam, waarmee Israël het goddelijke geheim van het leven leerde omschrijven. Het wordt opnieuw een kwestie van luisteren.

De stem (de vibratie) van JHWH is over vele wateren.1 Als je wilt weten wat water betekent, is het een goed begin om te luisteren naar het Hebreeuwse woord voor water: majem. Toen ik die luisteroefening ondernam ging het water zo spreken: ‘Mij kom je altijd in het meervoud tegen.2 Soms word ik vertaald met wateren. Al in het begin van het scheppingsverhaal, waar alles tweevoudig wordt beschreven3, is er sprake van water boven en water beneden. Majem kent zelfs twee emmen. Ik begin en eindig ermee. Maar het wordt op twee manieren geschreven, als open letter en als gesloten slotletter. Want er is het water dat je ziet (en meten kunt) en wat je niet ziet, het verborgen water. Zo lijk ik ook op de Tora.4 Daar zie je zwart gedrukt letters en woorden, maar kijk verder: er is ook het wit er tussen in. Want er is een schriftelijke en mondelinge Tora. Wie het alleen meent te moeten houden op wat er zwart op wit staat kweekt gevaarlijke fundamentalisten. Daar zijn er teveel van in onze tijd.’ Foto: www.ua.ac.be-isc

Stroom van levend water ‘Uit mijn naam alleen al kun je afleiden dat ik de wereld van de vragen vertegenwoordig. De wereld van mah (wat) en mie (wie). Levend water zet je in een stroom die begint waar je gaat vragen. Waar je niet alles neemt zoals het is - dat is een dood spoor - maar waar vragenderwijs de wereld opengebroken wordt. Kinderen kunnen dat eindeloos doen. En dat is karakteristiek: hun vragen houden de toekomst open.’

Reinigingskracht Daarom wordt er ook gezegd: water reinigt, en dat niet alleen maar als afwasmiddel van vuil. Maar rein en onrein duiden op een sfeer, van dood of van leven. Uit de doodssfeer word je gehaald door je in het mikwe, die samenvloeiing van wateren5, onder te dompelen. Als er bijvoorbeeld bloed uit je gevloeid is en je het gevoel kreeg dat het leven uit je wegtrok, als je de doodse tredmolen van de week wilt afspoelen voordat je de levensbron die stroomt op sjabbat ontmoet. Van dat water is uiteraard voorgeschreven dat het stromend, dynamiserend water moet zijn. Want majem rijmt op chajiem, leven. Dat woord is eveneens meervoudig: het leven dat je zichtbaar leidt en zelf stuurt en het verborgen leven dat je te boven gaat, waardoor je als het ware geleid wordt. Leven is vanaf het eerste begin in een stroom voorwaarts terecht komen door in verbondenheid te gaan leven uit de verborgen levensbron6.

1. Psalm 29: 3.

2. -iem is in het Hebreeuws een meervoudsuitgang.

3. De eerste Godsnaam is ook al meervoudig gefor-

Water bemiddelt En tot slot hoor ik het water zeggen: Ik bemiddel.7 Op mij kun je van de ene kant van je leven oversteken naar de andere kant. Geen wonder dat bijbelse waterverhalen verwijzen naar de tijd van leven, waarover we zingen: De tijd draagt alle mensen voort, op zijn gestage stroom. Het is dat soort water waarover je, als je de moed en het vertrouwen hebt, kunt lopen ( ja, Paul Verhoeven!), de tijd be-heer-send door in Gods naam je voet erop te zetten.8 Zo bemiddelt de W9 - die waf van de vierletternaam - tussen de wereld ons te boven van J(a)H en onze aardse wereld van die slot Hee, open naar boven (h). Henk J. Huyser Henk J. Huyser was voorheen medewerker van Kerk en Israël, en is nog steeds fellow van de Folkertsma Stichting voor Talmudica.

4. Jesaja 55:1, 11:9! en verder Hooglied Rabba 1 par.

5. Zie Genesis 1:9. Het mikwe is het Joodse

haal komt daar de andere godservaring bij

6. Psalm 36:10

J.H.W.H. Vgl. Openbaring 17: 15 waar de water-

7. De M(eem) is de middelste letter van het alefbeet.

stromen ‘landen en volken en stammen’ zijn.

8. Psalm 93, psalm op de sjabbat!

9. De waf betekent ‘haak’ en wordt vertaald met ‘en’!

2,3.

muleerd: Elohiem. In het tweede scheppingsver-

December 2008


reinigingsbad.

6

Jaarthema Paulus, deel 2: ‘Jezus Christus is Heer’ Deze korte belijdenis vormt de majestueuze bekroning van Filippenzen 2:6-11. In luttele zinnen is de duizelingwekkende beweging van vernedering naar verhoging van Jezus Christus verteld en voltooid. De vernederde en gekruisigde wordt de verhoogde Heer. Hij wordt uiteindelijk zo hoog verheven dat er nauwelijks meer onderscheid schijnt te zijn tussen hem en God.

Wie thuis is in de Schrift, weet genoeg. Paulus roept een profetische tekst in de herinnering waarin op dezelfde wijze over God wordt gesproken (Jesaja 45:23). Wordt Jezus aan God gelijkgesteld? Over het antwoord op die vraag bestaat ook in de christelijke traditie geen eenstemmigheid. Voor Joden is alleen de gedachte al verwerpelijk.

Een opgewekte gevangene Voor een goed begrip van de uitspraak van Paulus is het van belang iets meer te weten over de situatie waarin de brief werd geschreven. De apostel bevindt zich in de gevangenis. Maar van enige angst of een pessimistische stemming is niets te merken. Paulus geeft blijk van goede hoop op een gunstige afloop. De toon van de brief is opgewekt en vreugdevol. Van de gemeente van Filippi heeft hij veel steun ondervonden en hij is haar daarvoor dankbaar. Vanuit zijn benarde positie steekt hij de Filippenzen een hart onder de riem en stelt niet alleen zichzelf ten voorbeeld, maar vooral ook `de gezindheid die Jezus Christus had’ - met die woorden begint hij.

gebruikt hij een groot aantal woorden die hij anders vrijwel nooit op schrift heeft gesteld. Waarschijnlijk citeert hij een hymne - een lied dat zijn lezers niet onbekend zal zijn geweest. Vernedering en verhoging zijn de kernbegrippen van dit oudchristelijke lied. Het zal Paulus hebben geïnspireerd omdat het zich niet distantieerde van de Joodse traditie. Bij nader inzien bevat de hymne tal van verwijzingen naar de Schrift. Zo wordt in het begin een verbinding gelegd tussen de mens Jezus en het scheppingsverhaal waar de mens `het evenbeeld van God’ wordt genoemd (Genesis 1:26-27). Jezus vernederde zich: hij legde die `gelijkheid’ af. Het is die houding - gezindheid - die Paulus ten voorbeeld stelt aan zijn lezers te Filippi.

De vernederde rechtvaardige Paulus zingt het lied tot het einde toe. De gezindheid van Jezus ging ver: zelfs tot de dood, de vernederende en aanstootgevende dood aan het kruis. Voor Paulus klinkt hier een verwijzing naar de in de Joodse traditie bekende gedachte van het lijden der rechtvaardigen. Zij die trouw wensen te blijven aan de geboden van de

Tora - en dat willen rechtvaardigen - worden, zo leert de geschiedenis, geconfronteerd met vervolging, lijden en martelaarschap. Ook Jezus was een rechtvaardige. Volgens de evangelisten Marcus en Matteüs stierf hij aan het kruis met op zijn lippen de klacht van een rechtvaardige uit het Oude Testament: `Mijn God, mijn God waarom hebt u mij verlaten’ (Psalm 22).

`De HEER is de enige’ Blijft de vraag of die vernederde mens Jezus - ooit het evenbeeld van God - nu zozeer wordt verhoogd dat hij niet alleen `gelijk’ wordt aan God, maar dat hij God zelf wordt? Paulus zong een opgewekt lied. Hij bood zijn lezers een verrassend perspectief. Hij schreef dit alles op in een tijd toen de christologische strijd nog in alle hevigheid moest ontbranden. Eerst enkele eeuwen later zou de geloofsbelijdenis van Nicea over Jezus ondermeer zeggen dat hij als `God uit God’ beschouwd diende te worden. Dergelijke gedachten waren Paulus nog vreemd. Met hoeveel respect hij ook over Jezus Christus sprak, hij bleef de Joodse traditie trouw: `Luister, Israël: de HEER, onze God, de HEER is de enige!’ (Deuteronomium 6:4). Cees den Heyer Prof. dr. C.J. Den Heyer is emeritus hoogleraar Nieuwe Testament en schreef diverse boeken en artikelen over Paulus.

Griekenland en Klein-Azië in de tijd van Paulus

Paulus zingt een lied Vaak wordt gedacht dat Paulus een dogmaticus was en dat voor hem de leer prioriteit had boven het leven. Filippenzen 2:6-11 wordt dan ook dikwijls behandeld als een leerstuk over de christologie (= de leer over Jezus Christus). De moeilijk te doorgronden verzen hebben alle eeuwen door aanleiding gegeven tot felle discussies en zelfs schisma’s. Voor Paulus zou dat een bron van ergernis zijn geweest. Hij had niet de bedoeling een dogmatisch betoog op touw te zetten. Hoopvol begon hij te zingen. De verzen 6-11 verrassen de lezer(es). Plotseling

December 2008


7

Die de gestalte van God had, hield zijn gelijkheid aan God niet vast Over Filippenzen 2 Volgens de exegeten heeft Paulus deze tekst al aangetroffen. Het zou een hymne zijn geweest in één van zijn gemeenten, misschien wel in die van Filippi.

In een brief aan hen citeert hij in ieder geval deze lofzang: ‘Hij die de gestalte van God had, hield zijn gelijkheid aan God niet vast, maar deed er afstand van. Hij nam de gestalte aan van een slaaf en werd gelijk aan een mens. En als mens verschenen, heeft hij zich vernederd en werd gehoorzaam tot in de dood - de dood aan het kruis. Daarom heeft God hem hoog verheven en hem de naam geschonken die elke naam te boven gaat, opdat in de naam van Jezus elke knie zich zal buigen, in de hemel, op de aarde en onder de aarde, en elke tong zal belijden: “Jezus Christus is Heer”, tot eer van God, de Vader’ (Filippenzen 2:6-10).

Door niet als God te zijn, was hij als God Jezus is volgens dit gedicht het beeld van de levende God, omdat hij niet onaanraakbaar, hoog verheven en veilig wilde zijn, zoals het een God betaamt. Hij identificeerde zich met wat in de ogen van mensen klein is, met wat zwak is en kwetsbaar, met wat onrechtvaardig gedood wordt. Door niet als God te zijn, was hij als God. Lijden van Christus, door anonieme Nederlandse schilder.

Afdalen tot ongehoorde nabijheid Waar haalden de Filippenzen het vandaan? Hoe komt Paulus erbij, Paulus die dit motief ook in zijn andere brieven tot het zijne maakt? Hoe verzinnen zij het om God niet te zoeken in de nabijheid van het verhevene, maar in de intieme verbondenheid met mensen die onder slavernij gebukt gaan? Volgens mij moet het antwoord luiden: uit hun Bijbel, uit Tenach. Als God Mozes, en daarin het volk Israël, en daarin uiteindelijk de hele wereld in het kielzog van Israël tot bevrijding roept vanuit de brandende doornstruik, zegt deze God volgens het boek Exodus: ‘Ik heb gezien hoe ellendig mijn volk er in Egypte aan toe is, ik heb hun jammerklachten over hun onderdrukkers gehoord, ik weet hoe ze lijden. Daarom ben ik afgedaald om hen uit de macht van de Egyptenaren te bevrijden, en om hen uit Egypte naar een mooi en uitgestrekt land te brengen, een land dat overvloeit van melk en honing’ (Exodus 3:7-8). Ook hier afdalen tot een ongehoorde nabijheid, tot de pijn werkelijk gekend wordt en het verlangen naar bevrijding zo krachtig wordt, dat vervulling niet lang uit kan blijven.

Brandend bevrijdingsvuur Mozes was God niet, volgens de schrijvers van het boek Exodus. Hij was degene die op Gods vurige bevrijdende kracht in de pijn van het onrecht antwoordt, die zich ervan in dienst stelt. Jezus belichaamt God volgens de schrijvers van het Nieuwe Testament, omdat hij het brandende bevrijdingsvuur te midden van het lijden is en mensen om zich heen verzamelt, die zich in dienst stellen van deze bevrijding, die zich afhankelijk maken van de vervulling van de hoop erop. Zo ontstaat door hem een nieuw volk dat de grenzen van het oude volk overschrijdt. Een volk dat, zoals het volk dat in Exodus wordt geroepen om weg te trekken uit het slavenhuis, uit onbetekenendheid en machteloosheid wordt bevrijd. ‘Onder jullie waren er niet veel die naar menselijke maatstaf wijs waren, niet veel die machtig waren, niet veel die van voorname afkomst waren’, schrijft Paulus aan de ge-

December 2008


De bekering van Paulus, schilderij van Caravaggio.

meente in Korinte. ‘Maar wat in de ogen van de wereld dwaas is, heeft God uitgekozen om de wijzen te beschamen; wat in de ogen van de wereld zwak is, heeft God uitgekozen om de sterken te beschamen; wat in de ogen van de wereld onbeduidend is en wordt veracht, wat niets is, heeft God uitgekozen om wat wel iets is teniet te doen’ (1 Korinte 1: 26-28). Zo is de gemeente zelf het teken dat Gods bevrijding begonnen is. Daar wordt immers het onooglijke verzameld, tot een kracht van betekenis gemaakt en tot een nieuw en samenhangend volk samengevoegd.

Hoog verheven Zo gebeurde dat ook bij het ongeregeld zootje slaven dat door Gods bevrijdende kracht wegtrok uit Egypte. Zo werd het tot een volk gemaakt in wier midden de gerechtigheid woont. Zoals de Filippenzenhymne het van Jezus belijdt: in en vanuit zijn vernedering, zal hij hoog verheven worden en met God worden bezongen. Erik Borgman Prof. dr. E.P.N.M. Borgman is hoogleraar theologie van de religie aan de Universiteit van Tilburg

8

Jiddisjkeit: een boeiende documentaire op dvd Ruim honderdtwintig jaar geleden kwamen ze uit Sint-Petersburg naar Amsterdam. Maar zich aansluiten bij andere Joodse gemeenten in de stad deden ze niet. Ze stichtten in 1884 een eigen gemeente: de Nidche Israël Jechanes Synagoge. Vijf jaar later verwierven ze een eigen gebouw aan de Nieuwe Kerkstraat, in de vroegere Joodse buurt achter het Waterlooplein. Als Joodse bijdrage aan ‘2008 - Jaar van het Religieus Erfgoed’ bracht de Nidche Synagoge een film uit over haar geschiedenis. Jiddisjkeit: Jodendom vanuit het hart laten spreken. Achter de titel gaat een documentaire schuil over één van de meest onbekommerde orthodox Joodse gemeenten in Nederland. Ik heb een half uur lang genoten van deze film, gemaakt door Lex Bolle, en wilde hem direct nog een keer zien. In de jaren negentig van de vorige eeuw heeft men de oudste nog levenden leden van de gemeente geïnterviewd om hun verhalen niet verloren te laten gaan. Ruim 100 filmrollen materiaal, waaruit als eerste kennismaking de film Jiddisjkeit ontstaan is. Rabbijnen en sjoelbezoekers vertellen hun verhaal en laten zien wat Jiddisjkeit voor hen betekent.

Vrijwilliger aan het woord K. Havingade Kort In deze rubriek staat telkens een vrijwilliger centraal die zich in zijn of haar eigen woonplaats of regio inzet voor het werk van Kerk en Israël.

sociaal engagement. Ook zien we gemeenteleden die al verhuisd of naar Israël geëmigreerd zijn. Zij spreken met warmte over de tijd dat ze bij de gemeente hoorden. Naast alle indrukwekkende verhalen en prachtige anekdoten biedt de film een kijkje op het werk van de vele vrijwilligers die de renovatie van de synagoge en het nieuw gebouwde mikwe (ritueel bad) ter hand genomen hebben. Niet alleen de film maar ook de verhalen eromheen maakten het tot een feest om deze Joodse gemeente te leren kennen.

Naam: K. Havinga-de Kort.

Jiddisjkeit is méér dan een aanrader. Jiddisjkeit moet u zien!

Boeken: Elie Wiesel, Amoz Oz, Simon Schoon.

Reinier Gosker

Leeftijd: 87 jaar. Dagelijks leven: huisvrouw. Betrokken bij Kerk en Israël sinds: 1975. Functie in Kerk en Israëlwerk: activator van de plaatselijke en provinciale werkgroep Kerk en Israël.

K. Havinga-de Kort.

Door € 36 als gift aan de Nidche Synagoge te zenden,

Openheid en sociaal engagement

krijgt u de dvd thuisgestuurd. Postbank 2800800 ten name

Rabbijn Drukarch (1917-1998) heeft de gemeente indertijd ingeprent dat zij door God aangesproken wordt op haar mens zijn, méér dan op haar Jood zijn. Daarom ademt de Nidche Synagoge een sfeer van openheid en

van Nidche I. Jechanes, Amsterdam, onder vermelding van uw adres. Tegen een vergoeding van ca. € 200 verzorgt men graag een avond Jiddisjkeit bij u in de gemeente. Inlichtingen: tel. (020) 671 23 45

Kijk ook eens op: Holyswitch.nl

Vanwaar je betrokkenheid? In 1975 ontmoette ik een docent kerkgeschiedenis die ons attent maakte op het grote wonder van deze tijd, dat wij Joden konden ontmoeten in hun eigen land. Met hen in gesprek komen, de uitleg van de Tora, verhalen horen en hun hoge feestdagen mee vieren. Dit waren geheel nieuwe mogelijkheden. Zo gingen we op zoek om hier meer over te weten en kwamen terecht in het leerhuis in Hilversum. Zo raakten wij onder de indruk van de verhalen rondom Bijbelse figuren, hun visie daarop en hun persoonlijke omgang daarmee. Deze grote rijkdom, die tot ons gekomen is maakt ons sterker verbonden aan de onopgeefbare Verbondenheid met Israël.

December 2008


9

Synagogen in Nederland Leiden In deze rubriek komen aspecten van Joodse synagogen in Nederland aan bod.

Een echo uit de synagoge op elke zondagmorgen Schriftlezingen op Sjabbat en feest- en treurdagen in de synagoge

December 2008 6 december Wajetsee - En hij vertrok. Genesis 28:10-32:3 (1); Hosea 11:7-13:5. 13 december Wajisjlach - En hij zond. Genesis 32:4-36:43 (2); Obadja 1:1-21. 20 december Wajeesjev - En hij zette zich. Genesis 37:1-40:23; Amos 2:6-3:8. 22 december Chanoeka - Inwijdingsfeest 1e dag. Numeri 7:1-17. 27 december Mikeets - Aan het einde. Genesis 41:1-44:17 Zacharias 2:14-4:7 (3,4). 29 december Chanoeka - Inwijdingsfeest 8e dag. Numeri 7:54-8:4.

In 1723 verkreeg Aaron van Praag een pand aan het Levendaal, dat werd ingericht als synagoge. Bij de ontploffing van het kruitschip in 1807 werd zij zwaar beschadigd. Na provisorische verbouwingen werd in 1858 de geheel gerenoveerde synagoge ingewijd. Daaraan herinnert een steen boven in de gevel met de tekst van Haggaï 2: 9a. In de Tweede Wereldoorlog werd de synagoge opnieuw beschadigd en geplunderd. In juni 1947 kon de eerste dienst weer worden gehouden. Men kreeg ook de beschikking over meubilair en kroonluchters van een synagoge uit Den Haag, en over voorhangsels uit diverse andere plaatsen. Naast het gebouw staat een Joods studentenhuis. In de synagoge is ook het Joods Studiecentrum gevestigd. Door rondleidingen en cursussen laat de gemeenschap velen delen in de rijke Joodse traditie. De Nederlands Israëlitische Gemeente Leiden telt ongeveer zeventig leden. Op enkele sjabbatten en op Joodse feestdagen worden er diensten gehouden. Co Kooman

Januari 2009 3 januari Wajigasj - En hij naderde. Genesis 44:18-47:27 Ezechiël 37:15-28. 10 januari Wajechi - En hij leefde. Genesis 47:28-50:26; 1 Koningen 2:1-12. 17 januari Sjemot - Namen. Exodus 1:1-6:1; Jesaja 27:6-28:13; 29:22-23. 24 januari Wajera - Ik ben verschenen. Exodus 6:2-9:35; Ezechiël 28:25-29:21. 31 januari Bo - Kom. Exodus 10:1-13:16; Jeremia 46:13-28. Februari 2009 7 februari Besjalach - En hij had laten gaan. Exodus 13:17-17:16; Richteren 4:4-5:31. 14 februari Jitro - Jetro. Exodus 18:1-20:23; Jesaja 6:1-7:6; 9:5-6. 21 februari Misjpatiem - Rechtsregels. Exodus 21:1-24:18; 2 Koningen 12:1-17 (5). 28 februari Troema - Heffing. Exodus 25:1-27:19; 1 Koningen 5:26-6:13. 1) De versnummering is in vele vertalingen anders: Genesis 28:10-32:2. 2) De versnummering is in vele vertalingen anders: Genesis 32:336:43. 3) Vanwege de eerste sjabbat van Chanoeka. 4) De versnummering is in vele vertalingen anders: Zacharias 2:10-4:7. 5) Vanwege Sjabbat Sjekaliem, de sabbat van de sjekels (Exodus 30:11-16).

Met dank aan ds. C. Schakel, Amsterdam

December 2008


10

Interview met David van Wesel: Jodendom als getuigenis van menselijke moeite met ‘de ander’ David van Wesel (30), groeide op in Israël, Amerika en Nederland, en is oprichter van Jongeren in bedrijf, een organisatie die werkt aan een praktische ontmoeting tussen werkgevers en (allochtone) jongeren. David introduceert ons in zijn Joodse identiteit met behulp van de vijf aspecten die volgens Ido Abram de Joodse identiteit bepalen.

De schijf van 5 van de Joodse identiteit (volgens Ido Abram): Joodse cultuur, Israël, Sjoa en antisemitisme, de persoonlijke levensgeschiedenis, Nederlandse cultuur en omgeving. Wat is jouw binding met Joodse religie, cultuur en traditie? Tot mijn zevende woonde ik in Israël, daar was Jodendom een soort automatisch onderdeel van mijn leven. In Amerika, waar ik tot mijn zeventiende woonde, was ik mij niet zeer bewust van mijn Joodse achtergrond. In de omgeving waar ik opgroeide was diversiteit zo algemeen, dat over de verschillende achtergronden eigenlijk niet werd gesproken. Iedereen was per definitie anders. Wel had ik veel Israëlische vrienden in die tijd. Veel verder ging mijn binding met het Jodendom niet. Op mijn zeventiende kwam ik naar Nederland om te studeren. Hier werd ik mij wat meer bewust van mijn Joodse identiteit, omdat mensen mij hier wel vroegen naar mijn achtergrond.

Israël geworden was. Die stemde niet meer overeen met het ideaal dat zij voor ogen hadden. Nadien bleven zij zich sterk betrokken voelen bij Israël, maar ook die teleurstelling bleef. Die dubbelheid herken ik wel. Hoe is de Sjoa onderdeel van jouw identiteit? Door de verhalen van mijn grootouders en ouders. Mijn grootouders, de ouders van mijn vader, zaten ondergedoken. Mijn vader werd geboren in 1944. In dezelfde tijd kregen de broer van mijn oma, mijn oudoom dus, en zijn vrouw ook een kind. Omdat mijn oudtante katholiek was liep mijn oudoom en zijn gezin minder gevaar opgepakt te worden. Dus werd besloten beide baby’s in te schrijven als tweeling van mijn oudoom en -tante. Zo woonde mijn vader het eerste jaar van zijn leven bij hen. Na de oorlog kwam hij bij zijn eigen ouders terecht. Later leverde dat soms moeilijke situaties op, die mede mijn identiteit vormden. Wat is de plaats van het Jodendom voor jou in je dagelijks leven? Staat het aan de basis van je functioneren?

En met Israël? Ben je zionistisch? Uit de verhalen van mijn ouders ontwikkelde ik een soort dubbel gevoel ten aanzien van Israël. Mijn vader vertrok in de jaren zestig met een aantal Nederlandse Joden naar Israël om te helpen bij de opbouw van het land. Hij ontmoette daar mijn moeder. Hun stap naar Amerika in de jaren tachtig had te maken met een teleurstelling over wat er van de staat

In mijn huidige dagelijks leven speelt het Jodendom geen grote rol. Hoe sta je in de Nederlandse maatschappij? Binnen de Nederlandse maatschappij definieer ik mijzelf niet zozeer als Jood, maar meer als één van de vele varianten op het Nederlanderschap.

David van Wesel (uiterst rechts).

Op wat voor momenten voel jij je Joods? Op momenten dat anderen zich een, naar mijn gevoel, lichtvaardig of onrechtvaardig oordeel aanmeten over Joden of Israël. Tijdens mijn studie geschiedenis werd eens gediscussieerd over de mate van objectiviteit waarmee naar de Holocaust gekeken wordt, of mag worden. Dat raakte mij. Ook als linkse intellectuelen soms - onder het mom van hulpvaardigheid aan de Palestijnen - een anti-Israëlgevoel uitdragen, merk ik dat ik mij hier extreem aan erger. Op zulke momenten voel ik mij wel Joods, ja.

Verhalen van anders-zijn, strijd en rouw Wat is voor jou Jood-zijn? Enige tijd geleden beschreef iemand in een artikel in Trouw christendom als een manier om vorm te geven aan het menselijk gevoel van eindigheid en beperking. Door Christelijke concepten als verlossing en vergeving van zonde wordt om die gevoelens een verlichtende context geweven. Zo geeft mijns inziens het Jodendom vorm aan de menselijke moeite met het omgaan met hen die anders-zijn, de strijd die dat oplevert, en het rouwproces om de verliezen in deze strijd. Het Jodendom is geaard in het verhaal van de Exodus, een verhaal van een vlucht vanwege het anders-zijn. In de loop van de tijd zijn daar steeds weer verhalen van anders-zijn, strijd en rouw bijgekomen. Misschien dat uit die geschiedenis mijn idee van de ideale wereld voortkomt; een wereld waarin ruimte is voor groepen die ‘anders’ willen zijn, geïsoleerd of niet, maar ook voor hen die willen mengen. Zonder dat dit tot geweld leidt. Jacobi Vlaming Jacobi Vlaming is lid van de redactieraad van Kerk & Israël Onderweg.

December 2008


11

Op weg naar een nieuw liedboek Deel 2: Gezangen De werkgroep Eredienst van de Protestantse Kerk verspreidde dit voorjaar een cd en een katern met liederen en teksten. Hiermee krijgen we een indruk van de verscheidenheid die het toekomstige liedboek zal kenmerken (verschijning 2012). Met het verzoek aan gemeenten en classes op het aangeboden setje te reageren. In het vorige nummer waren de psalmen aan de beurt. Ditmaal iets over de gezangen.

De vorige keer vroeg ik aandacht voor de theologische omwenteling die het afschaffen van de vervangingstheologie bewerkstelligde en voor de consequenties daarvan voor het nieuwe liedboek. Ditmaal een paar vragen bij de gezangen. Blijven we over Israël spreken in de verleden tijd (Gezang 415:2) of krijgt Israël zijn rechtmatige plaats in de tegenwoordige tijd? Maar wat doen we dan met de liederen over Jeruzalem? Het Jeruzalemlied van Willem Barnard (Gezang 265) blijft wat mij betreft een fantastisch lied, behalve dat ik de andere wereldreligies erin mis. Bach en Luther wel, maar Mahatma Gandhi niet? En de Joden met hun ster? Toch wil ik bij Jeruzalem ook denken aan het huidige Jeruzalem, verdeeld en omstreden als het is1. Welke consequenties heeft dat voor een lied als Gezang 123 dat in het huidige liedboek als een adventslied wordt aangemerkt?

Blijven we over Israël spreken in de verleden tijd? Of, andere vraag, wat doen we met betekenisvolle liederen als ‘O kom, o kom, Immanuël, verlos uw volk, uw Israël, herstel het van ellende weer, zodat het looft uw naam, o Heer?‘ Wat wordt met ellende bedoeld? De misverstanden liggen hier voor het oprapen! Zal Gezang 125 er morgen nog zijn? Ook andere advents- en kerstliederen wekken misverstanden en bevestigen de oude vervangingstheologie. Ik herinner aan Gezang 131:3, waar Israël aangemoedigd wordt om vanwege de komst van Immanuël (Jezus dus) ‘uit der zonden slaap’ te ontwaken. En wat te doen met de berijmde lofzangen van Maria en Zacharia? Ook zij roepen soortgelijke vragen op. Wel teken ik aan, dat een bijbeltekst uit het evangelie iets anders is dan een geestelijk lied uit de kerk der eeuwen. De acteur is namelijk een andere! Hóór wíe het zegt, want dát maakt verschil. In het huidige liedboek zijn beide lofzangen terecht opgenomen in de rubriek bijbelliederen en niet in die van de advents- en kersttijd. Houden zo! Hoewel ik Gezang 66:6 en 67:1 met ingehouden adem zal blijven zingen.

December 2008

Advent en kerst Al schrijvend valt mij op dat de pijn vooral in de advents- en kerstliederen zit. Dat is waarschijnlijk geen toeval. In Gezang 128:2 worden de Heiland en Israëls Heer als uitwisselbare grootheden neergezet. Het is duidelijk dat met Heiland Jezus wordt bedoeld, hoewel zijn naam niet wordt genoemd. In dit lied wordt onderhuids gespeeld met het verhaal over Simson (Richteren 13-16). De hemeldeuren verwijzen naar de deuren van Gaza’s stadspoort (Richteren 16:3) en de naam Simson hangt samen met Sjemesj, Hebreeuws voor zon (zie het 5e couplet). Maar bij ‘Isrels Heer’ (couplet 2) denk ik toch eerder aan God dan aan Simson/Jezus. Wellicht moeten we het woordje Heer voortaan met een kleine letter schrijven als we Jezus bedoelen? Dan zijn we in elk geval verlost van de continue verwarring tussen Jezus en God, ten minste, als we de hoofdletter reserveren voor God. Laatst las ik ergens ik dat het christendom bekend staat als een ‘Geloof van Hoofdletters’. Misschien moeten we deze berisping ter harte nemen.

Messias In de kring van onze redactie leeft enige weerstand tegen de titel Messias wanneer Christus bedoeld wordt. Het is best mogelijk om het woord Messias te bezigen, maar dan betekent het iets anders dan Jezus of Christus. De Messias moet nog komen en dat klinkt mee in het woordje Messias. Waar dit vergeten wordt, klinkt het vals en getuigt het van weinig respect voor wat Joden geloven over hun Messias. Gezang 46:7 is mij te kort door de bocht, maar in Gezang 294:1 klopt het. Ook bij liederen die als een gebed tot Jezus geschreven zijn, heb ik mijn vragen. Hoewel ik de Gezangen 327 en 328 graag zing2, hoor ik altijd de stem van Arnold van Ruler in mijn oor fluisteren: ‘wij bidden wel in de naam van Jezus, maar niet tot Jezus (…):

1. Yehuda Amichai: ‘De lucht van Jeruzalem is verzadigd van gebeden en dromen. Je kunt er als in een industriegebied moeilijk ademhalen’, geciteerd bij Rene Süss, De Messias moet nog komen. Amsterdam 2001, pag. 2.

2. Dat is trouwens het geval met haast alle in dit artikel genoemde liederen.

Foto: Freek Visser, Protestantse Kerk in Nederland


12

Orgel van de Oude Kerk te Delft. Foto: Freek Visser, Protestantse Kerk in Nederland

wij staan rechtstreeks voor het aangezicht van de drieëne God, Hem alleen aanbidden wij en Jezus Christus is alleen onze middelaar, met wie wij verenigd moeten zijn, om werkelijk deze vrijmoedigheid tegenover God zelf te hebben’3. In het kader hiernaast staat een lied afgedrukt dat een redactielid alle jaren op de Israëlzondag laat zingen. Zelf kies ik graag voor het eerste lied uit de postume bundel liederen van Tom Naastepad, met als titel ‘Vreugde der Wet’4. Reinier Gosker Reinier Gosker is lid van de redactie van Kerk en Israël Onderweg.

3. A.A. van Ruler, Ik geloof. De twaalf artikelen van het geloof in morgenwijdingen. Nijkerk 1971, pag. 51v

4. Th. J. M. Naastepad, Het lied op onze lippen. Het complete liedoeuvre van Thomas Naastepad met melodieën. Kampen 2003, pag. 22v.

Hans Bouma, Het lied van Israël

Tom Naastepad, Vreugde der Wet

Opdat wij zouden weten wat Gods bedoeling is, wat vrijheid is en vrede, dat er verzoening is, werd Israël verkozen om volk van God te zijn, te hopen, te geloven, te leven uit het heil.

Tora, oudste boom die God zorgzaam heeft geplant op aarde, die het merg van zijn gebod voor wie leven wil bewaarde: gij zijt sterk en gij doorwaakt elk getij dat onze belaagt.

Dit volk is ons tot zegen God krijgt er voet aan grond, het wijst ons nieuwe wegen, het toont ons het verbond. Wat wij nooit zouden weten, wat niet moet en wat wel, de wet en de profeten, het komt van Israël. De Joden zijn verkoren tot onze zaligheid, uit Joden werd geboren de Heer die ons bevrijdt. Hoe is Hij ons tot zegen, Hij heeft Gods wil gedaan, de wet en de profeten, wij leven in zijn naam.

Levensboom, gij vruchtbaar hout, zouden al uw blaad’ren vallen, met uw takken tussen ’t goud nog het menselijkst van allen: uit de moederlijke grond reikt gij naar de Vaders mond. Sterke liefde die niet vleit, altijd komt gij ons ter ore, maar wart is dan ons bereid die naar God niet willen horen: zal hij stormen door het land, oog om oog en tand voor tand? Want zo heeft het toch verluid toen het ruiste in uw lover, richt gij ons ten voeten uit met uw strenge hand naar boven: boom die in de winter staat midden tussen goed en kwaad? Niemand komt door dit seizoen van de neergang en het einde, maar God maakt zijn boom weer groen, Hij geeft bloesem in de lente; want zijn Zoon heeft zich gebukt, deze boom draagt goede vrucht!

December 2008


13

Joden in Suriname Was Suriname het beloofde land? Het scheelde weinig of veel Joden waren na de Tweede Wereldoorlog niet in Palestina, maar in Suriname terechtgekomen. Al eeuwenlang heeft Suriname een Joodse gemeenschap geherbergd.

Al in de 17de eeuw kwamen de eerste Joodse families naar Suriname. Het waren Sefar-dische (Portugese) Joden, gevlucht voor de Spaanse Inquisitie. Ze kwamen uit Holland, Italië, Engeland en Cayenne (Frans Guyana). Ze vestigden zich op de savanne bij de Cassiporakreek, 50 kilometer ten zuiden van Paramaribo. Dit kreeg later de naam Joden-savanna. Ze begonnen er suikerrietplantages. Later kwamen er ook Asjkenazische (Hoog-duitse) Joden, vaak uit Polen en Rusland.

Zegen en Vrede In 1661 werd met toestemming van het Engelse gouvernement een PortugeesJoodse gemeente gesticht, Beracha ve Shalom (Zegen en Vrede). In 1667 werd Suriname Nederlands gebied. De Joodse privileges werden bevestigd. De kerkelijke gemeente werd bestuurd als ‘filacao’ van de Amsterdamse Gemeente en volgde haar gewoonten en gebruiken. Het bestuur fungeerde ook als rechtbank voor kleine civiele zaken. Sinds het begin van de 18de eeuw woonden veel Joden bij Paramaribo. Daar werd in 1720 een synagoge ingewijd, aan de Keizerstraat. In 1735 werd een aparte Hoogduitse gemeente gevormd, die daar bleef. De Portugese gemeente bouwde een nieuwe synagoge aan de Herenstraat. In de 17de en 18de eeuw waren de Joodse planters de steunpilaren van de kolonie. Hun wijze van landbouwkolonisatie had grote invloed in Europa. Zij huwden vaak gemengd, zodat veel Surinamers van Joodse afkomst zijn. Deze ‘kleurlingjoden’ hadden zelfs tot 1800 een eigen gebedshuis, op het tegenwoordige Sivaplein.

Vijandigheid In de tweede helft van de 18de eeuw heerste er vijandigheid tegenover de Joden.

Men wilde zelfs een getto instellen. Schouwburgbezoek werd verboden. Ze richtten toen een eigen schouwburg op. Toen rietsuiker werd vervangen door bietsuiker ten tijde van Napoleon verminderde de Joodse rijkdom en ook door windhandel in wisselbrieven en geldleningen aangegaan met het huis Deutz in Amsterdam. In 1825 kregen Joden gelijke rechten, de privileges verdwenen, en meer Joden kregen openbare functies. Toen Jodensavanne in 1832 door brand werd verwoest, woonden de meeste Joden al in Paramaribo. Dit werd het centrum van de ‘Nederlandsch Portugeesch Israëlitische Gemeente in Suriname’. Synagoge te Paramaribo. Foto: Bart van Poll

Nieuwe synagoge In 1835 werd een nieuwe synagoge gebouwd, een van de belangrijkste 19de eeuwse bouwwerken in Suriname. Op de vloer ligt zand, net als in de Portugese synagoge in Amsterdam. Dit komt maar in enkele synagogen voor. Het zand zou herinneren aan de grond van de tabernakel in de woestijn. Een deel van het interieur is massief mahoniehout, waaronder de preekstoel, die zeldzaam is in een synagoge. In het begin van de 20ste eeuw verminderde de Joodse invloed in Suriname door emigratie, assimilatie en gebrek aan geestelijke leiding.

Tweede Wereldoorlog Toen het bericht van Hitlers bevel tot uitroeiing van de Joden in bezet Europa doorkwam, maakte dat diepe indruk. In december 1942 werd een speciale vastendag uitgeschreven. In theater Bellevue werd een openbare protestbetoging gehouden waarbij overheids-

December 2008


functionarissen en vertegenwoordigers van andere kerkgenootschappen het woord voerden. In hetzelfde jaar arriveerde een schip met 150 Joodse vluchtelingen uit België en Nederland (via Frankrijk en Spanje).Sommigen sloten zich aan bij de Surinaamse gemeenten. Bij Jodensavanna werd een barakkenkamp gebouwd om NSB’ers en nazi-aanhangers uit Nederlands-Indië te interneren.

Ontheemde Joden In 1946 traden de beide Joodse gemeenten toe tot het World Jewish Congress. Het probleem van de ontheemde Joden was een wereldprobleem. De ‘Freeland League for Jewish territorial colonization’maakte zich sterk voor toelating van ontheemde Joden in het onderbevolkte Suriname. Na lange discussies gaven de Staten van Suriname in 1947 toestemming voor de toelating van maximaal 30.000 Joodse immigranten. Een gebied van 50.000 ha in Saramacca werd aangewezen voor kolonisatie, de kosten (35 miljoen dollar) zouden door de Freeland League worden betaald. De zionisten zagen echter geen andere oplossing dan de stichting van een Joodse staat in Palestina. De Freeland League probeerde nog na 1948 onderhandelingen over Joodse immigratie te hervatten, zonder succes. Na 1950 verminderde het aantal gemeenteleden en daarmee ook de hoeveelheid religieuze activiteiten. Er bestaat een warm contact tussen de Surinaams-Joodse gemeenschap en de staat Israël. Het grootste deel van de gemeenteleden heeft liberaal-Joodse opvattingen, maar de ritus bij de synagogediensten is orthodox gebleven. In 1971 zorgde de Stichting Jodensavanna voor het schoonmaken van het terrein van Jodensavanna. Er werd een bezoekerscentrum ingericht en de synagoge wordt beschermd. Greetje van der Harst Onlangs verscheen een roman over de geschiedenis van Jodensavanna: Lisette Lewin, De verloren savanne. Nijgh & Van Ditmar, 2008. Prijs: € 19,90.

14

Boekbespreking Het duivels kussen Trouw-journaliste Pauline Weseman schreef een alleraardigst boekje over interreligieuze huwelijken. Ze maakte tien vlot geschreven interviews met uiteenlopende stellen, zoals christen en bahá’i, katholiek en moslim, protestant en boeddhist, Jood en atheïst, Jood en protestant. In het slothoofdstuk komen deskundigen aan het woord. Dat is praktisch en informatief, maar niet zo leuk als de interviews zelf. Die zijn stuk voor stuk verrassend eerlijk en openhartig. Eén van de problemen die in-

Pauline Weseman. Foto: Trouw

terreligieuze stellen te overwinnen hebben is het taboe erop. Maar dat is ze graag toevertrouwd. Volgens de deskundigen zijn deze koppels ‘de pioniers en doorzetters van de multiculturele samenleving’. Dat orthodoxe en de meeste liberale Joden zich verzetten tegen

een gemengd huwelijk, is volgens rabbijn Soetendorp ‘om praktische redenen en om de toekomst van de Joden veilig te stellen’. In de praktijk gaan Joods-interreligieuze stellen wel onder de choepa (Joodse trouwceremonie), maar krijgen ze geen Joods huwelijkscontract. Het boekje is een aanrader, er gaat al lezend een wereld voor je open. Reinier Gosker Pauline Weseman, Het duivels kussen. Wat als je partner een ander geloof heeft dan jij? Ten Have, 2008, 173 blz. ISBN 978 90 259 5812 1. Prijs: € 14,90.

Leven naast je vijand? Het valt niet mee om je een eerlijk beeld te vormen van Israël. Je zou het wel eens van de mensen zelf willen horen. Een groep van zeven Nederlanders bezocht Israël en sprak met vrouwen uit diverse bevolkingsgroepen: Joods, moslim, christen, en droes. De vrouwen luisterden zonder partij te kiezen en stelden vragen bij wat ze hoorden, soms hardop, soms slechts geschreven. Het maakt hun beschrijvingen open en onbevangen. Een duidelijke conclusie ontbreekt bewust, want het toont de complexiteit van de problemen. Hun beeld wordt soms bevestigd, soms

genuanceerd, soms in twijfel getrokken. Eén van de Israëlische vrouwen, Avirama, verwoordt het kernprobleem: de basiservaring dat je leeft naast een gemeenschap die je vijand kan zijn. Je kent de anderen als groep, niet als persoon. Dit groepsdenken kan alleen doorbroken worden door persoonlijke ontmoetingen, met aandacht voor ieders angsten en behoeften. Dat is de enige weg naar duurzame vrede. Greetje van der Harst Redactie: prof. Riet Bons-Storm. Vertel onze verhalen verder. Narratio, Gorinchem 2008. ISBN 978-90 5263 805 8. Prijs: € 12,50.

Israël: een onherstelbare vergissing? De titel is wel het meest uitdagende van het hele boekje, waarin de verhouding tussen wat er gezegd wordt en hoe het gezegd wordt soms behoorlijk ongelukkig is. De auteur voert in het vaandel dat hij uitgaat van het ‘humanistisch principe’. Daaronder verstaat hij ‘dat het in samenleving en politiek uiteindelijk altijd om individuen gaat, en niet om het collectief, en dat het verkeerd loopt wanneer met dat principe geschipperd wordt’. Vervolgens behandelt hij als historicus de ontstaansgeschiedenis van de staat Israël. Een reeks van vergissingen dus. Europeanen die meenden de wereld naar hun hand te kunnen zetten en willekeurig

December 2008


grenzen trokken in het Midden-Oosten. De internationale gemeenschap die de oorspronkelijke bewoners van Palestina niet zagen staan. Amerikanen die klakkeloos de beslissingen van de Britten overnamen. En een Joodse bevolking van Israël die niet inziet ‘dat zij de Palestijnen heeft behandeld en nog steeds behandelt zoals zijzelf tweeduizend jaar lang behandeld is’. De oplossing van de auteur: erken de vergissingen en stel de Palestijnen schadeloos. Reinier Gosker Chris van der Heijden, Israël. Een onherstelbare vergissing. Uitgeverij Contact 2008, 159 blz. ISBN 978 90 254 2836 5. Prijs: € 15.

15

Te doen onderweg Aankondigingen van activiteiten, waaraan lezers dit kwartaal kunnen deelnemen.

Uitgebreide info op onze web rmatie vindt u in de age nda site, www.p kn.nl/kerk& israel.

In de provincie Friesland Beetsterzwaag. De Olterterperkring in De Buorskip, Vlaslaan 26. Data: tot begin april 2009. De cursussen behandelen: het opnieuw lezen en ondervragen vanuit de bijbel, de Joodse literatuur, Franz Rosenzweig en een themadag over Beelden uit de nacht; over mensen Godsbeelden door kampervaringen. Inlichtingen: (0512) 51 51 28.

In de provincie Drenthe Hoogeveen. Classis Hoogeveen van Kerk en Israël in De Haven, Van Echtenstraat 37. 29-1: drs. W. Hoogendijk uit Amersfoort. 20-04: dr. M. van Campen uit Zwartebroek.

In de provincie Overijssel Enschede. Stichting Het Twentse Leerhuis. Thema: Het Gouden Kalf. Inleider H. Scholder. Data: 21-1, 4-2, 18-2, 4-3, 18-3. Inlichtingen: (053) 476 15 49 of 432 06 59.

In de provincie Gelderland Arnhem. Het Arnhemse Leerhuis organiseert in Wijkgebouw De Bakermat (onder de Diaconessenkerk, Burgemeesterwijk), G.A. van Nispenstraat 139, lezingen over geselecteerde teksten vanuit Jesaja met klassiek Joodse commentaren. Rabbijn Tzvi Marx heeft de inhoudelijke leiding. Data: 12-1, 19-1, 2-2, 9-2, 16-3 en 30-3. Informatie: (0318) 63 06 86.

In de provincie Flevoland Emmeloord. Anders denken organiseert in gebouw C. Dirksplein 10, avonden over de landbelofte van Israël met rabbijn Lody van de Kamp, over de Joodse oorsprong van het christendom met Sasja Martèl en over het lijden in Joods en Christelijk perspectief met Marcus van Loopik. Data: 5-1, 2-2 en 2-3.

December 2008

In de provincie Utrecht Doorn. Kerk & Israël Doorn, in de Koningshof, Kerkplein 1. 22-1: Piet van Veldhuizen en Aleid te Hoog over ‘Leven met verschil’ van Jonathan Sacks. Inlichtingen: (0343) 41 61 18. Houten. Kerk en Israël in Opstandingskerk. Data 10-2, 24-2, 10-3 en 24-3. Leerhuis over Jozef met prof. J.W. van Henten: Wat zeggen Joodse geleerden over bepaalde teksten en wat vinden wij er zelf van. 20-1: Prof. dr. H. Jansen: Europa kijkt in de spiegel van het Midden-Oosten en herkent beschaamd zichzelf. Inlichtingen: (030) 637 42 04. Leersum. Kerk en Israël Amerongen/ Leersum in Johanneskerk, Lomboklaan. Drie avonden over het thema Antisemitisme en rassenhaat. 19-1: dr. P. van der Horst over ‘Jodenhaat toen en nu’. 2-2: dr. R. Suss over ‘Antisemitisme bij Luther’. 2-3: dr. A. Wessels over ‘De Koran en het Jodendom’. Inlichtingen: (0318) 47 17 15.

In de provincie Zuid-Holland Den Haag. Genootschap Nederland-Israël, afd. Den Haag. Locatie: Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154/hoek Laan van Nieuw Oost-Indië. 7-01: dr. G.H. Cohen Stuart over de Noachitische geboden. 24-3: drs. E.R. Shlomi - De Joodse riten van wieg tot graf. 14-5: Josine Franken en Leo Driesenaar - Mir Tsvey met Jiddische liederen. Inlichtingen: (070) 385 86 11 of (070) 385 60 66. Wassenaar. Kerk en Israël in Messiaskerk, Zijllaan 57. Op 28-1, 11-2, 23-2 en 9-3: Met Nieuwe Ogen door F.J. Elizabeth Boddens Hosang, theologe. 21-4: Het werk van de stichting Boete en Verzoening door ds. C.P. Sybrandi. Informatie: (070) 511 19 70. Dordrecht. Genootschap Nederland-Israël in de Maranathakerk, Gravensingel 19. Op 19-01: Een volk dat alleen woont; over leven en overleven in Israël, drs. E.E. van Diggele.


Op 2-3: Calvijn en de Joden, prof. dr. J.B.G. Jansen. 27-4: Aspecten van Joodse identiteit, prof. I.B.A. Abram. Informatie: (078) 621 01 04. Leiden. Genootschap Nederland-Israël in Bovenzaal synagoge Leiden, Levendaal 14 (hoek Korevaarstraat). 28-1: Dr. G.H. Cohen Stuart, Hoe werkt de Talmoed? Een voorbeeld. 25-3: S. Bouman, Israël en het Midden-Oosten. 13-5: mw. R. Levy, Het dagelijkse leven in Israël. Informatie: (023) 564 23 23. Voorhout. Vier avonden over Paulus. Op 26-1: Paulus zelf aan het woord, op 11-02 dr. Simon Schoon over Paulus en het Jodendom, op 2-3 dr. J.S. Vos over Paulus en zijn tijd en op 23-3 mr. dr. P. Chatillion over Counet over de opvattingen van Paulus in deze tijd. Inlichtingen: (0252) 23 34 66.

In de provincie Noord-Brabant Eindhoven. Leerhuis voor pastores in de Adventskerk Camphuysenstraat 4. Data: 13-1, 10-2, 24-3, 21-4 en 19-05. Eigen ervaringen vanuit pastoraat en gemeenteopbouw verbinden met de teksten vanuit de Joodse traditie. Ook wordt bezien hoe het rabbijnse Jodendom verheldering brengt in ons lezen van het zogenoemde Nieuwe (Tweede) Testament. Leiding: Rabbijn Tzvi Marx. Inlichtingen: (040) 257 50 25.

Volgende uitgave: maart 2009. U kunt uw activiteiten aanmelden, door uw lijst voor 10 januari 2008 op te sturen naar de redactie van Kerk & Israël Onderweg, Postbus 8504, 3503 RM Utrecht, onder vermelding van Te Doen Onderweg. E-mail: [email protected]. Vermeld datum, plaats en telefoonnummer voor verdere informatie.

16

Filmbespreking Een film van Raphael Nadjari Tehilim (psalmen) en tsedaka (liefdadigheid) vormen het plot in het verhaal over de mysterieuze verdwijning van Eli Frankel na een verkeersongeluk in Jeruzalem. Menachem, de zoon van Eli, en zijn kleine broertje David worden na de verdwijning van hun vader geconfronteerd met verschillende familietradities, gelovig en seculier. Die tegenstelling dreigt het gezin te verscheuren. De film begint met een Talmoed-les over bidden. Even later horen we de ontroerende stem van grootvader Frankel Psalm 142 reciteren voor zijn verdwenen zoon. We vieren erev sjabbat met het kneden en bakken van de challebroden, het spreken van de zegening, het indopen in zout en het delen. We luisteren naar de parasja Behaälotcha en volgen de uitleg van Numeri 8. Scene uit de film.

Column De film is bepaald niet spectaculair, maar de warmte ervan zit in het detail. Het verhaal is eenvoudig, op het naïeve af. Henri Jakubowiez, de vaste filmrecensent van Joods Aktueel schreef: ‘Het is gissen naar de ware intenties van de regisseur Nadjari met zijn verhaal, Nadjari lijkt in de regie bij wijlen stuurloos, zonder oriëntatiezin’. Ik ben het bijna met hem eens, maar moest de film wel drie keer zien om de eerste regel van deze aankondiging te kunnen schrijven. De Nederlandse ondertiteling is overigens miserabel… Reinier Gosker Tehilim. Frans-Israëlische film van Raphael Nadjari, vertoond op het filmfestival van Cannes 2007. Speelduur: 96 minuten, Hebreeuws gesproken, Nederlands ondertiteld. Als dvd via internet verkrijgbaar bij Wehkamp, bestelnummer 861-36-188. Prijs: € 13,99 + verzendkosten.

Dvd over Ester: One night with the King

Het verhaal volgt het knap uitziende jonge Joodse meisje Hadassah op de voet. Wanneer haar ouders vermoord worden, komt zij bij haar oom terecht die een bondgenoot is van de Arabische koning. Wanneer de op macht beluste Arabische prinsen het onderkomen van de oom plunderen wordt ook zij meegenomen. Op zekere dag wordt zij in een kar het paleis van koning Xerxes binnengesmokkeld, die op dat moment erg ontstemd is door allerlei oorlogsperikelen. In dezelfde periode zinspeelt de eerste minister, die een gewillig oor vindt bij de koning, op een genocide ten opzichte van het Joodse volk. Eenmaal in de harem van de koning slaagt zij er in om de aandacht van Xerxes te trekken. In weerwil van het feit dat hij steenrijk is voelt zij zich meer aangetrokken door de persoonlijke karaktertrekken van de koning.

Lezers van Kerk & Israël Onderweg zitten niet stil! Uw mails met aankondigingen van activiteiten voor het nieuwe seizoen vullen de agenda op www.pkn.nl/kerk&israel. Foto’s worden goed bekeken en het aangeboden materiaal volop gebruikt. We vinden het leuk om te horen wat u er mee kon en hoe we ons blad kunnen verbeteren. Onze artikelen roepen vaak reacties op. Verschillende lezers vroegen zich af of het nu nodig was om over Palestijnen te berichten in ons blad. ‘Ja’, zeggen wij. Ook zij wonen immers in Israël. Willen we ons in de onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël een beeld vormen van het land en de staat, dan kunnen we niet om de Palestijnen heen, zeker niet om de Palestijnse christenen. En de aandacht voor het volk Israël dan? Die geven we op allerlei manieren vorm. We gaan de laatste tijd wat meer in op het levende Jodendom: jongeren die actief bezig zijn met hun geloof, of de beschrijving van een Joods kerkgenootschap (alleen die term zou al een artikel waard zijn). Daarbij vindt de een dat we soms te pro-Joods zijn. De ander mist juist weer de seculiere Jood of juist de orthodox-Joodse hoek. We doen ons best om als blad heel divers te zijn en u de kans te geven van uiteenlopende dingen kennis te nemen en te leren. Deze aanzet kan nooit volledig zijn. Met recensies, de gespreksvragen, onze website hopen we u aan te zetten tot gesprek. Marieke den Braber, hoofdredacteur

Speelduur: 123 minuten. Taal: Engels. Ondertiteling: Nederlands. Beeldformaat: 16:9 Audio: Dolby Digital 5.1. Alle leeftijden.

December 2008


17

Boekbespreking Israël met Duvekot Als er iemand in Kerk en Israël-kringen zich heeft ingezet voor een goede relatie met Israël vandaag, dan is het Willem Duvekot. Logisch dat er nu van zijn hand een reisdagboek voor het land Israël is verschenen, tegelijk met een meer beschrijvend boek langs minder bekende plaatsen. In beide boeken spreekt Duvekot eerlijk en gedreven over de verbondenheid met Israël als volk en land, maar roept ook op om het kritisch te beschouwen.

Sofeer: Gratis digitaal woordenboek voor Hebreeuwse en Jiddisje woorden Dit najaar verscheen Sofeer, een digitaal woordenboek van Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands. Het is gekoppeld aan een 'state-of-the-art' spellingchecker voor het Nederlands, te gebruiken in Microsoft Word en andere MS Officeprogramma's voor Windows. Sofeer (Hebreeuws voor 'schrijver') is een initiatief van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands (SHJ) en wordt met steun van de Nederlandse Taalunie kosteloos ter beschikking gesteld. Sofeer is een uitgebreide elektronische versie van het boek Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands, dat in 2002 bij

In het dagboek bespreekt hij in 21 hoofdstukken diverse ‘pelgrimsplaatsen', waarbij de verbinding met een bijbeltekst centraal staat. Jammer is dat uit de beschrijvingen van de plekken af en toe blijkt dat hij er niet meer recent geweest is. De meditaties zijn vooral aardig voor de reiziger die op reis is door het land of er ooit geweest is.

schrijven. Niet altijd onbekend, maar wel aardig om deze plaatsen nu door zijn bril te bezoeken. De Joodse traditie neemt bijna standaard een plaats in zijn beschrijving in, net als in de preken van Duvekot die in het begin van het boek zijn opgenomen.

In het boek Heb je dat ook gezien gaat Duvekot meer op de beschrijvende toer en reis je met hem mee. Letterlijk door opmerkingen ‘en we hebben hier met de groep heerlijk gezeten’, maar ook figuurlijk doordat hij zo beeldend mogelijk probeert te

Willem S. Duvekot, Bijbels reisdagboek Israël. Meditatieve

de Sdu verscheen als aanvulling op het Groene Boekje, de officiële spellinggids voor het Nederlands. Daarbij werd overleg gepleegd met de auteurs daarvan en met Van Dale Lexicografie, externe betrokkenen en toekomstige gebruikers. Een team van medewerkers heeft in totaal meer dan tien jaar gewerkt aan Sofeer. In vergelijking met het boek is de woordenschat in Sofeer uitgebreid tot bijna 5000 in het Nederlands gebruikte woorden uit het Hebreeuws, Jiddisj, en andere talen van joodse cultuur, waaronder 2000 persoonsen geografische namen. Per woord wordt niet alleen de spelling gegeven, maar ook de uitspraak, de betekenis, de herkomst, buigingsvormen, en andere gegevens. De Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands brengt het programma uit als praktische taalgids voor iedereen die te maken heeft met joodse

onderwerpen, met Israël of met de Bijbel. Het geeft bijvoorbeeld antwoord op vragen als: Is het kosjer of koosjer, Sharon of Sjaron? Wat zijn de Karaïeten en wat is de naam van het joodse Nieuwjaar? En waar ligt de berg Tabor?

Abonnement/Proefnummer

Afzender

Geef u op voor een abonnement of proefnummer

Mevrouw/de heer *

met behulp van deze bon. Een particulier abonne-

(doorstrepen wat niet van toepassing is)

ment kost € 8 per jaar; u ontvangt voor de betaling een acceptgirokaart. Pakketabonnementen zijn mogelijk. Nadere informatie kunt u krijgen bij de

Voorletter(s)

abonnementenadministratie van Kerk & Israël Onderweg, tel. (030) 880 17 25, e-mail [email protected].

Achternaam

(Kruis aan wat van toepassing is) 0 Ik abonneer me op Kerk & Israël Onderweg voor € 8 per jaar.

Straat en huisnummer

0 Stuur mij het eerstvolgende nummer van Kerk & Israël Onderweg als gratis proefnummer. 0 Informeer mij over een cadeau-abonnement.

gids langs 21 plaatsen. Boekencentrum, 80 pagina's. ISBN 978 90 239 2271 1. Prijs: € 9,50. Willem S. Duvekot, Heb je dat ook gezien? Narratio, 136 pagina’s. ISBN 978 90 526 38225 3. Prijs: € 15.

Contact Meer informatie vindt u op de website van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands, www.sofeer.nl. E-mail: [email protected]

Een parabel op de Sjoa Dit boek heeft mij zeer aangegrepen. De hoofdpersoon heet Brodeck. Hij is gedwongen om een verslag te schrijven. Over wat geleid heeft tot de moord op de man, die hij ‘de Andere’ noemt. En dit verslag is verweven geraakt met het verhaal van zijn eigen geschiedenis. Van zichzelf als net zo’n ander mens. Dit dubbele verslag ligt voor ons in dit boek. Het is een parabel op de Sjoa, waarin het woord Jood niet één keer voorkomt. Ik moet bekennen, dat ik zelden een boek heb gelezen, dat zo treffend het lot van de Joden onder ons beschrijft. Ieder hoofdstuk - het zijn er 40! - is een gelijkenis op zich. En ieder hoofdstuk staat vol met prachtige/verschrikkelijke zinnen. Ik moét dit boek herlezen, hoofdstuk voor hoofdstuk. Het zal me weer zwaar vallen. Leest u met me mee?! Co Kooman Philippe Claudel, Het

Postcode en woonplaats

verslag van Brodeck. De Bezige Bij, Amsterdam,

Kopieer deze bon of knip hem uit, vul uw gegevens

2008. 333 blz.

in en stuur de bon in een envelop zonder postzegel op naar: Kerk & Israël Onderweg

✁

Marieke den Braber

Datum

ISBN 978 90 234 2719 9. Prijs: € 19,90.

t.a.v. de servicedesk Antwoordnummer 53019 3503 VB UTRECHT

December 2008

Handtekening


18

Lernen met LEV Gratis! In deze rubriek bespreken medewerkers van de Stichting LEV (Leren en Vernieuwen) gedeelten uit de Tora. Stichting LEV ontwikkelt onder meer studiemateriaal voor leerhuizen en ‘lerngroepen’. Deze keer: de 36e afdeling van de week Behaälotcha (Numeri 8:1-12:16). Dit is dezelfde afdeling die ook in de film Tehilim aan de orde komt (zie de recensie elders in dit blad).

Opdracht

Foto: Heleen Zorgdrager, Kerk in Actie

Zoek in verschillende vertalingen van Numeri 11:5 op hoe daar de woorden ‘voor niets’ worden weergegeven. Wat zou met deze woorden worden bedoeld?

Voor niets Het is een bijna komisch beeld dat het ontevreden volk hier oproept, van een paradijselijk Egypte waarin ze vrijelijk konden genieten van de meest heerlijke lekkernijen! Komisch als het niet zo tragisch was. De Joodse commentaren verbazen zich vooral over het woordje chinam, dat ‘voor niets’ of ‘gratis’ betekent. Zo wordt in de midrasjverzameling Sifree (2e/3e eeuw, Israël) gezegd: ‘Wil dat zeggen dat de Egyptenaren hun gratis vissen gaven? Wordt er niet gezegd [dat de Egyptenaren tegen de kinderen van Israël zeiden]: “Ga aan het werk. Stro zal jullie niet worden gegeven” (Exodus 5:18). Als ze hun niet gratis stro gaven, zouden ze hun dan wel gratis vissen geven?! Maar wat betekent dan het woord chinam?’ [Sifree Bemidbar parasja 87] Zoals gewoonlijk vinden we op deze vraag verschillende antwoorden. Allereerst in de Talmoed (4e/5e eeuw, Babylonië): ‘Wanneer Israël water putte [uit de rivier], zorgde de Heilige-gezegend-zij-Hij ervoor dat er met het water kleine visjes meekwamen in hun kruiken’. [Joma 65a] Een variatie hierop vinden we bij Abravanel (1437-1508, Portugal/Italië). Volgens hem kon het volk gratis vis krijgen bij het overstromen van de Nijl. ‘Ze hoefden alleen maar een gat te graven dat vol stroomde met het water van de rivier. Wanneer de Nijl zich terugtrok, bleef de vis in de gaten achter en zo aten zij ze gratis’. [Nechama Leibowitz, Studies in Bamidbar (Numbers), blz. 99]

December 2008

we toch uit Egypte weggegaan?’ Welke levenshouding zit achter hun verlangen naar het ‘gratis’ leven in Egypte? Een antwoord op die vraag vinden we in de midrasjverzameling Sifree: ‘Wat betekent het woord chinam? [Het betekent] chinam [vrij] van de geboden.’ [Sifree Bemidbar parasja 87]

Privilege Nachmanides (1194-1270, Spanje) kiest voor een andere benadering. Hij zegt dat de kinderen van Israël van de Farao slechts een karig rantsoen van brood en water kregen. Vis en groenten waren in Egypte echter in ruime mate voorhanden en dus: ‘verspreidden zij [de kinderen van Israël] zich door de stad, betraden de tuinen en velden en aten van de groenten, zonder dat iemand ze tegenhield. Want dit was de regel voor slaven van de koning. En [evenzo] kregen zij aan de oever van de Nijl, als privilege voor [slaven van] de koning, kleine visjes die in Egypte geen waarde hadden’. [Nachmanides op Numeri 11,5] Nechama Leibowitz (1905-1997, Israël) zegt hierbij: ‘Of we nu kiezen voor de verklaring van Abravanel […] of voor die van Nachmanides […], we kunnen hieruit leren hoe selectief ons geheugen is. De verschrikkelijke prijs die zij voor dit gratis voedsel hadden moeten betalen - slavernij, lijden, onderdrukking, het vermoorden van hun kinderen - dat alles wordt gemakshalve vergeten. Het enige dat ze nog weten is: de vis die ze gratis konden eten, zonder er iets voor hoeven te betalen’.

Volgens deze midrasj betekent chinam niet ‘vrij van betaling’ (zoals in vrijkaartje), maar ‘vrij van de geboden’, los van de geboden, zonder gehinderd te worden door de geboden. Daar, in Egypte, waren ze slaven. Maar tegelijk waren ze ‘vrij’. Want slaven hebben geen verantwoordelijkheden. Zij zijn vrij van de verplichting om voor hun eigen levensonderhoud te zorgen, ze krijgen hun eten gratis. En tegelijk zijn ze ook ‘vrij van de geboden’, vrij van verplichtingen op het gebied van medemenselijkheid, sociale rechtvaardigheid, onderwijs, opvoeding. Toen de slaven uit Egypte werden bevrijd, kregen ze nieuwe, tot dan toe ongekende verplichtingen en verantwoordelijkheden. De voormalige slaven kregen de opdracht om als vrije mensen hun leven in te richten naar de geboden van de Tora. Het is voor die opdracht en die verantwoordelijkheid, dat zij terugschrikken. Want het is voor slaven heel moeilijk om vrije mensen te worden. Telkens als de eisen die de vrijheid stelt, als te knellend worden ervaren, verlangen zij terug naar de tijd dat alles nog chinam was, naar de ‘vrijheid’ van de slavernij.

Opdracht Is de gedachte dat het voor slaven moeilijk is vrij te worden, naar uw gevoel nog van betekenis? Kent u een voorbeeld hiervan? Dodo van Uden

[Studies in Bamidbar (Numbers), p.99]

Verantwoordelijkheid In Egypte kreeg het volk gratis te eten. Maar zou dat de enige reden zijn voor hun hartenkreet in Numeri 11:20: ‘Waarom zijn


19

Varia

Verdieping en ontmoeting: reis naar Israël Thema: ‘Hongeren en dorsten naar gerechtigheid’. Simon Schoon en Meta Floor organiseren deze reis naar Israël en de Palestijnse gebieden. Aanleiding is de IPAnota, over het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld van het Midden Oosten. Deelnemers zullen vooral ontmoetingen hebben met Joodse en Palestijnse bewoners. Doelgroep: kerkelijk kader (waaronder leden van Kerk & Israëlgroepen en ZWOcommissies). Wanneer: van donderdag 5 t/m zondag 15 maart. Kosten: ongeveer €1400 Meer informatie: www.simonschoon.web-log.nl Aanmelden: voor 5 januari bij Meta Floor, [email protected]

Handreiking bij de nota Om gemeenten de gelegenheid te geven kennis te nemen van deze nota en hen behulpzaam te zijn om erover in gesprek te gaan, is er een gesprekshandreiking bij de nota verschenen. We hopen dat de nota daadwerkelijk door veel gemeenten, kerkenraden en werkgroepen gelezen en besproken wordt. Een dergelijk actueel maar ook bijbels onderwerp verdient een goede aandacht van ons als kerk. Gratis downloaden: gesprekshandreiking en nota: www.pkn.nl/kerk&israel > IPA-nota. Bestellen: www.pkn.nl > webwinkel of (030) 880 18 80. Kosten: gesprekshandreiking € 3,50. IPA-nota € 4,50 (inclusief verzendkosten).

Overzichtsfoto Jeruzalem. Foto: BiblePlaces.com

‘Zijt gij het die komen zou?’ De bezielende bijdragen van o.a. prof. Cees den Heyer, prof. Peter Tomson, drs. Leo Mock nodigen ons uit na te denken over de vraag: wat zeggen Bijbel en traditie over de Messias. Lezen Joden en christenen dezelfde psalmen verschillend, en waarom dan? Of ligt het nog complexer: zijn er binnen beide tradities meerdere interpretaties? Staan dogma’s van de kerk ons in de weg om de Bijbel, in zijn diversiteit, te laten spreken? Organisatie: Provinciale werkgroep Kerk en Israël voor Noord-Brabant en Limburg (NL) en de Contactgroep voor joods-christelijke betrekkingen te Antwerpen. Agenda: 24-25 februari 2009. Plaats: Theologisch en Pastoraal Centrum te Antwerpen, Groenenborgerlaan 149, 2020 Antwerpen-Wilrijk. Aanmelding: stort voor 1 februari 2009 het deelnamebedrag van € 95 op girorekeningnummer 232 23 01 t.n.v. D.F. Blom te Waterlandkerkje, o.v.v. conferentie Antwerpen. Informatie: mevr. K. Minzinga, tel. (076) 514 23 83.

Folkertsmastichting

Gesprekshandreiking bij IPA-nota Op 11 april 2008 nam de Generale Synode van de Protestantse Kerk in Nederland de nota ‘Het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld van het Midden-Oosten’ aan. Deze nota was het resultaat van een uitgebreide discussie in twee synodezittingen, in november 2007 en april 2008. De nota wil een bijdrage zijn tot de meningsvorming in de Protestantse Kerk. Tegelijk biedt de nota een beleidsmatig kader voor het optreden van de kerk in het publieke debat en het werk van de dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk.

December 2008

Paulus en Israël Wat heeft de kerk in het gesprek met Israël eigenlijk te melden? Paulus sprak in veel synagogen dat Jezus de Messias is, maar overtuigde de meesten niet. Voor christenen is het een punt van belijden, maar wat had of heeft een Jood aan Jezus? We volgen Paulus in zijn redeneringen. Locatie: Protestants Landelijk Dienstencentrum, Utrecht. Agenda: 2 maart 2008, 13.30-17.00 uur. Kosten (o.v.b.): € 15,00 p.p. (studenten op vertoon van studentenkaart € 7,50). Aanmelden: [email protected]


De B. Folkertsma Stichting voor Talmudica stelt zich ten doel een breder publiek vertrouwd te maken met de centrale joodse waarden, denkbeelden en ervaringen in heden en verleden. Zij wil dat met name doen door het toegankelijk maken van de klassieke geschriften van de joodse traditie, de zgn. rabbijnse literatuur. In deze literatuur is een schat aan inzichten opgeslagen die ons kunnen helpen bij levensvragen van deze tijd. Een grotere vertrouwdheid met de joodse gedachtewereld zal zeker bijdragen tot een beter verstaan van het hedendaagse Jodendom. Een van de uitgaves is Tenachon, op dit moment over de Psalmen. Meer info over materiaal en cursussen: www.folkertsmastichting.nl

20

Joden in Suriname

Recommend Documents