Jan Marechal
Noblesse oblige
91
In het notenhouten deksel van de kist was duidelijk voor iedereen waarneembaar een barst te zien. De televisiecamera´s zoomden in vanwege het boek dat boven op de kist lag en dat door de wind werd omgebladerd in de omgekeerde volgorde dus vanaf het einde naar het begin. Je zag alleen met tekst bedrukte pagina´s maar ook als je alleen daarop lette zag je die barst. Hij zat aan de rechtervoorkant en ik vroeg me gelijk af of niemand dat gezien zou hebben. Zou zo´n kist door niemand gecontroleerd worden als hij uiteindelijk gebruikt moest worden voor zijn eigenlijke doel. Zou geen timmerman het gezien hebben of was hij al zo lang geleden besteld en betaald dat de garantie was komen te vervallen. Wonderlijk want iedereen zou zo´n spleet makkelijk onzichtbaar hebben kunnen maken met spullen die je zo bij iedere bouwmarkt koopt. Zou de overledene zelf bepaald hebben dat deze kist gewoon moest blijven zoals hij was. Je zag bovendien de zwaluwstaartverbindingen duidelijk zitten en het hout zag er dof en onbewerkt uit. Alleen een ingelegd houten kruis en natuurlijk die bijbel maar die zou er wel afgehaald worden voor de bijzetting in de crypte.
92
Deze doodskist stond echter in een schril contrast met de hele entourage. Het gebeurde allemaal voor de gevel van het imposante bouwwerk dat gebouwd is op de plek van het circus van Nero. Bramante en Michelangelo zijn zich te buiten gegaan om alle pracht en praal te laten zien, want hier sta je in het centrum van de wereld. Als God nog eens terug mocht komen dan kan dat alleen hier. En het plein tussen de colonnades is zo groot dat er allerlei voertuigen uit de lucht er zeker kunnen landen hoewel het stijgen misschien wat moeilijker zou worden. De trappen naar de basiliek waren rood gekleurd door de gewaden van kardinalen van over heel de wereld, want deze begrafenis was voor hen alleen de opmaat naar een paar weken hard werken. Het werk moet door. De paus is dood, leve de paus. Het hele ritueel dat werd opgevoerd is nauwkeurig vastgelegd en alles was zorgvuldig geoefend en doorgenomen. Dat er ondertussen straaljagers boven de stad cirkelden was een zaak die door andere machten werd geregeld want alle machtigen der aarde waren aanwezig en de kranten zouden de volgende dag vermelden wie elkaar wel en wie elkaar niet een hand zouden geven.
Er waren meer dan drie miljoen gelovigen aanwezig en over de hele wereld zouden miljarden de reportage van dit afscheid volgen. Geen dictator, geen keizer of koning zou dit voor elkaar krijgen. Heel veel jongeren scandeerden spontaan de naam van de overledene op momenten waar in de liturgie iets heel anders gezegd zou moet worden. Zelfs een spandoek met de kreet ‘onmiddellijk heilig’ werd omhoog gestoken alsof er een kampioenschap gevierd moest worden. Tegelijk was het ondenkbaar dat het instituut zoveel mensen tot enthousiasme zou brengen. Macht en gezag, dogma en leerstelligheid, autoritaire structuren, ondemocratische benoemingen, uitsluiting en vermaning, dat alles markeert de geschiedenis van deze geestelijk moloch. Excuses na meer dan driehonderdvijftig jaar aan een geleerde die beweerde wat ieder kind al heel lang weet, moeten zweet en tranen hebben gekost. Onfeilbaarheid die de kerk zichzelf heeft aangemeten is nog steeds oppermachtig en trotseert de wetenschap nog steeds tot in het belachelijke. En toch waren bij dit afscheid mensen geroerd alsof ze hun eigen vader betreurden. Deze paus leek bijna letterlijk slachtoffer te zijn geworden van zijn eigen rol. Tegelijkertijd knechtte hij met zijn conservatieve opvattingen talloze mensen tot beklagenswaardige situaties zoals aids die met condooms te voorkomen was geweest, honger waar geboortebeperking menswaardigheid had kunnen verhogen, celibaat dat leidt tot excessen waardoor de kerk in Amerika zich blauw betaalt vanwege schadeclaims. Dit alles kan al eeuwenlang bestaan omdat mensen een leider willen hebben, een gezagsdrager, een geestelijk vader die roept dat alles goed zal komen. Een instituut zoals de katholieke kerk heeft eeuwen kunnen bestaan vanwege de
geestelijke onvolwassenheid van mensen die leiding en steun nodig hadden. Scholing en studie, zelfstandigheid en verantwoordelijkheid zijn verworvenheden van pas de laatste honderd jaar voor de meeste gewone mensen in de eerste wereld. En toch was de ontroering bij de dood van deze man oprecht. Het getuigde van het respect voor de oprechtheid waarmee deze paus heeft geleefd en vooral de consequentie die er was tussen zijn woord en daad. Het versterkte de indruk dat mensen nog heel lang aan zichzelf moeten werken voordat zij ooit hun eigen paus zouden kunnen zijn. Hoeveel anders was het op de dag daarop! Werd de paus nog weggedragen op een eenvoudige houten draagconstructie die met wat verf rood was geschilderd, zijne majesteit werd van het Guild House vervoerd naar het paleis, een afstand van nog geen kilometer, met een speciale Rolls.
Charles trouwde eindelijk met zijn Camilla. De BBC liet uitgebreid de priester van de lokale Anglicaanse kerk aan het woord die vol overtuiging zijne majesteit beschuldigde van overspel en van het uithollen van die waarden van de kerk waar Charles later als mogelijke koning het hoofd van zou worden. Met opgeheven hoofd boven zijn witte boord kondigde de man aan dat hij het echtpaar de toegang tot zijn kerk zou weigeren. Wat een moed en tegelijkertijd wat een farce. 93
Deze monarchie is verworden tot een duur toneelstuk waarin de acteurs nog wel hun tekst kennen maar niet meer het bijpassende gedrag. Je ziet gewoon een humeurig stel alledaagse mensen die af en toe stomme dingen doen. Een vader die het gedrag van zijn zoon voor de pers moet vergoelijken vanwege het dragen van een hakenkruis op een feestje. Twee mensen die met de verkeerde partner trouwen en dan jarenlang stiekem moeten doen wat gewone mensen met een snelle scheidingsprocedure regelen. De hypocrisie ten top.
Hier is een historisch fenomeen verkalkt en moreel al lang gestorven. Maar ook hier heeft het leiderschap ooit zijn functie gehad. Waren koningen 94
ooit nodig om orde en vrede te handhaven, zonder hun centrale gezag was staatsvorming en vooral handhaving van het recht onmogelijk. Maar toch blijft ook hier de wet van de traagheid van de geschiedenis nog lang doorwerken. Staatssystemen veranderen meestal met revoluties of met oorlogen maar zoveel is de afschaffing van een verouderd hoewel niet hinderlijk systeem de mensen niet waard. Laat maar zitten en het blijft een prettige en makkelijke gedachte dat er ergens leiders zijn die over ons waken en ons zullen beschermen vooral als ze de garantie claimen gestuurd te zijn door God zelf. Maar helaas voor Charles is de onderliggende bijna tot masochisme leidende serviliteit omgeslagen tot een eigenlijk sadistisch voyeurisme waarbij de kijker zich verkneutert bij zoveel ellende die mensen over zichzelf hebben afgeroepen door hun eigenheid op te geven ter wille van de komedie waarin het op eerste gezicht zo makkelijk toeven is. Wat te denken van alleen al honderd man eigen personeel, het is een wonder als je nog zelf je eigen tanden kunt poetsen. Of de monarchie in een museum thuishoort is al bijna geen vraag meer, maar de Engelse is er in ieder geval klaar voor. Duidelijk blijkt dat het makkelijker is om je eigen koning te zijn dan je eigen paus! Maar vanwaar toch de drang van mensen om meerderen boven zich te willen erkennen? Zou het voortkomen uit een wantrouwen dat het individu zo slecht is dat er tussen monarchie en anarchie geen tussenweg bestaat. De geschiedenis laat een lange aaneenschakeling van vooral mannen zien die zich macht toe eigenden met steun van een kleine groep van belanghebbenden om vervolgens via erfelijkheid die macht blijvend te claimen en daar eventueel het geloof ook nog bij te gebruiken. De macht van de
een correspondeerde tegelijkertijd met de onmacht van anderen. Rijkdom en macht werden synoniem met wapens en onderdrukking. Dit zou pleiten voor een absolute gelijkheid in een vorm die het communisme heeft betracht maar die heeft weer geleid tot een dictatuur van het onbeperkte gelijk van enkele fanatici. De kreet dat alle mensen gelijk zijn heeft een enorme verwarring teweeg gebracht. Het lijkt erop dat die gelijkheid ook zou betekenen dat iedereen even geschikt en bekwaam zou zijn. En die gedachte is strijdig met de alledaagse ervaring. Gelukkig zijn mensen geen kopieën van elkaar en heeft eenieder zoveel verschillende eigenschappen dat ieder mens uniek genoemd moet worden. De verwarring over de gelijkheid komt voort uit de gedachte die alleen geldt voor het rechtsgebied waar vrouwe Justitia terecht geblinddoekt is, zij oordeelt zonder onderscheid des persoons. Maar op het gebied van de cultuur, van het denken zijn mensen zoveel eigen dat zelfs op school rapportcijfers per individu dramatisch verschillen. Gelijkheid kan nooit impliceren gelijke geschiktheid en daaruit vloeit voort dat mensen voor verschillende taken zijn gesteld waar zij op verschillende manieren voor worden opgeleid. De opvatting dat sommige mensen beter zouden zijn en daarom hoger gesteld zouden moeten worden heeft in het verleden geleid tot een dergelijke verstarring dat erfelijkheid een garantie zou betekenen van de geschiktheid, niet alleen van een generatie maar van een heel geslacht. En daarmee sluipt de verstarring binnen die eigen is aan menselijke vormen van samenleven. Immers iets wat vandaag goed is en ook werkt, moet je niet zomaar morgen veranderen. Nog meer verstarrend werkt de claim
dat hogere machten instellingen goedkeuren en beschermen. Voor veel mensen zou de afschaffing van de paus, de koning, het huwelijk, enz. betekenen dat daarmee God zou worden afgeschaft. En hiermee komen we bij de kern van het probleem van ongelijkheid tussen individuen. Als mensen niet in staat zijn om alle verantwoordelijkheid voor hun eigen leven en lot te dragen dan zullen zij die taak over willen dragen aan anderen die daar meer geschikt voor zijn. Gezagsdragers zullen die taak echter moeten verantwoorden aan degenen die hen daartoe hebben opgedragen en hun uitverkiezing zal steeds de morele toetssteen van de dienstbaarheid moeten kunnen verdragen. Meer geschikt betekent ook meer verantwoordelijk maar meer verantwoordelijkheid betekent ook een hogere morele taak. Mogelijk is dat de verklaring waarom een dode paus miljoenen mensen op de been brengt terwijl een levende prins nauwelijks publiek trekt ook als er gratis vlaggetjes worden verstrekt aan het publiek. Het ‘noblesse oblige’ dat gestoeld was op erfelijke afkomst en familieverplichting zou zich steeds meer moeten ontwikkelen naar een ‘obligation nobles’ waarbij talenten mensen innerlijk verplicht die ten dienste van anderen te gebruiken.
95
