Jan Ooghe. Vormingsaanbod CVN najaar 2012

Vormingsaanbod CVN najaar 2012

© Jan Ooghe

Inhoud

Vooraf CVN is een organisatie in volle verandering maar ook ontwikkeling. Begin januari ontviel ons Guido Van Steenbergen. Hij was het die met enkele vooruitziende medestanders in 1965 CVN opstartte. Tientallen jaren leidde hij de organisatie. Heel wat cursisten natuurgids en deelnemers aan de vakantiecursussen in het Zwin herinneren zich hem als iemand die zijn hart aan de natuur aan onze kust verpand had. In april trad onze nieuwe directeur aan. Dirk Willems zal de overgang van onze werking naar educatie voor duurzame ontwikkeling nieuwe impulsen geven. Welkom! In deze programmabrochure vind je onze vertrouwde rubrieken terug. Dit betekent niet dat we bij de pakken blijven zitten. Nieuwe initiatieven worden voorbereid. Een eerste voorbeeld is onze nieuwe cursus scharrelkids, die we samen met onze Nederlandse zusterorganisatie IVN uitwerken. Met deze cursus proberen we een tegenwicht te bieden tegen de maatschappelijke ontwikkeling dat kinderen en jongeren alsmaar meer vervreemden van de natuur. Omdat mensen nu eenmaal deel uitmaken van de natuur, vinden we dat een slechte zaak. We hopen dan ook dat dit nieuwe initiatief ruime respons mag krijgen. Veel plezier met onze cursussen! Paul Stryckers Senior medewerker – coördinator vormingswerk

Voor de laatste aanvullingen en wijzigingen aan ons vormingsaanbod, raadpleeg www.c-v-n.be ! cvn vormingsaanbod

|3

Cursist aan het woord

Over kansen en barrières: De eerste vijf Doezelbosgidsen zijn een feit

Op deze herfstmiddag in december valt er een stevig zonnetje te genieten. Die lichtende kracht verdwijnt echter even in het niets naast de stralende gezichten van de kersverse Doezelbosgidsen. In Huize Monnikenheide, een centrum voor dienstverlening aan verstandelijk gehandicapten, is het feest. Na een leertraject van enkele maanden onder begeleiding van Kristien Menten ontvangen een glunderende Karen, Quan, Dominique, Nico en Sophie een diploma voor hun harde werk. Kristien Menten is sinds 2007 natuurgids, na een CVN-cursus in het Zoerselbos. Haar gezin was al fanatiek met natuur bezig en zelf wilde ze als MOS-ouder (Milieuzorg Op School) aan de slag op de lagere school van haar twee jongste zonen. Hiervoor had ze graag wat meer achtergrond, dus schreef ze zich samen met een kleuterjuf van die school in voor de cursus. Tegelijkertijd hoopte ze dat de opgedane kennis ooit van pas zou komen op haar werk. Een jaar later kreeg ze de kans om het Doezelbos, het domein dat in 2009 is aangelegd naast Huize Monnikenheide en nu bol staat van de gidsroute, op te starten. ‘Je werk en je hobby combineren, beter kan toch niet?’

4|vormingsaanbod

cvn

Mix van excursies en theorie De afwisseling van excursies en theorie in de cursus natuurgids noemt Kristien erg aangenaam. De terreinstudie was een boeiende, bijna verslavende ervaring. Het mooiste van al is dat ze via de cursus betrokken raakte bij Kind-en/in-Natuur, de kinderwerking van de Vrienden van Zoerselbos. De mensen die ze daar leerde kennen zijn dierbare vrienden geworden en hebben een belangrijke rol gespeeld in de creatie van het Doezelbos. Karen, Quan, Dominique, Nico en Sophie, vijf cliënten van Huize Monnikenheide, gaven zich na een rondvraag op voor de cursus die Kristien inrichtte. Vanaf januari 2011 gaf Kristien elke twee weken twee uur ‘bosles’: eerst een uur theorie en dan een uur naar buiten op ontdekking. De cursisten waren vanaf de eerste les heel enthousiast. De theorie kwam in een map terecht, samen met foto’s over het thema.

Ervaren en doorgeven Tijdens de cursus deden ze een wateronderzoek in hun poeltje en vonden daar alpenwatersalamander en bruine kikker. Ze bekeken sprinkhanen en stinkwantsen, zochten vlinders en rupsen, luisterden naar de spechten en zagen moeder en vader bonte vliegenvanger af en aan vliegen met rupsen voor hun kroost. Ook het werk van de metselbijen in hun kleine-diertjes-hotel en paddenstoelen in alle kleuren en maten passeerden de revue. Na elke les overlegden de leerlingen welk thema ze de volgende les

wilden ontdekken. Vanaf augustus lag het accent op de themakoffers en oefenden ze het gidsen. Het vooruitzicht te gidsen voor een groep jaagde sommige cursisten de stuipen op het lijf. Gelukkig hadden ze uiteindelijk zo veel plezier dat ze vergaten verlegen te zijn. Om het gidsen te ondersteunen maakt Kristien dankbaar gebruik van de pictogrammen ontworpen door vzw Sclera, die steeds op eenvoudig verzoek de meest bruikbare picto’s uitwerken. Kristien gaf ook elke les een kleurplaat over het thema mee als huiswerk, zodat de gidsen in spe nog even terug konden denken aan wat ze bestudeerd hadden. Begin december was er een examenkwis, met individuele vragen geformuleerd op hun niveau. Ze slaagden allen met vlag en wimpel.

Verhaal met een staartje ‘Of mensen nu wel of geen beperking hebben, interesse of voeling met natuur is iets wat van binnenuit komt. Net zoals je mij met de beste wil van de wereld niet warm kan maken voor een voetbalmatch, zal je sommige mensen niet voor natuur kunnen winnen. Het gaat er vooral om dat je mensen de kans moet bieden om kennis te maken met natuur en dat je daarbij soms barrières moet wegnemen’, aldus Kristien. Volgend jaar gaan Kristien en co verder met de natuurlessen. Een aantal cliënten staat al te popelen om deel te nemen.

cvn vormingsaanbod

|5

© Sarah Grimonprez.

De natuur ontdekken en beleven

De cursus Natuur-in-zicht omvat 5 binnen- en 5 buitenactiviteiten en vormt een afgerond geheel. Voorkennis is niet vereist. Ben je op zoek naar echte natuurbeleving en wil je groene basiskennis opdoen, dan is deze cursus iets voor jou. De 5 thema’s zijn: planten, dieren, landschappen, ecologie en biodiversiteit. De cursus vertrekt van de natuur in je eigen buurt en gaat ook in op de mogelijkheden om zelf aan de slag te gaan voor meer natuur en een beter milieu. Bij de cursus hoort een handboek dat je toelaat om wat in de les of op excursie is behandeld, nog eens rustig thuis na te lezen. De vakantiecursussen vormen al jaren een succesformule van CVN. Het recept is eenvoudig. Gedurende een ganse week laat je je onderdompelen in een bepaalde streek. Geen moeilijke lessen, maar zoveel mogelijk er op uit, te voet, per fiets of zelfs per boot. De aangename sfeer zorgt ervoor dat er al snel vriendschapsbanden worden gesmeed met de andere deelnemers. Toch boeten deze cursussen in niets aan degelijkheid in. De excursieleiders zijn mensen die als vrijwilliger of beroepshalve een grote deskundigheid hebben opgebouwd inzake de plaatselijke natuur en het landschap.

Een formule die beide cursussen verenigt zijn de cursussen Na6|vormingsaanbod

cvn

tuur-in-zicht die op één vakantieweek worden georganiseerd. Ideaal voor wie op korte tijd veel te weten wil komen of zich moeilijk gedurende een tiental weken telkens een halve dag vrij kan maken.

Cursus Natuur-in-zicht Voor alle cursussen Natuur-in-zicht geldt, tenzij anders aangegeven: 10 activiteiten waarvan 5 excursies Prijs: € 60 Handboek: Nadat wij je betaling hebben geregistreerd, ontvang je per mail een persoonlijke link. Daarmee kun je het handboek gratis downloaden van het digitaal leerplatform. Je kan het handboek ook op papier aankopen door het vakje ‘ik wens een geprinte cursus te bestellen’ aan te vinken bij je online inschrijving. Je handboek ligt dan klaar tijdens de eerste les. Plaats: ANTWERPEN/MECHELEN Bezoekerscentrum Vrijbroekpark, Hombeeksesteenweg 264, 2800 Mechelen Activiteiten: 5 opeenvolgende dagen vanaf maandag 6 tot vrijdag 10 augustus. Binnenlessen in de voormiddag 9u-12u en excursies in de namiddag 13u30-16u30. Info: CVN Antwerpen, [email protected], 03 226 02 91 Verwacht voor Antwerpen: Natuur-in-zicht in Ravels, voorjaar 2013

Plaats: OOST-VLAANDEREN/GENT Bezoekerscentrum Bourgoyen-Ossemeersen, Driepikkelstraat 32, 9030 Gent Activiteiten: 5 opeenvolgende dagen vanaf maandag 13 tot vrijdag 17 augustus – binnenlessen in de voormiddag 9u-12u en excursies in de namiddag13u30-16u30. Info: CVN Oost-Vlaanderen, [email protected], 055 33 54 49 of CVN Gent, [email protected], 09 225 97 24.

Vakantiecursussen Streekverkenning Schelde Plaats: ANTWERPEN/REGIO SCHELDELAND De natuur rond de Schelde wordt benaderd van op het land, maar ook van op het water. We verkennen de Schelde van Dendermonde tot aan de Nederlandse grens. Ook de geschiedenis van de waterloop en enkele culturele aspecten komen aan bod. Denk aan vloedbossen, slikken en schorren, een boottocht, bezoek aan Doel, Antwerpse haven, ... Activiteiten: 5 opeenvolgende dagen van maandag 2 juli tot vrijdag 6 juli 9u00-17u00. Prijs: € 85 – exclusief overnachting, maaltijden en huur van een fiets. Info: Joëlle Laes, CVN Antwerpen, 03 226 02 of [email protected]

Streekverkenning Noorderkempen Plaats: ANTWERPEN/NOORDERKEMPEN Tijdens deze week trekken we naar de Noorderkempen, op zoek naar mooie natuurgebieden aan de grens. We ontdekken de natuur en cultuur van deze streek al wandelend of fietsend. Activiteiten: 5 opeenvolgende dagen van maandag 20 augustus tot vrijdag 24 augustus 9u00-17u00. Prijs: € 85 – exclusief overnachting, maaltijden en huur van een fiets. Info: Joëlle Laes, CVN Antwerpen, 03 226 02 of [email protected]

Voeren Plaats: LIMBURG/VOEREN I.s.m. de Werkgroep Limburgse Natuurgidsen De Voerstreek is een unieke plek in Vlaanderen. Het golvende landschap wordt nergens verstoord door vervuilende industrie of hoge flatgebouwen. Een must voor elke natuurliefhebber! We gaan deze streek onder leiding van zeer bekwame gidsen te voet en met de fiets verkennen. Met veel aandacht voor de fauna, flora en geologie van de streek. Deze cursus is bedoeld voor iedereen (vanaf 18 jaar) met interesse voor de natuur. Er is geen voorkennis vereist. Max. 20 personen. Activiteiten: van maandag 23 juli tot en met vrijdag 27 juli 9u0017u00. • Maandag: inleiding - Het landschap vanuit geografisch - geologisch perspectief en een botanische wandeling cvn vormingsaanbod

|7

• Dinsdag: dagwandeling met nadruk op het begrijpen van het landschap • Woensdag: fietstocht naar Maastricht via de grotten van Kanne • Donderdag: wandelingen op de St. Pietersberg en in Altenbroek • Vrijdag: dagexcursie in het teken van de zinkflora en de Hohnvallei. Overnachting zelf te regelen. Info: CVN Antwerpen, 03 226 02 91, [email protected]

Streekverkenning tussen Zenne en Zoniën Plaats: VLAAMS-BRABANT/REGIO ZUIDWEST-BRABANT Vormingscentrum Destelheide en Provinciedomein te Huizingen I.s.m. natuurgidsen Zuidwest-Brabant Een niet te missen ontdekking van de streek tussen Zenne en Zoniën (Zuidwest Vlaams-Brabant). Al wandelend en fietsend trekken we er een week op uit en maken kennis met het landschap, de natuur en cultuur van de streek. Ook zijn natuurlijke bewoners kom je tegen, de Koesterburen, en je ontdekt hoe lokale fauna en flora bijdragen tot meer biodiversiteit. Kortom een weekje genieten van wat de regio te bieden heeft! Deze streekverkenning is bedoeld voor iedereen (vanaf 18 jaar) met interesse voor natuur en cultuur. Activiteiten: van maandag 2 tot vrijdag 6 juli 2012. Start tussen 8u45 en 9u00. Einde tussen 16u30 en 17u00. Prijs: € 85, inclusief fiets € 95. 8|vormingsaanbod

cvn

(Exclusief overnachting en maaltijden) Info: CVN, Iris Buedts, [email protected] of 03 226 02 91 Maximum 20 deelnemers

Streekverkenning Dijleland Plaats: VLAAMS-BRABANT/REGIO LEUVEN I.s.m. de Vrienden Van Heverleebos en Meerdaalwoud vzw, het Regionaal landschap Dijleland vzw en Natuurpunt Oost-Brabant. Een week waarin we de streek rond Leuven ontdekken: het landschap, de natuur en cultuur. Al wandelend en fietsend kronkelen we mee met de Dijle, proeven een streekbiertje... Kortom, een weekje genieten van wat het Dijleland te bieden heeft! Deze streekverkenning is bedoeld voor iedereen (vanaf 18 jaar) met interesse voor natuur en cultuur. Activiteiten: van maandag 27 tot vrijdag 31 augustus 2012 9u0016u30. Prijs: € 85, inclusief fiets € 95. (Exclusief overnachting en maaltijden) Info: CVN, Iris Buedts, [email protected] of 03 226 02 91 Maximum 20 deelnemers

©© PaulStryckers Bea Verreet cvn vormingsaanbod

|9

Op stap als gids

Vind je dat er zo veel mogelijk mensen achter de doelstellingen van natuurbehoud moeten staan? Vind je het leuk om jouw enthousiasme voor de natuur met andere mensen te delen? Doe zoals duizenden je hebben voorgedaan en volg een cursus Natuurgids! Je hebt verschillende keuzemogelijkheden. De algemene cursus Natuurgids biedt een brede vorming over de natuur en de natuurgebieden in het Vlaamse Gewest. Soms wordt deze cursus in samenwerking met Natuurpunt Educatie georganiseerd: de Natuur.natuurgidscursus. Meerdere gespecialiseerde gidsencursussen gaan dieper in op bepaalde natuurgebieden. Voor natuurgidsen worden ook kortere bijscholingen georganiseerd. De algemene cursus Natuurgids vormt sedert 1966 de ruggengraat van de CVN-werking. Reeds achtduizend cursisten ontvingen het natuurgidsdiploma. CVN-natuurgidsen zijn in alle geledingen van de natuurbehouds- en milieubeweging actief. Voorkennis is geen vereiste, hoewel het nuttig kan zijn vooraf een cursus Natuur-in-zicht te volgen. De duur is ongeveer één jaar (kalender- of schooljaar, afhankelijk van de plaats). De cursus verruimt je kennis over natuur en milieu en bezorgt je de vereiste vaardigheden om met groepen volwassenen en gezinnen in de natuur aan de slag te gaan. Je scherpt je eigen natuurkennis aan door een terreinstudie te maken. Met de resultaten ervan laat je een zelf gekozen groep 10 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

kennis maken tijdens een door jou voorbereide educatieve activiteit. Als je de opdrachten met goed gevolg afrondt en aantoont over de vereiste competenties te beschikken, kun je je na afloop ‘CVN-natuurgids’ noemen –een begrip binnen het Vlaamse natuurbehoud! De Natuur.natuurgidscursus is een algemene cursus natuurgids die op vraag van een Natuurpuntafdeling wordt georganiseerd. In deze cursus verzorgt Natuurpunt Educatie enkele lessen die de verschillende werkingsvelden van Natuurpunt voorstellen. Naast de algemene cursus Natuurgids richt CVN gespecialiseerde gidsencursussen in. Hiermee spelen we in op de veranderende behoeften vanuit de samenleving. Overheden en allerlei organisaties doen steeds meer beroep op gespecialiseerde natuurgidsen. De meeste gespecialiseerde gidsencursussen ontworpen we in samenwerking met deze overheden of organisaties. Zo heb je de zekerheid iets met de opgedane kennis en vaardigheden te kunnen doen! Wie een gespecialiseerde gidsencursus volgt, krijgt dezelfde methodische vorming als in de standaardcursus. Zo ben je meteen volwaardig gids. Je krijgt trouwens vrijstelling van deze methodiekmodule als je ze al eerder in een CVN-cursus gevolgd hebt. Ook in deze gespecialiseerde cursussen moet je enkele opdrachten vervullen om het getuigschrift te behalen. Het aanbod varieert van jaar tot jaar. Tot de bekendste behoren Bosnatuurgids, Landbouwnatuurgids, Scheldenatuurgids en Hoge Venennatuurgids. CVN is door Toerisme Vlaanderen erkend als opleidingsverstrekker in het raam van het cursustraject ‘erkend gids en reisleider’.  Dit traject omvat 2 lesjaren.  De CVN-cursus natuurgids vormt bin-

nen het tweede lesjaar de specialisatiemodule ‘finaliteit natuur’. Opgelet: deze tweejarige opleiding is alleen bedoeld voor wie als erkend toeristisch natuurgids ingeschakeld wil worden door een VVV of een toeristisch infokantoor. Wil je je inzetten binnen een werkgroep van natuurgidsen of een natuurbehoudsvereniging, dan volstaan de opleidingen zoals in deze programmabrochure opgenomen.

Algemene cursus Natuurgids Voor alle standaardcursussen Natuurgids geldt, tenzij anders aangegeven: 30 activiteiten waarvan 15 excursies Prijs: € 220. Studenten tot en met 25 jaar betalen slechts €180 (op vertoon van een geldige studentenkaart). Handboek: Nadat wij je betaling hebben geregistreerd, ontvang je per mail een persoonlijke link. Daarmee kun je het handboek gratis downloaden van het digitaal leerplatform. Je kan het handboek ook op papier tegen kostprijs aankopen door het vakje ‘ik wens een geprinte cursus te bestellen’ aan te vinken bij je online inschrijving. Je handboek ligt dan klaar tijdens de eerste les. Plaats: ANTWERPEN/ANTWERPEN CENTRUM OVERDAG Locatie: nog vast te leggen Activiteiten: woensdag 19 september 2012 tot woensdag 19 juni 2013 9u00-1200. Info: CVN Antwerpen, joë[email protected]

Plaats: ANTWERPEN/ANTWERPEN CENTRUM AVOND Locatie: nog vast te leggen Activiteiten: donderdag 20 september 2012 tot donderdag 20 juni 2013. Lessen op donderdagavond 19u30-22u30, excursies op zaterdagmorgen 9u00-12u00. Info: CVN Antwerpen, joë[email protected] Plaats: ANTWERPEN/BRASSCHAAT Drieheem, Rerum novarumlei 47, 2930 Brasschaat I.s.m. VMPA Brasschaat Activiteiten: zaterdag 15 september 2012 tot zaterdag 15 juni 2013 9u00-12u00. Info: CVN Antwerpen, joë[email protected] Plaats: ANTWERPEN/WORTEL – Natuur.natuurgids Bezoekerscentrum De Klapekster, Kolonie 41, 2323 Wortel I.s.m. Natuurpunt Markvallei Activiteiten: van woensdag 26 september 2012 tot zaterdag 1 juni 2013. Theorielessen op woensdagavond 19u30-22u30. Excursies op zondagvoormidag 9u00-12u00. Info: CVN Antwerpen, joë[email protected] Plaats: OOST-VLAANDEREN/VLAAMSE ARDENNEN Natuurpuntloods Bos t’Ename, Braambrugstraat 43, 9700 Oudenaarde I.s.m. Werkgroep Bos t’Ename, Natuurpunt Vlaamse Ardennenplus, Regionaal landschap Vlaamse Ardennen cvn vormingsaanbod

| 11

Activiteiten: 8 weekeinden gespreid over het schooljaar op zaterdag en zondag 9u00-12u00 vanaf 22 september 2012 tot 23 juni 2013. Info: CVN Oost-Vlaanderen, [email protected] 055 33 54 49 Verwacht: begin 2013 start er een cursus natuurgids in Wachtebeke. Plaats: WEST-VLAANDEREN/NIEUWPOORT Kinderboerderij De Lenspolder, Elf Juliwijk 6, 8620 Nieuwpoort I.s.m. Stad Nieuwpoort en Kinderboerderij De Lenspolder Activiteiten: zaterdag 9u00-12u00 vanaf 15 september 2012 tot en met juni 2013 Info: Ann D’heedene, CVN West-Vlaanderen, 050 82 57 26 of ann. [email protected] Verwacht in 2013 voor Vlaams-Brabant: cursus natuurgids Zoutleeuw.

Gespecialiseerde natuurgidscursussen Landbouwnatuurgids Plaats: WEST-VLAANDEREN/BLANKENBERGE Bezoekerscentrum Uitkerkse Polder, Kuiperscheeweg 20, 8370 Blankenberge I.s.m. Natuurpunt Blankenberge en Bezoekerscentrum Uitkerkse Polder

12 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

In West-Vlaanderen kom je tijdens een natuurexcursie (bijna) altijd een landbouwbedrijf tegen. Maar hoe werkt een veeteeltbedrijf of gemengd bedrijf? Welke wetgeving moet een landbouwer volgen? Neemt hij initiatieven om zijn landbouwbedrijf duurzamer te laten draaien? En wat is dan het verschil met biolandbouw? Je krijgt in deze cursus een hoop antwoorden op vragen over het leven op een landbouwbedrijf en de werking van de landbouw in Vlaanderen. Tijdens verschillende bedrijfsbezoeken krijg je de kans om met landbouwers te praten. Deze cursus is bedoeld voor natuurgidsen en alle anderen geïnteresseerd in de link tussen natuur en landbouw. Praktisch: Activiteiten: binnenlessen op donderdag 19u00-22u00, excursies op zaterdag 9u00-16u00 vanaf 27 september tot en met 8 december. Kostprijs: € 90 Info: Ann D’heedene, CVN West-Vlaanderen, 050 82 57 26 of ann. [email protected]

Bijscholing voor gidsen Domeinbijscholing Stelling van Antwerpen Aan de hand van een aantal lezingen maar ook excursies ontdekken we de geschiedenis en natuurwaarde van de fortengordels rond Antwerpen. Wordt verwacht in oktober/november 2012. Kijken achter NME-schermen - Antwerpen 11/10/12 – 8/11/12 – 13/12/12 – 10/01/13 – 07/02/13 Telkens 9u30-16u30, locaties nog vast te leggen Kennismaking met een aantal NME- en bezoekerscentra in de provincie Antwerpen. Info over de werking, en voorstelling van een aantal educatieve pakketen. Eén van deze pakketten word in de namiddag verder toegelicht door een gids, waarbij de deelnemers zich inleven in de rol van het doelpubliek. Kijken achter NME-schermen – Vlaams-Brabant Met de steun van Provincie Vlaams-Brabant Activiteiten (10u00-16u00): • Woensdag 20 juni: thema ‘nieuwe media, actieve werkvormen’ - Bezoekerscentrum Bulskampveld, Beernem. Kennismaking met de educatieve werking van het bezoekerscentrum en voorstelling gebruik nieuwe media en actieve werkvormen tijdens veldwerk. • Vrijdag 21 september: thema ‘duurzame ontwikkeling’



Voormiddag: Eco-Cyclo, Antwerpen. Een educatieve fietstocht met duurzame stops (huur fietsen inbegrepen). Namiddag: Museum aan de Stroom (MAS), Antwerpen. Kennismaking met de educatieve werking van het MAS. • Woensdag 17 oktober 2012: thema ‘vertellen’ - Provinciedomein Halve Maan, Diest. Wat je vertelt is belangrijk, hoe je ’t vertelt evenzeer! In deze workshop leert Fred Versonnen je alles over dit ‘HOE’. Prijs: € 5 per activiteit Het aantal deelnemers per activiteit is beperkt tot 40

Gidsen voor kinderen Bezoekerscentrum Mechels Rivierengebied, Muizenhoekstraat 7, 2812 Muizen Deze cursus bestaat uit 5 cursusdagen en is zeer praktisch opgevat. Je maakt kennis met diverse werkvormen en educatief materiaal, maar krijgt vooral de kans een werkwijze aan te leren die creativiteit, improvisatie, en materialenkennis op een prettige manier met elkaar combineert. Je moet zelf een activiteit uitwerken en krijgt de kans die uit te proberen op een ‘levend publiek’. Data nog vast te leggen – wordt verwacht in oktober

Klingse- en Stropersbos educatief De laatste jaren is er in één van de grootste Oost-Vlaamse boscomplexen, de Klinge- en Stropersbos, zeer veel veranderd. Ten voorcvn vormingsaanbod

| 13

dele van de natuur werd het landschap grootschalig hersteld en ingericht. Gemeente Sint-Gillis-Waas heeft de site van De Oude Statie aangekocht en wenst daar een bezoekerscentrum in te richten. De gemeente bekijkt dit project graag als een toeristisch-educatieve poort op de grens. Het bezoekerscentrum zal 4 thema’s omvatten: de internationale spoorweglijn Mechelen-Terneuzen, klompennijverheid, de grens, Stropersbos en Clingse bossen. Nog voordat het nieuwe bezoekerscentrum af is wil men al van start gaan met het promoten van natuurwandelingen die vertrekken van op de site. Via deze cursus worden educatieve vrijwilligers gevormd voor de educatieve werking van het toekomstige bezoekerscentrum. De deelnemer neemt een duik in de locale geschiedenis en kan van

14 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

daaruit ook linken leggen met de vernieuwde beheermaatregelen en educatieve troeven van het gebied. Plaats: OOST-VLAANDEREN/SINT GILLIS-WAAS De Route, Stationstraat 201, 9170 Sint Gillis-waas I.s.m. Gemeentebestuur Sint Gillis-Waas, Agentschap voor Natuur en Bos, Landschapsbeheer Zeeland, Folkloregroep De Klomp-De Klinge VZW, Natuurpunt Waasland Noord Activiteiten: 20 oktober, 10, 17, 24 november 2012 en 23 maart 2013 9u30-12u30 en 13u30-16u30. Info: CVN Oost-Vlaanderen, [email protected] 055 33 54 49 Prijs: € 40

© PaulStryckers © Jan Ooghe cvn vormingsaanbod

| 15

Landschap, natuur en erfgoed

CVN ontwikkelt sinds 2009 een programma rond landschap, natuur en erfgoed. Dit gebeurt in samenwerking met partners zoals de regionale landschappen en de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon.

Cursus ‘Dodoens en zijn tijd’ Plaats: VLAAMS-BRABANT/KESSEL-LO Ecocentrum provinciaal domein Kessel-Lo Rembert Dodoens wordt algemeen als de vader van de kruidkunde in de Nederlanden omschreven. De zestiende eeuw vormde inderdaad het hoogtepunt in de geschiedenis van de kruidkunde in onze gewesten. In deze cursus gaan we in op heel uiteenlopende aspecten van Dodoens en zijn tijd. Ideaal voor wie belangstelling voor geschiedenis en planten wil combineren. Wat ging aan Dodoens vooraf? Wat is de plaats van Dodoens binnen de kruidkunde van de zestiende eeuw? Wat is de betekenis van Dodoens’ meest bekende werk: het Cruijdeboeck van 1554? Wat was het wereldbeeld voor Dodoens en zijn tijdgenoten? Hoe werden voor, tijdens en na Dodoens’ leven tuinen gecreëerd? Waar houdt de kruidkunde zich mee bezig? Hoe werden in Do16 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

doens’ tijd namen gegeven aan planten? Waar vind ik meer informatie over Dodoens en tijdgenoten en hun boeken? Activiteiten: binnenlessen op woensdag 19 en 26 september 19u00-21u30; excursie in de plantentuin van Leuven zaterdag 22 september 10u00-12u00. Prijs: € 45 (handboek inbegrepen) Info: Paul Stryckers, [email protected]

Historische wandeling: ‘in het spoor van Rembert Dodoens’ Plaats: ANTWERPEN en VLAAMS-BRABANT/HOMBEEK en ZEMST Parking Eglegemvijver Hombeek Rembert Dodoens woonde in Mechelen. In de stad waren weinig mogelijkheden om, ter plaatse, kruiden te vinden. Hij kocht een stuk grond uit de heerlijkheid Muyselwijck die in Zemst was gelegen. Wij volgen een gedeelte van zijn wandeling naar zijn eigendom. We volgen de nieuwe loop van de Zenne (1900) tot aan het veerhuis. Nadat hij met een veer over de Zenne was gezet, liep hij door het domein Releghem, dat hij meermaals bezocht. Vervolgens wandelde hij door ‘d Assche Musse velden, nu Dasmus, een ontginning van de heren van Releghem. Tussen de vel-

den bereikte hij het Hof van Tilburg gelegen aan de Kestelbeke. Deze hoeve uit de 18de eeuw bezit een mooie tuin die werd aangelegd volgens de methoden van toen. Het weidse landschap van vandaag werd in de 16de eeuw overschaduwd door bomenrijen en struiken. Aan het Steynen Cruys, nu nog de Halve Steen, had de kruidendokter zijn eigendom. We stappen terug op de bedding van de heirbaan Mechelen-Asse. Het smalle paadje leidt ons naar een oude hoeve die ‘het laatste Huis’ werd gedoopt. Daar wacht ons een maaltijd van soep met boerenbrood. Koffie met gebakje en andere dranken zijn eveneens verkrijgbaar. Onze gastheer Theo Slachmuylders leidt ons rond op zijn domein. Nieuwsoortige volkstuintjes, oude fruitsoorten, een verwilderde tuin... zullen je verbazen. We zoeken we de oude loop van de Zenne (Sinne) op. Hier lagen de natte beemden waarin specifieke moerasplanten groeiden. Hier vond Rembert Dodoens de smeerwortel en soorten boterbloemen. Langs de boorden van de Eglegemvijver, op de grens van Zemst en Hombeek, bereiken we opnieuw de vertrekplaats. Gids: Roger Van Kerckhoven Activiteit: zaterdag 6 oktober 9u30-15u. Wandelschoenen; laarzen bij nat weer. Prijs: € 10 (lunch: soep met brood en drank inbegrepen) Info: Paul Stryckers, [email protected] © Joëlle Laes cvn vormingsaanbod

| 17

© Jan Ooghe

18 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

In deze rubriek brengen we allerlei korte cursussen en activiteiten samen. Ze gaan over de meest uiteenlopende onderwerpen.

Scharrelkids - ga je mee naar buiten allemaal! CVN nodigt je uit om vaker met je (klein)kinderen naar buiten te gaan.  Saai?! Welnee. Juist leuk en spannend. Dus kom achter die computer vandaan en maak kennis met de natuur! Er valt namelijk veel te beleven voor jou en je gezin. En je kinderen voelen zich waarschijnlijk na een dag in de natuur vrolijker en fitter.

Waarom Scharrelkids?

Van alles wat

1. Inleiding en theorie: een avond voor (groot)ouders waarin theorie en tips centraal staan 2. Activiteiten dag 1: voor (groot)ouders en kinderen waarin activiteiten uitgevoerd worden in de natuur 3. Activiteiten dag 2: in een natuur- en kindvriendelijke tuin gaan (groot)ouders en kinderen aan de slag.

Omdat de kinderen van nu 50% minder buiten spelen dan twintig jaar geleden. Dit komt door de televisie, computer en verstedelijking. Maar ook omdat de ouders van nu minder tijd hebben en de basisscholen minder aandacht besteden aan natuuronderwijs. Kinderen hebben daardoor minder betrokkenheid met de natuur, met alle gevolgen van dien.

Plaats: ANTWERPEN/ANTWERPEN Scoutel, Stoomstraat 3-7, 2018 Antwerpen (tegenover ingang centraal-station Kievitplein) Activiteiten: avondsessie op dinsdag 11 september 2012 20u0022u00 – Zaal Tandem, Scoutel. Zondagen 16 en 23 september telkens op een andere locatie, in en rond Antwerpen 10u00-12u00. Info: Joëlle Laes, CVN Antwerpen, 03 226 02 91 of [email protected]

Praktisch: Kostprijs: € 20 per volwassene, kinderen gratis. Doelgroep: kinderen tussen 4 en 10 jaar met hun (groot)ouders. Deze cursussen zijn in samenwerking met IVN Scharrelkids uit Nederland. www.scharrelkids.nl Programma: De cursus bestaat uit 3 onderdelen:

Plaats: VLAAMS-BRABANT/LEUVEN Locatie wordt later bepaald. Activiteiten: binnenactiviteit op dinsdagavond 18 september 19u30-21u30u (enkel ouders/grootouders). De 2 buitenactiviteiten op zondagvoormiddag 23 en 30 september 10u00-12u00. Info: Iris Buedts, CVN Vlaams-Brabant, 03 226 02 91 of [email protected] cvn vormingsaanbod

| 19

Plaats: WEST-VLAANDEREN/BRUGGE CVN West-Vlaanderen, Beenhouwerstraat 7, 8000 Brugge Activiteiten: binnenles op maandag 17 september 19u30-21u30, zonder de kinderen. Twee buitenactiviteiten op zondag 23 september en 7 oktober 10u00-12u00 op buitenlocatie. Info: Ann D’heedene, CVN West-Vlaanderen, 050 82 57 26 of ann. [email protected]

Winteravonden Antwerpen Locatie nog vast te leggen Lezingenreeks over allerlei thema’s m.b.t. natuur en milieu. Elke derde dinsdag van de maand, van oktober tot maart: 16/10 – 20/11 – 18/12 – 15/1 – 19/2 – 19/3.

Bushcraft weekeind Wil je een langere tijd in de natuur kunnen leven? Dat kan. Tijdens dit weekend krijg je natuurkennis en vaardigheden om in en met de natuur te kunnen leven. Je leert er o.a. spoorzoeken, bomen kappen zonder kettingzaag, (houtbewerkings-)technieken uit vroegere tijden, eten uit de natuur, het gebruik van kruiden en het maken van een natuurlijke slaapplaats.

Detailprogramma en prijzen: www.c-v-n.be Info: CVN Oost-Vlaanderen, [email protected] 055 33 54 49.

Gentse feestenwandelingen De Gentse binnenstad bruist! Wil je tussen het feest door even ontspannen en onverwacht groene hoeken ontdekken van Gent? Kom ze gratis met één van onze natuurgidsen ontdekken! Plaats: OOST-VLAANDEREN/GENT Prijs: gratis Info: CVN Gent, [email protected], 09 225 97 24. Maandag 16 juli

Natuurwandeling in de Keuzemeersen 15 uur: Restaurant ‘Het Heilig Huizeke’, Slingerstraat 13 Drongen Op stap in de onbekende Keuzemeersen, een minder gekend of zelfs ‘miskend’ stukje natuur in Gent. Méér dan de moeite waard om het te gaan ontdekken onder de deskundige leiding van twee natuurgidsen van CVN Gent. Gidsen: Rita Boone en Lydia Faseur. Dinsdag 17 juli

Plaats: OOST-VLAANDEREN/BOS T’ENAME Bos t’Ename, Braambrugstraat 43, 9700 Oudenaarde Data: van donderdag 1 tot en met zondag 4 november, uren nog onbekend. 20 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

Natuurwandeling in de Groenpool Gentbrugse Meersen 15 uur: Parking Boer Janssensstraat te Gentbrugge Op ontdekking in de Groenpool Gentbrugge met 2 natuurgidsen

van CVN Gent. Ze zijn al jaren de motor van de werkgroep Gentbrugse Meersen en zij kennen het natuurgebied als geen ander… Gidsen: Murielle Deblaere en Marcel De Vos. Woensdag 18 juli

Natuurwandeling in de Assels 18u30 Dorpsplein Drongen Het feestgedreun even verlaten om tot rust te komen in de natuur… Ook al zijn er in de Assels heel wat werken aan de gang, twee natuurgidsen van CVN Gent nemen je mee langs ongekende paden om er in alle rust te genieten van natuurpracht… Gidsen: Rita Boone en Lydia Faseur. Donderdag, 19 juli

Een natuurwandeling met een tikkeltje méér dan alleen natuur… 15u Groentenmarkt Gent Gentse feesten, drukte, gekte, uitgelatenheid alom… en midden van dat Gentse Feesten-gedreun even op adem komen. Twee gidsen van CVN Gent nemen je mee op een zoektocht naar natuur te midden van de stad. Een bijzondere natuurwandeling met een knipoog naar geschiedenis, architectuur en kunst. Gidsen: Rita Boone en Lydia Faseur. Vrijdag 20 juli

Natuur in de Stad ontdekken: de Sint-Baafsabdij 15u: parking Spaanskasteelplein

Twee gidsen van CVN Gent nemen je mee naar een historische plek in Gent, die doorgaans niet toegankelijk is voor publiek. Samen met hen kun je ontdekken hoeveel natuur er aanwezig is in de stad, waar je vaak geen oog voor hebt! Gidsen: Bernard Messiaen en Marc de Buck.

Studiedag natuurbeleving met ouderen ‘Natuurbeleving  met ouderen. Herinneringen aan leven op het platteland’ is een pilootproject in de Vlaamse Ardennen. Met een aantal eenvoudige middelen kunnen ouderen terug in contact gebracht worden met de natuur. Dat blijkt veel meer positieve therapeutische effecten op te leveren dan oorspronkelijk gedacht. Als hierbij kinderen de ouderen ondersteunen, dan start er een weinig gebruikte kennis- en attitudestroom als gevolg van het intergenerationeel leren. De mooie resultaten en de enthousiaste reacties van de rusthuizen en de scholen die aan het project deelnamen willen we tonen aan het publiek. Zo hopen we dat natuurbeleving een evidentie wordt in rusthuizen en dat het contact tussen oudere rusthuisbewoners en de natuur wordt versterkt. Daarnaast beogen we de samenwerking tussen scholen en rusthuizen te stimuleren, zodat ouderen en kinderen deze activiteiten samen kunnen beleven. Deze studiedag is bedoeld voor natuurgidsen, professionelen, opleiders, studenten en vrijwilligers uit de welzijnssector, het onderwijs en de milieueducatie in heel Vlaanderen. Dit project kwam tot stand door een Leader project van Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen en Vormingplus Vlaamse Ardennen-Dender. cvn vormingsaanbod

| 21

Plaats: OOST-VLAANDEREN/RONSE TIO3, Oscar Delghuststraat 60, 9600 Ronse I.s.m. Vormingplus Vlaamse Ardennen-Dender en Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen Datum: donderdag 20 september 9u30-16u30. Prijs: € 25 (lunch en syllabus inbegrepen) Info en inschrijvingen: Vormingplus, [email protected] 054 41 48 02. Verwacht in Oost-Vlaanderen: vorming begeleider voor natuur voor ouderen.

Winteractiviteiten Dijleland Plaats: VLAAMS-BRABANT / HEVERLEE Deelgemeentehuis, Waversebaan 66, Heverlee I.s.m. het Regionaal Landschap Dijleland vzw en de Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud vzw en met de steun van de provincie Vlaams-Brabant en de stad Leuven. Boeiende winteravonden van oktober tot maart. Activiteiten: elke 3de woensdag van de maand van oktober tot en met december, telkens 20u00-22u00. • Woensdag 17 oktober: lezing van herboriste An Schellekens over eetbare planten. • Woensdag 21 november: lezing van transitiedeskundige Peter Tom Jones (KU Leuven) over de noodzaak en betekenis van ‘klimaatneutraliteit’.

22 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

• Woensdag 19 december: lezing van Johannes Bonse en Hans Coeckelbergs (Sterrenkundige Vereniging WEGA) over de winterhemel. Prijs: gratis. Info: Iris Buedts, CVN Vlaams-Brabant, 03 226 02 91 of [email protected]

Winteractiviteiten Hageland Plaats: VLAAMS-BRABANT / HAGELAND I.s.m. het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw, het provinciedomein ‘De Halve Maan’ en de stad Aarschot en met de financiële steun van de provincie Vlaams-Brabant en het Agentschap voor Natuur en Bos. Boeiende winteravonden van oktober tot maart, waarbij je zelf je programma samenstelt. Wel is het aantal plaatsen beperkt. Dus even verwittigen als je komt, dan houden we ook voor jou een plaatsje warm. Activiteiten: elke 2de maandag van de maand van oktober tot en met maart, telkens 20u00-22u30. Prijs: gratis Info: Iris Buedts, CVN Vlaams-Brabant, 03 226 02 91 of [email protected]

©© PaulStryckers Dirk Bea Verreet Cleiren cvn vormingsaanbod

| 23

Digitale natuur­ fotografie

Basiscursus natuurfotografie Plaats: ANTWERPEN/ EKEREN Regio Ekeren of Kapellen september of oktober

De cursus bestaat uit vier activiteiten waarvan drie theorielessen en één praktijkles. De theorielessen worden gegeven op een weekavond, de praktijkles op een zaterdagvoormiddag. Lesgever Dirk Cleiren is natuurliefhebber en fotograaf in hart en nieren. Hij is voorzitter van de BVNF, de Bond voor Verantwoorde Natuurfotografie, www.bvnf.be. Meer info over de lesgever vind je op www.dirkcleiren.com. Je hoeft niet te beschikken over een spiegelreflexcamera om deel te nemen aan de cursus, maar dan kun je er wel meer praktische tips van opsteken. Let op: dit is geen beginnerscursus. Je moet al kunnen werken met een fototoestel. Activiteiten: Dag 1: Basis over natuurfotografie: beeldopbouw, licht, techniek en materiaal. Bespreking van beelden van cursisten. Dag 2: dieper ingaan op specialiteiten in natuurfotografie, met vooral aandacht voor macro- en telefotografie. Dag 3: praktijkoefening waar de opgedane theorie wordt uitgetest in de natuur. Dag 4: deel 1 - bespreking van opnamen uit de praktijkoefening en van meegebrachte recente beelden van de cursisten. Deel 2 digitale fotografie: beeldbewerking, opslag, RAW conversie, kleurkalibratie. 24 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

Natuurfotografie voor beginners Tijdens drie theoretische sessies en één praktijkvoormiddag leer je je fotografische techniek gevoelig verbeteren. Een eerste sessie gaat over het fotomateriaal. We bespreken de verschillende camera’s, objectieven, statieven en schuilmiddelen die we kunnen gebruiken om landschappen, dieren, vogels, insecten en planten te fotograferen... De tweede avond gaat over het fotograferen zelf. Begrippen als scherptediepte, ISO, sluitersnelheid, diafragma en scherpstelling worden aan de hand van voorbeelden uit de natuur uitgelegd. Ook de creatieve elementen, die ervoor zorgen dat je foto een artistieke waarde heeft, komen aan bod. Zo wordt er bv. heel veel aandacht besteedt aan de verschillende soorten natuurlijk licht. In een laatste deel komt de nabewerking op de computer aan bod. Tijdens de praktijkvoormiddag wordt dit alles praktisch getoetst. Met je eigen camera ga je op reportage in de natuur om foto’s te maken; achteraf worden die geëvalueerd. Iedere deelnemer ontvangt een verzorgde en gebonden syllabus van ongeveer 100 pagina’s, rijkelijk geïllustreerd met tekeningen, tabellen en foto’s. Docenten: natuurfotografen Tom Linster en Koen De Buck. Plaats: OOST-VLAANDEREN/WACHTEBEKE Provinciaal domein Puyenbroeck, Puyenbrug 1a, 9185 Wachtebeke I.s.m. Provinciaal Domein Puyenbroeck Activiteiten: theorie op woensdag 3, 10 en 17 oktober (19 tot 22 uur); praktijk op zaterdag 20 oktober (8 tot 13 uur). Prijs: € 60 Info: Joëlle Laes, CVN Antwerpen, 03 226 02 91 of [email protected].

CVN heeft een aanbod voor lokale natuur- en milieuvrijwilligers ontwikkeld. Ben je een lesgever natuur of milieu of zetel je in een milieuraad, een gemeentelijke commissie voor ruimtelijke ordening of ben je als vrijwilliger in een natuur- of milieuvereniging geïnteresseerd in het lokale natuur- en milieubeleid? Dan kun je bij CVN terecht. Hieronder vind je het open aanbod. CVN geeft ook vormingen op maat van je vereniging en/of milieuraad.

Natuur- en milieulesgevers duurzaam aan het werk Plaats: ANTWERPEN/BORGERHOUT Ecohuis Antwerpen, Turnhoutsebaan 139, 2140 Borgerhout Wil je je lesgevercapaciteiten verbeteren? Ervaring uitwisselen met andere lesgevers? Je publiek de wereld van duurzame ontwikkeling laten ontdekken? Mis dan de nieuwe en unieke methodische bijscholing ‘NME-lesgevers duurzaam aan het werk’ niet!  • Deze opleiding   dompelt je onder in vernieuwende (activerende) werkvormen voor je vormingen rond natuur en milieu vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling.

Milieuraden en lokale vrijwilligers

• Je leert omgaan met actuele vragen van je groep (bijv. energievriendelijk leven, zonnepanelen, klimaatopwarming, duurzame voeding enz.). • Verder kom je alles te weten over de nieuwste evoluties binnen de natuur- en milieueducatieve sector: welke kennis moeten deelnemers krijgen? Hoe kun je deelnemers leren om het systeem te begrijpen? Hoe ga je om met hoogoplopende emoties? Hoe stimuleer je actie? enz. Ervaringsuitwisseling met andere lesgevers en zelf aan de slag gaan maken deze bijscholing compleet. Data: 17 november en 1 december – 9u30-16u30. Prijs: € 20 Maximum 15 deelnemers, wees er dus snel bij Info: joë[email protected]

cvn vormingsaanbod

| 25

Praktisch Landelijk CVN-secretariaat Appelmansstraat 12 bus 6 te 2018 Antwerpen, tel. 03 226 02 91, fax 03 233 59 97, e-mail [email protected], open van maandag tot en met vrijdag van 9 tot 12 uur en van 13.30 tot 17 uur. Website www.c-v-n.be Provinciaal educatief medewerker Antwerpen: Joëlle Laes, [email protected] Provinciaal educatief medewerker Vlaams-Brabant: Iris Buedts, [email protected] Stafmedewerker administratie: Ilse Snoeck, [email protected] Administratief medewerker: Jeanne Stomphorst, [email protected] Senior medewerker en coördinator vormingswerk: Paul Stryckers, [email protected] Directeur: Dirk Willems, [email protected]

Provinciaal secretariaat CVN-Werkgroep Limburgse Natuurgidsen Het Groene Huis, Domein Bokrijk te 3600 Genk, tel. 011 26 54 82. Te bezoeken na telefonische afspraak. Contactpersoon Limburgse natuurgidsen: Leo Thomassen.

Provinciaal medewerker CVN Oost-Vlaanderen Geen secretariaat. Telefonisch te bereiken op nr. 055 33 54 49, e-mail [email protected] Provinciaal educatief medewerker: Pieter Blondé.

Provinciaal secretariaat CVN West-Vlaanderen Beenhouwerstraat 7 te 8000 Brugge, tel. 050 82 57 26, e-mail [email protected]. Te bezoeken na telefonische afspraak. Provinciaal educatief medewerker: Ann D’heedene.

26 | v o r m i n g s a a n b o d

cvn

Hoe inschrijven? Alle cursussen staan open voor cursisten vanaf 18 jaar. Voor cursussen waarbij een cursusprijs vermeld staat, kun je –tenzij anders vermeld– rechtstreeks inschrijven via de website www.cv-n.be. De site geeft bericht als de cursus volzet zou zijn. Na je inschrijving ontvang je een bevestigingsmail met de betalingsgegevens, waaronder een ‘OGM-nummer’. Vermeld dit nummer als mededeling op je overschrijving. De prijs van de cursus Natuurgids bedraagt € 220. Studenten tot en met 25 jaar betalen €180 op vertoon van een geldige studentenkaart. Voor alle andere cursussen hanteren we één prijs. Wil je een tweede maal inschrijven voor een cursus natuurgids, dan geldt een verlaagde prijs van € 100. Ook deze inschrijving doe je via onze website. Voor cursussen waarbij geen cursusprijs opgegeven staat, neem je eerst contact op met het vermelde infoadres. Je krijgt dan een programma met de nodige gegevens om je inschrijving te regelen. Je kunt de informatie ook aanvragen via het landelijk CVN-secretariaat, dat jouw aanvraag indien nodig zal doorspelen naar de plaatselijke organisatoren. Je kunt eerst een volledig programma aanvragen op het landelijk CVN-secretariaat. Let wel: voor de meeste cursussen is een maximum aantal deelnemers vastgesteld (afhankelijk van de aard van de cursus en van de plaatselijke omstandigheden). Je inschrijving is definitief vanaf de datum van betaling. Wanneer de cursus volzet is of uitzonderlijk wordt afgelast, betalen we jouw inschrijvingsgeld zo spoedig mogelijk terug. Wens je een cursusinschrijving te annuleren, dan betaal je 10% annuleringskosten. Deze worden afgetrokken van het terug te betalen cursusgeld. cvn vormingsaanbod

| 27